Basiskennis kernafval en kernenergie in 20 argumenten Herman Damveld, zelfstandig onderzoeker en publicist te Groningen 12 juni 2017 Inhoudsopgave P 2 A. Aanleiding P 4 B. Inleiding P 4 C. Samenvatting op hoofdlijnen P 7 D. De argumenten toegelicht P 7 1. Aandeel kernenergie 1.1 Kernenergie 1% Nederlands energiegebruik 1.2 Kernenergie 1,9 of 4,4% energiegebruik wereldwijd P 11 2. Radioactieve wetenswaardigheden: wat, hoeveel, zoutkoepels en klei 2.1 Wat is radioactief afval 2.2 1000 kubieke meter radioactief afval per jaar 2.3 Vervalopslag 2.4 Opbergplaatsen in zout en klei 2.5 Diepe boorgaten 2.6 Explosief zout 2.7 Terughaalbaarheid als schijnoplossing 2.8 Duur historisch afval Petten P 15 3. Nederlands nationaal programma berging radioactief afval 3.1 Europese Unie voor berging in zoutkoepels of kleilagen … 3.2 ... geen eindberging voor 2130 3.3 Moeizame voorbereiding Nationaal Programma 3.4 Keuze locaties in klei voorbarig? 3.5 Regering wil komende tientallen jaren niets besluiten 3.6 2016: Nationaal Programma is uitstel-programma 3.7 Klankbordgroep gaat zoeken naar opbergplaatsen P 18 4. Niet genoeg geld voor opslag radioactief afval

4.1 Twee miljard euro nodig, 68 miljoen in kas 4.2 Geld moet groeien … 4.3 … maar doet dat niet 4.4 Kosten doorschuiven naar de toekomst 4.5 Niet genoeg geld voor ontmanteling Borssele en Dodewaard 4.6 Schimmige financiën P 23 5. Nergens opslag hoogradioactief afval P 24 6. Veiligheid opslag niet te bewijzen P 25 7. Kleine hoeveelheid, langdurig gevaar P 25 8. Kernafval in zout: lekkende vaten en ontsnapt plutonium 8.1 Opgraven 126.300 vaten kernafval uit Asse 8.2 Morsleben: dreigend water 8.3 Plutonium ontsnapt uit zoutlaag met radioactief afval Verenigde Staten 8.4 Gorleben P 29 9. Verkorting gevaarperiode kernafval illusie P 30 10. Snelle kweekreactoren verminderen hoeveelheid kernafval niet P 32 11. Waarschuwen voor gevaar radioactief afval P 32 12. Meer gasexport dan kernenergie-import P 33 13. Beperkte productiecapaciteit kerncentrales P 34 14. Broeikaseffect en uranium

1

14.1 Zeventig keer Borssele 14.2 Uraniumvoorraad en –productie 14.3 Uranium snel op 14.4 Meer Fukushima’s

P 35 15. Politiek instabiel uranium P 36 16. Kerncentrale Borssele: 426 bedrijfsstoringen P 37 17. Kerncentrales, evacuatie, jodiumpillen en rampenplannen 17.1 Evacuatie na kernongeval 17.2 Jodiumpillen 17.3 Rampenplannen kerncentrales P 40 18. Vragen bij veiligheid ontwerp P 41 19. Eemshaven blijft op lijst kerncentrales P 42 20. Kernenergie een onverzekerbaar risico 20.1 Beperkte dekking P 43 21. Kernenergie is duur 21.1 Inleiding 21.2 Nederland 21.3 Verenigde Staten 21.4 Finland 21.5 Frankrijk 21.6 Groot-Brittannië P 49 22. Andere kernenergiecentrales: thorium en kernfusie 22.1 Thorium 22.2 Kernfusie A. Aanleiding: regering schuift besluiten berging kernafval door naar 2025 terwijl er weer nagedacht wordt over nieuwe kerncentrales. Minister Schultz van Haegen van Infrastructuur en Milieu zou in 2016 een klankbordgroep instellen om mogelijke opslagplaatsen voor kernafval te zoeken. Dat had ze in juni van dit jaar beloofd aan de Europese Commissie. Tijdens een commissievergadering op 7 december 2016 kwam de klankbordgroep echter niet aan de orde.1 Op 12 december 2016 bleek dat de minister haar belofte niet waar kan maken: “De vorming van de klankbordgroep vindt naar verwachting in 2017 plaats.”2 De discussie over opslag in zoutkoepels of kleilagen zal vervolgens weer op gang komen. Dat volgt ook uit een advies van de Commissie m.e.r. van 20 februari 2017. De commissie wil “een ruimtelijke reservering voor eindberging reeds nu agenderen.” Dit om te voorkomen dat mogelijke opslagplaatsen in bijvoorbeeld zoutkoepels of kleilagen voor iets anders worden gebruikt.3 Op 18 april 2017 schreef minister Schultz van Haegen dat met de voorbereiding van de Klankbordgroep een start is gemaakt en dat ze er de Kamer dit jaar verder over zal informeren.4 Hoewel er geen oplossing is voor het kernafval wordt er al wel nagedacht over nieuwe kerncentrales. Op 9 december 2016 stelde dat minister Kamp van Economische Zaken de bouw van een tweede kerncentrale in Zeeland niet uit te sluiten.5 Hij is het eens met Ad Louter, de directeur van de uraniumverrijkingsfabriek Urenco in Almelo, die eveneens op 9 december 2016 zei: "We moeten tijdig nadenken of we niet een tweede kerncentrale moeten neerzetten in Borssele."6 Minister Schultz van Haegen van Infrastructuur en Milieu noemde op 17 februari 2017 kernenergie een alternatief als er niet genoeg duurzame energie beschikbaar komt in Nederland.7 Tegelijkertijd lezen we regelmatig dat kerncentrales op thorium de energiebron van de toekomst zouden zijn.8 9 De Vereniging Nucleair Nederland (NNL) stelde op 23 februari 2017 voor om snel te beginnen met de bouw van twee of drie kerncentrales met een gezamenlijk vermogen van 3000 Megawatt (MW), “zodat Nederland

2

vanaf 2030 hierover zou kunnen beschikken.” 10 Volgens een woordvoerder zijn hiervoor Borssele, Eemshaven en Maasvlakte mogelijke locaties.11 Na het jaar 2030 wil NNL 20 tot 40 hoge temperatuur gasgekoelde reactoren (HTR). Op de lange termijn behoort ook een gesmolten zout reactor (MSR) tot de mogelijkheden.12 Kerncentrales worden ook naar voren geschoven omdat duurzame energie niet voldoende zou zijn en er 4.500 Mw kerncentrales nodig zijn als de zon niet schijnt en de wind niet waait.13 Genoemde klankbordgroep over radioactief afval is een compromis tussen de eis van de Europese Commissie (EC) dat er een plan moet komen voor de definitieve berging van radioactief afval en het beleid van de Nederlandse regering om geen concreet plan te willen maken. Dat zien we bijvoorbeeld in het Energierapport 2016 dat minister Kamp op 18 januari 2016 heeft uitgebracht. Daarin stelt hij dat het denkbaar is dat rond 2023-2025 vier grote nieuwe kerncentrales gebouwd zullen worden met een gezamenlijk elektrisch vermogen van 6400 Megawatt.14 Dat is 13 keer meer vermogen dan van de kerncentrale Borssele. Maar wat er met het huidige en toekomstige kernafval zou moeten gebeuren, daarover zwijgt de minister. Dat de regering het liever niet had over radioactief afval blijkt ook uit de manier waarop men omging met de eis van de Europese Commissie dat er een plan voor de eindberging moet komen. Op dit plan is veel kritiek gekomen, maar in het ontwerp Nationaal Programma radioactief afval dat vervolgens op 10 februari 2016 verschenen is, vinden we daar niets van terug.15 16 17 Minister Schultz van Haegen stelde dat hoogradioactief afval tot een kwart miljoen jaar gevaarlijk blijft, maar vond dat een discussie over al dan niet stoppen met kernenergie buiten het Nationaal Programma valt, ook al erkende zij dat in het merendeel van de 500 inspraakreacties van onder meer milieuorganisaties en betrokkenen uit Noord-Nederland staat dat de productie van radioactief afval niet los kan worden gezien van het gebruik van kernenergie.18 19 Op 24 juni 2016 is de definitieve versie van dit programma vastgesteld door deze minister.20 Ze schreef: “Naar aanleiding van vragen uit de Tweede Kamer zijn t.o.v. het ontwerp programma diverse passages verduidelijkt. (...) Het beleid is hier niet door gewijzigd.” Ze herhaalde: “Het nationale programma gaat dus ook niet over de discussie over het al dan niet stoppen met het produceren van kernenergie. Die discussie wordt gevoerd in het kader van het bepalen van de energiemix.” De minister ging daarmee voorbij aan de fundamentele kritiek die op het beleid geleverd is. Het enige concrete besluit van de minister was dat nog in 2016 een zogeheten klankbordgroep zou worden opgericht, samengesteld uit vertegenwoordigers van maatschappelijke, wetenschappelijke en bestuurlijke organisaties. De instelling daarvan is echter vooruitgeschoven naar 2017. De klankbordgroep moet de bevolking betrekken bij de discussie over radioactief afval en advies uitbrengen over de financiering van de eindberging. Ook moet de klankbordgroep op zoek gaan naar regio’s waar het kernafval opgeborgen kan worden, de zogeheten zoekgebieden. Deze zoekgebieden moeten geschikt blijven voor de berging, zodat er geen activiteiten mogen plaatsvinden die de berging zouden verhinderen. In de woorden van de minister moet de klankbordgroep: “aandacht besteden aan (…) potentieel geschikte zoekgebieden voor berging van radioactief afval die gereserveerd kunnen worden en aangeven (…) welke beleidsmatige afstemming nodig is, gelet op andere gebruiksfuncties van de (diepe) ondergrond ter plekke.” Minister Schultz van Haegen schreef de rapporten van de klankbordgroep te zullen betrekken bij de herziening van het Nationaal Programma in 2025.21 22 Daarmee wordt de besluitvorming negen jaar vooruitgeschoven. De klankbordgroep moet een advies uitbrengen over de mogelijke opslagplaatsen voor kernafval. Vanaf 1976 zijn echter al verschillende locaties genoemd zowel in zout als in klei. Voor meer informatie hierover verwijzen we naar het boek “Kernafval in zout; Plannen 40 jaar oud” van Herman Damveld in juni 2016 uitgegeven door Laka te Amsterdam.23

3

Opbergplaatsen in zout Volgens regeringscommissies zouden zeven zoutkoepels in aanmerking komen voor opberging van radioactief afval: Ternaard in Friesland, Pieterburen en Onstwedde in de provincie Groningen, Schoonloo en Gasselte-Drouwen in Drenthe en de minder zekere zoutkoepels Hooghalen en Anloo in Drenthe.24 25 26 Volgens recente en nog niet gepubliceerde gegevens van TNO is de zoutkoepel Gasselte relatief klein, smal en spits. Ook heeft deze zoutkoepel een beperkte omvang.27 Daaruit concluderen we dat de zoutkoepel Gasselte niet geschikt is voor de aanleg van een opslagmijn voor kernafval. Deze zoutkoepel, die al 40 jaar bovenaan de lijst van de regering staat en daarom het centrum van acties en demonstraties was, valt op grond van de recente gegevens af. Opbergplaatsen in klei Niet alleen zoutkoepels komen in aanmerking voor berging van radioactief afval. Er wordt ook gestudeerd op berging in klei. Op 11 juli 2014 bleek uit een rapport van TNO dat de klei in de zuidelijke helft van Friesland het meest geschikt zou zijn: het gaat om gebieden rond Terwispel, Steggerda, Sneek en Bantega.28 B. Inleiding Al vele jaren lezen we dat kernenergie de toekomst heeft, recentelijk nog op 16 november 2016 in de World Energy Outlook 2016 van het International Energy Agency.29 Het ongeluk met de Japanse kerncentrale bij Fukushima op 11 maart 2011 veroorzaakte eerder een neergang dan een opleving van kernenergie.30 31 De kosten van dit ongeluk werden in november 2016 op omgerekend 168 miljard euro geschat.32 De Japanse regering heeft op 8 december 2016 het krediet aan Tepco, de exploitant van Fukushima, verhoogd naar omgerekend 114 miljard euro om te voorkomen dat Tepco snel failliet zou gaan.33 Kernenergie kent verschillende problemen, zoals de opslag van het radioactief afval; de risico’s van uraniumwinning34 35; de beperkte voorraad uranium; de onveiligheid van kerncentrales met ongelukken als in Tsjernobyl in 198636 37; de beperkte productiecapaciteit van de kernindustrie. Kernenergie is tevens niet broeikasgasvrij. Kernstroom is duurder dan elektriciteit uit andere bronnen; de nieuwe Amerikaanse president Donald Trump wil ze met staatssteun in bedrijf houden.38 39 “looking at ways in which the U.S. government could help nuclear power generators being forced out of the electricity market by cheaper natural gas and renewable resources.” Nikolaus von Bomhard, directeur van Munich Re, één van de grootste verzekeraars ter wereld, deelde op 20 maart 2011 mee dat kernenergie een niet te verzekeren risico is.40 In Nederland bestaan al vanaf de jaren zeventig plannen om meer kerncentrales te bouwen. Het energiebedrijf Delta begon in juni 2009 met de procedure voor een tweede kerncentrale bij Borssele in de provincie Zeeland, maar stopte daar om economische redenen mee in januari 2012.41 42 Nu de aardgaswinning uit het Groningen-veld de laatste jaren heftiger aardbevingen veroorzaakt, leidt dit tot veel discussie en acties; en ook tot de roep om minder aardgas en andere energiebronnen zoals kernenergie te gebruiken.43 44 45 Ook lezen we regelmatig dat Europa kerncentrales moet bouwen om minder afhankelijk te zijn van Rusland. Daarbij wordt vergeten dat 27% van het aardgas, 36% van de olie en 18% van het uranium dat de Europese Unie gebruikt uit Rusland komt.46 Het verleden heeft geleerd dat kernenergie steeds weer op de agenda komt, ook al zijn de problemen met kernenergie niet opgelost. Dat zijn goede redenen om 20 argumenten over kernenergie te bespreken.

4

C. Samenvatting op hoofdlijnen 1. Kernenergie heeft maar een klein aandeel in de energievoorziening. In Nederland gaat het om 1% en wereldwijd om - afhankelijk van de definitie - 1,9% of 4,4% van de gebruikte energie. 2. De kerncentrale Dodewaard kwam in maart 1969 in bedrijf. De kerncentrale Borssele volgde in oktober 1973. Destijds waren er omvangrijke bouwplannen. In 1972 wilde de regering 35 grote kerncentrales bouwen. Dit komt overeen met 70 keer het vermogen van de kerncentrale Borssele. Deze plannen zijn niet gerealiseerd. De kerncentrale Dodewaard ging in 1997 dicht. In 2013 heeft de regering besloten dat de kerncentrale Borssele tot eind 2033 in bedrijf mag blijven. 3. De Europese Unie wil een plan voor opslag van kernafval. De Nederlandse regering bereidde zo’n plan voor, maar zocht geen draagvlak bij betrokkenen. In 2017 komt er een klankbordgroep die op zoek gaat naar opslagplaatsen. Daardoor komt de definitieve berging in de Noordelijke zoutkoepels en kleilagen weer in beeld. De Centrale Organisatie Voor Radioactief Afval (COVRA) is eigendom van de staat en verantwoordelijk voor de opslag van kernafval in Nederland. De COVRA wil opslag in de ondergrond vanaf 2130 (over 114 jaar) en vraagt zich niet af of het verantwoord is om door te gaan met kernenergie. Maar mogen we wel kernafval maken, zolang er geen oplossing voor het kernafvalprobleem is? 4. Er is niet genoeg geld opzij gelegd om de opslag van radioactief afval te kunnen betalen uit het zogeheten Waarborgfonds Eindberging. In dit fonds zit 68 miljoen euro terwijl 2 miljard euro nodig is. Daarmee is opslag van radioactief afval niet alleen een veiligheidsrisico, maar ook een financieel risico geworden. De regering schuift dit risico door naar toekomstige generaties. 5. In Nederland horen we regelmatig dat het kernafvalprobleem in het buitenland is opgelost. Maar dat blijkt niet zo te zijn. Nergens ter wereld is een ondergrondse opslagplaats voor warmte-producerend hoogradioactief afval in bedrijf. 6. De veiligheid van de opslag valt niet te bewijzen. Er worden rekenmodellen gebruikt om de veiligheid op lange termijn uit te rekenen. Maar dergelijke rekenmodellen zijn onbetrouwbaar. De uitkomsten hangen af van het gebruikte model en van de persoonlijke inzichten van de makers van het model, terwijl fundamentele kennis veelal ontbreekt. 7. Regelmatig benadrukken voorstanders van kernenergie dat het maar om kleine hoeveelheden radioactief afval gaat. Maar bij het ongeluk in Tsjernobyl in 1986 kwam slechts 50 kilo van de radioactieve stoffen cesium, strontium en plutonium vrij. Toch betekent die 50 kilo dat omvangrijke gebieden 300 jaar lang onbewoonbaar zijn. Een kleine hoeveelheid kernafval kan dus grote gevolgen hebben en is geen argument om te doen alsof dit afval een te verwaarlozen probleem is. 8. Wereldwijd zijn er drie plaatsen waar in zoutmijnen radioactief afval is opgeborgen. Bij alle drie zijn grote problemen. Bij de Duitse zoutkoepels in Asse en Morsleben lekken de vaten en kost het de belastingbetaler 7,4 miljard euro om er wat aan te doen. Bij de opslagmijn in een zoutlaag in de Verenigde Staten is plutonium ontsnapt. De geplande opslag

5

in de Duitse zoutkoepel in Gorleben, waarvoor al 1,5 miljard euro is uitgegeven, gaat zeer waarschijnlijk niet door. 9. Al vanaf de jaren zeventig doen voorstanders van kernenergie het voorkomen of de techniek van verkorting van de gevaarperiode van kernafval (ook wel levensduurverkorting genoemd) al bestaat of binnenkort verkrijgbaar zal zijn. Maar niets is minder waar. En als deze technologie ooit toepasbaar wordt, gaat die niet op voor het kernafval van de kerncentrale Borssele, dus voor het probleem dat er nu al is. 10. We lezen regelmatig dat snelle kweekreactoren de hoeveelheid kernafval zouden verminderen. Dat is echter een illusie, te meer daar wereldwijd nauwelijks kweekreactoren in bedrijf zijn. Ook zijn dan speciale opwerkingsfabrieken nodig, die niet gebouwd worden. De bestaande opwerkingsfabrieken sluiten en hebben te kampen met onregelmatigheden. 11. Toekomstige generaties kunnen te maken krijgen met de gevaren van definitieve berging van radioactief afval in de diepe ondergrond. Het is onze verantwoordelijkheid om ook in de toekomst mensen van de bergingsplaatsen weg te houden. Men moet voorkomen dat kennis wordt vergeten of vernietigd. Men moet toekomstige generaties waarschuwen, maar hoe dat moet is onbekend. 12. We horen vaak dat we hypocriet zijn omdat we geen kerncentrales willen, maar wel kernstroom uit Frankrijk importeren. Maar Nederland exporteert veel meer energie in de vorm van aardgas dan we importeren aan atoomstroom. 13. De industriële capaciteit en de beschikbaarheid van gekwalificeerd personeel zullen een belemmering vormen voor de bouw van nieuwe kerncentrales, zelfs al zouden bedrijven veel nieuwe kerncentrales willen bouwen. 14. De voorraad uranium is beperkt en ook daardoor is kernenergie geen oplossing voor het broeikaseffect. Als de verwachting van eind jaren zeventig van het Internationaal Atoom Energie Agentschap (IAEA) voor het aantal kerncentrales in het jaar 2000 zou zijn uitgekomen, zouden de bewezen en geschatte voorraden uranium nu al op zijn. 15. Niet alle uranium komt uit politiek stabiele gebieden, zoals we vaak horen beweren. Nederland haalt uranium voor de kerncentrale Borssele uit Kazachstan. Daar heerst een dictatuur en dat lijkt ons geen politiek stabiel land. 16. In de kerncentrale Borssele zijn 426 bedrijfsstoringen geweest. In deze kerncentrale zijn steeds opnieuw problemen met noodstroomvoorzieningen en dieselaggregaten: in 1981, 1984, 1986, 1987, 1989, 2006, 2010, 2011, 2013, 2014 en 2015. Dat de noodstroomvoorziening en de dieselaggregaten niet werkten, kwam niet alleen in Fukushima, maar ook in Borssele voor. 17. Kerncentrales blijven een veiligheidsrisico. In Finland en Frankrijk wordt nu de European Pressurizedwater Reactor (EPR) gebouwd, hét voorbeeld van een moderne kerncentrale. Bij een ernstig ongeval met de EPR moet echter een gebied van 5600 vierkante kilometer geëvacueerd worden. De Nederlandse regering hanteert het zogeheten waarborgingsbeleid voor de vestiging van een nieuwe kerncentrale bij de Eemshaven, de Maasvlakte en Borssele. Dit komt erop neer dat de regering wil voorkomen dat vooral binnen een straal van vijf kilometer nieuwe fabrieken met veel werknemers of grote wooncomplexen (bijvoorbeeld seniorenflats) of recreatiegebieden worden aangelegd.

6

18. Wie de kleine lettertjes van de schadeverzekering bestudeert, leest dat schade door kernenergie niet gedekt wordt. Dit is niet toevallig. De verzekeringsmaatschappijen weigeren namelijk de schade te dekken die mensen kunnen oplopen door een ongeluk met een kerncentrale. Blijkbaar vinden ze kernenergie een te groot risico en te onveilig. 19. Kerncentrales zijn duurder dan gedacht. In de Verenigde Staten zouden zonder subsidies van de overheid de meeste van de 100 kerncentrales in het land niet gebouwd zijn; de nieuwe kerncentrales in aanbouw krijgen overheidssubsidie. Finland bouwt de EPR-kerncentrale Olkiluoto-3. De bouwer, het Franse bedrijf Areva, heeft de centrale voor 3 miljard verkocht. Maar Areva leidt er een verlies op van minstens 3,9 miljard euro, omdat de bouw 8,5 miljard euro kost. De kerncentrale Borssele lijdt zoveel verlies dat faillissement dreigt. 20. Kerncentrale op thorium geen oplossing, evenmin als kernfusie. Het duurt nog zeker tot 2050 (als het al ooit gebeurt) voordat zowel de thorium- als de kernfusiereactor op de markt te koop zijn en - zo Nederland dat zou willen - een vervanging kunnen zijn voor aardgas. Maar er zijn nu al alternatieven beschikbaar als zonne- en windenergie. Die moeten we benutten in plaats van tientallen jaren te wachten op thoriumcentrales of kernfusiereactoren. D. De argumenten toegelicht 1. Aandeel kernenergie 1.1 Kernenergie 1% Nederlands energiegebruik De kerncentrale Dodewaard in de provincie Gelderland met een elektrisch vermogen van 54 Megawatt (MW) kwam in maart 1969 in bedrijf.47 De kerncentrale Borssele (485 MW) volgde in oktober 1973.48 49 Deze kerncentrales mochten in bedrijf komen zonder dat er een eindoplossing was voor het radioactieve afval. Destijds waren er omvangrijke bouwplannen. Op 30 maart 1972 verscheen de Nota inzake het kernenergiebeleid van de toenmalige minister van Economische Zaken, Langman.50 Volgens het regeringsbeleid zouden in het jaar 2000 kerncentrales met een vermogen van 35.000 MW in bedrijf zijn. In 1974 verscheen de Energienota van de minister van Economische Zaken, Lubbers. Hij vond dat er 8000 MW kernvermogen moest komen, maar vanwege de maatschappelijke weerstand schroefde hij dat terug tot 3000 MW; de kerncentrales zouden rond 1985 in bedrijf moeten komen. Dit noemde Lubbers de gematigde uitbouw van kernenergie, passend bij het streven om "de noodzakelijke politieke vertrouwensbasis te vergroten."51 52 De bouwplannen zijn niet gerealiseerd. De kerncentrale Dodewaard ging in 1997 dicht.53 In maart 2013 besloot de huidige regering dat de kerncentrale Borssele tot en met 2033 in bedrijf mocht blijven.54 Er zijn geen concrete plannen voor nieuwe kerncentrales. Energiegebruik Nederland 1950 tot 2020 A. We gebruiken energie in allerlei vormen. Aardgas verwarmt ons huis. Een auto rijdt op benzine of diesel die beide van olie gemaakt zijn. Onze huishoudelijke apparaten hebben elektriciteit nodig. Elektriciteit is een deel van het totale energiegebruik. Uit gegevens van onder meer het CBS volgt dat elektriciteit 25-34% is van het totale energiegebruik. Die uitkomst hangt af van de gebruikte rekenmethode.55 56 57 58 59 B. Volgens voorlopige cijfers hebben de Nederlandse elektriciteitscentrales in 2017 een opgesteld productievermogen van 27.000 Megawatt (MW). Daarvan is 4600 MW kolencentrales, 14.600 MW gascentrales, 500 MW de kerncentrale Borssele, 4.100 MW

7

windenergie en 2.000 MW zonne-energie (zie onderstaande tabel).60 61 Verschillende gascentrales zijn niet in bedrijf; dat heet geconserveerd vermogen. Tabel 1 Elektriciteitscentrales Nederland Opgesteld vermogen (MW)

2015 2016 2017

Kernenergie 500 500 500 Kolen 7300 5700 4600 Gas (operationeel) 15900 15500 14600 Gas (geconserveerd) 4400 4600 4700 Afvalverbranding 700 700 700 Biomassa/biogas 400 500 500 Wind op land 2600 3100 3500 Wind op zee 200 400 600 Waterkracht 0 0 0 Zon-PV 1000 1500 2000 Totaal 33100 32400 31700  

C. Het primaire energiegebruik is het gebruik zonder omzettingsverliezen. Het rendement van de beste Nederlandse elektriciteitscentrales is zo’n 60%: van de 100% primaire energie wordt 60% omgezet in elektriciteit en 40% via het koelwater geloosd.62 D. Het Nederlandse elektriciteitsgebruik is 16 keer hoger dan in 1950.63 E. Het totale energiegebruik is 5,2 keer hoger dan in 1950.64 F. Zon en wind goed voor bijna 2% energiegebruik In 2016 was 5,9% van het energieverbruik afkomstig uit hernieuwbare bronnen (figuur 7.4). De meeste hernieuwbare energie, namelijk 63%, komt uit biomassa en 25% uit windenergie. De bijdrage van andere bronnen als waterkracht (0,3%), zonne-energie (5,7%), bodemenergie en warmte uit de buitenlucht (6%) is beperkt. Zonnepanelen zorgden voor 0,32% van het totale energiegebruik.65 Er liggen nu zo’n 6 miljoen panelen op de Nederlandse daken.66 Eind 2016 waren 2348 windturbines in bedrijf die zorgden voor 1,41% van het totale energiegebruik.67 68 Daarmee leverden zon en wind samen 1,73% van het totale Nederlandse energiegebruik.69 Tabel 2 Energiegebruik Nederland 1980 tot 2020; percentages per bron.70 71 72 73 74 75 jaar 1980 2013-15 2020aardgas 46 43 40 olie 46 39 35 kolen 5,5 11,5 12 kernenergie 1,5 1 1 zon en wind 1 5,5 12 Tabel 3 Energiegebruik Nederland 1950 tot 2035 in PetaJoule (PJ).76 77 78 Jaar Energiegebruik Bron 1950 582 statline.cbs.nl/Statweb/1960 920 statline.cbs.nl/Statweb/

8

1970 2016 statline.cbs.nl/Statweb/1980 2723 statline.cbs.nl/Statweb/1990 2843 statline.cbs.nl/Statweb/2015 3144 regering 2016 2020 3020 regering 2016 Noot: PetaJoule (PJ) is een 1 met 15 nullen erachter. 1.2 Kernenergie 1,9 of 4,4% energiegebruik wereldwijd Kernenergie zorgde in 2015 wereldwijd voor 10,7% van het elektriciteitsgebruik, dat is - afhankelijk van de gebruikte definitie - 1,9 of 4,4% van het totale energiegebruik. Het percentage kernstroom nam geleidelijk af na de piek van 17,6% in 1996.79 80 81 Er zijn nu 21 kerncentrales meer dan 28 jaar geleden. Eind 1988 waren wereldwijd 429 kerncentrales in bedrijf, in januari 1998 waren het er 428; het aantal kerncentrales nam toe tot 444 in 2002 om daarna af te nemen naar 440 in mei 2011.82 83 84 85 86 In Duitsland werden in juni 2011 acht kerncentrales stilgelegd.87 88 Eind 2013 waren volgens het IAEA 436 kerncentrales in bedrijf.89 Begin 2015 ging het om hetzelfde aantal van 436 kerncentrales.90

36 Japanse kerncentrales die voor het merendeel al vijf jaar geen stroom produceren na het ongeluk te Fukushima vallen overigens onder de definitie van “in bedrijf” en tellen mee 436 kerncentrales.

De

bij de s

jf

91 Volgens het IAEA waren in december 2016 wereldwijd 448 kerncentralein bedrijf met een vermogen van 391.000 Megawatt; in 2015 zijn 10 kerncentrales in bedrigekomen, waarvan 8 in China en 2 in Rusland; 7 kerncentrales sloten definitief en van 4 is de bouw begonnen; in 2015 kwamen 10 kerncentrales in bedrijf, 5 in China en 1 in zowel India, Pakistan, Z-Korea, Rusland en de VS; er waren eind 2016 in totaal 61 kerncentrales in aanbouw.92 93 Het IAEA heeft in september 2015 een rapport uitgebracht over de vooruitzichten tot 2050. Het IAEA verwacht dat kernenergie in 2030 zal zorgen voor 4,1-5,3% van het wereldwijde energiegebruik en suggereert dat dit in 2050 kan uiteenlopen van 4,2-10,8% van het energiegebruik.94 Figuur 1 Aandeel energiebronnen in het energiegebruik

Bron: https://theconversation.com/where-will-nuclear-power-plants-of-the-future-be-built-41874, mei 2015. Figuur 2 Aandeel kernenergie in de elektriciteitsvoorzieningwereldwijd

9

Bron: http://www.carbonbrief.org/mapped-the-worlds-nuclear-power-plants, 8 maart 2016. Figuur 3 Begin en sluiting kerncentrales wereldwijd

Bron: http://www.worldnuclearreport.org/IMG/pdf/20160713MSC-WNISR2016-S%26C-LR-EN.pdf, 13 juli 2016. Tabel 4 Kerncentrales in aanbouw wereldwijd

Bron: https://theconversation.com/where-will-nuclear-power-plants-of-the-future-be-built-41874, mei 2015.

10

2. Radioactieve wetenswaardigheden: wat, hoeveel, zoutkoepels en klei

k loodsen

. De COVRA is en NV waarvan alle aandelen sinds 2002 in handen zijn van de Staat.95

iel uraniumoxide in vaste vorm.

et ken van de levensduur afgebroken (ontmanteld) worden. Ook dat geeft radioactief

fval.

n

le

de

fen ij de opwerking – inclusief plutonium en uranium – zijn eigendom van de

r niet met name genoemde - kerncentrales.97 Over

oewel de manier verwerkt zal worden.98 Het is niet

fval, uranium en plutonium voort.99 Het radioactieve afval komt naar Nederland terug.100 101

ken met verarmd in Petten, laboratoria,

2.1 Wat is radioactief afval? Kerncentrales draaien op uranium. Dit uranium wordt gewonnen uit erts en ondergaat daarna verschillende bewerkingen voordat het geschikt is voor toepassing in een kerncentrale. Bij elvan deze stappen ontstaat radioactief afval. Dit afval gaat naar bovengrondse opslagvan de Centrale Organisatie Voor Radioactief Afval (COVRA) bij Vlissingen, die verantwoordelijk is voor de opslag van alle soorten kernafval in Nederlande Verarmd uranium ontstaat bij het verrijken van uranium. Het gasvormige uraniumhexafluoride, waarvan niet voorzien is dat het op termijn opnieuw gebruikt kan worden, wordt in Pierrelatte (Frankrijk) omgezet naar een stabDat wordt bij de COVRA als radioactief afval opgeslagen.96 Bij de kerncentrale zelf hebben we te maken met bedrijfsafval (filters, besmette kleding e.d.) dat behoort tot de categorieën laag- en middelradioactief afval. De kerncentrale moet na hverstrija De brandstofelementen vormen veruit de belangrijkste bron van radioactiviteit. Ze blijven eejaar of vier in de kerncentrale. Na gebruik komen ze in een opslagbassin in de kerncentrale. Nadat ze voldoende zijn afgekoeld gaan de gebruikte brandstofelementen van de kerncentraBorssele naar de opwerkingsfabriek in La Hague in Frankrijk (bij de gesloten kerncentrale Dodewaard ging het om Sellafield in Engeland). Dit is een chemische fabriek waar het in kerncentrale ontstane plutonium en het niet gebruikte uranium uit de brandstofelementen wordt gehaald. De restproducten van de opwerking noemen we radioactief afval. Een deel daarvan is het hoogradioactieve, warmte afgevende en giftige kernsplijtingsafval. Alle stofdie vrijkomen bkerncentrales. Volgens het ministerie van Economische Zaken is tot 2006 zo’n 88 ton teruggewonnen uranium van Borssele in Rusland verwerkt tot nieuwe kernbrandstof. Daarvan is 22 ton weein Borssele geladen en de rest in andere -latere jaren zijn geen gegevens bekend. Tot nu toe kwam bij de opwerking 2800 kilo plutonium vrij. Daarvan is volgens de regering 2500 kilo verwerkt in brandstof voor andere kerncentrales, terwijl de overige 300 kilo, hnog niet geschonken of verkocht, op dezelfbekend om welke kerncentrales het gaat. Een nieuw contract van 20 april 2012 voor Borssele zet de bestaande praktijk voor radioactief a 2.2 1000 kubieke meter radioactief afval per jaar Jaarlijks wordt in Nederland ongeveer 1000 kubieke meter (m3) radioactief afval geproduceerd. Naast het afval van de kerncentrale Borssele hebben we te mauranium, radioactief afval van de Hoge Flux Reactoronderzoeksinstellingen, industrie en ziekenhuizen. Bij de COVRA stonden op 1 januari 2016 zo’n 42.200 vaten laag- en middelradioactief afvalen 3300 containers met verarmd uranium opgeslagen (samen 31.525 m3), evenals 501 vatenmet warmte afgevend hoogradioactief afval (98,2 m3).102 103 104 105 106 Het volume van het

11

hoogradioactief afval is volgens minister Schulz van Haegen “te vergelijken met de inhoud

s a. 4 m aan

gesloten

ste

en ogradioactief afval. Maar de bouw van Pallas is omstreden en

f het doorgaat is de vraag, temeer daar er alternatieven voorhanden zijn.115 Het getal van rbarig.

etreft

ze

OVRA worden opgeslagen, als binnen 25 jaar de activiteit van het afval vervalt tot onder de nen de materialen weer als grondstof worden ingezet.”116

en

stijds de belangrijkste regeringsadviseur, was de berging in de outkoepel in het Duitse Asse een belangrijk argument om ook in Nederland zoutkoepels te

orten

uren

van een flinke zeecontainer.”107 Het bedrijfsafval van de kerncentrale Borssele bestaat jaarlijks uit 32-33 m3.108 Jaarlijkontstaat volgens de regering bij Borssele gemiddeld een hoeveelheid van c 3

bestraalde splijtstofelementen. Na opwerking ontstaat hieruit ca. 3 m3 hoogradioactief kernsplijtingsafval en naar schatting 11 m3 overig radioactief afval.109 110 Het volume van het kernafval van Borssele is een gering deel van het totale volume dat jaarlijks geproduceerd wordt. Bij radioactief afval gaat het echter niet om het volume, maar om de radioactiviteit ervan. De COVRA stelt dat de kerncentrale Borssele en dekerncentrale Dodewaard zorgen voor ruim 90% van de totale radioactiviteit die geproduceerd wordt en opgeborgen moet worden.111 Volgens minister Schulz van Haegen is hoogradioactief afval nu “slechts 0,3% van het totale volume, maar bevat het wel het grootgedeelte van de totale activiteit”, namelijk 70%. In 2130 zal volgens de minister 70.000 m3 radioactief afval opgeslagen zijn, waarvan 401 m3 hoogradioactief afval. 112 113 Ze gaat er daarbij van uit dat de kerncentrale Borssele in 2033 sluit en er een nieuwe reactor in Petten gebouwd zal worden, te weten Pallas, de opvolger van de Hoge Flux Reactor. In dat geval zal in het jaar 2130 het aandeel hoogradioactief afval van de HFR en Pallas samen 30% uitmakvan de totale hoeveelheid ho 114

o70% is daarom voo 2.3 Vervalopslag Er is ook radioactief afval dat volgens de regering enkele tientallen jaren nodig heeft om te vervallen tot onder de vrijgave-grenzen: “Dit afval dient volgens de huidige regelgeving bijCOVRA opgeslagen te worden om te worden geconditioneerd voor eindberging. Soms bhet echter in potentie waardevolle materialen, zoals metalen of zeldzame aardmetalen, die hergebruikt kunnen worden. Het kabinet streeft naar een circulaire economie en wil de (Europese) markt voor duurzame grondstoffen en hergebruik van schaarse materialen stimuleren. In dit streven past beleid dat het mogelijk maakt waardevolle (grond)stoffen die niet meer radioactief zijn weer terug in de grondstofkringloop te brengen, in plaats van dematerialen in een eindberging te bergen. In een vervalopslag kunnen materialen, die langer dan twee jaar nodig hebben om te vervallen tot onder de vrijgavegrenzen, veilig worden beheerd. Daarom kunnen sinds 2014 materialen afkomstig van ontmanteling van grote vaste installaties (zoals cyclotrons) gedurende een periode van maximaal 25 jaar onverwerkt bij Cactuele vrijgavegrenzen. Daarna kun 2.4 Opbergplaatsen in zout en klei In 1976 kwam de Nederlandse regering met het plan om radioactief afval op te slaan in denoordelijke zoutkoepels. De regering dacht dat de berging rond het jaar 2000 zou kunnbeginnen.117 Maar door het massale protest zijn de plannen tot nu toe niet doorgegaan.118 Volgens J. Hamstra, dezonderzoeken.119 De regering heeft in de jaren tachtig en negentig twee commissies ingesteld die rappover berging van radioactief afval - aanvankelijk alleen in zoutkoepels, maar later ook in kleilagen - hebben gemaakt. Volgens die commissies zouden zeven zoutkoepels in aanmerking komen voor opberging van radioactief afval: Ternaard in Friesland, Pieterb

12

en Onstwedde in de provincie Groningen, Schoonlo en Gasselte-Drouwen in Drenthe, gevolgd door de minder zekere zoutkoepels Hooghalen en Anloo in Drenthe.120 121 122 Volgens recente en nog niet gepubliceerde gegevens van TNO is de zoutkoepel Gasselte relatief klein, smal en spits. Ook heeft deze zoutkoepel een beperkte omvang.123 Daaruit concluderen we dat de zoutkoepel Gasselte niet geschikt is voor de aanleg van een opslagmijnvoor

kernafval. Deze zoutkoepel, die al 40 jaar boven aan de lijst van de regering staat en

aarom het centrum van acties en demonstraties was, valt op grond van de recente gegevens

r vier dikte

li 2014 bleek uit een rapport van TNO dat e klei in de zuidelijke helft van Friesland het meest geschikt zou zijn: het gaat om gebieden

erda, Sneek en Bantega.126

ng

gelijking met een

elheid

an ontstaat een situatie zoals in Duitsland en zal zich een breed gesteund maatschappelijk voor de eenmalige berging van het dan bestaande radioactieve afval.”133

en

m voor Vaste Stof Fysica van de Rijksuniversiteit Groningen. De in oktober 2009

daf. Uit een onderzoek in opdracht van Greenpeace van maart 2011 komt naar voren dat egebieden zouden zijn waar de zogeheten Klei van Boom aan de randvoorwaarden voor en diepte voldoet: Noord-Brabant en westelijk Gelderland, centraal Gelderland, hetzuidwesten van Friesland, delen van de Noordoostpolder en het IJsselmeer en de regio Enkhuizen, het noorden van Friesland en Groningen en aangrenzende delen van de Waddenzee.124 Greenpeace heeft 108 gemeenten in deze vier gebieden opgeroepen zich uit tespreken tegen de opberging. Dat hebben 81 gemeenten gedaan, terwijl in de overige 27 veel vragen zijn gesteld door de bevolking.125 Op 11 judrond Terwispel, Stegg 2.5 Diepe boorgaten Minister Schulz van Haegen noemt in het Nationaal Programma radioactief afval ook bergiin diepe boorgaten en sluit daarmee aan bij de internationale belangstelling voor deze optie, met name in de Verenigde Staten. Het gaat hierbij om een boorgat van 5 kilometer diepte, waarbij containers met hoogradioactief kernafval in de onderste 2 kilometer komen, waarna de rest van het boorgat wordt opgevuld met beton en asfalt. Onder meer het Amerikaanse overheidsorgaan Nuclear Waste Technical Review Board (NWTRB) stelt dat de benodigde technologie ontwikkeld en beschikbaar is via de gas- en oliewinning. Op 3 kilometer dieptezijn geen grondwaterstromingen en daardoor geeft een diep boorgat, in veropslagmijn op 700 meter diepte, een betere afscherming. Bovendien kost berging in diepe boorgaten slechts 15% van berging in een opslagmijn.127 128 129 130 131 132 TNO stelde hierover in april 2016: “Voor landen zoals Nederland, met een kleine hoevehoogradioactief afval, is het een interessante optie die zowel veiligheidstechnische als maatschappelijke voordelen biedt. Bovendien zijn de kosten aanzienlijk lager dan voor een opbergmijn (schatting: factor 10 lager).” En: “Wordt de inzet van kernenergie beëindigd dproces ontwikkelen 2.6 Explosief zout Het feit dat zout onder invloed van radioactiviteit een explosieve stof wordt, krijgt systematisch weinig aandacht in rapporten van de overheid. "Als we bestraald zout opwarmdoen zich explosieve reacties voor. Soms is bij onze experimenten waargenomen dat een vrij zwaar platina dekseltje weg werd geblazen." Dat stelt professor H.W. den Hartog van het Laboratoriuoverleden Den Hartog studeerde de afgelopen 20 jaar op de invloed van radioactieve straling op zout.134 Een van de wetenschappelijke meningsverschillen bij de opslag van atoomafval in zout betreftde stralingsschade. Het radioactieve afval zendt straling uit die in het zout terechtkomt. Daardoor wordt het zout gedeeltelijk omgezet in de bestanddelen waaruit het is opgebouwd, natrium en chloor. Den Hartog ging hiernaar onderzoek verrichten omdat bij stijging van de

13

temperatuur van het zout omvorming in omgekeerde richting plaatsvindt: natrium en cgaan dan weer samen tot zout. Daarbij komt veel energie vrij met als gevolg dat vaten met kernafval smelten en verdampen. Dit geeft mogelijk een ondergrond

hloor

se explosie. "De outkoepel zal niet uit elkaar spatten", benadrukte Den Hartog, "maar de explosieve kracht die

e schade van komen."

tseling

ng dus aat van ideeën over hergebruik van het afval. Er zat

een visie achter over het omgaan met kernafval, het was een manier om een politiek

centimeter per et kernafval in

n te worden

in boortechnieken zal het afval uiteindelijk altijd wel terugneembaar zijn, maar e kosten hiervan kunnen zeer hoog zijn.”138 Daarmee is terughaalbaarheid een rekbaar

Petten negentig opgeslagen in een speciaal opslaggebouw

reedschap, instrumenten, doeken en al in

dat het pvc is gescheiden f

a te Amsterdam stelt in een overzicht dat vervoer naar de COVRA al vanaf n heeft

zik heb berekend is niet gering en er kan flink 2.7 Terughaalbaarheid als schijnoplossing Een volgende kwestie betreft de terughaalbaarheid van het kernafval, het idee dat men later weer bij het afval kan om het te kunnen hergebruiken. Terughaalbaarheid kwam plonaar voren in 1993 onder de toenmalige minister van Milieu, Hans Alders (PvdA). In 1991 noemde hij terughaalbaarheid nog een onbeantwoorde vraag. In 1993 wilde Alders proefboringen in zoutkoepels, maar zijn PvdA-achterban in Noord-Nederland was daar zeer tegen gekant. Daarom verzon Alders een list in de vorm van terughaalbaarheid. Het giom politieke terughaalbaarheid die losstgprobleem van de PvdA op te lossen.135 Ook is terughaalbaarheid uit een zoutkoepel een illusie. Zout is plastisch, beweegt volgens ervaringen met de Amerikaanse opslagplaats voor militair kernafval 7,5 tot 15jaar en sluit zo als het ware vanzelf de vaten af van de omgeving.136 Vaten mde Duitse zoutkoepel Asse zijn naar beneden gezakt en moeilijk op te sporen.137 Minister Schultz van Haegen stelde op 24 juni 2016 nieuw beleid voor over terughaalbaarheid: “Uiteindelijk dient, in samenhang met de maatschappij, bekekewat een optimale periode van terugneembaarheid is. (…) Tot de eindberging geheel gesloten is kan elke generatie die dan leeft opnieuw de afweging maken of de eindberging opengehouden dan wel gesloten dient te worden. Na definitieve sluiting van de eindberging ishet afval niet langer terugneembaar via de originele schachten en gangen. Gelet op ontwikkelingdbegrip geworden. ` 2.8 Duur historisch afval Petten Sinds de ingebruikname van de Hoge Flux Reactor (HFR) en de Lage Flux Reactor (LFR) in Petten, ruim vijftig jaar geleden, is radioactief afval gevormd. Dit afval, niet alleen uitmaar uit heel Nederland, is tot begin jarendicht bij de HFR. Het heet officieel Waste Storage Facility (WSF), maar wordt in de volksmond de pluggenloods genoemd. Tot begin jaren negentig was de COVRA in Petten gevestigd, maar verhuisde daarna naar Zeeland. De 1700 vaten in de pluggenloods gingen niet mee. Deze vaten heten sindsdien historisch afval. De inhoud per vat is 35 liter. Ze bevatten diverse soorten vast radioactief afval zoals restanten van bestralingsexperimenten uit de HFR, gepapier. Het radioactief afval moet gescheiden worden aangeleverd bij de COVRA. Het afvde vaten moet dus eerst worden gescheiden en gesorteerd. In 2015 en 2016 zijn 109 vaten die roestig waren, omgepakt en is de inhoud van de vaten gesorteerd, deelde de exploitant NRG mee. Dit houdt kort gezegd in van het afval en dat de inhoud van de vaten is gesorteerd op laag-, middel- en hoogradioactieafval. Deze vaten zijn weer teruggeplaatst in de pluggenloods.139 140 De stichting Lak2003 mogelijk was en dat de overheid er tussen 1995 en 2013 al zo´n 65 miljoen euro aauitgegeven.141

14

Minister Kamp deelde op 30 september 2016 mee dat de “kosten van het verwerken en afvoeren van radioactief afval, inclusief historisch afval, worden (…) geraamd op 109 miljoeneuro.” Om te voorkomen dat de exploitant failliet gaat i

s een financiële afspraak gemaakt. Er

n

erlaat Petten in 2027." Voor de opruimoperatie heeft NRG 116 miljoen euro in kas. NRG is

al

n ardoor kwam de opslag van kernafval in Noord-

n

’s komen waarin stond:

al vanaf de productie

ij de plannen;

pslagplaats gecontroleerd moet worden;

plossing voor het kernafval daadwerkelijk tot stand te brengen; - een overzicht van de kosten van de opslag en van de financiering van die kosten.147 148

e

e uiteindelijke bouw van de faciliteiten zal naar verwachting nog eens 5-10 jaar drijf zal

wordt: “een financiering van 40 miljoen euro verstrekt, die is geoormerkt voor het verwerkenen afvoeren van het (historisch) radioactief afval.”142 Volgens een op 9 mei 2017 uitgelekt Plan van Aanpak kost het opruimen van alle vaten 113 miljoen euro en de ontmanteling van de gebruikte installaties nog eens 71 miljoen euro. Samegaat het om 184 miljoen euro. "Als echt alles mee zit, wordt de deadline van 2022 gehaald", schrijft NRG. Maar er staat ook een pessimistisch scenario beschreven. "Het laatste splijtstof vdaarom in gesprek met de overheid om bij te springen.143 144 145 3. Nederlands nationaal programma berging radioactief afv 3.1 Europese Unie voor berging in zoutkoepels of kleilagen ... De Europese Raad van ministers stelde op 19 juli 2011 een richtlijn vast over opslag vakernafval. Deze had kracht van wet en daNederland weer in beeld. Die richtlijn was opgesteld door de Europese Commissie ebesproken in het Europees Parlement.146

Voor eind augustus 2015 moesten er nationale programma - welke doelen men wil bereiken;

- welke belangrijke mijlpalen en tijdskaders er zijn; - om hoeveel kernafval het gaat; - welke plannen en technische oplossingen er zijn voor het kernafv

van kernafval in de kerncentrale tot en met de eindopslag; - op welke manier de bevolking betrokken wordt b- welke plannen er zijn voor de opslag als de opslagplaats gesloten is, inclusief de tijd

dat de o- welke middelen er zijn om de kennis van de opslagplaats te bewaren tot in lengte van

dagen; - welk onderzoek, ontwikkeling en demonstratie-activiteiten nodig zijn om de gekozen

o

3.2 ... geen eindberging voor 2130 Op 5 juli 2011 begon de COVRA met het OnderzoeksProgramma Eindberging Radioactief Afval (OPERA): “Naar de huidige stand van de wetenschap en techniek is alleen geologischberging van hoogradioactief afval een veilige oplossing, die verzekert dat het afval ook op de lange termijn buiten de levensruimte (biosfeer) van de mens blijft.” En: “De besluitvormingover een eindbergingsfaciliteit voor het Nederlandse radioactieve afval is een proces met eenzeer lange tijdshorizon (volgens het huidige beleid tenminste 100 jaar) dat stapsgewijs zal worden uitgevoerd. (…) Internationale ervaringen leren dat dit een proces is van tenminste 20-25 jaar. Din beslag nemen. Dit betekent dat een eindberging in Nederland niet voor 2130 in bezijn.”149 150 De COVRA verwees hierbij naar het regeringsbeleid zoals dat zou staan in de Nota Radioactief Afval uit 1984. In deze nota gaat het om enkele tientallen jaren tussenopslag van het hoogradioactieve afval. Het getal van 100 jaar wordt wel genoemd als het gaat om een deel van het laag- en middelradioactieve afval dat snel vervalt: Na deze periode, "men moet

15

daarbij denken aan opslagtermijnen in de orde van 100 jaar," kan een deel van het afval "dat voldoende vervallen is (...) als niet-radioactief afval worden afgevoerd."151 Bij 100 jaar gaat het derhalve niet over hoogradioactief afval, hoewel de regering en met haar de COVRA wel eden en nog steeds doen alsof. Het gaat hier om een onjuiste uitleg van de Nota Radioactief

bevolking te ontlopen. Maar nd 2130 moet alle energie uit duurzame bronnen komen en is er geen kernenergie meer. Of

de vraag.

g:

hoe kon worden oorkomen dat onnodige lasten doorgeschoven werden, zonder een besluit tot daadwerkelijke

ting Co2ntramine, zetten

voor

minister

amp van Economische Zaken mee: “Het ontwerpprogramma zal naar de Tweede Kamer orden gestuurd nog voordat het naar de Europese Commissie wordt verzonden.”163

e

de

dAfval: volgens die nota had men immers nu al moeten werken aan de eindberging. De COVRA gaat tot de dag van vandaag niet alleen mee met een onjuiste uitleg van het toenmalige regeringsbeleid, maar vraagt zich bovendien niet af of het verantwoord is om door te gaan met kernenergie. De stilzwijgende vooronderstelling is dat we het probleem mogen doorschuiven naar de toekomst, wellicht om de weerstand van deroer dan nog kennis over kernafval aanwezig is, is zeer 3.3 Moeizame voorbereiding Nationaal Programma Volgens de richtlijn van de Europese Commissie moest elke lidstaat uiterlijk 23 augustus 2015 een Nationaal Programma voor eindberging van radioactief afval indienen.152 153 Dat was voor de VVD/PvdA-regering een lastige opgave. Immers, in de woorden van de regerin“Een van de doelstellingen van de richtlijn is het voorkomen of tegengaan van zogenaamd “wait and see”-beleid. De verantwoordelijkheid voor het beheer van radioactief afval en de daarmee samenhangende lasten zullen moeten worden neergelegd bij de generatie die ook profiteert van de technologieën waarbij het radioactief afval wordt gegenereerd. We mogen geen onnodige lasten doorschuiven naar toekomstige generaties.”154 Maarvopslagplannen met keuze van locaties? Dat bleek een moeizaam proces. Het ministerie van Economische Zaken diende vervolgens op 14 december 2012 een wetsontwerp in met de tekst: “Burgers, bedrijven en overheden zullen worden betrokken bijde vormgeving van het beleid voor het beheer van verbruikte splijtstoffen en radioactief afval.”155 De regering kondigde op 13 augustus 2013 het Nationaal Programma radioactief afval aan en vroeg op 8 oktober 2013 onze mening over opslagmethodes van radioactief afval.156 Tot 21 november 2013 kon gereageerd worden op het zogeheten startdocument. Dit was een rapport over kernafval dat in opdracht van de regering gemaakt was door Arcadis.157

Verschillende organisaties, waaronder WISE en de Groninger stichin 10 punten uiteen waarom dit rapport niet geschikt was als startdocument. Ze stelden dat de regering het rapport introk en het huiswerk overdeed.158 159 In april 2014 publiceerde de Commissie MER (milieueffectrapportage) een zogeheten “Advies Reikwijdte en Detailniveau”, waarin onder meer gesteld werd dat draagvlak en deelname van de bevolking belangrijk waren. Onderzoek naar hoe je de bevolking bij het Nationaal Programma kon betrekken, moest worden afgerond voor eind augustus 2015.160 Daar heeft de regering niet op gereageerd. Wel deelde de regering in april 2014 mee dat het concept Nationaal Programma eind 2014 ter inzage zou worden gelegd.161 Op 23 december2014 werd dit uitgesteld naar het eerste kwartaal van 2015.162 Op 1 mei 2015 deelde Kw 3.4 Keuze locaties in klei voorbarig? In juli 2014 verscheen een TNO-rapport waarin stond dat van de Nederlandse kleilagen in dzuidelijke helft van Friesland het meest geschikt waren voor de eindberging van kernafval. Als vervolgstap waren proefboringen nodig. Dat duidde op de keuze van een regio voor

16

eindopslag.164 165 Aan de andere kant stelde de regering dat onderzoek, gericht op de keuze van een locatie of een regio, niet aan de orde was. Zo leek het of het TNO-rapport niet gemaakt had mogen worden, ook al had de regering het betaald. Het Nederlandse beleid ging

door

en iet graag bij zo'n opslag wonen en het bekendmaken van de mogelijke locatie van opslag zou

lag van deze bijeenkomst.166

5

le organisaties vonden dat het startdocument ingetrokken had moeten worden, kwam

ma

participeren ontbreekt." De nu levende volwassenen zullen als het aan de gering ligt het begin van de eindberging niet meemaken, omdat ze over 100 jaar niet meer in

amma

t het produceren van kernenergie. Die discussie wordt gevoerd in het kader van het p

jft de adviezen van de klankbordgroep te zullen betrekken bij de erziening van het Nationaal Programma in 2025. Daarmee wordt de besluitvorming negen

digers van maatschappelijke,

volgens de regering immers uit van tenminste 100 jaar bovengrondse opslag, gevolgdeindberging in zoutkoepels of kleilagen. De COVRA presenteerde op 25 november 2016 de eerste resultaten van het OPERA-onderzoeksprogramma. Ewoud Verhoef, de adjunct-directeur van de COVRA, en de andere sprekers deden hun best om geen specifieke plek voor de opslag te noemen. Mensen willnalleen maar controverse opleveren, zo lezen we in een vers 3.5 Regering wil komende tientallen jaren niets besluiten Minister Schultz van Haegen van Infrastructuur en Milieu publiceerde op 30 september 201het concept Nationaal Programma radioactief afval.167 Hierin ging de minister de discussie over berging van radioactief afval in zoutkoepels of kleilagen liever uit de weg. Twee jaar nadat vede regering met een nieuw plan dat veel leek op vorige plannen.168 Er kwam dan ook veel kritiek. De minister wil de komende 100 jaar niets besluiten en daarom is publieksparticipatie niet nodig, want de bevolking vindt het geen urgent probleem. Dat is vermijdingsgedrag. In de woorden van de minister “Het lijkt op dit moment echter niet zinvol om publieksparticipatie rondom eindberging te starten: uit onderzoek ter ondersteuning van dit nationale programblijkt dat door het ontbreken van concrete besluitvorming op dit moment voor veel burgers de urgentie tot 169

releven zijn. 3.6 2016: Nationaal Programma is uitstel-programma Het ontwerp Nationaal Programma radioactief afval verscheen op 10 februari 2016. Daarin vinden we niets terug van alle kritiek op het eerdere concept.170 171 172 Minister Schultz van Haegen stelt dat hoogradioactief afval tot een kwart miljoen jaar gevaarlijk blijft, maar vindt dat een discussie over al dan niet stoppen met kernenergie buiten het Nationaal Progrvalt. Ze erkent wel dat in het merendeel van de 500 inspraakreacties staat dat de productie van radioactief afval niet los kan worden gezien van het gebruik van kernenergie.173 174 Op 24 juni 2016 is de definitieve versie van dit programma vastgesteld door de minister.175 Ze herhaalt: “Het nationale programma gaat dus ook niet over de discussie over het al dan niet stoppen mebepalen van de energiemix.” De minister gaat daarmee voorbij aan de fundamentele kritiek ohet beleid. Het enige concrete besluit van de minister is dat in 2016 een zogeheten klankbordgroep zou worden opgericht. Ze schrihjaar vooruitgeschoven.176 3.7 Klankbordgroep gaat zoeken naar opbergplaatsen Minister Schultz van Haegen van Infrastructuur en Milieu zal nog in 2016 een zogehetenklankbordgroep instellen, bestaande uit vertegenwoorwetenschappelijke en bestuurlijke organisaties.177 De minister heeft de instelling van de klankbordgroep echter doorgeschoven naar 2017.178

17

De klankbordgroep moet de bevolking betrekken bij de discussie over radioactief afval, advies uitbrengen over de financiering van de eindberging en aangeven waar het kernafvalopgeborgen kan worden. In de woorden van de minister moet de klankbord

groep: “aandacht

ef afval, die

n

en de tot een

riode van terugneembaarheid wordt de klankbordgroep gevraagd

jven van het proces om te komen tot catiekeuze is een van de opdrachten van de klankbordgroep. Aan de hand van de uitkomsten

anneer er overgegaan wordt tot mogelijke

val te kunnen betalen uit et zogeheten Waarborgfonds Eindberging. In dit fonds zit 68 miljoen euro terwijl 2 miljard

n bedrijf van 1969-1996, terwijl de kerncentrale Borssele in

8 s

De kosten voor het voorbereiden, aanleggen, exploiteren en sluiten van een geologische a 2 miljard euro geschat.”182 Twee derde van dit bedrag is nodig

g

lan

eld

besteden aan (…) potentieel geschikte zoekgebieden voor berging van radioactigereserveerd kunnen worden en aangeven (…) welke beleidsmatige afstemming nodig is, gelet op andere gebruiksfuncties van de (diepe) ondergrond ter plekke.”179 “De klankbordgroep zal bestaan uit vertegenwoordigers van maatschappelijke, wetenschappelijke en bestuurlijke organisaties en zal zo worden samengesteld dat over alle relevante ontwikkelingen kan worden geadviseerd.” Volgens de minister is “Het instellen vaeen klankbordgroep (…) dan ook een van de manieren om inspraak vorm te geven. De opdracht aan de klankbordgroep wordt nog nader ingevuld. Daarna kunnen de voorzitterleden van de klankbordgroep worden gezocht.” De minister legt uit: “Om te komenmaatschappelijk gedragen peom hiervoor criteria te formuleren. De klankbordgroep wordt ook gevraagd aandacht te besteden aan de verschillende dilemma’s die het langdurige beheer van radioactief afval met zich meebrengt.” Ze voegt eraan toe: “De locatiekeuze, en ook reserveringen van locaties, zijn processen die goed voorbereid dienen te worden. Het beschrilouit beide processen zal besloten worden of, hoe en wreserveringen van locaties voor eindberging.” 4. Niet genoeg geld voor opslag radioactief afval Er is niet genoeg geld opzij gelegd om de opslag van radioactief afheuro nodig is. Daarmee is opslag van radioactief afval een financieel risico geworden. De regering wil dit risico doorschuiven naar toekomstige generaties. 4.1 Twee miljard euro nodig, 68 miljoen in kas De kerncentrale Dodewaard was i1973 de eerste stroom opwekte. De afspraak was dat jaarlijks geld gereserveerd zou worden om de opslag van het radioactieve afval te kunnen betalen. Dat geld gaat naar het Waarborgfonds Eindberging.180 Minister Schultz van Haegen van Infrastructuur en Milieu heeft op 18 september 2015 voor het eerst inzage gegeven in de omvang van dit fonds. Op 31 december 2014 ging het om 6miljoen euro.181 Blijkbaar is in de afgelopen 46 jaar door de exploitanten van de kerncentraleDodewaard en Borssele niet veel geld opzij gelegd voor de eindberging. De minister stelde: “eindberging worden op circvoor de opslag van hoogradioactief afval van de kerncentrales Dodewaard en Borssele.183 4.2 Geld moet groeien … Hoe moet het gat tussen 68 miljoen en 2 miljard euro worden overbrugd? Volgens de regerinis in Nederland te weinig radioactief afval om een ondergrondse berging van het afval economisch aantrekkelijk te maken.184 In feite geeft de regering hiermee aan dat er te weinigkerncentrales zijn. Er zijn in Nederland echter geen nieuwe kerncentrales gepland, het pvoor een tweede kerncentrale bij Borssele is in januari 2012 geschrapt.185 Om toch voldoende geld te hebben voor de eindopslag zijn er drie mogelijkheden. De eerste is dat met name deexploitant van de kerncentrale Borssele het tekort dekt. De regering noemt een tweede mogelijkheid, namelijk wachten met de opslag, opdat rendement behaald wordt over het g

18

dat opzij gelegd is. Daarbij gaat het in haar visie om meer dan honderd jaar bovengrondse opslag bij de Centrale Organisatie Voor Radioactief Afval (COVRA) bij Vlissingen.186 Het idee hierbij is dat er jaar op jaar rendement wordt behaald op het geld dat opzij is gelegd. Minister Dijsselbloem van Financiën zei hierover op 26 maart 2015, dat de COVRA jaarlijkeen renteopbrengst moet realiseren van 4,3% (inclusief inflatie) om de eindberging in 2130 tekunnen betalen.

s

n scentrum kernenergie te Amsterdam,

radioactief afval opslaan, hetgeen dan ook Nederland zou kunnen plaatsvinden. De regering houdt beide opties open, maar gaat er in

as veel later deze eeuw de beslissing genomen hoeft te worden, ook

t

na Na 20 jaar heb ik 2

,

eeld geeft het probleem aan. Het fonds waarin geld voor opslag van kernafval gestort, heeft niet genoeg rendement: “Door de dalende beleggingsresultaten blijft de

t

n euro. Haar eigen vermogen daalde van 9,9 miljoen

e aalt”

is om (…) de kosten te dekken voor het voorbereiden, aanleggen, exploiteren en luiten van een geologische eindberging na de periode van bovengrondse opslag. Zodoende

en optimistisch toekomstscenario, namelijk: een toekomst waarin het en

deelt

187 Maar dat rendement wordt niet gehaald, blijkt onder meer uit documentedie de Stichting Laka, het documentatie- en onderzoekvia de Wet Openbaarheid van Bestuur (WOB) in handen heeft gekregen.188 Minister Schultz van Haegen stelde hierover op 18 september 2015 eveneens: “De afgelopen jaren blijft het behaalde rendement achter bij de gestelde doelen.”189 De derde mogelijkheid is samen met andere landen inhaar plannen van uit dat pover de mogelijkheid van internationale opslag.190 4.3 … maar doet dat niet Dat het vereiste rendement niet wordt behaald veroorzaakt een groot probleem, zoals blijkt uit de volgende korte uitleg. De regering wil kernafval over 100 jaar ondergronds opslaan en legnu geld opzij. Hoeveel is dat geld van nu over 100 jaar waard? Stel: ik heb 1 euro en zet dit bedrag op de bank tegen 3,5% rente. Hoeveel euro heb ik dan 100 jaar? Een sommetje leert me dat het bedrag elke 20 jaar verdubbelt. euro, na 40 jaar 4 euro en na 60 jaar 8 euro. Na 100 jaar heb ik dan 32 euro. Als ik de eerste 20 jaar geen rendement behaal over 1 euro en dan nog maar 0,8 euro hebkom ik na 100 jaar uit op 12,8 euro. En dat is veel minder dan 32 euro. Dit rekenvoorbisgroei van het eindbergingsfonds achter bij de gestelde doelen en veroorzaakt negatieve resultaten.”191 Zo komt het bedrag dat over 100 jaar nodig is bij lange na niet beschikbaar. De regering heefdaarom met de COVRA de afspraak gemaakt dat de COVRA het tekort aanvult in het geval de rente niet gerealiseerd wordt. Daardoor leed de COVRA in 2013 een verlies van 2,9 miljoen euro en in 2014 van 1,5 miljoeeuro in 2012 naar 5,5 miljoen euro in 2014 en 4 miljoen euro in 2015.192 193 194 De COVRA kan niet blijven interen op haar eigen vermogen, dan gaat het bedrijf failliet. Dat is de reden dat de opslag een financieel risico is. In inspraakreacties op het Nationaal Programma is gewezen op deze financiële problemen. Dregering gaat daar echter niet op in, maar herhaalt eerdere uitspraken als “de vervuiler beten “Het doelsworden financiële middelen gereserveerd om in de toekomst die eindberging mogelijk te maken.”195 De Commissie voor de milieueffectrapportage (Cmer) haalt deze kwesties ook aan in haar advies van 26 november 2015.196 Het Nationaal Programma is volgens de commissie gebaseerd op “ebenodigde geld beschikbaar komt en waarin in gezamenlijke harmonie en met draagvlak ebergingslocatie wordt aangewezen, ingericht en in gebruik genomen.”197 Dat optimismede Cmer niet.

19

De Cmer “doet aanbevelingen over concrete acties op korte termijn, zoals over het veilig stellen van de financiering, het reserveren van bergingslocaties en het organiseren publieksparticipatie.”

van

cties in het programma zouden

t is gebeurd bij het aarborgingsbeleid vestigingsplaatsen kerncentrales.”

r op

de - financiële - middelen om een eindberging te realiseren en tegelijkertijd flexibel te ten zijn in de wijze van eindberging door nu geen onomkeerbare besluiten te nemen, wordt

este beheerroute voor dat moment zonder daarbij

e t 2033 in bedrijf

f n.

m eindberging in zoutkoepels, maar vanaf 1993 werd ook e zogeheten Boomse klei als gastgesteente genoemd. Eveneens in 1993 werd voor het eerst

aat ervan uit dat de aanleg an een opbergmijn een jaar of 20 duurt. “Dit betekent dat een eindberging in Nederland niet

210

werd. Dat

bedrag ligt hoger dan bij andere bedrijfsgebouwen. Radioactiviteit is hiervan de oorzaak.

198 En: “Bij het formuleren van aanbevelingen concentreert de Commissie zich op zaken die naar haar oordeel in de eerste periode van drie jaar kunnen worden onderzocht en beoordeeld, en waarvoor meetbare amoeten worden geformuleerd.” Het gaat daarbij om “het in beeld brengen van de (onzekerheden in de) financiering van de eindberging (en) het reserveren van potentieel geschikte zoekgebieden voor berging van radioactief afval, analoog aan wa

199wHet waarborgingsbeleid voor een kerncentrale aan bijvoorbeeld de Eemshaven komt neeeen verbod op alles wat de vestiging van die kerncentrale onmogelijk maakt.200 201 Dat zou ook moeten gelden voor mogelijke opslagplaatsen voor radioactief afval. Minister Schultz van Haegen reageerde op de voorstellen van de Cmer met: “Dit is een waardevol advies. Het zal worden betrokken bij de voorbereiding op de actualisatie van het Nationaal Programma in 2025.”202 Daarmee wordt de besluitvorming doorgeschoven naar 2025. Op 24 juni 2016 schreef minister Schulz van Haegen in de eindversie van het Nationaal Programma: “Uiteindelijk dienen latere generaties rond het jaar 2100, met actuele technologieen inzichten, een goed onderbouwd besluit te kunnen nemen over het beheer van radioactief afval en verbruikte splijtstof op de lange termijn. Door deze generaties te voorzien van de benodiglahen de vrijheid gegeven te kiezen voor de bonredelijke lasten bij hen neer te leggen.”203 Dat een miljardentekort dreigt komt niet aan deorde. 4.4 Kosten doorschuiven naar de toekomst De regering schuift het probleem meer dan honderd jaar vooruit. De kerncentrale Borssele kwam in oktober 1973 in bedrijf zonder dat er een eindoplossing was voor het radioactievafval.204 Op 20 maart 2013 besloot de regering dat de kerncentrale tot en memocht blijven.205 Bezwaren dat er geen oplossing was voor het radioactieve afval, wees zij amet als argument dat het kernafval “voor minstens 100 jaar bovengronds wordt opgeslageDaarna kan ondergrondse opslag plaatsvinden (zogeheten eindberging).206 Zo schuift de regering het probleem van het kernafval door naar toekomstige generaties. Het Nederlandse beleid gaat, via een onjuiste uitleg van eerder genoemde Nota Radioactief Afval, uit van tenminste 100 jaar bovengrondse opslag, gevolgd door eindberging.207 Dit beleid werd op 14 augustus 2014 nog eens bevestigd door minister Kamp van Economische Zaken.208 Aanvankelijk ging het odterugneembaarheid een eis voor de eindberging.209 De COVRA g

vvoor 2130 in bedrijf zal zijn.” 4.5 Niet genoeg geld voor ontmanteling Borssele en Dodewaard 1. De kerncentrale Borssele De ontmanteling van de kerncentrale Borssele kost volgens een schatting van december 2016zo’n 574 miljoen euro, honderd miljoen meer dan eerder in 2016 genoemd 211 212

20

Door de splijting van uranium worden zowel het reactorvat als de omhulling van de kerncentrale radioactief. Daarom kan een kerncentrale niet afgebroken worden zoalbedrijfsgebouwen en is de inzet van speciale apparatuur noodzakelijk.

s andere

ement van en. De Studiecommissie Bestaande Kerncentrales (de Commissie Beek) zei

iljoen

t

en motie aangenomen. De ontmantelingskosten van

gen van 24

it is een naren

sent (samen EPZ). Of de ontmantelingskosten dan nog gedekt zijn is onbekend. aast het ontmantelen zijn er ook kosten voor de berging van het radioactieve

l dat kost en hoe dat gefinancierd gaat worden, is eveneens

tof gereed. Het splijtstof gaat naar Le Havre in Frankrijk. 037 - 2041 ontmanteling reactorvat

oon en leeg)

ergiecentrale Nederland) en NEA (Nederlands Elektriciteit

n

de ontmanteling van de kerncentrale Dodewaard, die

beter moesten onderbouwen.

213 In 1978 is voor het eerst een post ontmanteling opgenomen in de begroting van de exploitant van Borssele, namelijk 11,3 miljoen gulden. Daarna zou jaarlijks 2 miljoen gulden gereserveerd worden. De aanname daarbij was dat het gereserveerde geld een rend8% zou oplever 214

in 1983 dat de ontmanteling niet 150 miljoen gulden maar 250 miljoen gulden (113 meuro) zou kosten, zodat de exploitant jaarlijks extra 3 miljoen gulden zou moeten reserveren.215 Tot 2004 was er 144,7 miljoen euro gereserveerd voor de ontmanteling, maar het is onduidelijk wat er met dat geld is gebeurd.216 In 2012 is er een nieuw ontmantelingsfonds opgericht, waar eind 2013 116 miljoen euro in zat en waar elk jaar 14,7 miljoen euro in wordtgestort waarop EPZ ook een rendement verwacht. Eind 2016 zat er 180 miljoen euro in hefonds.217 Op die manier is er in 2033 volgens EPZ 489 miljoen beschikbaar, een bedrag dat door EPZ in december 2016 op 574 miljoen euro werd begroot.218 219 220 Of dat lukt hangt afvan het rendement op het opzij gelegde geld. Zonder rendement kan er gemakkelijk een tekort optreden van 100 miljoen euro.221 En de rendementen kunnen nogal verschillen.222 De Tweede Kamer wil dat EPZ zelf zorgt voor voldoende financiering voor de ontmanteling enheeft hierover op 17 december 2015 e 223

Borssele zullen volgens EPZ zo’n 1200 euro per MW zijn. Dat is lager dan de schattinbegin 2017 in Duitsland (1400 euro per MW) en Groot-Brittannië (2700 euro per MW).2

Wie gelijk heeft zal moeten blijken. Overigens, op 16 maart 2017 bleek dat de Nederlandse regering verplicht is EPZ een compensatie uit te keren als de kerncentrale Borssele vóór 2033 moet sluiten. Dgevolg van de afspraken in het in juni 2006 afgesloten Convenant tussen staat en de eigeDelta en Es 225

Nontmantelingsafval. Hoeveeonbekend. Planning ontmanteling226 2031 - Start voorbereidingen 2033 - Sluiting kerncentrale 2037 - Transport splijts22046 - Vrijgave gebouwen (sch2048 - Groene weide 2. De kerncentrale Dodewaard De kerncentrale Dodewaard (KCD) is in 1997 uit bedrijf genomen. De eigenaren zijn GKN(Gemeenschappelijke KernenAdministratiekantoor).227 Over de kosten van de ontmanteling liepen de meningsverschillezo hoog op dat de overheid in 2015 naar de Raad van State en in november 2016 naar de rechtbank Gelderland ging. Minister Kamp stelde op 30 april 2015 dat “GKN op dit moment niet kan aantonen dat zij voldoende financiële middelen heeft omis voorzien vanaf 2045, te kunnen betalen.228 De regering stapte daarop naar de Raad van State die op 9 maart 2016 vaststelde dat GKN en NEA de dekking van ontmantelingskosten

229 230 231

21

De Raad van State noemde de volgende feiten. De ontmanteling vindt plaats vanaf 2045, is eind 2055 klaar en kost 180 miljoen euro. In het jaar 2009 was 38,8 miljoen euro beschikbaar,

e uitspraak geeft de Raad van

stap te dat wij een verzoekschrift hebben ingediend bij de rechtbank Gelderland voor een

oop van t

at er na sluiting van hun kerncentrale voldoende n

ard

eens, bleek op 18 april 2017. Op een og te bepalen tijdstip zal een getuigenverhoor plaats vinden over met name de verwachte ntmantelingskosten en wie dat zou moeten betalen.234

et e

n.235

uro. Omstreeks 2130 moet dit gegroeid zijn naar een apitaal van 2 miljard euro,” staat in een e-mail van dit ministerie van 11 april 2014: “Het fonds (…)

die

staat zelfs: “Sinds 2003 blijkt het gemiddelde rendement op de

waarover GKN en NEA een jaarlijks rendement van 4% verwachten. Op die manier zal deontmanteling, die 180 miljoen euro kost, gefinancierd kunnen worden. De Raad van State haalt onder meer het argument van de regering aan dat GKN en NEA “onvoldoende aannemelijk gemaakt (hebben, H.D.) dat de door haar gehanteerde rendementsdoelstelling van 4% zal worden gerealiseerd.” In dState aan de regering hierin te kunnen volgen. GKN en NEA moeten hun visie dat er wel voldoende geld beschikbaar zal komen, beter onderbouwen. GKN en NEA hebben dat sindsdien onvoldoende gedaan, bleek op 21 november 2016 uit een brief van minister Schultz van Haegen. De minister schreef dat ze de aandeelhouders van Dodewaard had “verzocht om aansprakelijkheid te erkennen voor de ontmantelingskosten van de KCD. Zij hebben dit geweigerd. (…). Vandaar dat het noodzakelijk is een volgendezetten (…) voorlopig getuigenverhoor.” Dit betekent dat de Staat de rechtbank vraagt getuigen te verhoren. De minister vervolgde: “Toen de KCD werd gebouwd was al bekend dat deze na verltijd ontmanteld moest worden. Ook was bekend dat daar hoge kosten mee gemoeid zijn en daeen kerncentrale na sluiting geen inkomsten meer oplevert. Het was dus ook voor de energiebedrijven vanaf het begin duidelijk dgeld moest zijn voor de ontmanteling. Er ontbreekt inzicht in de afspraken die hierover tussede verschillende partijen zijn gemaakt.”232 Op 6 maart 2017 was de zitting bij de rechtbank Gelderland. De eigenaren van Dodewavonden dat er geen reden is voor getuigenverhoor. Immers, in de jaren 50/60 wilde de staat kerncentrales: “De staat is de geestelijke vader van de kerncentrale” en is daarom ook verantwoordelijk.233 De rechtbank was het hier niet meeno 4.6 Schimmige financiën Waarschuwing: deze paragraaf bevat veel ambtelijk taalgebruik! De Stichting Laka, het documentatie- en onderzoekscentrum kernenergie te Amsterdam, heeft m enberoep op de Wet Openbaarheid van Bestuur (WOB) documenten opgevraagd bij het ministerie van Financiën over het Waarborgfonds Eindberging. Laka kreeg op 18 april 2015 39 documenten, waarvan 80% onleesbaar was gemaakt. Uit de wel leesbare stukken komt het volgende naar voreHet ministerie van Financiën geeft in de notitie “Eindbergingsfonds” van 15 september 2011 aan watde betekenis is van het Waarborgfonds Eindberging: “COVRA is belast met de eindberging van radioactief afval. Ter financiering hiervan draagt COVRA sinds haar oprichting financiële middelen af aan een apart gezet fonds dat "verplicht" belegt in staatspapier. Er is veel onzekerheid over het benodigde kapitaal voor een adequate eindberging, maar op basis van ramingen in andere Europese landen wordt uitgegaan van 1,5 à 2,5 miljard euro over tenminste 100 jaar.” En: “Het fonds (…) is gestart in 2002 met een kapitaal van 55 miljoen ekgroeit door afdrachten en door rentedotaties.” Rentedotaties zijn de jaarlijkse opbrengsten uit de rente over het geld dat in het fonds zit. Maar renteopbrengsten vallen tegen. In de notulen van de AVA (Algemene Vergadering van Aandeelhouders) van juni 2011belegde middelen achter te blijven op het beoogde rendement, 2,3% gemiddeld in plaats van 3% (gecorrigeerd voor inflatie).”

22

Een belangrijke conclusie van het ministerie van Financiën is dat tegenvallers van de afgelopen periode zwaarder wegen dan tegenvallers over bijvoorbeeld 50 of 100 jaar. In de notitie “COVRA

n

is dan de geboden rente, is de reële

uit eigen

ciën omschreef de situatie op 26 maart 2015 als volgt: “Het is op de iddel)lange termijn niet wenselijk als COVRA verliezen blijft lijden door tegenvallende

ten. Deze situatie en mogelijke oplossingsrichtingen worden momenteel onderzocht in

alen. De echte n. In de

de andere

an

moet heid dat kernafval van andere landen in de Noord-

lprobleem in het buitenland is opgelost. Maar niet zo te zijn. Nergens ter wereld is een ondergrondse opslagplaats voor warmte-

te tijdstip eind dio

ver ng i

ver ng in 41

ve g i

ve g i

Beleggingsmandaat” van dit ministerie van januari 2013 staat hierover: “Dit klemt te meer omdat eelage opbouw in het begin van de fondsvorming (meer, H.D..) doorwerkt, vanwege het rente-op-rente-effect, dan bijvoorbeeld een lage opbouw aan het einde van de looptijd.” Hoe serieus de tegenvallers zijn wordt ook duidelijk uit een notitie van het ministerie van Financiën voor een vergadering in april 2014: ”Doordat de inflatie groterrente soms zelfs negatief. Dat betekent dat het eindbergingsfonds krimpt in plaats van groeit.” En: “COVRA heeft onvoldoende mogelijkheden om het tekort ten opzichte van de verwachting middelen aan te vullen.” Tot zover wat we weten via de WOB. Minister Dijssselbloem van Finan(mrenteresultasamenwerking met COVRA.” 236 Conclusie Tot nu toe is onvoldoende geld opzij gelegd om de eindberging te kunnen betprijs voor de berging van radioactief afval is niet doorberekend aan de producenteverwachting dat het geld zou groeien is de eindberging uitgesteld en doorgeschoven naar volgende generaties. Maar de afgelopen jaren blijkt het geld niet te groeien. Daarom kwam de VVD/PvdA-regering op 13 augustus 2013 met een ander plan: internationale opslag. “Eindberging is voor een land met een klein kernenergieprogramma duurste stap in het beheer van radioactief afval. Het realiseren van een eindberging met landen kan aantrekkelijk zijn vanwege onder meer schaalvoordelen.”237 Minister Schulz vHaegen is het hiermee eens, schreef ze op 24 juni 2016: “Samenwerking tussen Europese lidstaten op het gebied van eindberging van radioactief afval kan voordelen opleveren. Daarom wordt voor het realiseren van een eindberging internationale samenwerking niet uitgesloten. In deze zogenaamde ‘duale strategie’ wordt zowel de lijn van realisatie van een eigen nationale als een internationale eindberging gevolgd. Samenwerking tussen landen op het gebied van radioactief afvalbeheer leidt tot kostenvoordelen. Ook zijn er voordelen op hetgebied van uitwisseling van kennis en innovaties. Dit geldt in het bijzonder voor eindbergingvan radioactief afval. Eindberging is, zeker voor een land met een kleine nucleaire sector, de duurste stap in het beheer van radioactief afval.”238 Het buitenland moet dan zorgen dat er wél genoeg geld komt voor die opslag. Daaromrekening gehouden worden met de mogelijkNederlandse kleilagen of zoutkoepels opgeslagen zal worden.

5. Nergens opslag hoogradioactief afval De kerncentrale Borssele maakt kernafval dat zeker een miljoen jaar gevaarlijk blijft.239 In

ederland horen we regelmatig dat het kernafvaNdat blijktproducerend hoogradioactief afval in bedrijf. Tabel 5Vroegs o apslag hoogr actief afval Land wachti

2n 1989 40wachti

2 1996rwachtinn 242 2010

rwachtinn 243 2017

Nederland 2000 ?? ?? 2130 België 2030 2035 2 070/80 2070/80 Duitsland 2 0 005/1 2010 2035 2100

23

Finland 2020 2020 2020 2024 Frankrijk 2010 2020 2025 2025/30 Groot-Brittannië ?? 2030 2040 2075 Zweden 2 2020 2020 023 2030 Zwitserland 2025 2020 2040 2060 Canada 2015/25 2025 2035 2035 V.S. 2010 2013 ?? 2048 Figuur 4 Geplande start van de diepe geologische berging in de Europese Unie

Bron: http://data.consilium.europa.eu/doc/document/ST-9329-2017-INIT/nl/pdf, 16 mei 2017. Als deze verwachting zou uitkomen, zou Finland het eerste land met een eindopslag zijn. In mei 1999 vroeg Posiva Oy, die twee kerncentrales exploiteert in Finland, een vergunningvoor opslag bij Olkiluoto in de gemeente Eurajoki. Maar er zijn twijfels bij de veiligheid van deze opslag. In juni 2014 was de uiteindelijke bouwvergunning er nog niet en bleek er meer tijd nodig te zijn.

aan

nning afgegeven worden voor de opslag n

t ou

horizontaal vol met dergelijke reuken. Daarom ben ik er niet van overtuigd dat de opslag daar veilig is.”248 Bovendien

oor 7 ton koper en het is de vraag hoe men kan

Deze

244 De definitieve vergunning is in november 2016 verstrekt.245 Als de opslagmijn is aangelegd, moet nog een bedrijfsvergukan beginnen.246 Vandaar dat de exploitant het eerder geplande begin van de opslag in 2020niet haalt en het op z’n vroegst 2023 wordt. In september 2016 bleek dat bouw en bedrijf vadeze berging geschat worden op 3,5 miljard euro.247 De Zweedse geoloog Nils-Axel Mörner zegt hierover: “Posiva Oy vindt het voldoende davaten met kernafval op 50 tot 100 meter van breukzones opgeslagen worden, maar het zvijf tot tien kilometer moeten zijn. Olkiluoto zit verticaal enbwordt elk van de 5000 vaten omsloten dvoorkomen dat toekomstige generaties dat gaan delven.249 6. Veiligheid opslag niet te bewijzen Met rekenmodellen probeert men na te bootsen hoe het opgeborgen kernafval zich in deperiode van de komende honderdduizenden jaren in de ondergrond zal verplaatsen. periode noemt men ook wel de simulatieperiode. De rekenmodellen voor de veiligheid op lange termijn zijn onbetrouwbaar. De door de overheid ingestelde commissie voor opberging van kernafval (OPLA) stelde in het eindrapport van 1993 dat berekeningen over de risico's van de ondergrondse opslag van kernafval op lange termijn onbetrouwbaar zijn: de resultaten van modelberekeningen hangen af van het gebruikte model en de persoonlijke inzichten van de makers van het model, terwijl fundamentele kennis veelal ontbreekt.250 De OPLA ging in haar eindrapport ook in op de vraag wanneer bewezen is dat een model klopt, ofwel ´gevalideerd´ is en komt tot de conclusie

24

dat dit alleen bereikt kan worden door vergelijking van de modelvoorspellimingen: "Dit proces zal gedurende een lange periode moeten plaatsvinden (bijvoorbvan de simulatieperiode) voordat het model als gevalideerd beschouwd kan worden. Dit is echterwel een “ideaal validatieproces”. In de praktijk, en zeker in het kader van veiligheidsanalysestudies waar de geohydrologische modellen gebruikt worden om voorspellingen te doen voor periodes van een tiental duizenden jaren, kan dit type vuitgevoerd worden."

ngen met veldwaarne-eeld 30-50%

alidatie niet dus duizenden jaren onderzoek moeten doen voordat men een

itspraak over de betrouwbaarheid van de modellen kan doen. Aan deze conclusies is sindsdien eid van opslag van kernafval blijven

ral om t

eid werd. Toch betekent die 0 kilo dat omvangrijke gebieden in Wit-Rusland, Rusland en de Oekraïne langdurig besmet

t

r de kerncentrale Borssele gaat het om ngeveer 11.000 ton ertsafval per jaar. Het ertsafval bestaat uit een mengsel van zouten,

fen zoals radon en radium.

e ten en

ro voor Asse

oepels in Asse en Morsleben liggen vaten met radioactief afval. Beide outkoepels hebben te kampen met grondwater dat naar binnen stroomt. De vaten in Asse

en erin omdat de zoutkoepel wordt

zijn ligt in twaalf opslagruimtes op 725 tot 750 meter diepte,

et middelradioactief afval in een opslagruimte op 511 meter diepte.262 263 De overheid

251 Men zou uniets veranderd: berekeningen over de veilighonbetrouwbaar.252 253 254 255 256 7. Kleine hoeveelheid, langdurig gevaar Regelmatig benadrukken voorstanders van kernenergie dat het maar om kleine hoeveelheden radioactief afval gaat. Maar bij kernafval gaat het niet alleen om het volume, maar voohet gevaar van zelfs een minieme hoeveelheid radioactiviteit. Dat kan duidelijk gemaakworden aan de hand van het volgende. Door het ongeluk in april 1986 met de kerncentrale inTsjernobyl werd een groot deel van Europa besmet. Een berekening aan de hand van rapporten van het Nucleaire Energie Agentschap laat zien dat slechts 50 kilo langdurig gevaarlijke stoffen als cesium, strontium en plutonium verspr 257

5zijn. Een kleine hoeveelheid kernafval kan dus grote gevolgen hebben en is geen argumenom te doen alsof dit afval een te verwaarlozen probleem is. In de discussie wordt overigens vaak verzwegen dat in het buitenland veel afval vrijkomt vanwege de Nederlandse kerncentrales. Dit geldt speciaal voor het radioactieve afval afkomstig van de uraniumwinning: alleen al vooozuren, zware metalen, fijn gemalen gesteente en radioactieve stofDaarom is het wel degelijk radioactief afval.258 8. Kernafval in zout: lekkende vaten en ontsnapt plutonium Wereldwijd zijn er drie plaatsen waar in zoutmijnen radioactief afval is opgeborgen. Bij alldrie zijn grote problemen. Bij de Duitse zoutkoepels in Asse en Morsleben lekken de vakost het de belastingbetaler 7,4 miljard euro om er wat aan te doen, 5 miljard euen 2,4 miljard euro voor Morsleben.259 Bij de opslagmijn in een zoutlaag in de VerenigdeStaten is plutonium ontsnapt. De geplande opslag in de Duitse zoutkoepel in Gorleben, waarvoor al 1,5 miljard euro is uitgegeven, gaat zeer waarschijnlijk niet door. In de Duitse zoutkzworden weer opgegraven, die in Morsleben blijvafgesloten.260 261 8.1 Opgraven 126.300 vaten kernafval uit Asse In de Duitse deelstaat Nedersaksen ligt de zoutkoepel Asse, waarin tot 1978 - toen de vergunning afliep - zo'n 125.000 vaten laag- en 1.300 vaten middelradioactief afvalopgeslagen. Het laagradioactief afval hbetaalde in 1965 400.000 euro voor Asse. Van1965 tot en met 2015 bedroegen de bedrijfskosten 1.200 miljoen euro.264

25

s 12.000 liter ater de zoutkoepel in. Het gevormde pekel heeft de vaten aangetast, waardoor radioactiviteit

elradioactief afval. De huidige inister van Milieu Barbara Hendricks noemde op 12 augustus 2015 een bedrag van 5 miljard

racht het BfS een aflevering van het blad “Asse Einblicke” uit. Daarin

m de vaten weer naar boven te halen wordt een nieuwe schacht gepland, die in het jaar 2028

jdelijk bovengronds opgeslagen worden in een gebouw, maar er is nog geen besluit genomen

ouden. Volgens gegevens

te de begroting voor 2017 staat 196 miljoen euro.

ts unieks

met eid of het opgraven van vaten een lastige opgave is.291

265 Er stroomt namelijk dagelijkwuit de vaten lekt. Begin jaren zeventig werd beweerd dat de opslag in Asse duizenden jaren veilig zou zijn.266 267 Nu bleek er al na 40 jaar radioactiviteit te lekken.268 269 Het Bundesamt für Strahlenschutz (BfS) liet op 3 september 2009 weten dat het onduidelijkwas hoelang het duurde voordat de schachten onder water zouden komen te staan en dat daarom alle vaten voor 2020 opgegraven moesten worden.270 271 272 273 Dit kostte volgens de vorige Duitse minister van Milieu Norbert Röttgen (CDU) 3,7 miljard euro, waar nog eens 200 miljoen euro bij kwam voor de berging van midd 274 275

meuro.276 Het volume van het opgeslagen afval is 47.000 m3; na opgraving wordt het opnieuwverpakt en dat geeft een volume van 220.000 m3.277 Op 31 mei 2011 b 278

stelden de minister van Milieu van de Duitse regering en de minister-president van de deelstaat Nedersaksen dat een vergunning is verleend aan BfS voor het terughalen van het kernafval.279 280 Ogereed is. Daardoor kan het terughalen veiliger en sneller uitgevoerd worden. De bestaande schacht is voor het terughalen niet geschikt vanwege de geringe capaciteit.281 Minister van Milieu Barbara Hendricks zei op 4 maart 2014 dat niet voor 2033 (dus over 17 jaar) begonnen kan worden met het opgraven van de vaten.282 De opgegraven vaten moeten tiover de plek waar dat opslaggebouw moet komen. Daarna moeten de vaten ergens definitiefopgeslagen worden. Maar de eindbestemming is ook in 2016 nog onbekend.283 284 285 286 287 Intussen kostte het steeds meer om het gangenstelsel in stand te hvan het BfS ging het in 2013 om 110 miljoen euro, in 2014 om 190 miljoen euro en in 2015 om 117 miljoen euro, onder meer omdat meer mensen nodig waren om al het werk uitvoeren.288 In 289

Ook al is er nog veel onduidelijk, alle betrokkenen zijn ervan overtuigd dat ze met iebezig zijn. Het terughalen van vaten met kernafval is immers nog nergens ter wereld gebeurd.290 In “Asse Einblicke” van december 2015 concludeerde het BfS dat er naast laag- en middelradioactief afval ook 29 kilo plutonium was opgeborgen. Het BfS schreef dat de zoutkoepel in beweging was. Sinds 1965 was de zuidflank van de opslagmijn zes meter verschoven. Op 700 meter diepte was er aanvankelijk een verbindingsgang van vier bij vier meter. Door de druk van de boven liggende lagen was de gang verdwenen, er waren alleen nog resten staaldraad te zien. In andere gangen waren metersdikke plakken zout van het plafond losgekomen. Dit was volgens het BfS terug te voeren op een belangrijke kenmerk van zout: het is een plastisch gesteente, drukt de gangen dicht en omhult op den duur de vatenradioactief afval, zodat terughaalbaarh

26

Eind november 2016 gaf het BfS aan dat er nog steeds een kans is dat Asse onder water kote staan. Daarom moet het bestaande gangenstelsel versterkt worden, wat tijd kost en het begin van het opgraven vertraagt.

mt

tkoepel vol water dreigt n

gd

mdaling tot evolg hebben. En op 850 plaatsen wordt een eventuele bodemdaling gemeten, de afgelopen

200 meetpunten.

schaal, maar eind 2016 vonden de zoutkoepel zelf kleinschalige proeven plaats als voorbereiding op de daadwerkelijke

osten

tsnapt uit zoutlaag met radioactief afval Verenigde Staten t

. Dat

r

r de overheid. Wel ocht een deel van het radioactieve afval van de kernwapenproductie daarnaartoe.301 De

lijk

k beweegt bij WIPP 7,5 tot 15

292 8.2 Morsleben: dreigend water In de Duitse zoutkoepel Morsleben in de deelstaat Saksen-Anhalt is 38.000 m3 licht- en middelradioactief afval opgeslagen. Jaarlijks stroomt 11.000 m3 water de zoutmijn in, dat grotendeels wordt opgevangen en naar boven gepompt. Omdat de zoute lopen en in te storten, is tot nu toe 950.000 m3 opslagruimte gevuld met een mengsel vazout, steenkoolfilteras, cement en water: zoutbeton geheten.293 Om het radioactieve afval voorgoed veilig af te sluiten van milieu-invloeden, moet in totaal 4 miljoen m3 opgevuld worden. Het Bundesamt für Strahlenschutz (BfS) heeft hiervoor een vergunning aangevraaen verwacht 15 tot 20 jaar nodig te hebben voor de klus geklaard is. Om de situatie in de opslagmijn in de gaten te houden vinden talloze metingen plaats. De holle ruimtes in de zoutkoepel vloeien heel langzaam dicht. Dat kan een bodeg20 jaar ging het om 1 millimeter per jaar. Daarnaast is het belangrijk te weten of het zoutbeweegt, de zogeheten convergentie: op 330 punten worden horizontale en verticale veranderingen in het gangenstelsel gemeten. De ontwikkelingen van scheuren in het zout wordt bij 30 plaatsen bijgehouden.294 In totaal zijn er dus 1 De afgelopen jaren is gewerkt aan proeven om het gangenstelsel zo goed mogelijk af te sluiten. Aanvankelijk ging het om onderzoek op laboratoriuminafsluiting van om te beginnen een deel van de schacht.295 De bedrijfskosten in de periode 1990 tot eind 2015 waren volgens het BfS 1,2 miljard euro.296 Minister van Milieu Barbara Hendricks begrootte op 12 augustus 2015 de toekomstige kvoor het afsluiten van de opbergmijn op 2,4 miljard euro.297 8.3 Plutonium onAl in 1957 zei de Amerikaanse Academie van Wetenschappen dat kernafval het beste in zouopgeborgen kon worden.298 De Atoom Energie Commissie ontwikkelde plannen in die richting. In 1963 werd begonnen met proefboringen in zout bij Lyons in de staat Kansasleverde ongunstige resultaten op, waarop men op andere plaatsen in zout ging boren.299 Ook zonder succes. Vervolgens viel het oog op zout bij Carlsbad in New Mexico. Niet alle kernafval mag daaopgeslagen worden. De Amerikaanse overheid maakt een onderscheid tussen kernafval datontstaat bij de productie van kernwapens en kernafval dat ontstaat bij de productie van elektriciteit uit kerncentrales. Bij Carlsbad is de opslag van laag- en hoogradioactief afval uit kerncentrales voor de elektriciteitsproductie nadrukkelijk verboden doo 300

maanleg van de opslagmijn op 655 meter diepte heeft de naam WIPP (Waste Isolation Pilot Plant) gekregen en kostte 2 miljard dollar (1,4 miljard euro).302 De opslag zou aanvankebeginnen in 1988, maar omdat er water in de mijn lekte kon de exploitant, het ministerie vanEnergie (DOE), de opslag pas in maart 1999 starten.303 304 305 306 307 308 Er ligt nu zo’n 91.000 m3 afval, zoals kleren en apparatuur die besmet zijn met plutonium, verpakt in stalen vaten met beton eromheen.309 De maximaal toegestane hoeveelheid is 175.600 m3.310 WIPP is wereldwijd de enige ondergrondse mijn in zout waar daadwerkelijradioactief afval opgeborgen wordt. Zout is plastisch en

27

centimeter per jaar en sluit zo als het ware vanzelf de vaten af van de omgeving.311

beeld

aar

ers van kernenergie al een tijd een voorbeeld van een

beurd? Hoe kon

et Amerikaanse ministerie van Energie stelde eind september 2014 dat waarschijnlijk een

lling van

n de

ts juli 2015

ovember 2016 liet een groot deel van het plafond van een opslagkamer met een oppervlakte weegt

de ie 551 tot

OX op te bergen in WIPP. Het ging om brandstofelementen die aanvankelijk bestonden uit van plutonium en uranium. Bill Richardson, die onder president Clinton

Terughalen van de vaten is dan vrijwel onmogelijk. En dat hoeft ook niet, stelde bijvoorhet overheidsorgaan Environmental Protection Agency: er zou de komende 10.000 jaar geen radioactiviteit vrijkomen uit WIPP.312 Deze stelling was vanaf het begin omstreden, mkritiek werd door de overheid terzijde geschoven.313 WIPP is in de ogen van voorstandsuccesvolle opberging. Maar WIPP is deze voorbeeldfunctie nu kwijt. Op 14 februari 2014 werd namelijk een kleine dosis van de gevaarlijke radioactieve stoffen plutonium en americium gemeten in de omgeving van de opslagmijn. Wat was er precies geer radioactiviteit vrijkomen en zich verspreiden tot in de buitenlucht? Dat was een tijdlang voor iedereen een raadsel.314 315

Hvat met plutonium-houdende nitraatzouten en organisch materiaal was ontploft. Het ontsmetten van het gangenstelsel in de opslagmijn, de aanleg van een nieuw ventilatiesysteem, een extra schacht en overige veiligheidsmaatregelen zouden omgerekend 250 miljoen euro kosten.316

317

In februari 2015 werd bekend dat één vat de bron van de besmetting was en dat het nog verderonderzocht zou worden.318 Eind maart 2015 publiceerde het ministerie van Energie een rapport met een analyse van de oorzaak. Elk vat kernafval bevat 26 kilo kattenbakvuhet merk SwheatScoop. Kattenbakvulling absorbeert vocht en neutraliseert de nitraatzouten die in het radioactieve afval zitten. Het vulmateriaal van SwheatScoop is gemaakt van tarweproducten die chemisch reageren met nitraatzouten, waarbij gassen ontstaan. Het is een exotherme reactie, dat wil zeggen een reactie waarbij warmte vrijkomt. De warmte egevormde gassen verhoogden de druk in het vat, totdat het deksel eraf knalde en er radioactieve stoffen vrijkwamen.319 Begin mei 2015 zegde de exploitant DOE toe 73 miljoen dollar te zullen besteden aan verbetering van wegen en de waterinfrastructuur. Dit in plaavan de boete die de staat New Mexico wilde opleggen aan het DOE.320 Op 31 deelde het DOE mee dat de geplande herstart in maart 2016 niet gehaald zou worden. Het daadwerkelijk toepassen van verschillende aanbevelingen voor verbetering van de veiligheid kostte namelijk meer tijd dan aanvankelijk gedacht.321 Op 25 januari 2016 stelde het DOE dat de herstart eind 2016 gepland is. Het DOE kocht voor een bedrag van 74 miljoen dollar claims af van de staat New Mexico, die te maken hebben met dit ongeval.322 In januari 2015 en in september en oktober 2016 vielen stukken zout van het plafond. 323 In nvan 90 bij 10 meter los. Volgens het DOE is dit een normaal verschijnsel omdat zout beof - zoals het ook wel heet – kruipt.324 Op 23 december 2016 verklaarde het DOE dat opslag weer mocht beginnen.325 Nadat allerlei verbeteringen waren aangebracht d319 miljoen dollar hebben gekost, vond begin april het eerste transprot naar WIPP plaats.326 Als reactie op de gebeurtenissen van begin 2014 besloot de regering van de Staat New Mexico op 21 maart 2014 een geplande uitbreiding van de opslag niet toe te staan.327 Daarmee komt de berging van radioactief afval in de VS weer op de agenda.328 In de loop van 2015 kwamen er plannen om ook gebruikte brandstofelementen van het type Meen mengelingminister van Energie was, wees er begin 2016 op dat voor de berging van MOX 34.000 kubieke meter opslagruimte nodig is, terwijl er slechts 19.000 m3 over is, rekening houdend

28

met de al afgesloten contracten. Ook is er dan 430 keer zoveel radioactiviteit als toegestaan.329 8.4 Gorleben Volgens een wet van 1976 liep de vergunning voor de berging van kernafval in Asse tot 1978. Daarom ging de Duitse overheid op zoek naar een andere zoutkoepel. Dit leidde in 1977 tode keuze van de zoutkoepel Gorleben voor de eindberging van alle soorten radioactief afvIn een studie van 100 pagina’s van de historicus Anselm Tiggemann van mei 2010 kwam naar

t al.

oren dat Gorleben in 1975/76 boven aan de lijst van 20 mogelijke locaties stond. De keuze

de s

en

die in

,

Nedersaksen op 29 juli en 29

en. aakt. De

om voor de buitenwereld niet langer de indruk wekken dat er aan een opbergplaats gewerkt wordt.337 338 339

Als gevolg van dit besluit zal het niet gebruikte gangenstelsel op den duur instorten. Het zout aarmee wordt een groot deel van de

rleben

den u

en zeventig doen voorstanders van kernenergie het voorkomen of de techniek van verkorting van de gevaarperiode van kernafval (ook wel levensduurverkorting of P&T

vviel in 1976 echter op de zoutkoepels Wahn, Lutterloh en Lichtenhorst. Maar bij deze zoutkoepels kreeg de overheid te maken met veel verzet tegen onderzoek. Daarop viel keuze op Gorleben, echter zonder dat gegevens voor een vergelijking met andere zoutkoepelverzameld waren.330 331 In juli 2014 werd duidelijk dat Gorleben vooral een economische impuls voor de regio zou moeten betekenen: de plaats lag destijds in een uithoek van de Bondsrepubliek tegen de grens met de DDR, waardoor er economische achteruitgang was.332 In het grootschalige onderzoek vanaf 1977, dat 1,5 miljard euro heeft gekost, ontdekte monder meer dat de zoutkoepel Gorleben in contact stond met het grondwater.333 334 De toenmalige Duitse minister van Milieu en huidige minister van Economische Zaken Sigmar Gabriel stelde in augustus 2009 dat Gorleben vanwege de veiligheidsrisico´s ongeschikt wasvoor opslag van radioactief afval.335 Daarop begon een discussie voor een nieuw begin,2013 leidde tot een wet waarin stond dat in 2015 criteria moesten komen voor de eindberginggevolgd door de keuze van locaties en een uiteindelijke berging vanaf 2050.336 Volgens deze wet moet Gorleben openblijven voor het geval deze zoutkoepel bij het zoeken naar een opslagplaats toch weer op de lijst komt te staan. Het openhouden is mogelijk bij een minimum aan bedrijvigheid, deelden de Bondsregering en de regering van september 2014 mee. De twee bestaande schachten, de verbindingswegen daartussen en de minimaal noodzakelijke infrastructuur moeten in stand blijven. Een groot deel van het uitgebreide gangenstelsel van de opslagmijn zal niet meer gebruikt en onderhouden wordHet onderzoek ter plekke stopt en de boorgaten met meetapparatuur worden dichtgemtechnische infrastructuur voor onder meer licht en voldoende frisse lucht wordt ontmanteld. Bezoekersgroepen zijn ook niet meer welkom, te

vervormt, de gangen storten in of slibben dicht. Dopslagmijn op korte termijn onbruikbaar. Toch blijft Gorleben op de lijst van mogelijke opbergplaatsen staan, zoals blijkt uit een rapport dat de door de regering ingestelde commissie, de Endlagerkommission, op 5 juli 2016 heeft uitgebracht.340 In de regio Goblijven de opslagplannen op verzet stuiten.341

9. Verkorting gevaarperiode kernafval illusie In een kerncentrale ontstaan door het kernsplijtingsproces veel verschillende radioactieve stoffen. Sommige verliezen na korte tijd hun radioactiviteit, maar bij andere duurt dat honderdduizenjaren. Deze langlevende stoffen zijn bepalend voor het risico op lange termijn. Als het nmogelijk zou zijn de langlevende radioactieve stoffen om te zetten in kortlevende, zou het kernafval nog maar bijvoorbeeld 700 tot 1500 jaar gevaarlijk blijven. Dan zou dus ergenstussen het jaar 2710 en 3510 onze zorg voor het kernafval kunnen ophouden. Al vanaf de jar

29

genoemd) al bestaat of binnenkort verkrijgbaar zal zijn.342 343 De werkelijkheid is echter geheel anders. In april 2009 duurde het volgens het hoofd van de afdeling Nucleaire Ontwikkeling van het Nucleair Energie Agentschap (NEA) te Parijs "nog minstens dertig jaavoor de technologie voor de verkorting van de gev

r aarperiode van het kernafval op enige

s duurt het nog langer en moeten we in de Duitse situatie eerder

e een

at

: lde

tor die r wereld voorkomt. Tijdens het proces wordt er

oogradioactief afval geproduceerd dat in een eindberging geborgen moet worden. Dus verkorten, dient

en

ijn dan of

iet, e fabrieken problemen kennen. De Engelse THORP gaat in 2018 dicht, werd

egin maart 2014 bekendgemaakt.350 351 THORP begon in 1994 en had veel problemen zodat

jf zou komen. Deze fabriek heeft dezelfde technologie als die in La Hague in Frankrijk. De exploitant, Japan Nuclear Fuel Limited (JNFL), deelde eind oktober 2014 mee

schaal praktisch toegepast kan worden. Voor het zover is, moet nog veel onderzoek gebeuren.”344 We zijn dan op z’n vroegst in 2040. Het proces zelf, de daadwerkelijke verkorting van de gevaarperiode, vergt minstens 40 jaar. In het gunstigste geval zijn we dan in het jaar 2080. Volgens Duitse onderzoekerrekening houden met het eind van deze eeuw.345 Illustratief hiervoor is de meest recente ontwikkeling. In december 2015 rapporteerdsamenwerkingsverband van vier Russische onderzoeksinstituten over het scheiden van americium en curium uit gebruikte kernbrandstof. Op laboratoriumschaal werd zo 60 gramamericium afgescheiden dat minder dan 1% curium bevatte.346 Kortom, de technologie stanog in de kinderschoenen. Dat blijkt ook uit het volgende citaat van minister Schulz van Haegen op 10 februari 2016"Op laboratorium schaal is levensduurverkorting mogelijk gebleken voor bepaaatomen uit het radioactieve afval, de actiniden, maar P&T kan nog niet op grote schaal worden toegepast. P&T vereist een kweekreactor, een speciaal soort nucleaire reacop dit moment maar in een paar landen tehhoewel P&T een techniek is die de levensduur van radioactief afval kan er altijd een eindberging te zijn voor het gegenereerde hoogradioactieve afval. Het opgewerkte en verglaasde hoogradioactieve afval uit de kerncentrale Borssele is niet meer geschikt voor verdere verwerking, P&T is dus niet meer mogelijk met het al bestaande hoogradioactieve afval."347 348 10. Snelle kweekreactoren verminderen hoeveelheid kernafval niet Levensduurverkorting vereist snelle kweekreactoren, een type reactor zoals gepland was in Kalkar. Die kweekreactor is in de jaren negentig na een investering van enkele miljarden euro's omgebouwd tot pretpark omdat het kweekproces onrijp en te duur was.349 We krijgdan de situatie dat ergens een Kalkar-centrale gebouwd moet worden om de langlevende radioactieve stoffen van de kerncentrales Borssele en Dodewaard te behandelen. Verkorting van de levensduur van kernafval gaat gepaard met de bouw van nieuwe kerncentrales. Bovendien moeten er opwerkingsfabrieken gebouwd worden die veel geavanceerder zde huidige. In de huidige fabrieken worden uranium en plutonium uit de gebruikte brandstgehaald, maar voor levensduurverkorting moeten alle radioactieve stoffen met een lange halfwaardetijd afzonderlijk worden afgescheiden van de rest. Dergelijke fabrieken zijn er nterwijl bestaandbde fabriek vaak stillag, omgerekend 6 van de 21 jaar die sindsdien verstreken zijn.352 In februari 2016 werd bekend dat belangrijke onderdelen van de opwerkingsfabriek in La Hague eerder roesten dan gedacht. Deze onderdelen, zogeheten verdampers, zijn in beton gegoten zodat reparatie moeilijk zal zijn. De Franse toezichthouder wacht af hoe het zich ontwikkelt.353 De Tokai opwerkingsfabriek in Japan die in 1981 in bedrijf kwam, is in 2014 gesloten.354 De bouw van de Rokkasho opwerkingsfabriek, ook in Japan, begon in 1993, waarna de fabriek in 1997 in bedri

30

dat de fabriek in maart 2016 in bedrijf zou komen en in 2019 op vol vermogen zou kunnendraaien (800 ton per jaar).

gen

r . De bouw van deze

briek bij Aiken, S.C., begon na een overeenkomst in het jaar 2000 tussen de VS en Rusland

e

s ingesmolten. De toenmalig inister van Economische Zaken Verhagen omschreef dit op 11 mei 2011 in een brief aan de

n

over de toekomst van kernenergie. Het ging om het INFCE-pport (International Nuclear Fuel Cycle Evaluation).360 Kweekreactoren hadden volgens dit

en

ot 1994. De EBR leverde elektriciteit en werd in de jaren chtig gebruikt voor onderzoek naar de Integral Fast Reactor, die in de VS werd beschouwd

att in

fgebroken is onbekend. In augustus 2016 was al het hoogradioactieve koelmiddel (het

355 Op 17 november 2015 maakte JNFL bekend dat de fabriek medio 2018 in bedrijf zou komen. Dat vanwege het feit dat Rokkasho bestand moet zijn teeen aardbeving met een kracht van 9.0 in plaats van 8.3 op de schaal van Richter (dat is 5 keer zo sterk).356 Het afgescheiden plutonium kan gemengd worden met uranium tot zogeheten mengoxide-brandstof (MOX). Een bekend voorbeeld hiervan is een fabriek in de Verenigde Staten waaplutonium uit kernwapens gemengd zou moeten worden met uraniumfaover de ontmanteling van kernwapens. De fabriek was begin 2016 voor de helft gereed en er is 4,5 miljard dollar voor uitgegeven. De bouwkosten stegen van aanvankelijk 4,8 miljarddollar naar nu 26 miljard dollar, terwijl de fabriek pas in 2048 gereed is. Daarom heeft dAmerikaanse president Trump de bouw medio mei 2017 gestopt.357 Behalve dat al deze problemen eerst nog opgelost moeten worden, gaat deze technologie nietop voor al het tot nu toe geproduceerde hoogradioactieve kernafval van de kerncentrales Borssele en Dodewaard, omdat dat na opwerking in glas imTweede Kamer aldus: “Daarnaast is het zo dat het al bestaande en bij de COVRA opgeslagehoogradioactieve verglaasde afval niet meer voor levensduurbekorting in aanmerking komt. Voor dit afval zal eindberging noodzakelijk blijven.”358 Kortom, deze technologie geeft geen oplossing voor het probleem dat er nu al is in Nederland. Snelle kweekreactoren zijn er wereldwijd overigens nauwelijks, hoewel kweekreactoren al tientallen jaren worden geprezen als de reactoren van de toekomst.359 Het IAEA publiceerde in 1980 uitgebreide documentatie rarapport een grote toekomst. In 1980 bedroeg het opgesteld vermogen van kweekreactorwereldwijd 1.170 Megawatt en dat zou toenemen naar 24.000 tot 42.000 Megawatt in het jaar2000, terwijl 200.000 Megawatt-kweekreactoren in 2005 genoemd werden. De werkelijkheid laat een ander beeld zien. De Amerikaanse Experimental Breeder Reactor-II (EBR-II) met een vermogen van 62 Megawatt was in bedrijf van 1961 ttaals het toekomstige type reactor. In 1994 besloot president Clinton zowel te stoppen met de EBR-II als met de ontwikkeling van de Integral Fast Reactor. De EBR-II is niet afgebroken, maar via beton van de buitenwereld afgesloten, een proces dat in juni 2015 werd voltooid en 730 miljoen dollar heeft gekost.361 In Schotland was de DFR (Dounreay Fast Reactor) met een vermogen van 14 Megawbedrijf van 1959 tot 1977. In mei 2015 werd kweekmateriaal vanuit de reactor vervoerd naarSellafield en het laatste transport is gepland voor eind 2017. Wanneer de reactor zal worden

362agaat om 68 ton) uit het primaire circuit verwijderd. Daar is tien jaar aan gewerkt. Het koelmiddel was een mengsel van natrium en kalium dat tijdens het bedrijf van dekweekreactor radioactief besmet werd met splijtingsproducten. Er is een speciale techniek ontwikkeld om die splijtingsproducten eruit te halen.363

31

In Frankrijk was de Phenix met een vermogen van 250 Megawatt van 1973 tot 2010 in bedrijf en de Superphenix (1200 Megawatt) van 1986 tot eind 1999. Het Franse

stralingsdosis gebruikt Areva uitsluitend speciaal ontwikkelde robots en ndere op afstand bedienbare apparatuur om de componenten binnen in het reactorvat in

er op te ollar)

s niet om economisch le stroom op te wekken maar om ervaring op te doen voor een vervolgreactor, de BN-

6 heeft deze reactor voor het eerst op

eft in e

1. Waarschuwen voor gevaar radioactief afval

e

we ervoor zorgen dat geen elangrijke feiten of gegevens verloren gaan. Het kennisniveau moet stabiel blijven. Men

re

n

permanente arkering van de opslagplaats, het bewaren van gegevens in openbare archieven en andere

r plaats, ontwerp en inhoud van een udie, ergy iceren

kernenergieconcern Areva heeft op 1 december 2015 een contract getekend voor de eerste fase van de ontmanteling van de Superphenix kweekreactor. Volgens de exploitant EDF gaat het om een contract van tientallen miljoenen euro tot eind 2024. De reactor is sterk radioactief en vanwege deastukken te zagen.364 De Japanse snelle kweekreactor Monju (250 Megawatt) heeft in 1994 en 1995 in totaal 205 dagen gedraaid. De Japanse regering besloot in december 2016 om de centrale niet mestarten. De ontmanteling zal 30 jaar duren en 375 miljard yen (omgerekend 3.2 miljard dkosten.365 366 De Russische BN-600 (Beloyarsk-eenheid 3; 600 Megawatt, begon in 1980) was daarmee lange tijd wereldwijd de enige kweekreactor in bedrijf, maar daar kwam op 11 december 2015de BN-800 (Beloyarsk-eenheid 4; 800 Megawatt) bij.367 368 369 370 De BN-800 is een proefreactor en verschilt van de vorige kweekreactoren; het doel irendabe1200, zo bleek in april 2015.371 Medio augustus 201100% van het vermogen gedraaid en heeft in 2016 zo’n 3,5 miljard kWh geproduceerd.372 Rusland had aanvankelijk gepland om in 2025 de BN-1200 in bedrijf te nemen, maar heapril 2015 besloten om de bouw voor onbepaalde tijd uit te stellen en eerst de economischlevensvatbaarheid van deze kweekreactor te verbeteren.373 374 375 1Toekomstige generaties kunnen te maken krijgen met de gevaren van definitieve opslag van kernafval in de diepe ondergrond. Het radioactieve afval blijft immers een miljoen jaar gevaarlijk. Ook in Nederland is opslag op lange termijn niet uitgesloten. Wanneer we het beginsel ‘rechtvaardigheid’ in acht nemen, is het onze verantwoordelijkheid mensen in dtoekomst van de opslagplaatsen weg te houden. Bij het doorgeven van kennis aan toekomstige generaties moetenbmoet voorkomen dat kennis wordt vergeten of vernietigd of in een andere context een andebetekenis krijgt. Dit is een onderwerp waarvoor nauwelijks aandacht bestaat. Neem als voorbeeld de eerste generaties computers, met grote floppy's om de tekst op te bewaren. Opdie floppy’s staan teksten, maar er zijn geen computers meer waar men die floppy's in kadoen. Daarmee wordt veel informatie ontoegankelijk gemaakt. Bij opslag van kernafval zullen we met de noodzaak van het bewaren van kennis rekening moeten houden. In de Verenigde Staten wordt vanaf begin jaren tachtig op dit onderwerp gestudeerd. De Amerikaanse overheidsinstelling Environmental Protection Agency (EPA) stelde in 1998 aan de hand van die studies dat extra maatregelen nodig zijn: mmethoden om de kennis te kunnen behouden oveopslagsysteem van kernafval. Hoe dit moet is sindsdien wereldwijd onderwerp van stbijvoorbeeld door het Radioactive Waste Management Committee van het Nuclear EnAgency. Tot nu toe zijn geen conclusies getrokken over of en hoe we kunnen communmet toekomstige generaties.376 377 378 379 380 381 382 383 384 385 386 387 388 389 390

32

k dat we hypocriet zijn omdat we geen kerncentrales willen, maar wel ernstroom uit Frankrijk importeren. Daarbij wordt vergeten dat Nederland veel gas

391 Stel dat van dat gas elektriciteit

r: “Het is

een aantal ernemingen

aan.

dt lastig voor de

er

d was een plan om een fabriek voor

problemen

SN ontdekte fabricagefouten

ren

en

ken.400 s nog onbekend.

p 20 april 2017 wees minister Schulz van Haegen op een ander aspect. Ze schreef aan de installatie-onderdelen kent momenteel veel uitdagingen,

vanwege veroudering, niet meer leverbare reserveonderdelen, fraude, beschikbaarheid van

kexporteert, jaarlijks zo’n 33 miljard kubieke meter.gemaakt wordt. Een rekensom leert dat we daar 120 miljard kilowattuur (kWh) stroom vankunnen maken.392 De import van stroom in 2014 was ongeveer 33 miljard kWh.393 Met het aardgas dat we exporteren kunnen we dus 3,6 keer zoveel stroom maken als we netto importeren. 13. Beperkte productiecapaciteit kerncentrales Het Nucleair Energie Agentschap (NEA) heeft de Technology Roadmap Nuclear Energy uitgebracht.394 Een van de hoofdauteurs van dit rapport, Martin Taylor, zei hieroveeen ambitieus plan. We kunnen in het algemeen stellen dat de wereldwijde productiecapaciteit om kerncentrales te bouwen tussen nu en het jaar 2020 zal moeten verdubbelen om de doelenin ons rapport te halen.” Taylor wees erop dat “in de jaren negentig en ook de afgelopen tien jaarondernemingen de nucleaire business min of meer heeft verlaten. Andere ondhebben hun capaciteit ingekrompen. Tegelijk steeg de gemiddelde leeftijd van het gekwalificeerde personeel. Velen zijn met pensioen gegaan of beginnen daar binnenkortWe concluderen daarom in onze roadmap dat beperking in de industriële capaciteit en in de beschikbaarheid van personeel een belemmering zal vormen voor de bouw van het aantalnieuwe kerncentrales. Dat geldt in ieder geval voor de komende jaren.” Taylor verwees naar een rapport waarin staat dat de productie van de meeste reactorcomponenten binnen een paar jaar kan toenemen. Maar het worgrootste componenten zoals het reactorvat. Japan Steel Works is nu de enige fabriek die reactorvaten uit één stuk kan gieten. Het duurt zeker vijf jaar om zo’n fabriek te bouwen enzijn maar weinig firma’s die over de benodigde technologie en financiering beschikken, concluderen de auteurs van de roadmap.395 In Engelanreactorvaten te bouwen. De Engelse regering heeft medio juni 2010 echter besloten om daarvoor geen lening te verstrekken, zodat de bouw niet doorgaat.396 Het IEA stelde in november 2014 dat de maximale wereldwijde productiecapaciteit zo’n 15.000 Megawatt (MW) per jaar bedroeg, wat overeenkwam met 15 kerncentrales van elk 1000 MW of 10 kerncentrales zoals op dat moment in Frankrijk en Finland in aanbouw waren.397 De productiecapaciteit is derhalve beperkt. Daar komt nog bij dat er bij een belangrijke fabriek in Frankrijk in 2016 ernstige zijn ontdekt. Het Franse reactorbedrijf Areva heeft in Le Creusot een fabriek waar kernenergie-onderdelen worden gemaakt. De toezichthouder Abij een reactorvat en onderzocht daarop alle documenten van deze fabriek vanaf het begin. ASN heeft een lijst van 87 onregelmatigheden gepubliceerd in reactorvaten, stoomgeneratoen pijpen van het primaire circuit van verschillende Franse kerncentrales in bedrijf. Bij de kerncentrale in aanbouw te Flamanville zijn 20 fouten vastgesteld. Areva en het elektriciteitsbedrijf EDF voeren mechanische en chemische analyses uit en toetsen in de praktijk de veiligheidsrisico’s van deze fabricagefouten.398 399 Het bedrijf van de Franse Areva waar onderdelen voor kerncentrales worden gemaakt, heeftvolgens de toezichthouder ASN niet de juiste uitrusting om de onderdelen goed te kunnmaken. De apparatuur is niet geschikt om grote onderdelen als reactoren te kunnen maWelke gevolgen dit heeft voor de productiecapaciteit voor kerncentrales iOTweede Kamer: “De levering van

33

bedrijven die bereid zijn zich te laten kwalificeren als nucleaire leverancier en strenge eisen.”401 Kernenergie is dus een krimpende markt zodat het de vraag is of bestaande kerncentrales in bedrijf kunnen blijven wegens gebrek aan onderdelen. 14. Broeikaseffect en uranium

eet de ot.

n 1000

t

ien l meer

en verwerkt worden voor eenzelfde hoeveelheid uranium. Daardoor tijgt de indirecte CO2-uitstoot. Bij een ertsgehalte van 0,02% is de indirecte CO2-uitstoot

een gascentrale. Bij nog armere ertsen van

delijk zeker geschatte voorraad uranium in het jaar 2003 al op ou zijn geweest. De wereldwijde uraniumproductie tot eind 2015 was 2,75 miljoen ton.410

igens ook groot: in 1972 ging de Kernenergienota van n

n 2015 bijna 57.000 ton uranium. Volgens een

A de niet-ontdekte en speculatieve oorraden uranium op 7,4 miljoen ton.

Kernenergie draagt ook bij aan het broeikaseffect. Het gaat dan om CO2 dat vrijkomt bij winning en bewerking van uraniumerts, bij de bouw van de kerncentrale, het transport van kernbrandstof, de afbraak van de centrale, enzovoort. Bij al deze werkzaamheden zijn machines nodig die benzine of diesel gebruiken en zo CO2-uitstoot veroorzaken. Dit hindirecte CO2-uitstoOp het ogenblik worden uraniumertsen gewonnen met gemiddeld zo'n 0,1% uranium; ikilo gesteente zit dan een kilo uranium. In deze situatie is de indirecte CO2-uitstoot van een kerncentrale 10 tot 50% van de totale CO2-uitstoot van een gasgestookte centrale en 15 to85% van een warmtekracht-installatie op aardgas. Dat blijkt uit de schaarse openbare gegevens.402 403 404 Er is echter slechts een beperkte hoeveelheid van dit erts met 0,1% uranium. Wanneer vanwege het broeikaseffect meer kerncentrales gebouwd worden, zal men over tien tot vijftjaar moeten overgaan op ertsen met een lager gehalte aan uranium. Dan moet veegesteente afgegraven sdoor een kerncentrale gemiddeld 60% van die van 0,01% is een kerncentrale verantwoordelijk voor meer CO2-emissie dan wanneer dezelfde hoeveelheid elektriciteit verkregen zou zijn door meteen fossiele brandstoffen te verbranden.405 406 407 14.1 Zeventig keer Borssele In 1976 schatte het Internationaal Atoom Energie Agentschap (IAEA) dat in het jaar 2000 kerncentrales wereldwijd een vermogen van 2.300.000 Megawatt (MW) zouden hebben.408 Als de verwachting van het IAEA was uitgekomen, zou er vanaf 2000 jaarlijks 430.000 ton uranium nodig zijn geweest als brandstof voor die kerncentrales. Dat zou echter wel betekend hebben dat de bewezen en re

409zVoor Nederland was die schatting overMinister Langman van Economische Zaken ervan uit dat in Nederland in het jaar 2000 zo’35.000 MW geïnstalleerd kernenergievermogen zou staan.411 Dit is 70 keer het vermogen vande kerncentrale Borssele.412 14.2 Uraniumvoorraad en -productie Alle kerncentrales wereldwijd gebruikten irapport uit 2016 van het NEA zijn de bewezen en geschatte voorraden 4,4 miljoen ton. Daar komt nog eens 3,2 miljoen ton bij op grond van redelijk betrouwbare gegevens die nog nader getoetst moeten worden. Samen gaat het dan om 7,6 miljoen ton, die het NEA de “geïdentificeerde voorraad” noemt. Daarnaast schat het NE

413vHoelang die bewezen en geschatte voorraad van 4,4 miljoen ton uranium meegaat is natuur-lijk afhankelijk van de vraag. Bij het huidige gebruik van uranium is die voorraad over 77 jaarop (77 maal huidig jaarlijks verbruik van 57.000 ton). Als we daar de 3,2 miljoen ton nader aan te tonen voorraad bij optellen, komen we op 129 jaar.

34

Het International Energy Agency (IEA) schetste in de World Energy Outlook 2014 (WEO-2014) van november 2014 een toekomstverwachting voor kernenergie. De 436 kerncentraledie toen wereldwijd in bedrijf waren hadden een opgesteld vermogen van 392.000 Megawa(MW). Dit zal volgens het IEA in 2040 zijn gestegen naar 624.000 MW. In het jaar 2040106.000 ton uranium nodig en vanaf 2014 tot en met 2040 in totaal 2,3 miljoen ton uranium.

s tt

is er

.

IEA gaf namelijk aan dat de uraniumproductie van de bestaande en geplande ijnen daalde. In 2014 was de productie nog net gelijk aan de vraag, maar in de komende

n toe. De productie in het jaar 2040 zal ongeveer 61.000 ton zijn.

t

e

o’n et

nen dat tot eind 2030 zo’n 6 miljoen ton uranium nodig

nkele uraniumtekorten.

verigens zou volgens het IAEA kernenergie in 2050 goed zijn voor hooguit 0,7 tot 1,4% g in de wereld; nu is dat 4,1%. Het IAEA verwachtte in 2015 dat in

at

a niet is gebeurd en het Nucleair Energie Agentschap (NEA) te Parijs volgen. Het

de

chter, hoe meer kerncentrales, hoe groter de kans op een kernsmelting. De kans dat er tot het laatsvindt met ernstige gevolgen voor de omgeving is 40%,

414 Dat is minder dan de 4,4 miljoen ton bewezen en geschatte voorraadEr is dus genoeg uranium in de grond, maar de vraag is of het tijdig uit de grond gehaald kan worden. Hetmjaren nemen de tekorteNodig is 106.000 ton, zodat er een tekort dreigt van 45.000 ton. Over tien jaar moeten er nieuwe uraniummijnen in bedrijf komen, wat betekent dat al over een paar jaar investeringsbesluiten genomen moeten worden om een tekort aan uranium te voorkomen, stelhet IEA.415 14.3 Uranium snel op Als de vraag nog sneller stijgt zijn we natuurlijk eerder door de voorraad heen. Dat kunnen wzien aan de hand van het volgende, uiteraard niet realistische, rekenvoorbeeld. Stel dat alle landen het voorbeeld van Frankrijk zouden volgen en besluiten dat kernenergie in 2030 z70% van alle elektriciteit moet leveren. Kernenergie zorgt in dit voorbeeld voor 27% van hwereldwijde energiegebruik, de rest komt uit fossiele brandstoffen en duurzame energie. Wekunnen dan bij benadering uitrekeis.416 Dat is bijna de totale geïdentificeerde voorraad van 7,6 miljoen ton. In plaats van over129 jaar is in dit voorbeeld de geïdentificeerde voorraad uranium al over 20 jaar (in 2036) op en dan is men afhankelijk van onzekere speculatieve voorraden. Als er wereldwijd veel kerncentrales gebouwd worden om bijvoorbeeld het broeikaseffect te bestrijden (wat ook verder noch de beste, noch de meest kosteneffectieve methode is), stuiten we al over edecennia op 417

Ovan de energievoorzienin2050 zo’n 1.000.000 MW aan kerncentrales in bedrijf zou zijn.418 419 Als we aannemen dhet opgesteld vermogen aan kerncentrales gelijk blijft tussen 2050 en 2100, dan is er 14,1 miljoen ton uranium nodig tot het jaar 2100, dus aanzienlijk meer dan de nu geïdentificeerde voorraad. 14.4 Meer Fukushima’s Stel dat we aan de problemen met kernenergie voorbijgaan, net doen of het ongeluk bij FukushimNEA heeft een scenario bedacht voor een forse toename van het aantal kerncentrales.420 Dat vergt op korte termijn een onwaarschijnlijke toename van de productiecapaciteit en van gekwalificeerd personeel. Tot 2050 zou elke twee weken begonnen moeten worden metbouw van een nieuwe kerncentrale. Het aandeel kernenergie in de totale energievoorziening neemt dan toe van 6% nu naar 15% in 2050. De rol van kernenergie blijft dus hoe dan ookbeperkt. Ejaar 2050 weer een kernsmelting pkunnen we uitrekenen op basis van de vooronderstellingen van de kernindustrie.421 422 En dat zal opnieuw een tegenslag voor de kernenergie betekenen. Dat dus vanaf nu elke twee weken begonnen zal worden met de bouw van een kerncentrale is zeer onwaarschijnlijk. Daarmee is de nucleaire wederopstanding een illusie.

35

15. Politiek instabiel uranium Komt alle uranium uit politiek stabiele gebieden, zoals we vaak horen beweren? Nedhaalt uranium voor de kerncentrale Borssele uit Kazachstan, een land dat zorgt voor 21% vande wereldwijde productie van uranium 423

24 425

erland

en voor 27% van het gebruik van uranium in de EU. Daar heerst een dictatuur en dat lijkt ons geen politiek stabiel land.

nderzoek naar de gevolgen van

ar zijn

ele 429

2014 ten. In

dsituaties

kwam dus niet alleen in ukushima, maar ook in Borssele voor. Het is dan ook niet vreemd dat de exploitant EPZ

r

en

en viel de noodstroom uit en kreeg de

er

ar in feite erkende de

akeling gedurende 45 minuten zonder externe

in de noodprocedures sinds 2006 rekening mee gehouden dat de

trale

adatie) van het staal in het reactorvat van kerncentrales:

4

Uranium wordt ook in Afrika gedolven. WISE deed ouraniummijnbouw in Zuid-Afrika, Namibië en de Centraal-Afrikaanse Republiek. De belangrijkste conclusie was: “De sociale en milieuproblemen rond deze Afrikaanse uraniummijnen zijn zo ernstig dat je je niet voor kunt stellen dat een energiebedrijf dagrondstoffen vandaan wil halen.”426 16. Kerncentrale Borssele: 429 bedrijfsstoringen De overheid brengt vanaf 1980 jaarlijks een overzicht uit van storingen en ongevallen in dekerncentrales. Uit die overzichten blijkt dat zich tot eind 2016 in de kerncentrale Borssbedrijfsstoringen hebben voorgedaan.427 428 429 Daarbij vielen regelmatig belangrijke veiligheidsvoorzieningen uit. In 1981, 1984, 1986, 1987, 1989, 2006, 2010, 2011, 2013,en 2015 zijn er problemen geweest met de noodstroomvoorziening en de dieselaggregamei 2015 bleek dat verschillende accu’s niet voldeden aan de eis dat ze in noominstens een uur lang stroom konden leveren voor de bediening van de centrale.430 Dat de noodstroomvoorziening en de dieselaggregaten niet werkten,

431Fop 6 april 2016 heeft aangegeven “dat een extra batterij (accu’s) wordt geplaatst op het tweede noodstroomnet” en dat “twee aansluitpunten voor een mobiele dieselgenerato(worden) aangebracht op het eerste noodstroomnet. Hierdoor kan een mobiel noodstroomaggregaat worden aangesloten in het geval dat de stroom van het externe net, het eigen bedrijf en de noodstroomgeneratoren uitvallen.”432 433 Gelukkig is het tot nu toe niet echt fout gegaan in Borssele, maar een aantal keren zijn stappop weg naar een ernstig ongeluk gezet. De verbinding met de kolencentrale naast de kerncentrale speelde in 1986 een belangrijke rol. Tokerncentrale stroom aangeleverd via de kolencentrale die vlak naast de kerncentrale staat.434 Zonder de verbinding van de kerncentrale aan het elektriciteitsnet via de kolencentrale had een ernstig ongeval kunnen gebeuren. In antwoord op Kamervragen stelde de toenmalige minister Verhagen hierover op 19 april2011 dat Borssele “geen bijzonder gevaar” liep bij deze storingen. Maminister dat er terdege gevaar was geweest, want: in 1986 is de noodstroomvoorziening aangepast; in 1991 is een extra voorziening aangelegd die ervoor zorgt dat de kerncentrale na afschvoeding of noodstroom nog vervalwarmte kan afvoeren; in 1997 zijn dieselgeneratoren vervangen; ook wordt er stroomtoevoer van buitenaf langere tijd niet beschikbaar is.435 436 437 De exploitant EPZ vroeg in april 2016 een nieuwe vergunning aan voor de kerncenBorssele omdat in 2016 en 2017 elf maatregelen genomen moesten worden “gericht op het verbeteren van de nucleaire veiligheid.”438 Al deze maatregelen zouden niet nodig zijn geweest als de hier genoemde storingen niet ernstig waren geweest. Daar komt nog bij dat het de vraag is of Borssele tot 2033 in bedrijf kan blijven. Een voorbeeld. NRG te Petten liet op 23 maart 2017 weten onderzoek te doen naar de vermindering van de sterkte (de degr

36

“Dit metaal degradeert onder invloed van de neutronenstraling in de reactorkern.” En het et staal veroudert na die

estaande kerncentrales te verlengen tot 60 of 80 jaar moet er dering van de

2033

e Nederlandse regering stelde in 2008 in het Derde Structuurschema

an

kilometer geëvacueerd worden, waarbij de 5 dereen

en en te

Dat en

j

’

cleair

e

en Midden-

en met sgestuurd. Rondom de onderzoeksreactor in Petten

en en drogisterijen. Zwangere vrouwen kunnen daar jodiumtabletten kopen. Ook andere mensen die niet in de doelgroep

“ontbreekt het in de wereld aan voldoende kennis en data over hoe hperiode. Om de levensduur van bmeer inzicht komen in deze processen en de eventuele ongunstige veraneigenschappen van het metaal.”439 Kortom, het kan dus zijn dat Borssele eerder dan in dicht moet om veiligheidsredenen. 17. Kerncentrales, evacuatie, jodiumpillen en rampenplannen 17.1 Evacuatie na kernongeval DElektriciteitsvoorziening (SEV III) dat bij een ernstig ongeval binnen een straal van 5 kilometer met een snelle evacuatie rekening gehouden moest worden. Dit in tegenstelling tot SEV II waar een afstand van 20 kilometer genoemd werd voor evacuatie. Maar die straal v5 kilometer was gebaseerd op de moderne kerncentrales die veiliger zouden zijn, en niet op een centrale zoals in Borssele. Minister Kamp van Economische Zaken gaf op 2 juli 2014 aan dat de gevolgen van een kernongeval in Nederland ernstiger waren dan tot dan werd aangenomen. Bij een kernongeval met de kerncentrale Borssele moet tot op 10kilometer het dichtst bij de kerncentrale de voorrang krijgt. Tot op 20 kilometer moet iejodiumpillen innemen. Kinderen tot 18 jaar en zwangere vrouwen moeten tot op 100 kilometer jodiumpillen slikken. De minister wees erop dat “onder meer Rotterdam, Eindhoven Den Bosch binnen deze preparatiezone voor de kerncentrales in Borssele en Doel komliggen.” Daarom wilde hij een plan voor het ronddelen van de jodiumpillen en meetapparatuurom de bodembesmetting vast te stellen.440 Minister Edith Schippers van Volksgezondheid heeft op 11 maart 2016 aanvullend het volgende geschreven: “Bij een nucleair incident kan een radioactieve wolk vrijkomen waar vaak ook radioactief jodium in zit. Dit type jodium kan zich ophopen in de schildklier. verhoogt de kans op het krijgen van schildklierkanker. Jodiumtabletten bieden hiertegbescherming. De tabletten bieden geen bescherming tegen andere radioactieve stoffen die bieen incident vrijkomen. De verhouding jodium/andere stoffen in een radioactieve wolk varieert. (…) De huidige zones worden groter en er wordt een zogenoemde ‘tweede ringtoegevoegd. Het gaat hier om een 100 kilometer zone rondom een nucleair installatie. Hierin moeten kinderen tot 18 jaar en zwangeren tijdens een eventueel nucleair incident over jodiumtabletten kunnen beschikken. Dat distributieplan moet nu worden uitgewerkt. Uitgangspunt hierbij is een combinatie van predistributie en distributie tijdens een nucleair incident. (…) De tabletten zijn bedoeld om in te nemen op het moment dat een nuincident plaatsvindt. De overheid adviseert u hierbij. Luister daarvoor naar de officiëlecommunicatie van de overheid via de radio en televisie.”441 Deze minister schreef op 21 april 2017 dat in september 2017 een huis-aan-huis distributie zal plaats vinden aan de betreffenddoelgroepen: “In de eerste ringen rondom de kerncentrales Borssele, Doel en Emsland zijn de jodiumtabletten grotendeels al gedistribueerd. In een aantal gemeenten in Zeeland West-Brabant waar dat nog niet is gebeurd, krijgen mensen tot en met 40 jaar de jodiumtabletten per post thuisgestuurd. In de tweede ringen rondom de kerncentrales Borssele, Doel, Tihange en Emsland en de onderzoeksreactor Delft krijgen alle gezinnkinderen tot 18 jaar jodiumtabletten thuiheeft al predistributie plaatsgevonden. In totaal gaat het om ongeveer 1,4 miljoen huishoudensdie allemaal in één en dezelfde week de jodiumtabletten thuis ontvangen. (…) De jodiumtabletten zijn na de predistributie verkrijgbaar bij apothek

37

vallen, maar wel jodiumtabletten willen aanschaffen, krijgen zo de mogelijkheid om jodiumtabletten in huis te halen.”442 443 In het Responsplan Nationaal crisisplan stralingsincidenten dat Minister Schultzvan Infrastructuur en Milieu op 18 april 2017 heeft gepubliceerd legt ze uit wat ze bedoeevacuatie en schuilen. Hier volgen de citaten uit dit crisisplan.

van Haegen lt met

achten

jke

veel

besmette) buitenlucht niet veel minder dan uitenshuis. Enige tijd nadat een radioactieve wolk is gepasseerd, kan de blootstelling

er

e

rk

el mogelijk wordt beperkt.” Het “uitgangspunt is dat de

e

e kleren getrokken). Spoel jezelf daarna oed af. Laat andere mensen en huisdieren zich ook eerst afspoelen wanneer zij van buiten

zij zijn afgespoeld niet aan. Drink geen kraanwater of regenwater (ook

“De et een kerncentrale vormen de

inname van radioactief jodium en de uitwendige bestraling door radioactieve edelgassen.”

“Evacuatie is een effectieve maatregel als de evacuatie op een gecoördineerde wijze uitgevoerd en bij voorkeur voltooid kan worden vóór dat een mogelijke lozing van radioactieve stoffen plaatsvindt. Als de lozing van korte duur zal zijn of als het evacuatieproces niet tijdig kan worden afgerond waardoor de bevolking (onbeschermd) blootgesteld kan worden aan ioniserende straling, kan de maatregel schuilen effectiever zijn. De beslissing om te schuilen of te evacueren is afhankelijk van de situatie, de te verwop te lopen dosis, de verwachte duur van de lozing en het tijdsverloop van de evacuatie. Hierbij dient rekening gehouden te worden met het feit dat de tijdsduur van een mogelilozing moeilijk te voorspellen is. Ook de haalbaarheid van verantwoorde evacuatie moet worden meegewogen, om onbedoelde gezondheidsschade door ongelukken en paniek zomogelijk te beperken. (…) Schuilen is een belangrijke maatregel tegen inhalatie van radioactieve stoffen en blootstelling aan externe straling na een lozing. Afhankelijk van het type gebouw beperkt schuilen de dosis met 50% (dit is een gemiddelde waarde) en de effectiviteit neemt af met het verloop van de tijd. Na een bepaalde tijd is de blootstelling binnenshuis door het binnendringen van de (bbinnenshuis zelfs groter zijn dan buiten. Na het overtrekken van de wolk dienen de ramen endeuren dan ook weer geopend te worden om te voorkomen dat binnen de blootstelling hogis dan buiten. Verder moet na het overtrekken van de wolk worden nagegaan of verderbeschermende maatregelen nodig zijn.”444 Net over de grens bij Emmen ligt bij Lingen de kerncentrale Emsland. De Veiligheidsregio Twente, Drenthe en IJsselland heeft eind 2012 het “Rampbestrijdingsplan KernkraftweEmsland” uitgebracht. Over het doel van de voorlichting bij een ramp lezen we: “Het attenderen van de bevolking van het bedreigde gebied op een acuut ontstane dreiging of feitelijke rampsituatie met als doel zodanige gedragsveranderingen teweeg te brengen dat materiële en immateriële schade zovebevolking bestaat uit mondige en weldenkende burgers.” Daarbij wordt de informatie verstrekt “die tot doel heeft om schade voor en door groepen in de samenleving te beperken. Handelingsperspectief bieden, richting geven aan gedrag. Maar ook aangeven waar men terecht kan voor meer informatie.”445 Opvallend is het uitgangspunt van het beperken van schade als doel van de voorlichting. De Veiligheidregio Groningen, het samenwerkingsverband van de hulpdiensten, geeft dvolgende adviezen bij een kernongeval: “Kom je van buiten, doe je kleding dan in een aparte vuilniszak (de gevaarlijke stoffen zijn mogelijk in jgkomen. Raak ze tothier kunnen gevaarlijke stoffen in terecht zijn gekomen). Bedek alle etenswaren om te voorkomen dat er stof op komt. Schil fruit en groente voor het eten of maak het goed schoon. Haal geen bladgroenten en fruit uit de tuin.”446 447 17.2 Jodiumpillen In de Begroting voor 1983 van het ministerie van Volksgezondheid stond het volgende. belangrijkste risico's voor de bevolking vlak na een ongeval m

38

Daarom adviseerde de overheid de bevolking om binnen te blijven en ramen en deuren te sluiten. Men heeft de minste last van uitwendige bestraling wanneer men in de kelder gaat zitten. Dat noemde de overheid verticale evacuatie. Als de situatie verergert moeten de

ijk

an Haegen

ect.

m. (doorgaans

Bij de distributie van jodiumtabletten binnen het etroffen gebied ten tijde van een stralingsongeval, dient men rekening te houden met de

n (zoals wegblokkades en schuilen).``449 ntium

n,

en. Het rampenplan is

een

bedrijf).

te oeken

wendige

elijk

e

vang geregeld te worden. Vervoer van die (kleine) groep zal per bus geschieden." Ongeveer 1% van de bevolking bestaat uit "bedlegerigen en invaliden" die

mensen weg. Dit heette horizontale evacuatie. Een belangrijke maatregel was volgens het ministerie de inname van jodiumpillen. Deze maatregel heeft echter alleen effect indien men de pil vlak voor of anders zo spoedig mogelna blootstelling aan radioactief jodium inneemt.448 In het Responsplan Nationaal crisisplan stralingsincidenten dat Minister Schultz vvan Infrastructuur en Milieu van 18 april 2017 staat hierover: ``De overheid geeft het tijdstip aan waarop de jodium ingenomen dient te worden. Ook tot enige uren na blootstelling aan radioactief jodium heeft het innemen van een tablet met niet-radioactief jodium nog effDeze maatregel wordt nader uitgewerkt in de regionale rampbestrijdingsplannen. Jodiumprofylaxe beschermt alleen tegen de opname van radioactief jodium door het lichaaDaardoor is het alleen toepasbaar bij incidenten waarbij deze stoffen vrijkomenbij kernreactoren). Deze maatregel voor de lokale bevolking wordt over het algemeen gecombineerd met de maatregel schuilen. gbeperkingen door overige maatregeleJodium geeft echter geen bescherming tegen sterk radioactieve stoffen als cesium, stroen plutonium, om er een paar te noemen. 17.3 Rampenplannen kerncentrales De overheden gaan uit van een mogelijke ramp met de kerncentrale. Daarvoor is een rampenplan gemaakt. Als men ervan overtuigd zou zijn dat er nooit wat zou kunnen gebeurezou een dergelijk plan overbodig zijn. Op 21 februari 1990 is het rampenplan voor Borssele verschen 450

gemaakt op basis van een ongeval waarbij 3% van het in de reactorkern aanwezige jodium vrijkomt. Maar bij Tsjernobyl kwam 30% vrij, terwijl bij de Duitse kerncentrale Biblisongeluk met een lozing van 50% jodium werd beschreven (deze reactor is net als Borssele door Siemens gebouwd maar kwam 4 jaar later in 451

Volgens het rampenplan moeten mensen tot op 10 kilometer van de kerncentrale jodiumpilleninnemen en tot op 20 kilometer binnen blijven en schuilen; dit is "de meest effectieve bescherming," mits men naar binnen gaat voor de radioactieve wolk overtrekt en men na het overtrekken van de wolk weer "sterk ventileert." Opmerkelijk is de volgende passage: "De bevolking zal teneinde de inwendige besmettingbeperken gebruik kunnen maken van eenvoudige hulpmiddelen als stofmaskers, natte detc., om mond en neusgaten te bedekken. Daarnaast is ter beperking van uitbesmetting goed zittende, gladde kleding etc. aan te bevelen. (...) Distributie van beschermende middelen onder de bevolking, bijvoorbeeld maskers of dosisregistrerende apparatuur, wordt niet overwogen." Er komt een graasverbod voor "een groot deel van Nederland" en in Zeeland komt een oogst-, slacht- en beregeningsverbod. De overheid heeft al opvangcentra aangewezen voor de te evacueren mensen, namlegerplaatsen bij Ossendrecht, Woensdrecht, Breda en Gilze. Hoe de mensen geëvacueerd moeten worden, is de vraag. Volgens het rampenplan is de trein "een uitermate geschikt middel om snel grote bevolkingsgroepen te evacueren," maar doet zich het probleem voor dat "de te evacueren personen eerst naar het station Goes moeten worden vervoerd." De overheid heeft een plan voor leerlingen van de scholen: "De lessen dienen beëindigd tworden zodat gezinshereniging zo snel mogelijk plaats kan vinden. Voor kinderen wier ouders niet thuis zijn dient op

39

met een ambulance vervoerd dienen te worden." De overheid heeft het vervoer van dgroep administratief geregeld: "De verblijfplaatsen zijn bekend bij de Kruisverenigingen en direct aldaar opvraagbaar." Het in februari 1991 verschenen rampenplan voor de intussen gesloten kerncentrale Dodewaard lijkt veel op dat van Borssele, alleen is het thema 'ontsmetting' verder uitgewerk

eze

t.

e

e

it te jken voor de ogen." (p. 24 en 25) Verder beveelt de overheid nog aan om deze handelingen

lf kunnen

ieren die moeilijk te ontsmetten zijn met shampoo of met water zoals vogels "dienen in ast

ersoneel nodig, terwijl de bevolking van tevoren goed moet weten hoe men moet handelen, n is veel voorbereiding en

gelukken die mogelijk zijn van

t op

et EPR gaat ervan uit dat na een ongeluk altijd binnen 24 uur de

452 We nemen aan dat dit ook geldt voor Borssele. Enkele passages om de sfeer van het deel (rapport 5B) over ontsmetting van de geëvacueerde personen weer te geven. Deze personen komen in een speciale ontsmettingsruimte: "Als huid en hoofdhaar beide besmet blijken te zijn, dient eerst het hoofdhaar en dan pas de huid te worden ontsmet om verspreiding van dbesmetting tegen te gaan. Als men het haar zelf wast dienen de handen van tevoren met eenzacht borsteltje en vloeibare zeep geboend te zijn. Het haar wordt ontsmet door gedurende een minuut te shamponeren en vervolgens goed uit te spoelen. (...) Na de ontsmetting van het hoofdhaar (bij lang haar het haar opsteken) gaat men over tot ontsmetting van de huid. Dbesmette lichaamsdelen dienen als volgt met warm water te worden gewassen: gedurende een minuut goed inzepen en boenen met een zachte borstel. (...) Als blijkt dat er na het wassen met water en zeep nog een aanzienlijke besmetting resteert, kan deze onder begeleiding behandeld worden met een verdunde (5%) chloorbleekloog-oplossing. Men dient hierbij ukidrie keer te herhalen. "Voor ouden van dagen en hulpbehoevenden die dit niet zedoen is er hulp beschikbaar." (p. 30) Hoe de overheid dit wil organiseren, lezen we niet. De overheid heeft ook gedacht aan besmette huisdieren. Deze mogen niet in de ontsmettingsruimten toegelaten worden en "de eigenaar (van het huisdier) dient voor de ontsmetting van het huisdier zorg te dragen, voordat hij of zij zelf ontsmet wordt." (p. 44) Maar deen asiel achtergelaten te worden. Het knippen van de vacht dient niet grootschalig toegepte worden, maar kan eventueel in noodgevallen als uiterste redmiddel toegepast worden." (p.44) Voor al deze manieren van ontsmetting zijn uitgebreide meetmethoden, hulpmiddelen en pzo concluderen we. Wil dit werken, zo kunnen we stellen, daoefening nodig. Maar een daadwerkelijke ramp wordt nooit met de bevolking geoefend. 18. Vragen bij veiligheid ontwerp nieuwe kerncentrales Er blijven vragen bij de veiligheid van nieuwe kerncentrales. Dit laten we zien aan de hand van de European Pressurizedwater Reactor (EPR), die hét voorbeeld moet zijn van de nieuwe generatie kerncentrales. Over de EPR heeft het onderzoeksbureau Large and Associates in maart 2007 een rapport uitgebracht.453 Daarin stond dat bij een ernstig ongeval een gebied van 5600 vierkante kilometer (km2) geëvacueerd zou moeten worden. De ontwerper van de EPR, Areva, liet het bij een te evacueren gebied van 123 km2 omdat Areva ervan uitging datallerlei - niet eerder toegepaste en daarom in de praktijk onbewezen - technische maatregelen perfect zouden werken. Ook sloot Areva veel ernstige ontevoren uit. In deze beperkte visie van Areva komen we uit op een afstand van ruim 5 kilometer van de centrale waar geëvacueerd moet worden. Large and Associates komen uieen te evacueren gebied tot op tientallen kilometers van de kerncentrale. In juli 2011 bleek dat de EPR minder noodstroomvoorzieningen heeft dan de Konvoy-kerncentrale, de Duitse centrale waar de EPR op heeft voortgebouwd. Een voorbeeld: hontwerp van de stroomvoorziening hersteld is. Maar bij Fukushima duurde dat 11 dagen.454 Ook bleek in

40

februari 2016 dat bij een ongeluk met een EPR evenveel cesium kan vrijkomen als bij Fukushima.455 Er zijn ook vragen bij de veiligheid van de Amerikaanse reactor AP 1000 van West“Bij een ongev

inghouse. al kan 1000 keer meer radioactiviteit vrijkomen dan toegestaan is,” zei Arnold

undersen van Fairewinds Associates op 10 januari 2011 bij de publicatie van een rapport

ft op lijst kerncentrales

jen van Provinciale Staten van Groningen in et een motie van D66, PvdA, Groenlinks en de VVD, waarin Gedeputeerde Staten wordt

an de

: de meerderheid van de bevolking wilde geen nieuwe kerncentrales. De regering zag

el

le is n.

voor na 8). Ook zijn explosiegevaarlijke inrichtingen

innen 3 kilometer verboden. Dit alles betekent dat toekomstige, “nu nog niet bekende

rdoostpolderdijk,

n” voor erdijk, Borssele

t een beslissing. Vanwege de bovengenoemde zone

Gover de AP 1000.456 Met de nieuwe kerncentrales wordt een groot ongeluk niet uitgesloten, kunnen we concluderen. 19. Eemshaven blijDe Eemshaven komt nog steeds in aanmerking voor de bouw van kerncentrales. Dat heeft minister Kamp van Economische Zaken op 16 april 2013 aan Gedeputeerde Staten laten weten.457 Hij herhaalde dat op 29 april 2015 in antwoord op vragen van de PvdA-fractie in de Tweede Kamer.458 Op 7 november 2012 stemden de meeste partimgevraagd om bij de minister van Economische Zaken aan te dringen op het schrappen vEemshaven als mogelijke locatie voor een kerncentrale.459 De regering wil dit niet. Een korte terugblik op deze al jaren slepende kwestie. Begin jaren tachtig hadden we de brede maatschappelijke discussie over kernenergie. Resultaatdat anders en besloot in januari 1985 tot de start van de Planologische Kernbeslissing (PKB) Vestigingsplaatsen voor kerncentrales.460 Dat leverde rumoerige inspraakbijeenkomsten op. In januari 1986 volgde het regeringsbesluit, de PKB Vestigingsplaatsen voor kerncentrales deel d. 461 462 Hierin lezen we: "Gewaarborgd moet worden dat bovenbedoelde locaties ook later nog zovemogelijk voldoen aan de belangrijkste criteria van de selectie van de vestigingsplaatsen. (…) In het gebied van 0 tot 5 kilometer rond een (geplande) kerncentrale is het beleid gericht op het handhaven van gunstige lage bevolkingsdichtheden en op het vermijden van de vestigingvan voorzieningen die tot aanwezigheid van grote aantallen moeilijk te verplaatsen mensen kunnen leiden. (…) In een gebied van 5 tot 20 kilometer rond een (geplande) kerncentraeen ontwikkeling volgens de ruimtelijke doelstellingen voor dat gebied in beginsel toegestaaDit beleid wordt gevoerd door toetsing van streek-, structuur- en bestemmingsplannenhet betreffende gebied" (PKB, deel d, pagibontwikkelingen met betrekking tot woningbouw, bevolking, recreatie, voorzieningen en/of industriële bedrijvigheid, enige praktische consequenties zullen ondervinden van het waarborgingsbeleid." (PKB, deel d, p 64) Op 13 maart 2009 verscheen het Derde Structuurschema Elektriciteitsvoorziening (SEV III) onder verantwoordelijkheid van de ministers Van der Hoeven (CDA) en Cramer (PvdA). In het SEV III ging het ook om het “waarborgingsbeleid kernenergie” waarin de 5 locaties zijnopgenomen voor een mogelijke kerncentrale: Moerdijk, Westelijke NooMaasvlakte, Eemshaven en Borssele. Volgens de regering kon alleen op de Maasvlakte een kerncentrale aangelegd en gebouwd worden “zonder risico’s voor significante gevolgede omgeving. Bij de andere locaties (Eemshaven, Westelijke Noordoostpolden Moerdijk) waren kleine kansen op ongelukken met grote gevolgen. Na inspraak kwam de regering in 2010 tovan vijf kilometer, viel Moerdijk af omdat er te veel mensen woonden; de Westelijke

41

Noordoostpolderdijk viel af omdat bij een ernstig ongeluk “de strategische drinkwatervoorraad in het IJsselmeer radioactief kan worden verontreinigd.” Bleven dus Eemshaven, Maasvlakte en Borssele.463 Het waarborg

over:

ingsbeleid kwam erop neer dat de regering wilde voorkomen dat vooral binnen en straal van vijf kilometer nieuwe fabrieken met veel werknemers of grote wooncomplexen

werden aangelegd. En dit beleid is nog

or

deert komt ook een paragraaf tegen

de

chade die anderen ervan

et

de kernindustrie ernstig in gevaar kunnen missie

oordoet. Hij zei dit vanwege de plannen om in inland een nieuwe kerncentrale te bouwen.465

id kernongevallen beschermt dus vooral de kernindustrie. De r

n 1989 de wet aansprakelijkheid kernongevallen herzien. De maximale

rd 0

n

e(bijvoorbeeld seniorenflats) of recreatiegebieden steeds van kracht. De regering houdt de mogelijkheid van kernenergie aan de Eemshaven nog altijd open. 20. Kernenergie een onverzekerbaar risico Verzekeringsmaatschappijen weigeren de schade te dekken die mensen kunnen oplopen doeen ongeluk met een kerncentrale. Blijkbaar vinden ze kernenergie een te groot risico en te onveilig. Wie de kleine lettertjes van de schadeverzekering bestuover schade die niet gedekt wordt. Behalve oorlog wordt ook schade "veroorzaakt door of samenhangend met atoomkernreacties” niet gedekt. Deze uitsluiting is niet toevallig. Er is namelijk een afspraak tussen de verzekeringsmaatschappijen dat zij niemand individueel zullen verzekeren tegen de risico's van kernenergie.464 Om schade door kernenergie vergoed te krijgen moet je je wenden tot de eigenaren van kerninstallaties. Maar bij grote ongelukken zal men daar bot vangen. De exploitanten van kerninstallaties hoeven zich maar beperkt te verzekeren tegen de sondervinden. Dat is geregeld in internationale verdragen. De wettelijke aansprakelijkheid van de exploitanten van kerncentrales is beperkt bij deVerdragen van Parijs (1960) en Brussel (1963). Deze verdragen liggen ten grondslag aan de Nederlandse Wet Aansprakelijkheid Kernongevallen (WAKO). Waarom is de aansprakelijkheid beperkt? In het gemeenschappelijk commentaar bij hVerdrag van Parijs lezen we: "In de eerste plaats omdat volgens het geldende recht de exploitanten van kerninstallaties onbeperkt aansprakelijk zouden zijn, terwijl het duidelijk is dat onbeperkte financiële dekking onmogelijk kan worden verkregen." Ook lezen we: "Dezeer zware financiële lasten, die het gevolg zouden kunnen zijn van onbeperkte aansprakelijkheid, zouden de ontwikkeling van brengen." In maart 2003 stelde Juhani Santaholma van de Finse Energie-industrie Comdat onbeperkte aansprakelijkheid zal leiden tot het faillissement van de exploitant van de kerncentrale, wanneer zich een ongeluk vFDe wet aansprakelijkhekernindustrie is voor de Europese Commissie en de Nederlandse regering een belangrijkewaarde dan de bevolking en het milieu. 20.1 Beperkte dekking Nederland heeft iaansprakelijkheid voor de exploitant van een nucleaire installatie bedroeg toen 400 miljoen gulden (zo'n 180 miljoen euro) en de Staat zorgde voor een aanvullende dekking tot 2 miljagulden (ruim 900 miljoen euro). Dat bedrag voor de exploitant werd later opgehoogd naar 34miljoen euro.466 Bij de wijziging van de WAKO van juli 2007 werd het schadebedrag waarvoor de exploitantvan een kerncentrale zich maximaal moest verzekeren opgehoogd van 340 miljoen tot 750 miljoen euro. Het bedrag van de schade die boven deze 750 miljoen euro uitging (en dat de Staat zou betalen) werd verhoogd naar 3,2 miljard euro per kerncentrale. Uit de Memorie vaToelichting bleek dat het ministerie van Financiën een reservering van ruim 14 miljard euro

42

op de balans had staan voor de zeven installaties die onder de WAKO vielen. In de Memorie werd bij artikel 18 opgemerkt "dat hiermee uitdrukkelijk niet bedoeld is de indruk te wekken dat met het gekozen bedrag (3,2 miljard euro per installatie, H.D.) alle financiële gevolgen van een ernstig kernongeval kunnen worden vergoed. Een dergelijke schade zal immers vele

t

ollar an

jernobyl en Fukushima. t

lgt dat een groot deel van de schade niet gedekt is.

aar als kerncentrales veilig zijn, zoals de voorstanders van kernenergie beweren, waarom dan beperkt worden? Dus óf de kerncentrales zijn veilig en de

id is onbeperkt, óf ze zijn onveilig en dan moeten we die kerncentrales niet

r)

p y

es

o gaf de Russische regering tussen 2011 en 2013 een subsidie van

eid

uiten gestegen

17. n

n

malen groter kunnen zijn."467 Op 31 augustus 2012 werd het maximale door de exploitant te vergoeden bedrag verhoogd naar 1,2 miljard euro.468 Dat bedrag is sindsdien niet gewijzigd,liet minister Schultz van Haegen op 6 september 2016 aan de Kamer weten.469 De rest komnog steeds voor rekening van de overheid. In maart 2017 is dit nog steeds van kracht.470 Ter vergelijking. De schade van het ongeluk in Tsjernobyl in 1986 is zeker 300 miljard d(210 miljard euro, afhankelijk van de gebruikte wisselkoers).471 Het Japanse ministerie vHandel schatte in 2013 de schade door het ongeluk met de kerncentrales in Fukushima op 11.000 miljard yen en verhoogde dat in november 2016 naar 20.000 miljard yen (168 miljard euro).472 Het Berlijnse Forums Ökologisch-Soziale Marktwirtschaft (FÖS) noemt in een studie die in april 2017 verschenen is dezelfde cijfers voor Ts 473

Een ongeluk met een nieuw te bouwen kerncentrale in Nederland waarbij een tiende vrijkomvan de radioactieve stoffen die bij het Tsjernobyl-ongeluk zijn geloosd, gaf volgens de Nederlandse regering een schade van 17 tot 30 miljard gulden (7,2 tot 13,6 miljard euro).474

Hieruit voMmoet de aansprakelijkheid aansprakelijkhebouwen. 21. Kernenergie is duur 21.1 Inleiding Met kernenergie is iets merkwaardigs aan de hand. Bij veel producten (radio, tv, computezien we dat de prijs in de loop van de tijd naar beneden gaat. Bij kernenergie is dat niet het geval. Sinds 1970 zijn de investeringskosten per kilowatt in de Verenigde Staten met een factor 5 en in Frankrijk met een factor 3 gestegen.475 476 477 Kernenergie wordt dus niet goedkoper, maar juist duurder. Ook na veertig jaar ervaring met bouw en bedrijf kunnen kerncentrales in de Europese Unie niet zonder overheidssubsidie gebouwd worden, bleek uit een rapport van 14 februari 2014 van Foratom, de stem van de Europese kernindustrie.478 O12 november 2014 publiceerde het International Energy Agency (IEA) de World EnergOutlook 2014. Daarin staat dat de groei van kernenergie zich beperkt tot markten waar de elektriciteitsvoorziening gaat via gereguleerde prijzen en waar elektriciteitsbedrijven garantikrijgen van de overheid of waar regeringen private investeringen mogelijk maken. China, India, Zuid-Korea en Rusland zorgen samen voor 75% van de toename van het aantal kerncentrales tot 2040.479 Z184,8 miljard roebel (2,85 miljard dollar) voor de bouw van kerncentrales.480 Het Zweedse elektriciteitsbedrijf Vattenfall besloot eind april 2015 om de kerncentrales Ringhals 1 en 2 te sluiten in 2018 en 2020 in plaats van in 2025. De redenen zijn de afnemende winstgevendhen de stijgende kosten.481 De Japanse firma Toshiba stopt om financiële redenen met de bouw van kerncentrales bJapan, blijkt uit een besluit van begin februari 2017. De reden is dat Toshiba door dekosten van de bouw van twee Amerikaanse kerncentrales bijna failliet is gegaan. Toshiba moest namelijk 6 miljard euro afschrijven.482 483 484 In 2006 heeft Toshiba het Amerikaanse bedrijf Westinghouse overgenomen. Door een faillissement van de Amerikaanse tak te overwegen hoopt Toshiba verdere verliezen te beperken, bleek op 9 maart 20 485

De directeur van Toshiba, Satoshi Tsunakawa, zei op 14 maart 2017 over de verkoop vaWestinghouse dat het onduidelijk is of Toshiba er bij de verkoop een bedrag voor zal krijge

43

of er een bedrag voor zal moeten betalen.486 Op 29 maart 2017 heeft Westinghouse een faillissement aangevraagd vanw 487ege de bouw van AP1000 kerncentrales.

, Centrica (Hinkley

van de provincie Zeeland de grootste is - willen dat de regering meewerkt

witserse kerncentrales lijden verlies van omgerekend 600 miljoen euro per jaar. Daarom wil , de directeur van het elektriciteitsbedrijf Alpiq, de kerncentrales Gösgen en

g van 1 franc (omgerekend bijna 1 euro) verkopen aan de overheid. Figuur 5 Gemiddelde bouwtijd kerncentrales

Toshiba stopt ook met de bouw van kerncentrales in Groot-Brittannië (Moorside) en is daarmee het zevende bedrijf dat zich terugtrekt uit dit land. De andere bedrijven zijn E-on (Wylfa), RWE Npower (Wylfa), Iberdrola (Moorside), SSE (Moorside)Point) en Engie (Moorside).488 Het Franse elektriciteitsbedrijf EDF heeft erkend dat de EPR in aanbouw duur is en heeft daarom aangekondigd een nieuwe versie te ontwikkelen, de EPR-NM (New Model) die 25-30% goedkoper moet worden en vanaf 2030 gebouwd kan worden.489 In deze paragraaf gaat het over nieuw te bouwen kerncentrales maar ook bestaande centrales leveren elektriciteit die hoger is dan de marktprijs. Twee voorbeelden. De enige Nederlandse kerncentrale Borssele leidt “grote verliezen.” Dat schreef de Zeeuwse gedeputeerde Carla Schönknecht op 16 november 2016 aan minister Kamp. De aandeelhouders van de kerncentrales - waaraan een oplossing, hetgeen neerkomt op financiële steun.490 Minister Kamp wil echter dat de aandeelhouders zelf op zoek gaan naar een oplossing, schreef hij op 17 november 2016.491

Schönknecht liet op 18 april 2017 weten na de zomer van 2017 de toekomst van Borssele in kaart te brengen.492 ZJens AlderLeibstadt voor het symbolische bedra

493 494

Bron: https://theconversation.com/where-will-nuclear-power-plants-of-the-future-be-built-41874, mei 2015. 21.2 Nederland In Nederland is de bouw van een tweede kerncentrale bij Borssele geschrapt. Interim-directeur Frank Verhagen van het energiebedrijf Delta stelde op 12 april 2012: “De in januari

e jaren 2012 in de ijskast gezette plannen voor Borssele 2 komen er waarschijnlijk de komendniet meer uit. De Nederlandse energiemarkt kampt met flinke overcapaciteit. En die neemt nog toe. Een miljardeninvestering als een kerncentrale is dus niet verantwoord, zeker niet voor een relatief klein bedrijf als Delta.”495 496

44

ermogen van aan

at door “de lange bouwtijd in combinatie met de grote investeringen die vooraf nodig zijn private investeerders groot zijn.” Daarom is overheidssteun nodig

s in bedrijf stond

Electricity Generation Plants,” van november 2010. Dit rapport erd gemaakt in opdracht van de Amerikaanse overheidsinstantie Energy Information

gie

nning

an in de

S Nuclear Regulatory Commission RC) op 25 februari 2015 gevraagd om de bouwplannen en de vergunningprocedure op te

als ,

) om

) en ek niet in aanmerking te komen voor een vergoeding voor stroomlevering aan het

et. In juni 2016 besloot Exelon de kerncentrale Clinton (1065 MW boiling water reactor, BWR) op 1 juni 2017 definitief te sluiten en Quad Cities (twee BWR-kerncentrales van elk

3000 MW, “zodat Nederland vanaf 2030 hierover zou kunnen beschikken”. NNL geeftd(…) de risico’s voor de“zoals in het Verenigd Koninkrijk met het afdekken van prijsvariaties.”497 Kortom, zonder overheidssteun zullen er geen nieuwe kerncentrales gebouwd worden. 21.3 Verenigde Staten In de Verenigde Staten was het plan dat in het jaar 2000 zo’n 1200 kerncentralezouden zijn. Maar het zijn er nu 99.498 De Union of Concerned Scientists (UCS) bracht infebruari 2011 het rapport “Nuclear Power: Still Not Viable Without Subsidies” uit. Daarindat de overheid al 50 jaar lang allerlei omvangrijke subsidies verstrekte aan de kernindustrie. “Zonder die subsidies zouden de meeste kerncentrales niet gebouwd zijn.”499 De regering Obama kondigde herhaaldelijk een miljardensteun aan voor de bouw van kerncentrales.500 Volgens Ellen Vancko, manager van het Nuclear Energy and Climate Change Project van UCS, was dit geldverspilling. Dat bleek ook uit het rapport “Updated Capital Cost Estimates for wAgency (EIA). In dit rapport staat dat de bouwkosten van kerncentrales alleen al in het jaar 2010 met 37% gestegen waren, die van gascentrales gelijk zijn gebleven en van zonne-enermet 25% gedaald zijn.501 In 2007 vroegen de energiebedrijven Constellation Energy en het Franse EDF een verguaan voor Calvert Cliffs-3, een EPR-kerncentrale (European Pressurizedwater Reactor) die gebouwd zou worden door de Franse reactorbouwer Areva. Dat was het eerste bouwplVS in 30 jaar. Calvert Cliffs-3 werd het vlaggenschip van de nucleaire renaissance in de VS genoemd. In oktober 2010 stapte Constellation Energy uit de bouw van de kerncentrale Calvert Cliffs-3, waardoor EDF als enige partner overbleef in de onderneming die de naam Unistar Nuclear Energy kreeg.502 EDF vroeg begin maart 2011 de staat Maryland om financiële steun, omdat de bouw van Calvert Cliffs-3 niet winstgevend (“unprofitable”) zou zijn.503 Unistar Nuclear Energy en Areva hebben de U(Nschorten omdat de markt voor nieuwe kerncentrales in de VS zich niet zo snel ontwikkelde aanvankelijk gedacht. Vanaf 2007 werden vier locaties genoemd voor de bouw van een EPRmaar de bouwplannen zijn nu overal opgeschort.504 Op 15 augustus 2011 noemde John Rowe, directeur van Exelon, de vooruitzichten voor de bouw van nieuwe kerncentrales om economische redenen “miserabel slecht”. De komende tien tot twintig jaar zou kernenergie volgens Rowe duurder zijn dan elektriciteit uit gas. Exelon heeft in de VS 17 kerncentrales in bedrijf en is daarmee de grootste producent vankernstroom.505 In mei 2013 sloot de kerncentrale Dominion’s Kewaunee (574 Megawatteconomische redenen en Chris Crane, de CEO van Exelon, waarschuwde in februari 2014 dat enkele kerncentrales gesloten zouden moeten worden omdat ze niet winstgevend waren.506 Eind 2014 ging Vermont Yankee dicht en Marvin Fertel, president van het Amerikaanse Nuclear Energy Institute, stelde op 14 februari 2014 dat het daar niet bij zou blijven.507 In mei 2014 bleken de kerncentrales Byron (twee eenheden), Quad Cities (twee eenhedenOyster Cre

508n

45

940 MW) een jaar later. Deze centrales leverden sinds 1999 een verlies van 800 miljoen dollar.509 Van de 31 geplande nieuwe kerncentrales waarvan in 2009 sprake was, worden er nu vier gebouwd met subsidie van de overheid.510 De Amerikaanse regering gaf in februari 2014 eengarantie af van 6,5 miljard dollar (4,7 miljard euro) voor de bouw van de AP1000 kerncentrales Vogtle 3 en 4 in Georgia.

maanden vertraging opliep. Vogtle 3 zou

en

it. De reactorbouwer Westinghouse heeft echter op

9 maart 2017 een faillissement aangevraagd. Westinghouse heeft een schulde van 9,8 miljard

r

in de

12

4 van

aar 11 iljard dollar, een toename met 1,2 miljard dollar. South Carolina Electric & Gas CE&G) verwachtte op 16 maart 2015 dat de centrales in 2019 en in 2020 gereed zouden

in

stopte TVA de bouw in 1985, toen e centrale voor 55% gereed was. In 2007 pakte TVA de bouw weer op. De kerncentrale

extra veiligheidseisen die de overheid oplegde na het Fukushima-ongeluk in

. ge

miljard euro van Areva omdat onderdelen te laat waren afgeleverd.521 Op 3 augustus 2015

511 In januari 2015 deelden de exploitanten Georgia Power en Southern Company mee dat de bouw 18medio 2019 in bedrijf en eenheid 4 medio 2020.512 De financiële gevolgen zijn niet openbaar. In februari 2017 werd weer een vertraging aangekondigd; Vogtle 3 zou in december 2019 eenheid 4 in september 2020 in bedrijf komen.513 Om de bouw van deze kerncentrale te financieren leent het elektriciteitsbedrijf geld waaroverrente betaald moet worden. Om die rentekosten te omzeilen moeten de klanten tijdens de bouw een opslag op hun rekening betalen. Dan hoeft het elektriciteitsbedrijf geen geld meer telenen en spaart daarmee rentekosten u 514

2dollar. Het is de vraag of de bouw van de reactoren voortgezet zal worden, want er moet een andere bouwer gevonden worden.515 De bouw van de kerncentrales Summer 2 en 3 in de Verenigde Staten loopt minstens een jaavertraging op. Het gaat om twee kerncentrales van elk 1117 Megawatt naar een ontwerp van Westinghouse, de AP 1000. Het bedrijf Chicago Bridge & Iron (CB&I) in Lake Charles staat Louisiana dat zorgt voor de meeste componenten van de centrale, deelde in 2014 mee dat 46 van de 146 belangrijkste onderdelen niet op tijd klaar waren. De bouw begon in 20en de verwachting was dat de twee kerncentrales in 2016 respectievelijk 2019 in bedrijf zouden komen. De exploitant South Carolina Electric & Gas (SCE&G) ging er in 201uit dat eenheid 2 eind 2018 of begin 2019 gereed zou zijn en eenheid 3 een jaar later. De economische gevolgen daarvan waren een kostenstijging van 9,8 miljard dollar n

516m(Szijn, terwijl de bouwkosten zouden stijgen met nog eens 1,16 miljard dollar.517 Het Amerikaanse elektriciteitsbedrijf Tennessee Valley Authority (TVA) heeft de kerncentrale Watts Bar-2 opgestart. Het is de eerste kerncentrale in 20 jaar die in de USA bedrijf komt. De bouw van Watts Bar-2, een drukwaterreactor met een vermogen van 1165 Megawatt, begon in 1972. Omdat overcapaciteit dreigdedvoldoet aan de2011. De bouw kostte omgerekend 4,4 miljard euro.518 21.4 Finland De bouw in Finland van de EPR-kerncentrale (European Pressurizedwater Reactor) van 1600 Megawatt, Olkiluoto-3, begon in 2005 en zou 3,2 miljard euro kosten. De centrale had in 2009 in bedrijf moeten komen, maar in 2011 schoof deze datum op naar 2016.519 Er werkten in 2014 mensen uit 57 landen, terwijl de handboeken slechts in 8 talen beschikbaar waren 520

De reactorbouwer, het Franse Areva, vond dat Finland de oorzaak was van de vertragingen.Daarom diende Areva in oktober 2013 een claim in van 2,7 miljard euro tegen de toekomstieigenaar van de centrale, het Finse elektriciteitsbedrijf TVO. Omgekeerd eiste TVO 1,8

46

verhoogde TVO de claim naar 2,6 miljard euro.522 Areva bleef niet achter en verhoogde februari 2016 de claim tegen TVO naar 3,52 miljard euro.

in

in stelde TVO niet te kunnen

rale

Areva 018

VO geloofde de planning van Areva niet en begon op 28 september 2016 een nieuwe

Areva om verdere vertraging in de bouw te voorkomen.530

e (EDF) bouwt een EPR-centrale bij

juli

g mee n

r 2015 deelde EDF mee dat de centrale eind 2018 in bedrijf zou komen en

0 an de twee landen,

oor jard euro. Als

eft de regering in juni 2015 besloten dat EDF een meerderheidsaandeel oet krijgen in Areva. Er komt een apart bedrijf Areva NP voor de bouw van

o’n

e voor kernenergie beschikbaar te stellen. De Duitse

in

vesteringsrisico wilde dragen:

523 524 Op 12 februari 2014 bracht TVO een persbericht uit. Daaraangeven wanneer de kerncentrale kon opstarten. TVO had aan Areva een tijdsschema gevraagd, maar Areva antwoordde volgens TVO niet.525 Luc Oursel, op dat moment de topman van Areva, stelde op 28 februari 2014 dat de centvoor 86% gereed was en dat Areva er een verlies op zou lijden van 3,85 miljard euro; de bouw van de centrale zou 8,5 miljard euro kosten.526 Op 1 september 2014 hield rekening met een verlies van 3,9 miljard euro en verwachtte dat de kerncentrale medio 2in bedrijf zou komen.527 Op 14 april 2016 noemde Areva december 2018.528 529

Trechtszaak tegen 21.5 Frankrijk Het Franse elektriciteitsbedrijf Electricité de FrancFlamanville, die volgens de aanvankelijke plannen in 2012 in bedrijf zou komen, maar dat wordt nu eind 2018, een vertraging van zes jaar. De bouw begon in december 2007 en de kosten werden geschat op 4 miljard euro.531 In 2010 bleek dat de centrale in 2014 gereed zou zijn en dat de kosten zouden stijgen naar 5 miljard euro.532 533 534 Op 21 juli 2011 herzag EDF de organisatie voor de bouw van de centrale. Er zijn twee niet met name genoemde ongelukken geweest, waardoor de bouw in 2011 langere tijd heeft stilgelegen. De bouwkosten stegen naar 6 miljard euro.535 536 Eind december 2012 gingen de kosten met nog eens 2 miljard euro omhoog naar 8 miljard euro.537 In februari 2014 stegen de kosten naar 8,5 miljard euro. Daarbij moeten we er rekeninhouden dat EDF staatseigendom is en daarom goedkoper geld kan lenen dan bedrijven die vade kapitaalmarkt afhankelijk zijn.538 Terwijl EDF begin 2014 nog verwachtte dat de kerncentrale in 2016 gereed zou zijn, werd dit in november 2014 opgeschoven naar 2017.539 540 Begin septembe10,5 miljard euro zou kosten.541 In oktober 2015 noemde EDF het jaar 2020.542 In mei 2016 werd dat 2025.543 De EPR in Finland verschilt overigens van die in Frankrijk: de kerncentrale in Finland is 160MW en Flamanville 1650 MW. Dit, samen met de verschillende eisen vmaakt dat het centrale deel van deze EPR-kerncentrales (nuclear island in het Engels) maar voor 50% hetzelfde is.544 De EPR is dus geen standaard-kerncentrale. De vertragingen met de bouw in zowel Finland als Frankrijk droegen ertoe bij dat Areva (v87% in handen van de overheid) in 2014 een verlies heeft geleden van 4,83 milgevolg daarvan hemkerncentrales.545 21.6 Groot-Brittannië De regering van Groot-Brittannië heeft in 2008 plannen aangekondigd voor de bouw van ztien kerncentrales. Charles Hendry, destijds minister van Energie en Klimaat, liet op 13 juli 2010 weten geen overheidssubsidi 546

bedrijven RWE en E.On vonden echter dat er wel subsidie nodig was voor de geplande bouw van kerncentrales in Engeland.547 Op 6 juli 2011 stelde Peter Atherton, hoofd van de afdeling van Citigroup die investeringenelektriciteit beoordeelt, dat marktpartijen niet zouden investeren in kernenergie in Groot-Brittannië, tenzij de regering een aanzienlijk deel van het in“Zoals het nu is, is investeren in kerncentrales geen optie. De kapitaalkosten zijn gewoon te

47

hoog om een aanvaardbare elektriciteitsprijs te geven.”548 Vervolgens ging de regering in onderhandeling met het Franse elektriciteitsbedrijf EDF. Inoktober 2013 leidde dit tot een garantieregeling voor de elektriciteit uit de nieuw te bouwen kerncentrale Hinkley Point C (dat zijn twee EPR-centrales van elk 1600 Megawatt die per stuk 8 miljard pond (9,7 miljard euro) zouden kosten).

ntrale levert. De Europese 2014

latie.

F. Volgens Greenpeace kan de subsidie

op Hinkley Point C

s

u zijn op

an nd

aan de ember waarop de Rivaz begin november

e kernindustrie dat een kerncentrale goedkoper wordt naarmate er meer gebouwd orden, geldt niet voor Hinkley Point C, stelde Henri Proglio, de vroegere directeur van EDF,

9

Figuur 6 Kosten kerncentrales in aanbouw of gepland in miljard dollar per Gigawatt

549 EDF krijgt gedurende 35 jaar een gegarandeerd minimumbedrag voor de elektriciteit die de kernceCommissie onderzocht of er sprake was van oneerlijke subsidie, maar stemde in oktober na veel discussie in met de garantieregeling.550 551 552 553 554 555 De garantie geldt voor 35 jaar en het gaat om een bedrag dat twee keer zo hoog is als de Engelse huishoudens anno 2016 betalen. Deze prijs wordt volledig gecorrigeerd voor infAls de overheid via wetgeving zou besluiten de kerncentrales vroegtijdig te sluiten, moet een schadevergoeding betaald worden aan ED 556 557

oplopen tot 20 miljard euro, te meer daar het onduidelijk is of en zo ja hoeveel betaald wordt voor de berging van radioactief afval.558 In oktober 2013 besloten China General Nuclear Power Corp en China National Nuclear Corpdeel te nemen in deze centrale. In februari 2015 bleek dat deze Chinese ondernemingen een garantie wilden van de Franse regering dat ze geen verlies zouden lijdenen dat de Franse regering zou garanderen dat ze het geïnvesteerde geld terug zouden krijgen als Areva failliet zou gaan. Daarop werd het bouwbesluit uitgesteld.559 EDF Energy kondigde begin april 2015 aan te stoppen met het voorbereidende werk en teven400 mensen te ontslaan.560 In juni 2015 kwam het bericht dat in oktober 2015 een beslissinggenomen zou worden en schoof de verwachte datum dat de kerncentrale gereed zovan 2019 naar 2023.561 In augustus 2015 verschoof deze datum naar 2025 en noemde Paul Massara, de directeur van RWE Npower, kernenergie een dure vergissing.562 563 In oktober 2015 werd een beginselovereenkomst met China getekend. China General Nuclear (CGN) nam een aandeel van 33,5%, EDF de overige 66,5%. De bouwkosten werden geschat op 10,5 miljard euro per kerncentrale.564 Op 23 maart 2016 zei Vincent de Rivaz, de CEO vEDF Energy, dat EDF al 2,8 miljard euro had geïnvesteerd in de kerncentrales en elke maa64 miljoen euro uitgaf. De totale kosten werden nog steeds begroot op 21 miljard euro.565 Op 29 juli 2016 gaf EDF het groene licht voor de investering in de kerncentrale, maar de Engelse regering wilde de documenten eerst nog bestuderen voordat er goedkeuringbouw gegeven kon worden.566 Dat gebeurde eind sept2016 meedeelde dat er 450 contracten waren getekend en 200.000 pagina’s waren uitgewisseld met de Engelse regering en CGN.567 568 Hinkley Point C is duurder dan de EPR-kerncentrales in aanbouw in Finland en Frankrijk. Het idee vanuit dwin 2014.56

48

Bron: IAEA, WNA, Bloomberg New Energy Finance (bnef) in: http://about.bnef.com/landing-pages/five-reasons-build-hinkley/, september 2015; 1 Gigawatt is 1000 Megawatt. 22. Andere kernenergiecentrales: thorium en kernfusie

op

t, al

of stoelen op verwachtingen. verigens, als de beweringen over thoriumreactoren wel zouden kloppen, waarom zijn die

aal gebouwd?

m

traling is dit uranium moeilijk te hanteren. Dat was een belangrijke

oom

ing

aar kanalen in zitten waar het

is ordt

22.1 Thorium Met enige regelmaat komt er een pleidooi om over te stappen op kerncentrales die draaien thorium in plaats van uranium.570 571 572 Steeds vaker sluiten tegenstanders van windenergie zich hierbij aan en noemen thoriumcentrales ook dé oplossing voor aardbevingen door de gaswinning.573 574 Ze beweren dat deze vorm van kernenergie goedkope elektriciteit leverop korte termijn beschikbaar komt, dat thorium overvloedig aanwezig is, weinig kernafval veroorzaakt, CO2-vrij is en niet geschikt voor de aanmaak van kernwapens. We zullen hier laten zien dat deze beweringen niet juist zijnOreactoren dan niet allang mass Wat is thorium? De stof thorium zelf is niet splijtbaar, maar kan via het invangen van zogeheten langzame neutronen omgezet worden in een vorm van uranium die wel splijtbaar is en in 160.000 jaar de helft van de radioactiviteit verliest: uranium-233.575 Die neutronen komen van verrijkt uranium. Om de omzetting van thorium in splijtbaar uranium in gang te zetten heeft men uranium nodig. Deze omzetting gebeurt in een paar technisch ingewikkelde stappen. Thoriuheet daarom een kweekmateriaal en is niet de splijtstof zelf: dat is uranium. We kunnen daarom net zo goed spreken van een uraniumkerncentrale. Thoriumcentrales goedkoop? De afgelopen vijftig jaar is in verschillende landen onderzoek geweest naar kerncentrales op basis van thorium en zijn verschillende proefcentrales een aantal jaren in bedrijf geweest.576

577 Door de sterke gammasreden voor het stopzetten van deze proefcentrales.578 In 1980 stelde het Internationaal AtEnergie Agentschap (IAEA) dat kort na het jaar 2000 een thoriumcentrale op de markt tekoop zou zijn.579 Dat is echter niet het geval. Nog steeds is veel onderzoek en ontwikkelnodig en het is onduidelijk of en zo ja wanneer een thoriumcentrale te koop is, terwijl ook vraagtekens gezet kunnen worden bij de veiligheid van thoriumreactoren.580 581 582 583 Het meest genoemde type thoriumreactor heet ook wel een Molten Salt Reactor (MSR) of gesmolten-zoutreactor. Dat is een reactor met een blok grafiet, wgesmolten zout doorheen gaat. Het gesmolten zout is het koelmiddel. Tijdens bedrijf wordt het thorium omgezet in uranium dat vervolgens wordt verspleten. De splijtstof uranium-233 in het vloeibare zout opgelost. De kernsplijting geeft warmte die via tussenstappen w

49

omgezet in elektriciteit. De thoriumreactor mag dan voortborduren op eerder werk, de onderzoeksopgave is nog enorm. Er is vooral veel onduidelijkheid over de levensduur van de materialen die ireactor gebruikt moeten worden. De chemie van gesmolten zout moet beter bestudeerd worden. Nikkel is een van de materialen die hoge ogen gooit voor het leidingenwerk reactor. Dit materiaal is onderhevig aan een hoge

n de

in de temperatuur. Het zout is 700 graden Celsius,

eeltjes op nikkel nog bij. rofessor Wim Turkenburg, die veel optreedt in media-programma’s, stelde in juli 2015 over

ng van de MSR is in de jaren zestig van de vorige eeuw al

eistof

n s

het SAMOFAR-project (Safety Assessment of the olten Salt Fast Reactor) dat tot doel heeft “om een theoretische reactor te ontwikkelen als

stratiereactor, waarin de veiligheidsaspecten goed worden onderzocht. t

grootschalige toepassing

dat is de helft van de smelttemperatuur van nikkel en daar komt het continue bombardement van radioactieve d 584 585

Pdeze reactor: “Aan de ontwikkeligewerkt. Om diverse redenen is men daarmee gestopt. Een van die redenen was de complexiteit van de technologie die bij de gesmolten-zoutreactor wordt toegepast. Werken met een vloeibaar zout waarin splijtstof is opgelost die overal netjes over de vloverdeeld moet zitten, is niet makkelijk. Bovendien is werken met een vloeibaar zout dat zeer heet en uiterst radioactief is, technologisch gezien geen pretje. Er zijn daarom veel vraagstukken waarvoor oplossingen gevonden moeten worden, bijvoorbeeld op het gebied van materiaalgebruik, corrosie, verontreiniging van het zout en verwijdering van de splijtingsproducten uit het circulerende zout.”586 Kortom, de bewering dat een thoriumcentrale goedkope elektriciteit levert is geen feit maar een verwachting. Thoriumcentrales snel te koop? Minister Kamp van Economische Zaken schreef op 12 juni 2014 aan de Tweede Kamer dat er “tot op heden geen infrastructuur is voor het op grote schaal produceren van thorium als brandstof. Er is al vele jaren ervaring met de hele cyclus voor het gebruik van uraniumsplijtstof, van mijnbouw tot afvalverwerking. Bij een overstap naar thorium zou deze cyclus anders moeten worden ingericht. Zo komt er bij het opwerken (het chemisch scheidevan de nog bruikbare splijtstof van het radioactieve afval) meer straling vrij dan bij de cycluvoor uraniumsplijtstof. Gezien deze nadelen acht ik het onwaarschijnlijk dat thorium op korte termijn ingezet kan worden voor energieproductie.”587 Op 13 juli 2015 voegde deze minister in een brief aan de Tweede Kamer daar nog een nadeel aan toe, namelijk “het feit dat thoriumalleen zinvol gebruikt kan worden in combinatie met verrijkt uranium.” Toch is hij vooronderzoek en hij noemde in dat verbandMopmaat naar een demonDe Technische Universiteit Delft is coördinator van dit project en werkt daarbij samen metien andere kennisinstellingen en industriële partijen uit Frankrijk, Italië, Duitsland, Zwitserland en Mexico. De Hoge Flux Reactor in Petten zal in dit project worden benut voor het uitvoeren van stralingsexperimenten.”588 Prof. Jan Leen Kloosterman is de coördinator van dit project.589 Het kost volgens hem “vele honderden miljoenen (…) om ook maar één thoriumcentrale te bouwen vanaf het punt waar men nu is in de ontwikkeling.”590 Op 19 april 2017 stelde Kloosterman: “De gesmolten zoutreactor zal pas vanaf 2050 technisch mogelijk zijn.”591 Op 9 oktober 2015 concludeerde minister Kamp in de Nationale Energieverkenning 2015: “Benodigde ontwikkelingstijd thoriumreactoren maakt daarvan in 2050 onwaarschijnlijk.”592 Thorium overvloedig? Het Nuclear Energy Agency (NEA) bracht in november 2016 de plannen met thorium in kaart. Zeldzame aardmetalen, niobium, tantalum en uranium bevatten vaak ook thorium. Daarom was thorium tot nu toe een bijproduct bij de winning van genoemde stoffen. Er zijn

50

geen mijnen waar alleen thorium wordt gewonnen. De geringe vraag maakte dat er lange tijd geen noodzaak was om onderzoek te doen naar de voorraad thorium. Dat gebeurde pahet jaar 2011 met als conclusie dat de wereldwijde voorraad

s vanaf thorium 6,2 miljoen ton bedraagt,

lle ze waren

m te ien zou vorig jaar 6.353 ton thorium nodig zijn geweest. De voorraad is bijna 1000

ssaal gebouwd zijn. ndere bronnen gaan uit van uranium-233. We kunnen dan uitrekenen dat jaarlijks 2510 ton

voor alle elektriciteitscentrales ter wereld.596 De aanname daarbij

is

an thorium

n

olten de bestaande

.” Hij legt uit dat tijdens het bedrijf van de reactor de ats van

en dat ze geheel verspleten zijn.

loosterman: “Alleen de afgescheiden splijtingsproducten worden verglaasd. Deze hebben radiotoxiciteit van de splijtingsproducten.” 602

versplijten bij een thoriumcentrale

inclusief de onontdekte maar wel mogelijke voorraden.593 Dat is minder dan de door het NEAgeïdentificeerde voorraad uranium van 7,7 miljoen ton. De bewering dat de voorraad thorium drie tot vijf keer die van uranium is, wordt niet onderbouwd. Hoelang gaat de voorraad thorium mee? Dat wordt bepaald door de hoeveelheid thorium die een kerncentrale gebruikt en het aantal centrales dat op thorium draait. De gegevens daarover zijn niet eenduidig. Volgens sommige bronnen gebruikt een thoriumcentrale van 1000 Megawatt (MW) jaarlijks 1 ton thorium.594 Begin 2016 hadden acentrales ter wereld een gezamenlijk elektrisch vermogen van 6.353.000 MW engoed voor 37,4% van het totale energiegebruik.595 Om alle centrales ter wereld op thoriulaten draakeer deze behoefte aan thorium, wat duidt op een zeer omvangrijke voorraad. Des te opvallender dat deze centrales niet maAuranium-233 nodig zou zijn is dat 1 ton thorium gelijk staat aan 1 ton uranium-233. Zo begrijpen we de uitspraak van Kloosterman: “In een MSR wordt bijna al het uranium verspleten. We hebben jaarlijks 2500 ton thorium nodig om alle elektriciteit te produceren die wereldwijd wordt gebruikt.”597 Jan Willem Storm van Leeuwen toont aan dat de visie van Kloosterman uitgaat van een idealesituatie, waarbij alles voor 100% perfect werkt, alle uranium wordt verspleten etc.. Datvolgens de Tweede Hoofdwet van de Thermodynamica onmogelijk.598 Wat het thoriumgebruik in de praktijk zal zijn en hoelang de voorraad meegaat, zal nog moeten blijken. Overigens stelt het NEA dat bij de huidige marktomstandigheden de winning veconomisch niet levensvatbaar is.599 Thorium weinig kernafval? De vaak gehoorde mening dat bij thoriumreactoren de hoeveelheid kernafval te verwaarlozezou zijn, blijkt niet te kloppen. Het bedrijf Transatomic Power Corporation heeft in juli 2016 technische informatie verstrekt over het ontwerp van de geplande thoriumreactor TAP msalt reactor (MSR). Daaruit volgt dat er 53% minder radioactief afval is dan bijkerncentrales.600 Kloosterman stelt hierover: “In een thoriumreactor ontstaan dezelfde splijtingsproducten als bij de bestaande kerncentrales. In een MSR met thorium ontstaat echter maar heel weinig plutoniumsplijtingsproducten uit het zout worden gehaald: “Er vinden dus geen transporten plaopgebrande splijtstofelementen naar een opwerkingsfabriek. De afgescheiden splijtingsproducten zullen op locatie worden ingekapseld in glas.”601 De vooronderstelling hierbij is dat alle langlevende radioactieve stoffen zoals uraniumplutonium in de MSR blijven circuleren in het gesmolten zout totKeen levensduur van 300 jaar, afgemeten aan deKortom, behalve een MSR moet er naast de reactor een fabriek voor de verglazing van radioactief afval gebouwd worden. Tot nu toe zijn er uitsluitend grootschalige verglazingsfabrieken bij opwerkingsinstallaties in Frankrijk en Engeland. Of kleinschalige verglazingsfabrieken technisch mogelijk en economisch levensvatbaar zijn, zal nog moeten blijken. Of het lukt om 100% van alle langlevende stoffen te versplijten is niet aangetoond. Wereldwijd bestaan er geen voorbeelden van. Als 100%

51

niet lukt, blijven er radioactieve stoffen over die vele tienduizenden jaren een risico

nd kan kerncentrale Borssele gaat volgens de

ve afval kt

4

ucleair afval, moet worden losgelaten.` horium CO2-vrij?

het broeikaseffect. Het gaat dan om CO2 dat

triciteit of op jvoorbeeld synthetisch gas dat in dit geval gemaakt is via thorium, zou er geen indirecte

n. Hetzelfde geldt ook voor zonne- of windenergie. Dat is nu echter niet het

233.

in de

an

elijke wanden worden afgehouden. Dit kan met magnetische velden

de

e. In de ITER nemen deel: de Europese

020 experimenten met waterstof zouden beginnen. De

opleveren. De stelling dat thorium kernafval geeft dat 300 jaar (dus tot het jaar 2317) gevaarlijk blijft is derhalve een aanname en geen bewezen feit. Met thorium bestaand kernafval opbranden? Voorstanders van thorium beweren dat het bestaande kernafval in een MRS opgebraworden. 603 De gebruikte brandstof van bijvoorbeeld decontracten naar de opwerkingsfabriek in La Hague in Frankrijk. Het hoogradioactiedat langdurig gevaarlijk is wordt daar ingesmolten in glas. Daardoor is het niet meer geschivoor welke behandeling dan ook en kan het niet opgebrand worden in een thoriumcentrale.60

In “De Ingenieur` van 2 maart 2017 lezen we: `De aantrekkelijke gedachte dat de centrale kan draaien op n 605

TKernenergie via thorium draagt ook bij aanvrijkomt bij de winning en bewerking van thoriumerts, bij de bouw van de kerncentrale, het transport van kernbrandstof, de afbraak van de centrale, enzovoort. Bij al deze werkzaamheden zijn machines nodig die benzine of diesel gebruiken en zo CO2-uitstoot veroorzaken. Dit heet de indirecte CO2-uitstoot. In die zin is geen enkele vorm van energieopwekking CO2-vrij, ook zon en wind niet.606 Als alle graafmachines en transportmiddelen zouden werken op elekbiCO2-uitstoot zijgeval. Ons zijn geen berekeningen bekend over de omvang van de indirecte CO2-uitstoot vaneen MSR. Thorium niet geschikt voor kernwapens? Om een kernbom te maken is ongeveer evenveel uranium-233 nodig als wanneer plutonium wordt gebruikt.607 Tussen 1955 en 1968 zijn er verschillende kernproeven geweest met uranium-233. In 1998 hield India een kernproef met een geringe hoeveelheid uranium- 608

Door de sterke gammastraling is uranium-233 echter veel moeilijker te hanteren dan plutonium. In beginsel is thorium dus geschikt voor het maken van kernwapens maarpraktijk zullen bommenmakers de voorkeur geven aan plutonium. 22.2 Kernfusie Kernfusie is een proces waarbij door samensmelting van lichte atomen een zwaarder atoom ontstaat. Hiervoor is een temperatuur van 100 miljoen graden nodig. De atomen vormen deen zogeheten plasma. De samensmelting geeft energie die omgezet moet worden in elektriciteit. Geen enkel materiaal is bestand tegen deze hoge temperatuur. Het hete plasma moet derhalve van de stoffin een ringvormige buis met daaromheen nog extra magneetspoelen. Dit opsluitsysteem heet Tokamak, een ontwerp van de Sovjet-Unie. Tok is het Russische woord voor stroom. Nadat een aantal landen proeven had genomen, besloten ze samen te werken in de ITER, Internationale Thermonucleaire Experimentele Reactor. Deze - wereldwijd unieke - kernfusiereactor komt te staan in het Franse CadarachUnie, China, India, Japan, Zuid-Korea, de Russische Federatie en de Verenigde Staten. Het eerste beton is in december 2013 gestort en dat was eind augustus 2014 gereed. Op dat moment was de verwachting dat vanaf 2realistische proeven met deuterium en tritium plande men vanaf 2027. ITER zou moeten aantonen dat het mogelijk is om op industriële schaal fusie-energie op te wekken: een vermogen van 500 Megawatt thermisch, zeven minuten aan één stuk. Er wordt echter geen

52

53

t

november 2016 bleek tevens dat de bouw van ITER geen 15 maar 20 miljard euro kost.613 u een reactor gebouwd kunnen worden die elektriciteit produceert, maar voor het

bedrijf in het

r 025 de

s een hele traffe planning waarbij een eerste reactor vanaf jaren 30 in bedrijf komt . De ervaring ert dat dergelijke straffe planningen niet gehaald worden.

onclusie Thoriumreactoren zijn nog in ontwikkeling en zullen naar verwachting niet voor 2050 eschikbaar zijn. En ook kernfusie is nog in ontwikkeling en naar verwachting ook niet voor 045-2050 inzetbaar.” Dat staat in het rapport: “Opties voor energie- en klimaatbeleid” van et Planbureau voor de Leefomgeving dat op 18 juli 2016 verschenen is.616 et duurt nog lange tijd (als het al ooit gebeurt) voordat zowel de thorium- als de

elektriciteit opgewekt.609 In november 2016 stelde het bestuur van ITER een nieuw tijdsschema vast. Proeven met het eerste plasma beginnen in 2025 en het begin van de proeven met deuterium en tritium wordverwacht in 2035.610 611 Volgens de planning blijft ITER in bedrijf tot eind 2042 en voor onderzoek naar de ontmanteling is eind november 2016 een contract afgesloten van 174 miljoen euro met de firma Amec Foster Wheeler.612 InNa ITER zozover is zijn we zeker in het jaar 2050. Intussen wordt er ook gewerkt aan alternatieven voor de ITER: “Experimenteel en theoretischonderzoek heeft aangetoond dat een bolvormige kernfusiereactor eerder rijp is voor de marktdan de ITER”, stelt David Kingham, de directeur van Tokamak Energy, eenEngelse Culham waar ook de proefreactor JET gevestigd is. Hoge-temperatuur supergeleidende magneten vormen het hart van het ontwerp. Een eerste reactor heeft 29 uueen constant plasma gerealiseerd. De planning is om met een nieuwe reactor rond 2eerste elektriciteit te produceren, gevolgd door regulier bedrijf rond 2030.614 Dit i

615sle C“b2hHkernfusiereactor op de markt te koop zijn. Maar er zijn nu alternatieven beschikbaar zoals zonne- en windenergie. Die moeten we benutten in plaats van jaren te wachten op thoriumcentrales of kernfusiereactoren. Daarom bespreken we deze verder niet. 1 https://www.tweedekamer.nl/vergaderingen/commissievergaderingen/details?id=2016A03997, 7 december2016. 2

6

7/2907_vts_voorlopig_toetsingsadvies.pdf

Email Autoriteit Nucleaire Veiligheid en Stralingsbescherming aan Herman Damveld, maaandag 12-12-20116:04. 3 Structuurvisie Ondergrond, Voorlopig toetsingsadvies over het milieueffectrapport, 20 februari 2017 / projectnummer: 2907 http://api.commissiemer.nl/docs/mer/p29/p290

e-4 https://www.rijksoverheid.nl/documenten/kamerstukken/2017/04/18/verschillende-onderwerpen-nucleairveiligheid-en-stralingsbescherming, 18 april 2017. 5 http://nos.nl/artikel/2147391-kamp-sluit-tweede-kerncentrale-na-dit-kabinet-niet-uit.html, 9 december 2016. 6 https://fd.nl/ondernemen/1178940/we-moeten-tijdig-nadenken-over-een-tweede-kerncentrale-bij-borssele, 9 december 2016. 7 https://www.rijksoverheid.nl/ministeries/ministerie-van-infrastructuur-en-milieu/documenten/beleidsnota-s/2017/02/17/de-opgaven-voor-de-nationale-omgevingsvisie, 17 februari 2017, p 57. http://www.baaz.nl/content/groene-stroom-door-koude-oorlog-technologie8 , 22 december 2016.

54

9 http://www.tudelft.nl/en/current/latest-news/article/detail/thoriumreactor-schonere-veiligere-en-duurzame-kernenergie-in-zicht/, 1 april 2016. 10 http://www.kernvisie.com/4bee7367-96fe-4990-aa76-655828359968-18/roadmap-kernenergie-voor-onze-toekomst.pdf, 23 februari 2017. http://www.kernvisie.com/actueel/nieuws/http-www-kernvisie-com-beheer-bestanden-19-roadmap-kernenergie-voor-onze-toekomst.html, 23 februari 2017. 11 Email Gerrit Boersma woordvoerder van Kernvisie aan Herman Damveld op 2 maart 2017 om 10:24. 12 http://www.kernvisie.com/4bee7367-96fe-4990-aa76-655828359968-18/roadmap-kernenergie-voor-onze-toekomst.pdf, 23 februari 2017. http://www.kernvisie.com/actueel/nieuws/http-www-kernvisie-com-beheer-bestanden-19-roadmap-kernenergie-voor-onze-toekomst.html, 23 februari 2017. 13 https://www.technischweekblad.nl/opinie-analyse/duurzame-energie-niet-voldoende/item10175, 30 maart 2017. 14 https://www.rijksoverheid.nl/ministeries/ministerie-van-economische-zaken/nieuws/2016/01/18/nederland-op-weg-naar-betaalbare-co2-arme-energievoorziening, 18 januari 2016. 15

http://www.wisenederland.nl/nat-programma-kop-het-zand-kernafval-naar-2e-kamer, 10 februari 2016.

16 https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2016/02/10/ontwerp-nationale-programma-radioactief-afval, 10 februari 2016. 17 http://www.laka.org/info/afval/vergelijking-nationaalprogramma.pdf, 11 februari 2016. 18 https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2016/02/10/ontwerp-nationale-programma-radioactief-afval, 10 februari 2016, p 4 en 12. 19 http://www.laka.org/nieuws/2016/radioactief-afval-kabinet-laat-het-over-aan-klankbordgroep-4518, 11 februari 2016. 20 http://www.autoriteitnvs.nl/actueel/nieuws/2016/06/24/nationale-progamma-radioactief-afval-vastgesteld, 24

f-juni 2016. 21 https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2016/02/10/ontwerp-nationale-programma-radioactieafval, 10 februari 2016, p 5 en 54. 22 http://www.autoriteitnvs.nl/actueel/nieuws/2016/06/24/nationale-progamma-radioactief-afval-vastgesteld, p 6. 23 Dit boek is te bestellen door overmaking van € 7,50 op IBAN NL54 TRIO 0390 9021 79 tnv. Stichting Laka

n postadresAmsterdam, onder vermelding van ‘Bestelling kernafvalboek’ en ee . Gedetaillerede achtergrondinformatie over de geschiedenis staat op www.radioactiefafval.nl 24 http://www.covra.nl/infocentrum/opera, rapport CORA (Commissie Opberging Radioactief Afval, 1995-2001). 25 Herman Damveld, “ Touwtrekken om radioactief afval. 25 Jaar plannen maken voor opslag in zoutkoepels “

f afval in Groningen, 2001. 26 Commissie Opberging te Land (OPLA), Onderzoek naar de geologische opberging van radioactieNederland. Eindrapport Aanvullend onderzoek van Fase 1 (1A), (1993). 27 E-mail TNO aan Herman Damveld, 29 februari 2016, 14.22 uur. 28 http://www.laka.org/nieuws/2014/tno-rapport-friese-klei-best-voor-opslag-kernafval-2745/, 11 juli 2014; http://www.no-a.nl/files/11072014-vp.pdf . 29 http://www.iea.org/newsroom/news/2016/november/world-energy-outlook-2016.html, 16 november 2016. 30 Voor een gedetailleerde bespreking zie: http://www.nirs.org/reactorwatch/accidents/Fukushimafactsheet.pdf ; http://en.wikipedia.org/wiki/Timeline_of_the_Fukushima_nuclear_accidents. 31 http://www.enerwebwatch.eu/webwatch.php?page=EarthQuake

?il=032 http://www.reuters.com/article/us-tepco-outlook-idUSKBN13N03G , 27 november 2016. 33 http://www.onvista.de/news/japan-erhoeht-kredite-fuer-betreiber-von-fukushima-akw-auf-114-mrd-euro-49437621, 8 december 2016. 34 http://somo.nl/publications-en/Publication_3629/view?set_language=en, 1 maart 2011.

“Uranium Mining Issues: 2010 review”, in: Nuclear M35 36 Zienswijze van 24 juni 2008 van de gezamenlijke Milieufederaties over Derde Structuurschema Elektriciteitsvoorziening. 37

onitor, 21 januari 2011, No 722, p 2 – 8.

Voor een gedetailleerde bespreking zie: “Chernobyl; Chronology of a Disaster”, in: Nuclear Monitor, maart 2011, No. 724, p 1 -18. 38 https://nuclearstreet.com/nuclear_power_industry_news/b/nuclear_power_news/archive/2016/12/09/trump-advisers-reviewing-nuclear-power-options-120902#.WEvEQeQzV1s, 9 december 2016. 39 https://www.bloomberg.com/news/articles/2016-12-09/trump-s-team-is-asking-for-ways-u-s-can-keep-nuclear-alive, 9 december 2016: “looking at ways in which the U.S. government could help nuclear power generators being forced out of the electricity market by cheaper natural gas and renewable resources.”

55

p?mdoc_id=105720740 http://oekonews.at/index.ph , 20 maart 2011.

DELTA_start_procedure_v

41 http://www.delta.nl/over_DELTA/perscentrum/nieuwsarchief/nieuwsberichten_2009/ergunningaanvraag_2de_kerncentrale/, 25 juni 2009. 42 http://www.delta.nl/over_DELTA/perscentrum/nieuwsarchief/nieuwsberichten_2012/DELTA_stelt_besluit_enkele_jaren_uit_voorlopig_geen_tweede_kerncentrale_in_Borssele/, 23 januari 2012. 43 http://www.co2ntramine.nl/ministerie-economische-zaken-vertelt-niet-de-waarheid-over-de-gaswinning/, 17 januari 2014; http://www.co2ntramine.nl/leren-leven-met-aardbevingen/, 27 januari 2014. 44 http://www.nrc.nl/nieuws/2014/01/25/samsom-we-hebben-nu-een-alternatief-voor-aardgas-nodig/, 25 januari 2014. 45 http://www.co2ntramine.nl/aardgaswinning-en-aardbevingen-tientallen-rapporten-samengevat/, 146 Technisch Weekblad, 1 augustus 2014, p

0 april 2015. . 9.

47 http://www.kernenergieinnederland.nl/node/701 48 http://epz.nl/kernenergie. 49 http://kernenergieinnederland.nl/node/745. 50 http://www.kernenergieinnederland.nl/files/19720330-nota.pdf, 30 maart 1972. 51. Tweede Kamer, zitting 1974-1975, 13122, nr. 2, p 130. 52 http://www.kernenergieinnederland.nl/files/19740926-nota.pdf 53 http://www.kernenergieinnederland.nl/files/19970326-gkn.pdf, 26 maart 1997. 54 http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/vergunningen/2012/10/24/inspraak-verlenging-bedrijfsduur-kerncentrale-borssele.html, 20 maart 2013.

010/11/Basiskennis-opslag-CO2-Herman-Damveld.pdf55 http://www.co2ntramine.nl/wp-content/uploads/2 , hier

http://statline.cbs.nl/Statweb/publication/ &DM=SLNL&PA=37281&D1=19-21&D2=0-1,4,7-noemt CBS 27%.56

. ?VW=T

12&D3=53,58,63 ,98,103 18,1 ,128,133,138,143,148,l&HD=160928-,68,73,78,83,88,93 ,108,113,1 231429&HDR=G1&STB=T,G2, juli 2016.

cb cation/ L&PA=37281&D1=15-57 http://statline. s.nl/Statweb/publi ?VW=T&DM=SLN16&D2=0&D3=53,58,63,68,73,78,83,88,93 08,11 18,123,128,133,138,143,148,l&HD=160928-,98,103,1 3,11440&HDR=G1,T&STB=G2

.nl/#Eenh n r to r energie. S, email aan Herman D , wo 01 9 t volgende overzicht sta naal iev k van elektriciteit naast finaal ieverbruik van alle energiedragers:

alans; aanbod, omzettin bruik

58 ://www.energ http59

iefeiten eden e om ekenfac ren voo CB amveld 8-3-2 7 15:0

In he at het fi energ erbruienerg Energieb g en ver Energiedragers Totaal energiedragers Elektriciteit

Onderwerpen Finaal verbruik Finaal verbruik

Onderwerpen energieverbruik energieverbruik Finaal Finaal

Onderwerpen Totaal Totaal Perioden PJ PJ 2010 2094 387,9 18,5%2011 1934,7 388,4 20,1%2012 1935,1 373,4 19,3%2013 1938,8 374,9 19,3%2014 1757,9 365,2 20,8%2015** 1791,5 370,3 20,7%

De procenten hebben we er naast gezet en gemiddeld tussen 2010 en 2015 was het aandeel elektriciteit 19,7% van het totale finale energieverbruik. 60 http://www.tennet.eu/fileadmin/user_upload/Company/Publications/Technical_Publications/Dutch/Rapport_Monitoring_Leveringszekerheid__2015-2031_.pdf, 12 oktober 2016.

56

-3-2017 15:13;

en van kolencentrales per 1 juli 2017; naar verwachting sluit dit

content/overessent/actueel/archief/2012/essent_opent_grootste_en_duurzaamste_gas-

61 Email Jeroen Brouwers, Manager Media Relations van Tennet aan Herman Damveld, ma 6hierbij is al rekening gehouden met het stilleggjaar nog 900 MW aan gascentrales, terwijl er ook windparken in bedrijf komen. 62 https://www.essent.nl/centrale_van_nederland.html#, 26 juni 2012; https://www.nuon.com/activiteiten/productie/gas/gasgestookte-centrales/. 63 http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/industrie-energie/publicaties/artikelen/archief/2015/elektriciteitsverbruik-16-keer-hoger-dan-in-1950.htm, 9 februari 2015. 64 http://statline.cbs.nl/Statweb/ 65 https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2017/22/aandeel-hernieuwbare-energie-5-9-procent-in-2016, 30 mei 2017.

derlandse-66 https://www.natuurenmilieu.nl/nieuwsberichten/nog-ruimte-145-miljoen-zonnepanelen-op-nedaken/, 24 mei 2017. 67 http://windstats.nl/turbines.php. 68 https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2017/22/aandeel-hernieuwbare-energie-5-9-procent-in-2016, 30 mei 2017.

r-hoge-en-efficiente-windmolens-op-land69 https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2016/39/mee , 28 september 2016. 70 http://www.compendiumvoordeleefomgeving.nl/indicatoren/nl0054-Energieverbruik-per-energiedrager.html?i=6-40, september 2014. 71 http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/industrie-energie/publicaties/artikelen/archief/2014/2014-4073-wm.htm, 19 mei 2014. 72 http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/industrie-energie/publicaties/artikelen/archief/2015/sterke-groei-aandeel-hernieuwbare-energie.htm, 29 juni 2015. 73 https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2016/21/verbruik-hernieuwbare-energie-toegenomen-naar-5-8-, 26 mei 2016. 74 Algemene Energieraad, “Klein vademecum voor de energie 1982”, https://search.socialhistory.org/Record/996491 75 https://www.rijksoverheid.nl/ministeries/ministerie-van-economische-zaken/documenten/rapporten/2016/10/14/nationale-energieverkenning-2016, 14 oktober 2016. 76 http://statline.cbs.nl/Statweb/ 77 https://www.rijksoverheid.nl/ministeries/ministerie-van-economische-zaken/documenten/rapporten/2016/10/14/nationale-energieverkenning-2016, 14 oktober 2016. 78 http://www.urgenda.nl/visie/rapport-2030/, 79 http://www.wisenederland.nl/sites/default/files/images/F4%201nuclGHGshare-ED.pdf, 23 november 2015. 80 http://www.worldnuclearreport.org/-2015-.html, 15 juli 2015, p 13. 81 http://www.worldnuclearreport.org/IMG/pdf/20160713MSC-WNISR2016-S%26C-LR-EN.pdf, 13 juli 2016. 82. IAEA, "Energy, Electricity and Nuclear Power Estimates for the Period up to 2005", Reference Data Series No. 1, juli 1989 Edition. 83. Eind 1988 waren er wereldwijd 429 kerncentrales in bedrijf en 105 in aanbouw. Tussen 1987

jn wereldwijd 18 nieuwe kerncentrales in bedrijf gekomen. Eind 1994 bedroeg het aantal kernce en eind 1997

ntrales 432, 1 GW=1000Megawatt (MW); 1 MW=1000 kiloWatt), eind 1995 437

W). In januari 1998 waren er 428 kerncentrales met een vermogen van met een jaar ,

ragingen in de bouw; van die 67 zijn er 43 in aanbouw in drie landen, rldnuclearreport.org/IMG/pdf/201407msc-worldnuclearreport2014-hr-

ziet een vermogen van 340 Gigawatt (GW;m

en 343 GW) eind 1996 442 (met 350 G(44 GW in bedrijf (en 30 kerncentrales in aanbouw). In januari 2010 ging het om 436 kerncent3 rales

vermogen van 372 GW. In juli 2014 waren er 67 kerncentrales in aanbouw, waarvan 8 al meer dan 20terwijl er 49 te kampen hebben met vert

hina, India en Rusland (C http://www.wov1.pdf, p 7). Net als in 2013, warden in 2014 vijf reactoren opgestart (drie in China, een in Argentinië en een in Rusland) en een werd er gesloten (VS). In de eerste zes maanden van 2015 werden vier in China en een reactor in Zuid-Korea opgestart. Twee werden in die periode gesloten: Doel-1 in België en Grafenrheinfeld in Duitsland.

Over 2014 werd met de bouw van drie reactoren begonnen. In 2010 waren dat er nog 15. * In totaal zijn 62 *eactoren in aanbouw; vijf minder dan een jaar geleden; minstens driekwart r is vertraagd; de gemiddelde bouwtijd

is opgelopen tot7,6 jaar. In 10 van de 14 landen waar reactoren in aanbouw is vertraging opgetreden. Vaak mjaren. * Vijf reactoren zijn al 30 jaar of langer

et rldnuclearreport.org/-2015-.html in aanbouw. (http://www.wo , 15

juli 2015). 84 http://www.world-nuclear-news.org/NN_Two_up_two_down_0401101.html, 4 januari 2010. 85 http://www.iaea.org/programmes/a2/. 86 http://www.iaea.org/programmes/a2/. 87 http://www.nzz.ch/nachrichten/politik/international/atomdebatte_bundestag_1.11117362.html . 88 http://www.welt.de/print/welt_kompakt/print_politik/article13520650/Atomausstieg-nimmt-letzte-Huerde.html, 1 augustus 2011. 89 http://www.iaea.org/pris/, juli 2014.

57

90 http://www.world-nuclear-news.org/NP-Nuclear-generating-capacity-rises-in-2014-0501154.html, 5 januari 2015: begin 2015 waren er 436 kerncentlrales in bedrijf met een vermogen van 377.700 MW. De bouw van drie

sc-worldnuclearreport2014-hr-v1.pdfkerncentrales begon, zodat er nu 70 in aanbouw zijn met een capaciteit van 74.000 MW. 91 http://www.worldnuclearreport.org/IMG/pdf/201407m , 29 juli 2014. 92 https://www.iaea.org/pris/, update 4 januari 2016 en 11 november 2016. 93 https://www.iaea.org/newscenter/news/ten-new-nuclear-reactors-connected-in-2016-bringing-generating-capacity-to-highest-ever, 30 mei 2017.

ww-pub.iaea.org/books/IAEABooks/10939/Energy-Electricity-and-Nuclear-Power-Estimates-for-the-Period-

94 Energy, Electricity and Nuclear Power Estimates for the period up to 2050 http://wup-to-2050-2015-Edition, september 2015; “With respect to projections from 2030 to 2050, assumptions were madeabout th

e general rate of development and retirements. Given all the uncertainties,these estimates should be

considered as suggestive of the potential outcomes.” 95 http://www.covra.nl/over-covra/organisatie. 96 Email Dr. Ir. Ewoud V. Verhoef, Plaatsvervangend directeur COVRA aan Herman Damveld dd. 12 december

amerstukken/2010/02/24/nota-naar-2014. 97 http://www.rijksoverheid.nl/ministeries/ez/documenten-en-publicaties/kaanleiding-van-het-verslag.html, 24 februari 2010, p. 3. 98 http://www.rijksoverheid.nl/ministeries/ez/documenten-en-publicaties/kamerstukken/2010/02/24/nota-naar-aanleiding-van-het-verslag.html, 24 februari 2010, p. 4. 99 http://www.laka.org/nieuws/2012/06-opwerking.pdf, 20 april 2012.

anuari

100 R. Jansma, “Ontwikkelingen met betrekking tot eindverwerking van gebruikte splijtstof”, NRG, Petten, 13 april 2005, p 22. 101 Email Dr. Ir. Ewoud V. Verhoef, Plaatsvervangend directeur COVRA aan Herman Damveld dd. 11 j2013. 102 Email Dr. Ir. Ewoud V. Verhoef, Plaatsvervangend directeur COVRA aan Herman Damveld dd. 11 januari 2013. 103 http://www.covra.nl/jaarrapport-2013, pp. 56 en 57. 104 Email Dr. Ir. Ewoud V. Verhoef, Plaatsvervangend directeur COVRA aan Herman Damveld dd. 12 decemb2014.

er

105 http://www.covra.nl/downloads, Kerngegevens COVRA, Inlegvel bij Jaarrapport 2014. 106 http://www.covra.nl/jaarrapport-2015, 23 september 2016, pp 3 en 69. 107 http://www.autoriteitnvs.nl/documenten/publicatie/2015/9/30/het-nationale-programma-voor-het-beheer-van-radioactief-afval-en-verbruikte-splijtstoffen, 30 september 2015.

-naar-

108 Email Dr. Ir. Ewoud V. Verhoef, Plaatsvervangend directeur COVRA aan Herman Damveld dd. 11 januari 2013. 109 http://www.rijksoverheid.nl/ministeries/ez/documenten-en-publicaties/kamerstukken/2010/02/24/notaaanleiding-van-het-verslag.html, 24 februari 2010, p.6. 110 Damveld Herman et.al. “Kernafval in zee of zout? Nee fout!”, Greenpeace Amsterdam, 1994, p.14

oor orden; het

tief 8, nummer 7, oktober 1978, pp. 10 – 13).

ot wijziging van de Kew-vergunning van COVRA NV),

riteitnvs.nl/documenten/publicatie/2015/9/30/het-nationale-programma-voor-het-beheer-van-

Bij een kerncentrale van 1000 MW komen jaarlijks 35 m3 aan gebruikte brandstofelementen beschikbaar; dopwerking ontstaat daaruit 120 m3 afval, waarvan de helft als hoogradioactief afval behandeld moet wkernsplijtingsafval is 6 m3 en daardoor is het verhaal ontstaan dat door opwerking het volume van radioacafval zou verminderen (zie: Tijdschrift Wetenschap en Samenleving, 7111 Milieu-effect rapport (behorende bij de aanvraag tCOVRA, 1995, samenvatting p. 5 en 13. 112 http://www.autoradioactief-afval-en-verbruikte-splijtstoffen, 30 september 2015. 113 https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2016/02/10/ontwerp-nationale-programma-radioactief-afval, 10 februari 2016, p 3, 20 en 21. 114 https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2016/02/10/ontwerp-nationale-programma-radioactief-afval, 10 februari 2016, p 3 en 21. 115 http://www.laka.org/nieuws/2015/nieuwsbrief-over-pallas-boordevol-informatie-3746, 23 juli 2015; 116 http://www.autoriteitnvs.nl/actueel/nieuws/2016/06/24/nationale-progamma-radioactief-afval-vastgesteld, p

nafval. 25 Jaar plannen maken voor opslag in zoutkoepels “

23. 117 ICK-commissie Subcommissie Radioactieve Afvalstoffen (RAS), "Eerste interim-rapport betreffende de mogelijkheden van opslag van radioactieve afvalstoffen in zoutvoorkomens in Nederland", (1977). 118 Herman Damveld, “ Touwtrekken om kerGroningen, 2001, voor een uitgebreide beschrijving van het protest. 119 Atoomenergie, juli/augustus 1974, pp. 175-181.

58

120 http://www.covra.nl/infocentrum/opera, rapport CORA (Commissie Opberging Radioactief Afval, 1995-

rging van radioactief afval in

il TNO aan Herman Damveld, 29 februari 2016, 14.22 uur. d/image/2011/publicaties/TASurveyrapport.pdf

2001). 121 Herman Damveld, “ Touwtrekken om radioactief afval. 25 Jaar plannen maken voor opslag in zoutkoepels “Groningen, 2001. 122 Commissie Opberging te Land (OPLA), Onderzoek naar de geologische opbeNederland. Eindrapport Aanvullend onderzoek van Fase 1 (1A), (1993). 123 E-ma124 http://www.greenpeace.nl/Global/nederlan , 7 maart 2011. 125 http://www.hetkanwel.net/2011/11/24/kernafval-in-je-tuin-nee-liever-niet/; http://www.greenpeace.nl/press/Persberichten-2011/Greenpeace-plaatst-nucleaire-waarschuwingsborden-in-ruim-zestig-gemeenten/, 24 november 2011; de website van Greenpeace met alle gegevens bestaat niet meer. 126 http://www.laka.org/nieuws/2014/tno-rapport-friese-klei-best-voor-opslag-kernafval-2745/, 11 juli 2014; http://www.no-a.nl/files/11072014-vp.pdf . 127 SANDIA REPORT SAND2012-7789 September 2012 Deep Borehole Disposal of Nuclear

control.cgi/2012/127789.pdfWaste: Final Report Pat Brady, Bill Arnold, Susan Altman, and Palmer Vaughn http://prod.sandia.gov/techlib/access- 128 http://www.bundestag.de/blob/376822/a489fb1ff3922e24bad396b80f6f7f16/kmat_26-b-data.pdf.

tive Waste and Spent Nuclear Fuel 129 Assessment of Disposal Options for DOE-Managed High-Level Radioachttp://www.energy.gov/ne/downloads/assessment-disposal-options-doe-managed-high-level-radioactive-waste-and-spent-nuclear, oktober 2014.

e-130 http://www.mkg.se/uploads/DB/Deep_borehole_disposal_of_nuclear_wastengineering_challenges_Beswick_Gibbs_Travis_Proceedings_of_the_Institution_of_Civil_Engineers_April_2014.pdf. 131 http://www.nwtrb.gov/press/prl200.pdf. 132 http://www.theengineer.co.uk/news/us-to-trial-pioneering-deep-hole-nuclear-waste-disposal-technique/1020281.article, 28 april 2015. 133 Diep boorgaten voor de geologische berging van hoogradioactief afval in Nederland, TNO PositApril 2016

ion Paper,

ako, een medewerker van Den Hartog.

134 Zie onder meer Universiteitskrant Groningen, 29 maart 2007, pagina 6, over een proefschrift van Anton Sugony135 Herman Damveld, “ Touwtrekken om kernafval. 25 Jaar plannen maken voor opslag in zoutkoepels “ Groningen, 2001, pagina 14 tot 19. 136 http://www.world-nuclear-news.org/WR-More_room_at_WIPP-0508137.html, 5 augustus 2013. 137 http://www.asse-gmbh.de/pressemitteilungen.html, 28 november 2012. 138 http://www.autoriteitnvs.nl/actueel/nieuws/2016/06/24/nationale-progamma-radioactief-afval-vastgesteld, 24 juni 2016, p 29. 139 https://www.nrg.eu/about-nrg/radioactive-waste-project/frequently-asked-questions.html?L=1%2525252525252525252525252525252525252520_top.

al-140 https://www.nrg.eu/over-nrg/radioactief-afval-project/het-historisch-radioactief-afvproject.html?L=1%25252525252520_top. 141 http://www.laka.org/nieuws/2014/petten-en-het-historisch-afval-een-vervolgverhaal-3176. 142 https://www.rijksoverheid.nl/ministeries/ministerie-van-economische-zaken/documenten/kamerstukken/2016/09/30/kamerbrief-over-toekomst-ecn-en-ontvlechting-van-energieonderzoek-en-nucleaire-activiteiten, 30 september 2016. 143 http://nos.nl/nieuwsuur/artikel/2172290-opruimen-kernafval-petten-71-miljoen-euro-duurder.html, 9 mei 2017. 144 http://www.laka.org/nieuws/2017/strategy-historisch-radioactief-afval-is-van-nrg-6976, 10 mei 2017. 145 https://www.rijksoverheid.nl/documenten/wob-verzoeken/2017/05/08/besluit-wob-verzoek-overkoepelende-plan-voor-de-afvoer-van-historisch-radioactief-afval-met-de-deelplannen-rap-rap-alfa-en-rwmp, 8 mei 2017.

2334/html/Radioactief-afval-export-naar-146 http://www.europarl.europa.eu/nl/pressroom/content/20110622IPR2landen-buiten-de-EU-moet-verboden-worden-zegt-EP, 23 juni 2011. 147 COUNCIL OF THE EUROPEAN UNION, Brussels, 28 juni 2011, Interinstitutional File: 2010/0306 (NLE)

ussels, 15 juni 2011, Interinstitutional

europa.eu//uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/trans/123937.pdf

11428/1/11 REV 1 COR 1; COUNCIL OF THE EUROPEAN UNION, BrFile: 2010/0306 (NLE), 11428/11, ATO 64, ENV 519. 148 www.consilium. ; http://register.consilium.europa.eu/pdf/en/11/st12/st12142.en11.pdf . 149 http://www.covra.nl/nieuws/2011/07/start-onderzoeksprogramma-eindberging-radioactief-afval-opera, 5 juli 2011. 150 OPERA-PG-COV002 Meerjarenplan Opera, 5 juli 2011.

59

Ruimtelijke Ordening en

l File: 2010/0306 (NLE) ssels, 15 juni 2011, Interinstitutional

df

151 Nota Radioactief Afval, 19 April 1984. Minister van Volkshuisvesting, Milieubeheer 152 COUNCIL OF THE EUROPEAN UNION, Brussels, 28 juni 2011, Interinstitutiona11428/1/11 REV 1 COR 1; COUNCIL OF THE EUROPEAN UNION, BruFile: 2010/0306 (NLE), 11428/11, ATO 64, ENV 519. 153 www.consilium.europa.eu//uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/trans/123937.p ; http://register.consilium.europa.eu/pdf/en/11/st12/st12142.en11.pdf . 154 http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/rapporten/2013/10/02/projectplan-verkennende-studie-naar-de-lange-termijn-beheeropties-voor-radioactief-afval-en-verbruikte-splijtstoffen.html, p 4. 155 http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/kernenergie/documenten-en-publicaties/kamerstukken/2012/12/14/nota-van-toelichting-bij-ontwerpbesluit-tot-implementatie-richtlijn-2011-70-euratom.html. 156 http://www.laka.org/nieuws/2013/national-programma-radioactief-afval-dweilen-met-de-kraan-open-1904/, 14 augustus 2013. 157 http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/kernenergie/documenten-en-publicaties/publicaties/2013/10/02/kennisgeving-projectplan-verkennende-studie-naar-de-lange-termijn-beheeropties-voor-radioactief-afval-en-verbruikte-splijtstoffen.html, 8 oktober 2013. 158 http://www.wisenederland.nl/kernenergie/dossier-kernafval-nederland. 159 http://www.co2ntramine.nl/zienswijze-op-nationaal-programma-berging-radioactief-afval/, 27 oktober 2013160

. commissiemer.nl/docs/mer/p28/p2842/a2842rd.pdfhttp://api. , 10 april 2014.

161 E-mail Inspraakpunt Nationaal Programma aan Herman Damveld, dd. 16 april 2014. 162 https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-25422-119.pdf, Tweede Kamer, vergaderjaar 2014–2015, 25 422, nr. 119. 163 http://www.tweedekamer.nl/kamerstukken/brieven_regering/detail?id=2015Z08318&did=2015D16894, 1 mei 2015. 164 “Zuid-Friesland kanditaat voor berging kernafval”, Leeuwarder Courant, 10 en 11 juli 2014; http://www.lc.nl/friesland/regio/video-terwispel-niet-vrolijk-van-kernafval-17373973.html#.U9tQpPEcR1s. 165 G.-J. Vis & J.M. Verweij, `Geological and geohydrological characterization of the Boom Clay and its overburden`, OPERA-PU-TNO411, http://www.covra.nl/downloads/opera. 166 https://www.deingenieur.nl/artikel/nucleaire-opslag-kan-in-nederland, 25 november 2016. 167 http://www.autoriteitnvs.nl/documenten/publicatie/2015/9/30/het-nationale-programma-voor-het-beheer-van-radioactief-afval-en-verbruikte-splijtstoffen, 30 september 2015.

t-168 http://www.autoriteitnvs.nl/actueel/nieuws/2015/9/29/ontwerp-nationale-programma-radioactief-afval-ligter-inzage. 169 http://www.autoriteitnvs.nl/documenten/publicatie/2015/9/30/het-nationale-programma-voor-het-beheer-van-radioactief-afval-en-verbruikte-splijtstoffen, 30 september 2015. 170 http://www.wisenederland.nl/nat-programma-kop-het-zand-kernafval-naar-2e-kamer, 10 februari 2016. 171 https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2016/02/10/ontwerp-nationale-programma-radioactief-afval, 10 februari 2016. 172 http://www.laka.org/info/afval/vergelijking-nationaalprogramma.pdf, 11 februari 2016. 173 https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2016/02/10/ontwerp-nationale-programma-radioactief-afval, 10 februari 2016, p 4 en 12. 174 http://www.laka.org/nieuws/2016/radioactief-afval-kabinet-laat-het-over-aan-klankbordgroep-4518, 11 februari 2016. 175 http://www.autoriteitnvs.nl/actueel/nieuws/2016/06/24/nationale-progamma-radioactief-afval-vastgesteld, 24

lankbordgroep-4518juni 2016. 176 http://www.laka.org/nieuws/2016/radioactief-afval-kabinet-laat-het-over-aan-k , 11

ionale-progamma-radioactief-afval-vastgesteldfebruari 2016. 177 http://www.autoriteitnvs.nl/actueel/nieuws/2016/06/24/nat , p

6 6. 178 Email Autoriteit Nucleaire Veiligheid en Stralingsbescherming aan Herman Damveld, maaandag 12-12-20116:04. 179 http://www.autoriteitnvs.nl/actueel/nieuws/2016/06/24/nationale-progamma-radioactief-afval-vastgesteld, 24juni 2016, p 37. 180 “De geschatte kosten voor het realiseren van een eindberging worden door COVRA middels haar taribijdragen-stelsel doorberekend aan de aanbieders van afval volgens het principe van ‘de vervuiler betaalt’. Een

even en

grondse opslag kan renderen. Het ren en sluiten van een

deel van de tarieven wordt belegd, zodat dit gedurende de periode van bovendoel is om hiermee de kosten te dekken voor het voorbereiden, aanleggen, exploite

60

geologische eindberging na de periode van bovengrondse opslag.” Bron: https://zoek.officielebekendmakingen.nl/ah-584336.pdf, 18 september 2015. 181 https://zoek.officielebekendmakingen.nl/ah-584336.pdf, 18 september 2015. 182 https://zoek.officielebekendmakingen.nl/ah-584336.pdf, 18 september 2015. 183 http://www.covra.nl/downloads, Jaarrapport 2013, p 26.

n/2013184 http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/rapporte /07/12/convention-on-nuclear-safety-cns.html?ns_campaign=documenten-en-publicaties-over-het-onderwerp-kernenergie&ns_channel=att, 12 juli 2013, p 17. 185 Brief van minister Verhagen (EL&I) aan de Tweede Kamer over de vergunningprocedure rond een nieukerncentrale in Borssele, 30 januari 2012:

we http://www.rijksoverheid.nl/bestanden/documenten-en-

publicaties/kamerstukken/2012/01/30/beantwoording-kamervragen-over-vergunningprocedure-nieuwe-kerncentrale-borssele/beantwoording-kamervragen-over-vergunningprocedure-nieuwe-kerncentrale-borssele.pdf. 186 OPERA-PG-COV002 Meerjarenplan Opera, 5 juli 2011; figuur 3, blz. 6. 187 https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-28165-182.html, 26 maart 2015. 188 http://www.laka.org/info/afval/alles-klein-vijfxvijf.pdf , 16 april 2015. 189 https://zoek.officielebekendmakingen.nl/ah-586260.pdf, 18 september 2015. 190 OPERA-PG-COV002 Meerjarenplan Opera, 5 juli 2011; figuur 3, blz. 6. 191 http://www.covra.nl/downloads, Jaarrapport 2013, p 27 en Jaarrapport 2014, p 27. 192 http://www.covra.nl/downloads, Inlegvel bij Jaarrapport 2014. 193 http://www.laka.org/nieuws/2015/geen-subsidie-voor-kernafval-3525/ 194 http://www.covra.nl/jaarrapport-2015, 23 september 2016, p 3. 195 https://www.rijksoverheid.nl/binaries/rijksoverheid/documenten/rapporten/2016/02/10/reactie-op-toetsadvies-cie-m-e-r-en-ingediende-zienswijzen-op-ontwerp-nationaal-programma-beheer-van-radioactief-afval-en-verbruikte-splijtstoffen/reactie-op-toetsadvies-cie-m-e-r-en-ingediende-zienswijzen-op-ontwerp-nationaal-programma-beheer-van-radioactief-afval-en-verbruikte-splijtstoffen.pdf, p 13 en 15. 196 http://www.commissiemer.nl/advisering/afgerondeadviezen/2842, 26 november 2015. 197 http://api.commissiemer.nl/docs/mer/p28/p2842/a2842ts.pdf, 26 november 2015. 198 http://api.commissiemer.nl/docs/mer/p28/p2842/2842_ts_persbericht.pdf, 26 november 2015. 199 http://api.commissiemer.nl/docs/mer/p28/p2842/a2842ts.pdf, 26 november 2015. 200. Tweede Kamer, vergaderjaar 1985-1986, 18830, nrs. 46-47. 201 http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/kamerstukken/2010/02/25/derde-structuurschema-elektriciteitsvoorziening-deel-4-planologische-kernbeslissing.html, 25 februari 2010.

ies-202 https://www.rijksoverheid.nl/binaries/rijksoverheid/documenten/rapporten/2016/02/10/reactie-op-toetsadvcie-m-e-r-en-ingediende-zienswijzen-op-ontwerp-nationaal-programma-beheer-van-radioactief-afval-en-verbruikte-splijtstoffen/reactie-op-toetsadvies-cie-m-e-r-en-ingediende-zienswijzen-op-ontwerp-nationaal-programma-beheer-van-radioactief-afval-en-verbruikte-splijtstoffen.pdf, 10 februari 2016, p 8 en 9. 203 http://www.autoriteitnvs.nl/actueel/nieuws/2016/06/24/nationale-progamma-radioactief-afval-vastgesteld, 24 juni 2016. 204 http://kernenergieinnederland.nl/node/745. 205 http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/vergunningen/2012/10/24/inspraak-verlenging-bedrijfsduur-kerncentrale-borssele.html, 20 maart 2033. 206 http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/vergunningen/2013/03/18/definitieve-beschikking-verlenging-ontwerpbedrijfsduur-kerncentrale-borssele.html, 20 maart 2013, p 59. 207 Kamerbrief tijdslijn beheersopties verbruikte splijtstof en radioactief afval, 26 september 2013; http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/kamerstukken/2013/09/26/kamerbrief-tijdslijn-beheersopties-verbruikte-splijtstof-en-radioactief-afval.html?ns_campaign=documenten-en-publicaties-over-het-onderwerp-kernenergie&ns_channel=att.

elijke opslag van kernafval 208 Antwoord op vragen van de leden Jan Vos en Jacobi over berichten over mogonder de grond in Friesland, 13 augustus 2014. http://tweedekamer.nl/downloads/document/index.jsp?id=c3e654ca-27d8-4255-9ca8-a45a59c084da 209 OPERA-PG-COV002 Meerjarenplan Opera, 5 juli 2011.

ra210 http://www.covra.nl/nieuws/2011/07/start-onderzoeksprogramma-eindberging-radioactief-afval-ope , 5 juli 2011. 211 https://www.facebook.com/permalink.php?id=448310218625516&story_fbid=516119158511288, 212 http://www.pzc.nl/regio/zeeuws-nieuws/sloop-borssele-kost-600-miljoen-euro-1.6762953, 20 december 2016; http://www.laka.org/nieuws/2016/kosten-ontmanteling-borssele-stijgen-naar-600-miljoen-6098, 20 de2016.

cember

61

detailleerde uitleg van de noodzaak tot ontmanteling door zogeheten geïnduceerde radioactiviteit zie: 213 Voor ge

https://www.wisenederland.nl/sites/default/files/images/Ontmantelen%20Borssele-december2014-januari2015.pdf, 11 december 2014. 214 Begroting PZEM 1980-1981; W.A. Hafkamp en G.A. Reuten (red)p 89.

, “Rekenen op kernenergie”, Leiden, 1981,

215 https://www.kernenergieinnederland.nl/node/254, bijlage 4A, pp 17 tm. 21. 216 http://www.kernenergieinnederland.nl/node/528. 217 https://www.fluxenergie.nl/sloop-kerncentrale-borssele-2033-zal-ruim-e-100-mln-duurder-worden/, 21 december 2016. 218 http://epz.nl/sites/default/files/files/EPZ%20jaarverslag%202013%20definitief.pdf, 12 juni 2014. 219 E-mail van Monique Linger, Communicatie Manager N.V. EPZ aan Herman Damveld van 5 december 2220

014. mln-duurder-worden/https://www.fluxenergie.nl/sloop-kerncentrale-borssele-2033-zal-ruim-e-100- , 21

le-december2014-december 2016. 221 https://www.wisenederland.nl/sites/default/files/images/Ontmantelen%20Borssejanuari2015.pdf, 11 december 2014. 222 https://wisenederland.nl/er-genoeg-geld-voor-sloop-borssele-deel-3, 25 februari 2015.

did=2015D50212223 http://www.tweedekamer.nl/kamerstukken/detail?id=2015Z24784& , 17 december 2015. 224 http://www.theecologist.org/essays/2988748/edf_facing_bankruptcy_as_decommissioning_time_for_frances_ageing_nuclear_fleet_nears.html, 16 maart 2017. 225 http://www.unece.org/fileadmin/DAM/env/pp/compliance/C2014-104/Correspondence_with_Party_concerned/frPartyC104_16.03.2017_reply_to_questions, 16 maart 2017. 226 http://www.omroepzeeland.nl/nieuws/2016-12-20/1072411/kerncentrale-borssele-moet-plaats-maken-voor-groene-weide-video#.WFo-0uQzV1s, 20 december 2016. 227 De eigenaren zijn GKN (Gemeenschappelijke Kerncentrale Nederland) en dat is via de vennootschap NEA

n Uniper. Allemaal bedrijven

(sinds enkele maanden een nieuwe

s://www.rijksoverheid.nl/documenten/kamerstukken/2015/04/30/kamerbrief-over-de-stand-van-zaken-

(Nederlands Elektriciteit Administratiekantoor) in handen van Engie, EPZ, Nuon emet ook andere kerncentrales: Engie –via Electrabel zeven Belgische kerncentrales; EPZ Borssele; Nuon via moeder Vattenfall Zweedse en Duitse kerncentrales en tenslotte Uniperdochter van het Duitse E.on waarin kolen- en kerncentrales zijn ondergebracht. 228 httpaanvraag-tot-financiele-zekerheidstelling-kerncentrale-dodewaard, 30 april 2015. 229 http://energeia.nl/nieuws/401927-1603/eigenaar-dodewaard-moet-dekking-ontmantelingskosten-beter-onderbouwen, 9 maart 2016. 230 https://www.raadvanstate.nl/uitspraken/zoeken-in-uitspraken/tekst-uitspraak.html?id=86998&summary_only= , 9 maart 2016. 231 https://www.raadvanstate.nl/uitspraken/zoeken-in-uitspraken/tekst-uitspraak.html?id=86998, 9 maart 2016.

ndeelhouders-232 https://www.rijksoverheid.nl/documenten/kamerstukken/2016/11/21/vervolgstap-richting-aakerncentrale-dodewaard, 21 november 2016. 233 http://www.laka.org/nieuws/2017/ruzie-over-ontmanteling-dodewaard-gaat-in-rechtszaal-verder-6535, 8 maart 2017. 234 https://uitspraken.rechtspraak.nl/inziendocument?id=ECLI:NL:RBGEL:2017:2183, 18 april 2017. 235 http://www.laka.org/info/afval/alles-klein-vijfxvijf.pdf , 16 april 2015. 236 https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-28165-182.html, 26 maart 2015. 237 http://www.rijksoverheid.nl/ministeries/ez/documenten-en-publicaties/kamerstukken/2013/08/13/kamerbrief-over-nationaal-programma-radioactief-afval.html, 13 augustus 2013. 238 http://www.autoriteitnvs.nl/actueel/nieuws/2016/06/24/nationale-progamma-radioactief-afval-vastgesteld, p

land en Duitsland gaan ervan uit dat een veilige opslagperiode van 1 miljoen jaar

Authorities, and held in

ste Management in Perspective", Parijs, juni 1996.

27. 239 Onder meer Zwitsergegarandeerd moet zijn; zie Nagra, Medienmitteilung, 6 november 2008 en http://www.bmu.de/files/ pdfs/allgemein/application/pdf/endfassung_sicherheitsanforderungen_bf.pdf, juli 2009. 240 Stewart Kemp (ed), "Management of Radioactive Waste. The Issues for Local Authorities", Proceedings of the conference organized by the National Steering Committee, Nuclear Free LocalManchester on 12 February 1991, Thomas Telford, Londen, 1991, p. 42. 241 Nuclear Energy Agency, "Radioactive Wa242 Herman Damveld, "Atoomafval in Beweging": februari 2012, p.13: http://www.wisenederland.nl/sites/default/files/images/kernafval%20in%20beweging.pdf 243 http://www.energiestiftung.ch/files/downloads/energiethemen-atomenergie-atommuell-atommuell-kampagne/2012-nuclear-waste-web.pdf, mei 2012. Herman Damveld en Dirk Bannink, “Management of spent fuel and radioactive waste. State of affair, a worldwide overview”, http://www.co2ntramine.nl/wp-

62

012.pdfcontent/uploads/2012/06/Management-of-spent-fuel-and-radioactive-waste-2 , mei 2012.

20Usedhttp://energy.gov/sites/prod/files/Strategy%20for%20the%20Management%20and%20Disposal%20of%%20Nuclear%20Fuel%20and%20High%20Level%20Radioactive%20Waste.pdf, 11 januari 2013. http://www.zeit.de/wirtschaft/2013-04/neusuche-gorleben-endlager-atommuell, 9 april 2013; wetstekst: http://www.ndr.de/regional/niedersachsen/endlager199.pdf. http://www.polsoz.fu-berlin.de/polwiss/forschung/systeme/ffu/veranstaltungen/termine/downloads/13_salzburg/Auffermann-Salzburg-2013-oV.pdf, Onkalo: Recent policies on the disposal of nuclear waste in Finland Burkhard Auffermann,

ldskron, Salzburg, August 26, 2013. -

Finland Futures Research Centre, “Climate Policy Strategies and Energy Transition”, session on ”Nuclear Waste Governance in Comparison”, Schloss Leopohttp://www.suedkurier.de/nachrichten/baden-wuerttemberg/themensk/Die-Standortfrage-bleibt-vorerstoffen;art417921,6638398, 24 januari 2014. https://www.taz.de/Atommuell-Endlager-in-Frankreich/!132874/,13 februari 2014. http://www.developpement-durable.gouv.fr/IMG/pdf/2014-02-12_-_Stockage_dechets_radioactifs_Meuse-Hte_Marne.pdf, 12 februari 2014. http://www.debatpublic-cigeo.org/docs/cr-bilan/bilan-cpdp-cigeo.pdf, 12 februari 2014. http://www.bfe.admin.ch/radioaktiveabfaelle/05182/index.html?lang=de&dossier_id=05183, Newsletter

°12, Institution: BFE, Erschienen: 15.04.2014. Tiefenlager, April 2014 / Nhttp://www.posiva.fi/en/final_disposal/general_time_schedule_for_final_disposal#.U1YU1PGKB1s. http://www.world-nuclear-news.org/WR-Designing-Cigeo-disposal-site-0206141.html , 2 juli 2014. De directeur van het Bundesamt für Strahlenschutz, Wolfram König in: http://www.asse.bund.de/SharedDocs/Publikationen/DE/1_asse_einblicke/asse_einblicke_25.pdf?__blob=publicationFile, juli 2014. http://www.endlagerung.de/ . http://www.endlagerung.de/language=de/7131/schweden.

ngshttp://www.bmub.bund.de/fileadmin/Daten_BMU/Download_PDF/Nukleare_Sicherheit/nationales_entsorguprogramm_aug_bf.pdf, 12 augustus 2015. http://www.stralsakerhetsmyndigheten.se/Global/Publikationer/Rapport/Avfall-transport-fysiskt-skydd/2015/2015-32-Safe-and-responsible-management-of-spent-nuclear-fuel-and-radioactive-waste-in-Sweden-National-Plan.pdf, p 115, augustus 2015. http://www.world-nuclear-news.org/WR-Licence-granted-for-Finnish-used-fuel-repository-1211155.html, 13

S-public-views-sought-on-waste-siting-consent-2601167.htmlnovember 2015. http://www.world-nuclear-news.org/WR-U , 26 januari 2016. http://www.greenpeace-energy.de/fileadmin/docs/pressematerial/Hinkley_Point/1601_Studie_Sicherheitsrisiken_Atomm%C3%BCll_Becker.pdf, januari 2016. http://dip21.bundestag.de/dip21/btd/18/116/1811647.pdf, 23 maart 2017. http://analysis.nuclearenergyinsider.com/worlds-first-waste-repository-build-contracts-confirm-cost-schedule-targets, 19 april 2017. 244 http://www.world-nuclear-news.org/WR-Delay-in-Finnish-repository-licence-review-2606144.html, 26 juni

ish-repository-2911164.html2014. 245 http://www.world-nuclear-news.org/WS-Construction-to-start-on-Finn , 29 november 2016. 246 http://www.world-nuclear-news.org/WR-Application_in_for_Finnish_repository-0201134.html, 2 januari 2013. 247 http://www.eca.europa.eu/Lists/ECADocuments/SR16_22/SR_NUCLEAR_DECOMMISSIONING_EN.pdf,

eitgeschehen/Endlager-in-Bergstollen-statt-unter-der-21 september 2016. 248 http://www.mainpost.de/ueberregional/politik/zErde;art16698,6002773, 25 februari 2011. 249 http://de.euronews.com/2014/06/27/europas-atomare-endlager/ 27 juni 2014. 250 Commissie Opberging te Land (OPLA), Onderzoek naar de geologische opberging van radioactief afval in

ommissie Opberging te Land (OPLA), Eindrapport aanvullend Onderzoek van Fase 1, (1993). Bijlage '

fälle mit dem Grundgesetz’, Frankfurt, 2002.

Nederland. Eindrapport Aanvullend onderzoek van Fase 1 (1A), (1993). 251 CSamenvattingen van de deelstudies', 6A: RIVM, "Validatie van modellen en internationale samenwerking", 1993, pp. 4 en 5. 252 Christa Garms-Babke, ‘Die Unvereinbarkeit nicht-rückholbarer Endlagerung radioaktiver Ab

63

ologische opberging van radioactief afval in 253 Commissie Opberging te Land (OPLA), Onderzoek naar de ge

Nederland. Eindrapport Aanvullend onderzoek van Fase 1 (1A), (1993). 254 http://www.sp.nl/onderzoek/normen_waarden_radioactiefafval.pdf, 2003. 255 Commissie Opberging te Land (OPLA), Eindrapport aanvullend Onderzoek van Fase 1, (1993). Bijlage '

ellen en internationale samenwerking", Samenvattingen van de deelstudies', 6A: RIVM, "Validatie van mod1993, pp. 4 en 5. 256 http://www.cowam.com/IMG/pdf_cowam2_WP4.pdf, Long term governance WP4 Long term governance for

, "Chernobyl Ten Years On. Radiological and Health Impact", Parijs, 1996, p 29.

leare_Sicherheit/abfallentsorgung_koste

radioactive waste Management, december 2006. 257 NEANEA, "Sarcophagus Safety '94. The State of the Chernobyl Nuclear Power Plant Unit 4", Proceedings of an International Symposium Zeleny Mys, Chernobyl, Ukraine, 14-18 maart 1994, p 46. 258 Herman Damveld, “Touwtrekken om kernafval”, Groningen, juni 2001, p 10. 259 http://www.bmub.bund.de/fileadmin/Daten_BMU/Download_PDF/Nukn_finanzierung_bf.pdf, 12 augustus 2015. 260 http://www.bfs.de/de/bfs/presse/aktuell_press/stabilisierung_morsleben.html, 11 mei 2011. 261 Bundesamt für Strahlenschutz, persbericht 27 augustus 2009. http://www.bfs.de/de/endlager/endlager_morsleben/service/mediathek/stilllegung_morsleben_text; http://www.bfs.de/de/bfs/presse/aktuell_press/eram_2010.html, 26 april 2012. 262 Asse Einblicke, nr. 13, mei 2011, p 2. 263 http://www.asse.bund.de/DE/2_WasIst/Geschichte/_node.html. 264 http://www.asse.bund.de/SharedDocs/Downloads/Asse/DE/broschueren/asse-broschuere.html, maart 2017.

Hannover, juni

ühn, K.; Klarr, K.; Borchert, H. (01.11.1967): Studie über die bisherigen Laugenzuflüsse auf den Asse-

Strahlenforschung mbH München und Institut für Tieflagerung

.html.

Strahlenschutz, 3 september 2009, 29/09. http://www.mdr.de/nachrichten/6657769.html.

s zur Schließung der Asse vor", Pressemitteilung 01/10, 15 januari ste

ort eingelagerten radioaktiven Abfällen. … Ergebnis des Vergleichs zustreben

265 Süddeutsche Zeitung, 25 juni 2008. BMU, persbericht 2 september 2008. 266 Bundnis90 Die Grünen,"Asse-Chronik –Vom Umgang mit Atommüll in Niedersachsen", 2009. 267 KSchächten und die Gefahr eines Wasser- oder Laugeneinbruchs in das Grubengebäude des Schachtes II. Herausgegeben von GSF - Gesellschaft für Clausthal-Zellerfeld. 268 http://www.heute.de/ZDFheute/inhalt/15/0,3672,7621807,00269 TV-programma "Hartaberfair", Erste Deutsche Fernsehen, 18 augustus 2009. 270 Pressemitteilung des Bundesamtes für 271 "Merkel sichert Sanierung von Asse zu", 272 "BfS stellt Ergebnis des Optionenvergleich2010: “Die Rückholung der Abfälle aus der Schachtanlage Asse II ist nach jetzigem Kenntnisstand die beVariante beim weiteren Umgang mit den dist, dass auf Basis des heutigen Wissenstands die vollständige Rückholung der Abfälle aus der Asse anist.” 273 http://www.contratom.de/news/rssanzeige.php?newsid=20658, 16 januari 2010. 274 http://www.fr-online.de/top_news/2243215_Milliardengrab-Asse.html, 29 januari 2010. 275 http://umwelt-panorama.de/news.php?id=1332, 6 februari 2010. 276 http://www.bmub.bund.de/fileadmin/Daten_BMU/Download_PDF/Nukleare_Sicherheit/abfallentsorgung_kosten_finanzierung_bf.pdf, 12 augustus 2015. 277 http://www.asse.bund.de/SharedDocs/Downloads/Asse/DE/broschueren/asse-broschuere.html, maart 2017. 278 Asse Einblicke, nr. 13, mei 2011, p 1; http://www.endlager-asse.de/SharedDocs/Kurzmeldungen/DE/2011/0528_asse_einblicke.html, mei 2011.

Einblicke, nr. 13, mei 2011, p 2.

279 Asse Einblicke, nr. 13, mei 2011, p 1. 280 Asse Einblicke, nr. 13, mei 2011, p 2. 281 Asse282 http://www.n-tv.de/politik/Asse-Bergung-wird-Langzeitprojekt-article12392966.html, 4 maart 2014. 283 Asse Einblicke, nr. 13, mei 2011, p 2.

uell-284 http://www.energiestiftung.ch/files/downloads/energiethemen-atomenergie-atommuell-atommkampagne/2012-nuclear-waste-web.pdf, mei 2012. 285 http://www.landtag-niedersachsen.de/untersuchungsausschuesse/, 8 november 2012. 286 http://www.bundesregierung.de/Content/DE/Artikel/2012/12/2012-12-5-asse-gesetz.html, 6 december 287

2012. cs/Kurzmeldungen/DE/2013/1209_faq_zwischenlager.htmlhttp://www.asse.bund.de/SharedDo , 9 december

2013.; http://www.asse.bund.de/SharedDocs/Termine/DE/2014/20140213_fachtagung_rueckholung.html, januari 2014.

64

ttp://www.ndr.de/nachrichten/niedersachsen/braunschweig_harz_goettingen/Atommuelllager-Sanierung-288 h

wird-immer-teurer,asse1300.html, 6 oktober 2014. 289 http://www.hubertus-zdebel.de/die-kosten-der-endlagerung-stand-der-dinge-und-kostenplan-2017/, 19 augustus 2016. 290 Asse Einblicke, nr. 13, mei 2011, p 1. 291 http://www.asse.bund.de/SharedDocs/Downloads/Asse/DE/asse-einblicke/asse-einblicke-29.html, december 2015. 292 http://www.asse.bund.de/SharedDocs/Termine/Asse/DE/2016/2911-spannungsfeld-asse.html, november 2016. 293 http://www.bfs.de/DE/themen/ne/endlager/morsleben/morsleben_node.html, augustus 2015. 294 Bundesamt für Strahlenschutz, “Endlager Morsleben. Betriebliche Sicherheit und Strahlenschutz für Mensch und Umwelt”, maart 2014.

eben/DE/2015/grossversuch-295 http://www.endlager-morsleben.de/SharedDocs/AktuelleArbeiten/Morsldichtelement.html, 14 oktober 2016. 296 http://www.hubertus-zdebel.de/die-kosten-der-endlagerung-stand-der-dinge-und-kostenplan-2017/, 19

_PDF/Nukleare_Sicherheit/abfallentsorgung_koste

augustus 2016. 297 http://www.bmub.bund.de/fileadmin/Daten_BMU/Downloadn_finanzierung_bf.pdf, 12 augustus 2015. 298 http://www.wipp.energy.gov/fctshts/Chronology.pdf, 5 februari 2007.

e geschiedenis van de plannen voor opslag van kernafval in de ie Lipschutz, "Radioactive Waste: Politics, Technology and Risk",

Construction of Technology. Nuclear Waste

siteit Twente, Enschede, 1992; 3. Roger E. Kasperson, "Social Issues in y Issues in

ts, 1983,

P.pdf

299 Voor een gedetailleerde bespreking van dVerenigde Staten verwijzen we naar: 1. RonnCambrigde USA, 1980; 2. A.A. Albert de la Bruhèze, "Political Disposal in the United States, 1945-1972", WMW-publikatie 10, Faculteit Wijsbegeerte en Maatschappijwetenschappen UniverRadioactive Waste Management: The National Experience", in: Roger E. Kasperson (ed), EquitRadioactive Waste Management, Oelgeschlager,Gunn & Hain Publishers, Cambridge, Massachusethoofdstuk 2. 300 http://www.wipp.energy.gov/fctshts/Why_WIP , 5 februari 2007.

.cardnm.org/backfrm_a.html

301 Luther. J. Carter, Waste Management; Current Controversies over the Waste Isolation Pilot Plant; in: Environment, Vol. 31, no. 7, september 1989, p 5, 40 en 41. 302 Nuclear Fuel, 9 maart 1998, p 6 en 7. 303 Nucleonics Week, 15 oktober 1992. p 8. 304 WISE News Communique 389, 19 november 1993, p 6. 305 Nuclear Fuel, 1 juni 1998, p 11 en 12. 306 WISE News Communique, 21 augustus 1998, p 2. 307 http://www . 308 http://www.cardnm.org/backfrm_a.html. 309 http://www.wipp.energy.gov/shipments.htm, 11 februari 2014. 310 Eind jaren-20 zal de 175.600 kubieke meter bereikt worden, waarop de opslag stopt per oktober 2030; de mijn zal dan in 2038 worden afgesloten. 311 http://www.world-nuclear-news.org/WR-More_room_at_WIPP-0508137.html, 5 augustus 2013. 312 http://nuclearactive.org/ ACTION ALERT – AN INDEPENDENT INVESTIGATION OF WIPP IS NEEDED, 5 april 2014. 313 http://www.cardnm.org/nonkarstfrm_a.html. 314 http://www.world-nuclear-news.org/RS-WIPP-radiation-under-investigation-2702144.html, 27 februari 2014. 315 http://www.wipp.energy.gov/wipprecovery/recovery.html. 316 http://www.world-nuclear-news.org/RS-Path-mapped-to-WIPP-reopening-0110147.html, 1 oktober 2014. 317 http://www.wipp.energy.gov/Special/WIPP%20Recovery%20Plan.pdf, 30 september 2014. Waste Isolation Pilot Plant Recovery Plan, Revision 0, September 30, 2014 318 http://www.wipp.energy.gov/wipprecovery/recovery.html, 12 februari 2015. 319 http://www.world-nuclear-news.org/RS-Wrong-kitty-litter-the-culript-for-WIPP-release-27030151.html, 27

cidents-0105154.htmlmaart 2015. 320 http://www.world-nuclear-news.org/RS-Settlement-agreed-for-WIPP-in , 1 mei 2015. 321 http://www.wipp.energy.gov/wipprecovery/recovery.html, 31 juli 2015.; http://uk.businessinsider.com/r-officials-delay-reopening-of-new-mexico-nuclear-waste-site-2015-8, 2 augustus

/RS-New-Mexico-waste-incident-settlements-finalized-2501167.html2015. 322 http://www.world-nuclear-news.org , 25 januari 2016.

65

ttp://www.wipp.energy.gov/Special/WIPP%20Update%2010_14_16.pdf323 h , 14 oktober 2016.

324 http://www.wipp.energy.gov/Special/WIPP%20Update%2011_4_16.pdf, 4 november 2016. 325 http://www.wipp.energy.gov/Special/WIPP%20Update%2012_23_16.pdf, 23 december 2017.

ments-resume-1104177.html326 http://www.world-nuclear-news.org/WR-WIPP-waste-ship , 11 april 2017. 327 http://www.nmenv.state.nm.us/wipp/documents/PublicNoticeforNMEDWithdrawal3202014English.pdf, 21 maart 2014. 328 http://safeenergy.org/2014/03/26/the-wipp-story-will-be-a-saga/, 26 maart 2014. 329 http://www.lcsun-news.com/story/opinion/columnists/2016/01/10/richardson-weapons-grade-plutonium-wipp-bad-policy/78526398/, 10 januari 2016. 330 Anselm Tiggemann, „Gorleben als Entsorgungs- und Endlagerstandort“, erstelt im Auftrag des Niedersächsisches Ministerium für Umwelt und Klimaschutz, mei 2010. 331 http://www.greenpeace.de/themen/atomkraft/tiggemann-gutachten-zu-gorleben-beschoenigend-und-manipulativ, 30 september 2010; Anselm Tiggemann:„Die ‚Achillesferse‘ der Kernenergie in der Bundesrepublik Deutschland:Zur nuklearen Kontroverse und nuklearen Entsorgung von den Anfängen bis Gorleben 1955 - 1985“; http://www.derfallottojohn.mynetcologne.de/download/nukleare_entsorgung.pdf . 332 http://www.asse.bund.de/SharedDocs/Publikationen/DE/1_asse_einblicke/asse_einblicke_25.pdf?__blob=publicationFile, juli 2014. 333 Bundestag, hib-Meldung, 8 augustus 2008, 2008_227/01. 334 http://www.zeit.de/wirtschaft/2013-04/neusuche-gorleben-endlager-atommuell, 9 april 2013; wetstekst: http://www.ndr.de/regional/niedersachsen/endlager199.pdf. 335 http://www.heute.de/ZDFheute/inhalt/12/0,3672,7620332,00.html; ZDF, Heute Nachrichten, 26 augustus 2009. 336 http://www.bundesrat.de/cln_350/nn_6898/DE/presse/pm/2013/193-2013.html?__nnn=true, 5 juli 2013; http://www.endlagerung.de/; De directeur van het Bundesamtes für Strahlenschutz, Wolfram König in:

chttp://www.asse.bund.de/SharedDocs/Publikationen/DE/1_asse_einblicke/asse_einblicke_25.pdf?__blob=publiationFile, juli 2014. 337 http://www.ndr.de/nachrichten/niedersachsen/lueneburg_heide_unterelbe/Live-Wie-geht-es-weiter-mit-Gorleben,gorleben1654.html, 29 juli 2014. 338 http://www.umwelt.niedersachsen.de/aktuelles/pressemitteilungen/bund-und-niedersachsen-einigen-sich-auf-ausgestaltung-der-offenhaltung-fuer-gorleben-126690.html, 29 juli 2014. 339 http://www.bfs.de/de/bfs/presse/pr14/pm07.html, Gemeinsame Pressemitteilung des Bundesamtes für

eriums, 29 september 2014. Strahlenschutz, des Bundesministeriums für Umwelt, Naturschutz, Bau und Reaktorsicherheit und des Niedersächsischen Umweltminist340 http://www.bundestag.de/dokumente/textarchiv/2016/kw27-endlagerkommission/433992, 5 juli 2016. 341 http://www.castor.de/3aktuelles.html, 20 november 2016. 342 "Advies inzake een programma inzake het beheer en de opslag van radioactieve afvalstoffen", Advies van het Economisch en Sociaal Comité der EG.; Publicatieblad van de Europese Gemeenschappen nr. C. 263, 17 november 1975, p 52. 343 Europese Commissie, "Proceedings of the Workshop on Partitioning and Transmutation of Minor Actinides",

gerproblematik – Können Partitionierung und Transmutation helfen?” http://www.tatup-

Karlsruhe, 16-18 oktober 1989, p V. 344 Stan Gordelier, hoofd Nucleaire Ontwikkeling, Nuclear Energy Agency, in: Technisch Weekblad, 25 april 2009, pagina 5. 345 Gerhard Schmidt, Öko-Institut e.V., Gerald Kirchner, Universität Hamburg, und Christoph Pistner, Öko-Institut e.V., “Endlajournal.de/tatup133_scua13a.php, Nr. 3, 22. Jahrgang, S. 52-58, november 2013. 346 http://www.world-nuclear-news.org/WR-Russia-hails-progress-with-americium-in-fast-reactor-research-22121501.html, 22 december 2015. 347 https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2016/02/10/ontwerp-nationale-programma-radioactief-afval, 10 februari 2016, p 13. 348 http://www.autoriteitnvs.nl/actueel/nieuws/2016/06/24/nationale-progamma-radioactief-afval-vastgesteld, 24

990-1991, Aanhangsel nr 545, antwoorden Minister EZ, Andriessen op vragen juni 2016, p 13. 349 Tweede Kamer, vergaderjaar 1Feenstra en Zijlstra, 1 mei 1991. 350 http://www.world-nuclear-news.org/WR-UK-considers-options-for-unreprocessed-foreign-fuel-0403144.html, 4 maart 2014.

66

f351 https://ec.europa.eu/energy/sites/ener/files/documents/1_EN_autre_document_travail_service_part1_v10.pd ,

RP-21.pdf4 april 2016. 352 http://www.no2nuclearpower.org.uk/wp/wp-content/uploads/2015/03/Briefing-THO , maart 2015.

4.html353 http://www.world-nuclear-news.org/RS-ASN-to-monitor-corrosion-in-La-Hague-evaporators-250216 ,

el-25 februari 2016. 354 http://www.world-nuclear.org/information-library/country-profiles/countries-g-n/japan-nuclear-fucycle.aspx. 355 http://www.world-nuclear-news.org/WR-Rokkasho-start-up-delayed-to-2016-0311144.html, 3 november 2014. 356 http://www.world-nuclear-news.org/RS-Major-work-required-at-Rokkasho-for-new-regulations-1711151.html, 17 november 2015. 357 https://www.platts.com/latest-news/electric-power/washington/trump-2018-budget-plan-would-terminate-mox-fuel-21817917, mei 2017. 358 http://www.rijksoverheid.nl/ministeries/eleni/documenten-en-publicaties/kamerstukken/2011/05/11/beantwoording-resterende-vragen-eerste-termijn-ao-kernenergie.html, 11 mei 2011, p 11. 359 http://www.nucnet.org/all-the-news/2014/05/06/france-and-japan-announce-cooperation-on-generation-iv-astrid-fbr, 6 mei 2014. 360 http://www.iaea.org/Publications/Magazines/Bulletin/Bull222/22204883033.pdf. 361 http://www.world-nuclear-news.org/WR-USAs-Experimental-Breeder-Reactor-II-now-permanently-entombed-01071501.html, 1 juni 2015. 362 http://www.world-nuclear-news.org/WR-Dounreay-completes-first-phase-of-breeder-shipments-2905155.html, 29 mei 2015. 363 http://world-nuclear-news.org/WR-Coolant-removed-from-Dounreay-Fast-Reactor-0508164.html, 5 augustus 2016. 364 http://www.areva.com/EN/news-10671/areva-wins-contract-to-dismantle-the-vessel-internals-of-the-superphenix-reactor.html, 1 december 2015. 365 http://www.world-nuclear.org/information-library/country-profiles/countries-g-n/japan-nuclear-power.aspx. 366 http://www.world-nuclear-news.org/NP-Local-opposition-to-dismantling-of-Japanese-fast-reactor-1912165.html, 19 december 2016. 367 http://www.world-nuclear.org/info/Current-and-Future-Generation/Fast-Neutron-Reactors/ ; http://www.world-nuclear-news.org/NN-Beloyarsk-4-criticality-soon-3012131.html, 30 december 2013. 368 http://www.world-nuclear-news.org/NN-Fuel-loading-begins-at-fast-reactor-0302147.html, 3 februari 20369

14. http://www.world-nuclear-news.org/NN-Russia-celebrate-two-industry-firsts-at-Beloyarsk-and-Obninsk-

2706141.html, 27 juni 2014. 370 http://www.world-nuclear-news.org/NN-Russia-connects-BN800-fast-reactor-to-grid-11121501.html, 11 december 2015. 371 http://www.world-nuclear-news.org/NN-Russia-postpones-BN-1200-in-order-to-improve-fuel-design-16041502.html, 16 april 2015. 372 http://www.world-nuclear-news.org/NN-Russian-fast-reactor-reaches-full-power-1708165.html, 17 augsutsu2016. 373

http://www.atomic-energy.ru/; world nuclear news, 15 april 2015. 374 http://www.world-nuclear-news.org/NN-Russia-postpones-BN-1200-in-order-to-improve-fuel-design-16041502.html, 16 april 2015. 375 http://www.nucnet.org/all-the-news/2015/04/15/russia-postpones-construction-of-generation-iv-bn-1200-reactor 15.04.2015_No82. 376 Human Interference Task Force, Reducing the Likelihood of Future Human Activities That Could Affect

1, Compliance Certification Application for the Waste Isolation Pilot Plant, Appendix

G377 Expert Judgment on Markers to Deter Inadvertent Human Intrusion into the Waste Isolation pilot Plant. Sandia National Laboratories, December 1991. 378 Title 40 CFR Part 19

eologic High-level Waste Repositories Technical Report, May 1984.

Passive Institutional Controls, Conceptual Design Report, Revision 0, United States Department of Energy, Waste Isolation Plant, Carslbad Area Office, Carlsbad, New Mexico, 14 november 1996. 379 Science magazine: A million year hard-disk, 12 July 2012. 380 Multigenerational Warning Signs, Charles Dunn, March 17, 2011. http://large.stanford.edu/courses/2011/ph241/dunn2/. 381 Dennis Duncan, "Backwards and Forwards with the Atomic Priesthood," Alluvium, Vol. 1, No. 2 (2012): n. pag. Web. 1 July 2012.

67

sue #

, markers illennia. Published in: NEA updates, NEA News 2008 –

Germany), 22 August 2012; http://www.zeit.de/wissen/umwelt/2012-08/atommuell-atomsemiotik

382 Susan Garfield: "Atomic Priesthood" is Not Nuclear Guardianship, in: Nuclear Guardianship Forum, Is3, Spring 1994. 383 C. Pescatore, C. Mays: Geological disposal of radioactive waste: recordsand people. An integration challenge to be met over mNo. 26, Paris, 2009. 384 Die Zeit ( .

n the Swedish National Council for Nuclear Waste. Sweden, 24–27 oktober 1999, IAEA-

rg/MTCD/publications/PDF/te_1187_prn.pdf

385 Opening address A.J. González in: Retrievability of high level waste and spent nuclear fuel. IAEA Seminar icooperation withTECDOC-1187. p.16. http://www-pub.iaea.o .

.pdf

386 Nuclear waste and core ethics, Damveld & Van den Berg, 1999, published as: Nuclear waste and nuclear ethics, Laka Foundation, January 2000; http://www.laka.org/docu/boeken/pdf/1-01-2-12-15 .

ine.com/story.asp?sectioncode=188&storyCode=2062682

387 No to spent fuel 'disposal', Nuclear Engineering International, 3 juli 2012 www.neimagaz .

cilities/388 http://www.co2ntramine.nl/marking-nuclear-waste-disposal-fa , 19 september 2012. 389 http://www.oecd-nea.org/rwm/rkm/. 390 http://www.oecd-nea.org/rwm/docs/2013/rwm-r2013-5.pdf, december 2013.

amine-391 http://www.co2ntramine.nl/wp-content/uploads/2013/05/Basiskennis-aardgas-mei-2013-co2ntrHerman-Damveld.pdf, 28 mei 2013. 392 http://www.energiefeiten.nl/#Energie-inhoud van enkele brandstoffen. 393 http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/industrie-energie/publicaties/artikelen/archief/2015/elektriciteitsproductie-vooral-toegenomen-door-record-export.htm, 23 april 2015. 394 NEA, Technology Roadmap Nuclear Energy, Paris, http://www.iea.org/papers/2010/nuclear_roadmap.pdf, 16 June 2010. 395 NEA, Technology Roadmap Nuclear Energy, Paris, http://www.iea.org/papers/2010/nuclear_roadmap.pdf, 16 June 2010, p. 20. 396 http://www.guardian.co.uk/politics/2010/jul/22/lobbying-axeing-sheffield-forgemasters-loan, 22 juli 2010. 397 http://www.iea.org/Textbase/nppdf/stud/14/weo2014.pdf, 12 nov398

ember 2014, p. 388. letion-of-first-phase-of-analysis-at-le-http://www.areva.com/EN/news-10839/quality-status-update-comp

creusot.html; http://www.enerwebwatch.eu/whatsnew-t49.html?langnav=en . 399 http://www.world-nuclear-news.org/RS-EDF-gets-approval-to-restart-nine-units-16011702.html, 16 Januari 2017. 400 http://uk.reuters.com/article/uk-areva-safety-creusot-idUKKBN16N1SL?il=0, 16 maart 2017. 401 https://www.tweedekamer.nl/kamerstukken/detail?id=2017D11215&did=2017D11215, 20 april 2017;

nl/documenten/rapporten/2017/04/20/convention-on-nuclear-safety-7th-review-https://www.rijksoverheid.meeting-2017, 20 april 2017.

gestelde vermogen aan centrales in Nederland zijn warmte-krachtcentrales, zie: es/0403-35%20KCD%20man.samenvatting_100714def_tcm41-19221.pdf

402 13% van het huidige ophttp://www.tennet.org/imag , p 5.

, 2008, Sustainability of Uranium Mining : Towards Quantifying Resources and

7 O per kWh gaat.

issies

403 Mudd, G M & Diesendorf, MEco-Efficiency. Environmental Science & Technology, 42 (7), pp 2624-2630, april 2008; bij een gascentrale gaat het om 448 gram CO2 per kWh; gegevens uit uraniummijnen in Z-Afrika en Australië leren dat het om 4tot 260 gram C 2404 Benjamin K. Sovacool concludeert uit een analyse uit 2008 van 103 rapporten over indirecte CO2-emvan kerncentrales, dat de uitstoot nu 66 gram CO2 per kWh is: http://www.nirs.org/climate/background/sovacool_nuclear_ghg.pdf. 405 Jan Willem Storm van Leeuwen, Energy from Uranium, Oxford Research Group, juli 2006, http://www.oxfordresearchgroup.org.uk/publications/briefing_papers/energy_security_and_uranium_reserves_secure_energy_factsheet_4. 406 http://www.peopleplanetprofit.be/beelden/oko-institut.pdf, maart 2007.

407 Tabel totale (directe en indirecte) CO2-uitstoot per kilowattuur (gram/kWh) brandstof uitstoot aardgas 448 steenkool 924 kolenvergassing 800 warmte kracht (gas) 300 uranium 62 tot 230

68

e

iljoen ton uranium gebruikt is d Demand”, Parijs, 3 juni 2008, p

Uit: Ir. Wouter Biesiot, "Kernenergie: Een Beoordeling van de Risico’s van Nieuw te Bouwen en BestaandInstallaties", uitgave Interfacultaire Vakgroep Energie en Milieukunde van de Rijksuniversiteit Groningen,maart 1992. 408 Herman Damveld et. al. “Atoomafval in beweging”, uitgave Milieufederatie Groningen, 1982, p 7. 409 In 1967 was de vraag naar uranium 6000 ton per jaar. Alle kerncentrales wereldwijd gebruiken vanaf 2000 jaarlijks bijna 70.000 ton uranium. We kunnen dan uitrekenen dat tot nu toe 2 m(zie ook Nuclear Energy Agency, "Uranium 2007: Resources, Production an74). Bij een gebruik van 430.000 ton uranium in het jaar 2000 , zou er vanaf 1967 tot eind 2003 zo’n 7,7 miljoenton uranium nodig zijn geweest. Vanaf het jaar 2004 tot en met 2014 nog eens 4,7 miljoen ton uranium. In totaaldus 12,4 miljoen ton uranium. 410 https://www.oecd-nea.org/ndd/pubs/2016/7301-uranium-2016.pdf, november 2016. 411 Nota inzake het kernenergiebeleid, Tweede kamer zitting 1971-1972. 11 761 nr 2. 412 http://epz.nl/kernenergie. 413 Nuclear Energy Agency, "Uranium 2016: Resources, Production and Demand”, Parijs, november 2016. https://www.oecd-nea.org/ndd/pubs/2016/7301-uranium-2016.pdf . 414 http://www.iea.org/Textbase/nppdf/stud/14/weo2014.pdf, 12 november 2014. 415 http://www.iea.org/Textbase/nppdf/stud/14/weo2014.pdf, 12 november 2014, p. 409 en 410.

ule (EJ) 510 EJ, waarvan egebruik van 826EJ,

n ook 7,5 t jaar. Bij benadering is gemiddeld tussen 2011 en 2030

416 Volgens het IAEA was het totale energiegebruik in 2007, uitgedrukt in ExaJokernenergie 5,9%, dat is 30EJ. Voor 2030 verwacht het IAEA een wereldwijd energiwaarvan 39% elektriciteit ofwel 322EJ. Stel kernenergie zorgt voor 70% van het elektriciteitsgebruik in 2030, overeenkomend met 225EJ. Kernenergie gaat dan van 30EJ naar 225EJ, dat is 7,5 keer zoveel. Er is dazoveel uranium nodig in 2030, dwz. 525.000 ton in dajaarlijks zo’n 300.000 ton uranium nodig. Over 20 jaar is dat 6 miljoen ton. 417 Zie onder meer WISE/NIRS; Nuclear Monitor 699 , 11 December 2009. 418 http://www.wisenederland.nl/sites/default/files/images/F4%201nuclGHGshare-ED.pdf, 23 november 2015419

. _web.pdfhttp://www.iaea.org/OurWork/ST/NE/Pess/assets/rds1-33 , Energy, electricity and nuclear power

estimates for the period up to 2050``, 2013 Edition, tabel 5. 420 NEA, Technology Roadmap Nuclear Energy, Paris, http://www.iea.org/papers/2010/nuclear_roadmap.pdf,

nnen we dan uitrekenen dat er gemiddeld 820 kerncentrales in die 40 jaar in bedrijf zijn. Als de

tig

16 juni 2010. 421 Volgens de NEA-roadmap neemt het aantal kerncentrales toe van 440 in 2010 naar 1200 in het jaar 2050. Bijbenadering kukans op een ernstig ongeluk eens in de miljoen jaar is, komt dat neer op een kans van bijna 4% op een ernsongeluk tot 2050. Omdat volgens een IAEA/rapport uit 2012 de kans 10 keer zo groot is als voor 2011 werd aangenomen, komen we op een kans van bijna 40% . 422 http://inis.iaea.org/search/search.aspx?orig_q=RN:44011505, oktober 2012. 423 Tw424

eede Kamer, vergaderjaar 2006-2007, stuk 30.000, nr. 42, 25 oktober 2006. http://www.world-nuclear-news.org/ENF-Kazakhstan-tops-uranium-league-2701147.html, 27 januari 2014.

425 http://ec.europa.eu/transparency/regdoc/rep/1/2016/EN/1-2016-177-EN-F1-1.PDF, 4 april 2016. 426 www.antenna.nl/wise/uranium.pdf, 23 juli 2011. 427 http://laka.org/info/publicaties/anderen/2015-07-KCB-storingen.pdf, 13 juli 2015. 428 https://wisenederland.nl/overzicht-ongelukken-Borssele, 26 april 2016. 429 https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2017/04/18/rapportage-ongewone-gebeurtenissen-in-nederlandse-nucleaire-inrichtingen-in-2016, 18 april 2017. 430 http://epz.nl/actueel/onderhoudsstop-kerncentrale-borssele-vervroegd, 12 mei 2015. 431 http://www.onjo.nl/Item.2569.0.html?no_cache=1&tx_ttnews%5Btt_news%5D=41568, 25 maart 2011. 432 http://epz.nl/sites/default/files/files/20160405%20Toelichting%20verbeteringen-vergunning.pdf, 6 april 2016. 433 https://www.tweedekamer.nl/kamerstukken/brieven_regering/detail?id=2016Z10010&did=2016D20711, 23mei 201

6.

augustus 1987. /antwoord-op-vragen-over-

434. Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, brief DGA/KFD/87/10660/GrJ, 4 435 http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/kamerstukken/2011/04/19het-bericht-dat-de-kerncentrale-van-borssele-meermaals-ontsnapt-zou-zijn-aan-een-ramp.html , 19 ap436

ril 2011. edrijfsstoringen-kerncentrale-borssele/http://www.co2ntramine.nl/421-b , 3 november 2013.

437 http://www.ilent.nl/onderwerpen/leefomgeving/nucleair_en_straling/nucleair/nucleaire_installaties/ongewone_gebeurtenissen_2013/.

p-revisievergunning-epz438 http://www.autoriteitnvs.nl/actueel/nieuws/2016/04/07/ontwer , 6 april 2016. trales-439 https://www.nrg.eu/over-nrg/nieuws-pers/detail/article/onderzoek-nrg-helpt-levensduur-kerncen

verlengen-98.html, 23 maart 2017.

69

440 http://www.rijksoverheid.nl/bestanden/documenten-en-publicaties/kamerstukken/2014/07/02/kamerbrief-over-harmonisatie-aanpak-kernongevallen-in-nederland-en-buurlanden/kamerbrief-over-harmonisatie-aanpak-kernongevallen-in-nederland-en-buurlanden.pdf, 2 juli 2014. 441 https://www.rijksoverheid.nl/documenten/publicaties/2016/03/10/q-a-jodiumprofylaxe, 10 maart 2442

016. nisteries/ministerie-van-volksgezondheid-welzijn-en-https://www.rijksoverheid.nl/mi

sport/documenten/kamerstukken/2017/04/21/kamerbrief-over-uitvoering-distributie-jodiumtabletten, 21 april 2017. 443 https://www.rijksoverheid.nl/ministeries/ministerie-van-volksgezondheid-welzijn-en-sport/documenten/rapporten/2017/04/21/factsheet-jodiumprofylaxe, 21 april 2017. 444 https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2017/04/18/responsplan-nationaal-crisisplan-stralingsincidenten, 18 april 2017. 445 http://www.vrtwente.nl/Documentatie/Beleidsdocumenten/Rampbestrijdingsplan%20Kernkrafwerk%20Emsland.pdf, najaar 2012. 446 http://risicowijzer.groningen.nl/risico-s/gevaarlijke-stoffen. 447 http://www.veiligheidsregiogroningen.nl/zo-bereiden-wij-ons-voor/rampbestrijdingsplannen 448 Nationaal Plan voor de KKamer, vergaderjaar 1989-1990, 21015. nr. 7.

ernongevallenbestrijding, Implementatie Kernenergiecentrale Borssele; Tweede

003047.pdfhttp://resourcessgd.kb.nl/SGD/19891990/PDF/SGD_19891990_0 . 201 /responsplan-nationaal-crisisplan-449 https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/ 7/04/18

stralingsincidenten, 18 april 2017. 450. Nationaal Plan voor de Kernongevallenbestrijding, Implementatie Kernenergiecentrale Borssele; Tweede Kamer, vergaderjaar 1989-1990, 21015. nr. 7.

entatie Kernenergiecentrale Dodewaard, februari

MENTS OF THE RADIOLOGICAL CONSEQUENCES OF RELEASES M EXISTING AND PROPOSED EPR/PWR NUCLEAR POWER PLANTS IN FRANCE, maart 2007.

451. Stichting Natuur en Milieu, brief van 19 februari 1990. 452. Nationaal Plan voor de Kernongevallenbestrijding, Implem1991. 453 Large and Associates, ASSESSFRO454 http://bit.ly/js3tkI, 25 juli 2011; http://www.lemonde.fr/planete/article/2011/07/25/greenpeace-souligne-les-failles-de-l-epr-en-cas-de-panne-electrique_1552664_3244.html;

/afp/article/ALeqM5iKtqI4gVBDGsNee5trqyFYIqTS3A?docId=CNG.b2e3http://www.google.com/hostednews023bd6a92351deec0abbe585f880.531. 455 http://www.greenpeace-energy.de/fileadmin/docs/pressematerial/Hinkley_Point/1601_Studie_Sicherheitsrisiken_Atomm%C3%BCll_Becker.pdf, januari 2016 (lozing van 40 PBq (dat is 40x1015 Bq). 456 http://www.ncwarn.org/?p=2729&utm_source=BenchmarkEmail&utm_campaign=Merger_reactor_flaw&utm_medium=email; http://www.fairewinds.com/sites/default/files/Fairewinds_AP1000_Supplemental_Report_12-21-2010.pdf, 10 januari 2011.

=120013457 http://www.rtvnoord.nl/artikel/artikel.asp?p , 16 april 2013. 458 http://www.rijksoverheid.nl/ministeries/ez/documenten-en-publicaties/kamerstukken/2015/04/29/beantwoording-kamervragen-over-vestigingsplaatsen-voor-een-kerncentrale.html, 29 april 2015. 459 http://www.provinciegroningen.nl/fileadmin/user_upload/Documenten/Besluitenlijst_PS/Besluitenlijst_Provinciale_Staten_7_november_2012.pdf 460. Tweede Kamer, 18830, nrs 1-4. 461. Tweede Kamer, vergaderjaar 1985-1986, 18830, nrs. 46-47.

/_Public/18/076/18076239.pdf462 http://www.iaea.org/inis/collection/NCLCollectionStore ema-463 http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/kamerstukken/2010/02/25/derde-structuursch

elektriciteitsvoorziening-deel-4-planologische-kernbeslissing.html, 25 februari 2010.

het NVMP-symposium 'Wat leert Tsjernobyl ons?' op 13 september 1986 in Amsterdam, in verkorte el komen

1-2307

464 G.E. van Maanen, Pleidooi voor verbetering van de rechtspositie van slachtoffers van kernongevallen", lezing opversie afgedrukt in: Nederlands Juristenblad, 29 november 1986, pp. 1342-1345. De citaten in dit artikuit deze lezing. 465 Nucleonics Week, 13 maart 2003, p. 11. 466 http://ikregeer.nl/documenten/ah-tk-2010201 , 18 mei 2011; http://www.verzekeraars.nl/UserFiles/Image/Jaarverslag%20ATP%202009%20Bureau.pdf.

70

nsprakelijkheid

60 inzake wettelijke aansprakelijkheid op het gebied van de kernenergie en ter uitvoering van het Protocol

zake wettelijke aansprakelijkheid op het gebied van de kernenergie, nr. 3, MEMORIE VAN

id.pdf

467 Tweede Kamer, Vergaderjaar 2006-2007, Kamerstuk 31119, Wijziging van de Wet aakernongevallen ter uitvoering van het Protocol van 12 februari 2004 houdende wijziging van het Verdrag van 29juli 19van 12 februari 2004 houdende wijziging van Verdrag van 31 januari 1963 tot aanvulling van het Verdrag van 29 juli 1960 inTOELICHTING. 468 www.laka.org/nieuws/2012/09-aansprakelijkhe .

nternationale-469 https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2016/09/06/rapport-voor-de-7de-itoetsingsconferentie-verdrag-nucleaire-veiligheid, 6 september 2016, p 47. 470 http://www.amweb.nl/schade/nieuws/2017/3/de-atoompool-dekt-kernramp-en-lekke-band-10193105, 8 maart

ce Chernobyl Papers No. 4, maart 1996. 2017. 471 Herman Damveld. “Tsjernobyl, 10 jaar later”, Greenpea472 http://www.reuters.com/article/us-tepco-outlook-idUSKBN13N03G?il=0, 27 november 2016. 473 https://www.greenpeace-energy.de/fileadmin/docs/pressematerial/Hinkley_Point/2017-04-FOES-Kurzanalyse-Atomhaftung.pdf, 25 april 2017. 474 Stuurgroep Project Herbezinning Kernenergie, SPH-06-13 Hoofdrapport, Economische schade van een

rldnuclearreport.org/IMG/pdf/201407msc-worldnuclearreport2014-hr-v1.pdf

ongeval met een kerncentrale. 475 Antony Frogatt et al., Mythos Atomkraft, Heinrich Böll Stiftung, 2010, pp 38-42. 476 http://www.wo , 29 juli 2014, p 8. 477 https://ec.europa.eu/energy/sites/ener/files/documents/1_EN_autre_document_travail_service_part1_v10.pdf, 4 april 2016. 478 http://www.foratom.org/news-report/229-ec-state-aid-guidelines-should-create-level-playing-field-for-all-low-carbon-technologies.html, 14 februari 2014. 479 http://www.iea.org/Textbase/npsum/WEO2014SUM.pdf, 12 november 2014, p 5.

t-480 http://www.world-nuclear-news.org/C-Rosatom-defends-cost-rises-against-Audit-Chamber-repor19011502.html, 19 januari 2015. 481 http://corporate.vattenfall.com/news-and-media/press-releases/2015/vattenfall-changes-direction-for-operational-lifetimes-of-ringhals-1-and-2/, 28 april 2015.

schrumpft-durch-toshiba-ausstieg/482 http://www.japanmarkt.de/2017/02/14/wirtschaft/japans-atomindustrie- , 14 februari 2017. 483 http://www.world-nuclear-news.org/C-NuGen-confirms-Toshiba-commitment-to-Moorside-project-14021701.html, 14 februari 2017. 484 http://www.toshiba.co.jp/about/ir/en/news/20170224_1.pdf, 24 februari 2017. 485 http://uk.reuters.com/article/us-toshiba-westinghouse-restructuring-idUKKBN16G04G?rpc=401&, 9 maart 2017. 486 http://www.reuters.com/article/us-toshiba-accounting-idUSKBN16L02X, 14 maart 2017. 487 http://www.westinghousenuclear.com/About/News/View/WESTINGHOUSE-ANNOUNCES-STRATEGIC-RESTRUCTURING, 29 maart 2017. 488 http://www.nuclearpolicy.info/news/as-engie-becomes-the-seventh-international-energy-utility-to-give-up-on-uk-new-nuclear-build-nfla-say-now-is-the-time-to-move-towards-a-decentralised-renewable-energy-alternative-policy/, 4 april 2017. 489 http://www.world-nuclear-news.org/EE-France-needs-nuclear-for-energy-transition-says-SFEN-2302175.html, 23 februari 2017. 490 http://www.laka.org/bijlagen/2016/11/Brief-provincie-aan-minister-EZ-inzake-DELTA-NV-16112016.pdf, 16 november 2016. 491 https://www.rijksoverheid.nl/ministeries/ministerie-van-economische-zaken/nieuws/2016/11/17/aandeelhouders-delta-zelf-op-zoek-naar-oplossing, 17 november 2016. 492 http://www.omroepzeeland.nl/nieuws/2017-04-18/1109403/toekomst-zeeuwse-energiecentrales-kaart-gebracht#.WQb0WOS7p1s, 18 april 2017. 493 http://www.tagesanzeiger.ch/sonntagszeitung/alpiq-will-akw-verschenken/story/26004081, 5 novem494

ber 2016. http://www.srf.ch/news/schweiz/alpiq-will-dem-bund-atomkraftwerke-fuer-1-franken-verkaufen, 6 november

2016. 495 http://fd.nl/ondernemen/509856-1204/delta-bereidt-zich-voor-op-jarenlange-somberheid-op-nederlandse-energiemarkt?visited=true, 12 april 2012. 496 http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/kernenergie/plannen-voor-nieuwe-kerncentrales, http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/kernenergie/documenten-en-publicaties/kamerstukken/2012/01/30/beantwoording-kamervragen-over-vergunningprocedure-nieuwe-kerncentrale-borssele.html, 30 januari 2013.

71

-497 http://www.kernvisie.com/4bee7367-96fe-4990-aa76-655828359968-18/roadmap-kernenergie-voor-onze

toekomst.pdf, 23 februari 2017. ergie-http://www.kernvisie.com/actueel/nieuws/http-www-kernvisie-com-beheer-bestanden-19-roadmap-kernen

voor-onze-toekomst.html, 23 februari 2017. 498 https://www.iaea.org/PRIS/CountryStatistics/CountryDetails.aspx?current=US. 499 http://www.ucsusa.org/nuclear_power/nuclear_power_and_global_warming/nuclear-power-subsidies-report.html, 23 februari 2011. 500 World Nuclear News, 26 januari 2011. 501 http://www.powermag.com/nuclear/The-U-S-Power-Industry-2011-The-Sequel_3293_p4.html, http://www.powermag.com/nuclear/The-U-S-Power-Industry-2011-The-Sequel_3293_p3.html, 1 januari 2011. 502 Nuclear Monitor, 29 oktober 2010, No 718, p 1 en 2. 503 http://www.energycentral.com/functional/news/news_detail.cfm?did=19038375, 2 maart 2011. 504 http://www.world-nuclear-news.org/RS-US-EPR-plans-suspended-0603157.html, 6 maart 2015. 505 http://www.world-nuclear-news.org/NN_Economics_hinder_US_new_build_1608111.html?utm_source=World+Nuclear+News&utm_campaign=01158fb788-WNN_Daily_16_August_20118_16_2011&utm_medium=email, 16 augustus 2011. 506 http://www.world-nuclear-news.org/C-US-plants-suffer-under-challenging-economy-1002147.html, 10

ergycentral.com/functional/news/news_detail.cfm?did=31538985&februari 2014. 507 http://www.en , 14 februari 2014. 508 http://www.world-nuclear-news.org/C-Exelon-plants-in-question-2805141.html, 28 mei 2014. 509 http://www.world-nuclear-news.org/C-Exelon-moves-to-close-Clinton-and-Quad-Cities-plants-0206165.html, 2 juni 2016. 510www.guardian.co.uk/environment/2013/jul/11/nuclear-renaissance-power-myth-us, 11 juli 2013. 511 http://www.world-nuclear-news.org/NN-Issuance-of-Vogtle-loan-guarantees-2002144.html, 20 februari 2014.

-date-delay-for-Vogtle-units-3001158.html512 http://www.world-nuclear-news.org/NN-Start , 30 januari 2015. 513 http://world-nuclear-news.org/C-Vogtle-operation-dates-rescheduled-2402178.html, 24 februari 2017.

ingly a controversial financing procedure called Construction Work in Progress, or CWIP. That allows the

ations defend CWIP as a way to save millions of dollars in construction borrowing costs -- savings

ng-

514 “With the cost of nuclear plants often running into the tens of billions of dollars, utilities are increasturning toutilities to pass the front-end costs to ratepayers years in advance of the plant going on line. Electric and nuclear trade associthey say they pass onto consumers.” http://www.energycentral.com/generationstorage/nuclear/news/en/31404128/Nuclear-power-project-financioption-sticks-ratepayers-with-tab?utm_source=2014_02_03&utm_medium=eNL&utm_content=260779&utm_campaign=GENERATION, 3 februari 2014. 515 https://www.nytimes.com/2017/03/29/business/westinghouse-toshiba-nuclear-bankruptcy.html?_r=1, 29 maart 2017. 516 http://www.world-nuclear-news.org/NN-Cost-of-Summer-AP1000s-increases-0310144.html, 3 oktober 2014.

tml517 http://world-nuclear-news.org/NN-New-completion-dates-for-Summer-1603157.h , 16 maart 2015. 518 http://www.world-nuclear-news.org/NN-Grid-connection-for-Watts-Bar-2-0606167.html, 6 juni 201519 Technisch Weekblad, 12 febru

6. ari 2011, p 1.

520 THE GOVERNMENT OF THE CZECH REPUBLIC, 6 augustus 2014, number 668 concerning the Final report of the government envoy for the expansion of the Temelín nuclear power station. 521 http://www.world-nuclear-news.org/C-Suppliers-raise-Olkiluoto-3-damages-claim-3110134.html, 31 oktobe2013.

r

522 http://www.tvo.fi/news/1633, 3 augustus 2015. 523 http://www.handelsblatt.com/unternehmen/industrie/siemens-und-areva-konsortium-erhoeht-milliarden-forderung-wegen-problem-akw/12940318.html, 9 februari 2016.

ews.org/C-Olkiluoto-EPR-supplier-revises-compensation-claim-1002164.html524 http://www.world-nuclear-n , 10 februari 2016. 525 http://www.tvo.fi/news/190, 12 februari 2014. 526 http://uk.reuters.com/article/2014/02/28/tvo-olkiluoto-idUKL6N0LX3XQ20140228. 527 http://www.areva.com/EN/news-10288/updated-schedule-for-olkiluoto-3.html, 1 september 2014. 528 http://www.areva.com/EN/news-10577/halfyear-2015-results.html, 30 juli 2015. 529 http://www.world-nuclear-news.org/NN-Operating-licence-application-submitted-for-Finnish-EPR-1404164.html, 14 april 2016. 530 http://www.reuters.com/article/us-tvo-areva-olkiluoto-idUSKCN11Y13O, 28 september 2016.

72

531 http://press.edf.com/fichiers/fckeditor/Commun/Presse/Dossiers/EDF/2009/dp_edf_20090206_va.pdf, februari 2009. 532 http://www.bloomberg.com/news/2010-07-06/edf-s-epr-reactor-at-flamanville-is-delayed-by-24-months-le-figaro-says.html. 533 http://de.news.yahoo.com/2/20100729/tts-gewerkschaften-rechnen-mit-kostenexp-c1b2fc3.html, 29 juli 2010. 534http://press.edf.com/fichiers/fckeditor/Commun/Presse/Communiques/EDF/2010/cp_20100730_va.pdf, 32010.

0 juli

535 http://www.world-nuclear-news.org/NN_New_approach_puts_back_Flamanville_3_2107111.html?utm_source=World+Nuclear+News&utm_campaign=12dc598b56-WNN_Daily_21_July_20117_21_2011&utm_medium=email, 21 juli 2011. 536 http://press.edf.com/press-releases/all-press-releases/2011/edf-will-start-selling-the-first-kwh-produced-by-the-epr-at-flamanville-in-2016-85322.html&return=42873. 537 http://www.world-nuclear-news.org/NN-Flamanville_costs_up_2_billion_Euros-0412127.html, 4 december 2012. 538 http://www.nucnet.org/announcement/the-cost-of-a-nuclear-power-plant, februari 2014. 539 http://www.world-nuclear-news.org/NN-Vessel-installed-at-French-EPR-2701144.html, 27 januari 2014. 540 http://press.edf.com/press-releases/all-press-releases/2014/flamanville-epr-schedule-update-292677.html, 18

/en/edf/press_release/Flamanville-EPR-optimised-project-management-and-a-new-november 2014. 541 https://www.edf.frtimetable, 3 septembere 2015. 542 https://uk.news.yahoo.com/frances-edf-seeks-deadline-epr-171032486.html#8ogwRWX, 21 oktober 2543

015. -news.org/NN-EDF-Energy-chief-refuses-to-prejudge-outcome-of-HPC-talks-http://www.world-nuclear

24051601.html, 24 mei 2016. 544 THE GOVERNMENT OF THE CZECH REPUBLIC, 6 augustus 2014, number 668 concerning the Final report of the government envoy for the expansion of the Temelín nuclear power station. 545 http://www.world-nuclear-news.org/C-EDF-to-take-stake-in-Arevas-reactor-business-0406154.html, 4 juni 2015. 546 Charles Hendry, New Nuclear Power Stations- Westminster Hall UK Parliamentary debate, 13 July 2010,

elt/artikel/1/nicht-ohne-staatliche-hilfen/column 232WH. 547http://www.taz.de/1/zukunft/umw , 20 juli 2010. 548 http://www.reuters.com/article/2011/07/06/us-nuclear-citigroup-idUSTRE76548820110706, 6 juli 2011. 549 http://www.bbc.co.uk/news/business-24604218, 21 oktober 2013. 550 http://www.theguardian.com/business/2013/dec/18/hinkley-point-c-nuclear-subsidy-european-commission, 18 december 2013. 551 http://ec.europa.eu/competition/state_aid/cases/251157/251157_1507977_35_2.pdf, 18 december 2013. 552 http://www.greenpeace.org/eu-unit/en/News/2014/EU-investigation-calls-Hinkley-nuclear-deal-into-question/, 31 januari 2014. 553 http://www.thetimes.co.uk/tto/business/industries/utilities/article3992127.ece, 1 februari 2014. 554 http://www.world-nuclear-news.org/NP-Europe-lists-concerns-over-Hinkley-deal-0302144.html, 3 februari

ropa.eu/rapid/press-release_IP-14-1093_en.htm2014. 555 http://eu , 8 oktober 2014. 556 http://www.world-nuclear-news.org/NP-Hinkley-Point-C-contract-terms-08101401.html, 8 oktober 2557

014. enpeace.org/eu-unit/en/News/2014/Sell-out-on-UK-nuclear-plan-exposes-Commission-to-http://www.gre

legal-challenges/, 8 oktober 2014. 558 http://www.greenpeace.org/eu-unit/en/News/2014/Sell-out-on-UK-nuclear-plan-exposes-Commission-to-legal-challenges/, 8 oktober 2014. 559 http://www.thetimes.co.uk/tto/business/industries/utilities/article4346816.ece, 7 februari 2015. 560 http://af.reuters.com/article/energyOilNews/idAFL6N0WZ2CD20150402, 2 april 2015. 561 http://www.ft.com/cms/s/0/b8741dd0-1048-11e5-bd70-00144feabdc0.html, 15 juni 2015. 562 http://www.no2nuclearpower.org.uk/nuclearnews/NuClearNewsNo77.pdf, augustus 2015. 563 Sunday Times, 9 augustus 2015: http://www.thesundaytimes.co.uk/sto/business/Industry/article1591057.ece. 564 http://www.world-nuclear-news.org/NN-China-agrees-to-invest-in-new-UK-nuclear-plants-2110155.html, oktober 2015.

21

o-ahead-with-FID-in-May-565 http://www.world-nuclear-news.org/NN-Hinkley-Point-C-will-categorically-g23031601.html, 23 maart 2016. 566 http://www.world-nuclear-news.org/NP-Hinkley-gets-one-answer-but-more-questions-2907161.html, 29 juli 2016.

73

567 http://www.world-nuclear-news.org/C-The-economic-reality-of-Hinkley-Point-C-02111601.html, 2 november 2016. 568 http://www.world-nuclear.org/information-library/country-profiles/countries-t-z/united-kingdom.aspx. 569 NuClear News, No.58, January 2014, http://www.no2nuclearpower.org.uk/nuclearnews/NuClearNewsNo58.pdf 570 http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2664/Nieuws/article/detail/3373762/2013/01/08/Azie-werkt-aan-energiewonder-van-thorium.dhtml, 8 januari 2013. 571 http://www.baaz.nl/content/groene-stroom-door-koude-oorlog-technologie, 22 december 2016. 572 http://www.tudelft.nl/en/current/latest-news/article/detail/thoriumreactor-schonere-veiligere-en-duurzame-kernenergie-in-zicht/, 1 april 2016. 573 http://overijssel.vvd.nl/nieuws/14615/ir-theo-wolters-kritisch-op-kostbaar-symboolbeleid-maak-nou-eerst-eens-het-sommetje, 19 mei 2016. 574 http://groenekernenergie.nl/; http://groenekernenergie.nl/gronings-aardgas/.

n-power-May-575 https://noah.dk/wp-content/uploads/2016/05/J.W.-Storm-van-Leeuwen-Thorium-for-fissio2016.pdf, mei 2016. 576 http://www.laka.org/info/publicaties/2008-thorium.pdf . 577 https://www.oecd-nea.org/ndd/pubs/2016/7301-uranium-2016.pdf, november 2016, p 41.

70s, apparently due to various problems. One of these Zie:

-May-

578 „These technical developments were halted in the 19problems is the presence of uranium-232, a strong gamma-emitter, which makes U-233 difficult to handle.“ https://noah.dk/wp-content/uploads/2016/05/J.W.-Storm-van-Leeuwen-Thorium-for-fission-power2016.pdf, mei 2016, p 4. 579 International Nuclear Fuel Cycle Evaluation, Working Group 8: Advanced Fuel Cycle and Reactor Concepts, Wenen, 1980, p. 38, http://www.iaea.org/Publications/Magazines/Bulletin/Bull222/22204883033.pdf. 580 http://www.world-nuclear.org/info/Current-and-Future-Generation/Thorium/, 16 november 2013. 581 http://www.pressenza.com/2014/03/thorium-solve-nuclear-weapons-problem/, Thorium does not solve nuclear weapons problem, 4 maart 2014. 582 http://www.inl.gov/technicalpublications/Documents/4480296.pdf , september 2009. (The INL is a U.S. Department of Energy National Laboratory operated by Battelle Energy Alliance) : “the choice between uraniumbased fuel and thorium-based fuels is seen basically as one of preference, with no fundamental difference in addressing the nuclear power issues.” 583 http://www.ucsusa.org/assets/documents/nuclear_power/thorium-reactors-statement.pdf. 584 http://www.tudelft.nl/en/current/latest-news/article/detail/thoriumreactor-schonere-veiligere-en-duurzame-kernenergie-in-zicht/, 1 april 2016.

/29846585 http://delta.tudelft.nl/artikel/de-toekomst-van-kernenergie , 27 april 2015. 586 http://www.fluxenergie.nl/niet-doen/ , 2 juli 2015.

rag587 33 930 XIII, Jaarverslag en slotwet Ministerie van Economische Zaken 2013, Nr. 6 Lijst van vantwoorden, Vastgesteld 12 juni 2014,

en en https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-342362.pdf.

588 https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-34000-XIII-153.pdf. 589 http://www.tudelft.nl/en/current/latest-news/article/detail/thoriumreactor-schonere-veiligere-en-duurzame-kernenergie-in-zicht/, 1 april 2016. 590 http://www.janleenkloosterman.nl/intermediair_20110603.php.: “Het berekenen en optimaliseren van de temperatuur, druk, dichtheid van materialen; het zuiveren van de brandstof’, zegt Kloosterman. ‘Kortom, alle

op anden van de vaten en leidingen die de uiterst agressieve fluorzouten moeten bevatten.

aar is, hoef je het

fysische en chemische aspecten die we in de vingers moeten krijgen. Zo zal zelfs gestudeerd moeten worden de samenstelling van de wEn die dat tientallen jaren aaneen moeten doen, want doordat de brandstof in een MSR vloeibsplijtingsproces niet stil te leggen om afgewerkte brandstof te ontladen en nieuwe brandstof aan te voeren.” 591 http://www.fluxenergie.nl/we-nog-twee-kerncentrales-nodig/, 29 april 2017. 592 https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2015/10/09/nationale-energieverkenning-2015, 9 oktober 2015. 593 https://www.oecd-nea.org/ndd/pubs/2016/7301-uranium-2016.pdf, november 2016, p 39. 594 Zie bijvoorbeeld http://www.2112design.com/blog/lftr/. 595 http://www-pub.iaea.org/MTCD/Publications/PDF/RDS-1-36Web-28008110.pdf, 2016 edition. 596 1 ton uranium-233 geeft 8,7 Terawattuur (Terawattuur staat voor een 1 met 12 nullen); bron: http://energyfromthorium.com/2009/08/08/save-the-uranium-233/. Het elektriciteitsgebruik in 2015 was

F/RDS-1-36Web-wereldwijd 21.856 Terawattuur; bron: http://www-pub.iaea.org/MTCD/Publications/PD28008110.pdf, 2016 edition. Om deze elektriciteit op te wekken met uranium-233 zou dan 21.856 gedeeld door

ere-en-duurzame-8,7 ton uranium-233 nodig zijn geweest, dat is 2510 ton uranium-233. 597 http://www.tudelft.nl/en/current/latest-news/article/detail/thoriumreactor-schonere-veiligkernenergie-in-zicht/, 1 april 2016.

74

on-power-May-598 https://noah.dk/wp-content/uploads/2016/05/J.W.-Storm-van-Leeuwen-Thorium-for-fissi

2016.pdf, mei 2016, p 7. 599 https://www.oecd-nea.org/ndd/pubs/2016/7301-uranium-2016.pdf, november 2016, p 43. 600 http://www.world-nuclear-news.org/NN-Molten-salt-reactor-neutronics-data-released-0807167.html, 8 juli 2016. 601 Email Prof. Jan Leen Kloosterman aan Herman Damveld, vrijdag 20-5-2016 17:19; volledig citaat: “.“In een thoriumreactor ontstaan dezelfde splijtingsproducten als bij de bestaande kerncentrales. In een MSR met thorium

m en hogere actiniden, omdat dit uitgaande van u-233 veel meer

gsproducten worden uit het zout gehaald tijdens reactorbedrijf. Er vinden dus geen transporten plaats van

worden ingekapseld in glas”.

vragen-over-thorium/

ontstaat echter maar heel weinig plutoniuneutronvangst reacties zou vergen dan uitgaande van U-238 zoals in gewone splijtstof (…) De splijtinopgebrande splijtstofelementen naar een opwerkingsfabriek. De afgescheiden splijtingsproducten zullen op locatie 602 Email Prof. Jan Leen Kloosterman aan Herman Damveld, vrijdag 20-5-2016 17:19. 603 http://groenekernenergie.nl/tien- . 604 http://www.co2ntramine.nl/kernafval-en-kernenergie-20-argumenten/, 16 december 2016, paragraaf 9. 605 https://www.deingenieur.nl/artikel/foute-belofte-van-transatomic-power, 2 maart 2017. 606 http://www.co2ntramine.nl/kernafval-en-kernenergie-20-argumenten/, 16 december 2016, paragraaf 14. 607 http://www.americanscientist.org/issues/pub/2010/5/a-thorium-future, september 2010. 608 https://noah.dk/wp-content/uploads/2016/05/J.W.-Storm-van-Leeuwen-Thorium-for-fission-power-May-2016.pdf, mei 2016, p 4. 609 http://www.world-nuclear-news.org/NN-Foundation-in-place-for-Iter-Tokamak-2808144.html, 28 augustus 2014. 610 http://world-nuclear-news.org/NN-New-schedule-agreed-for-Iter-fusion-project-2111164.html, 21 november 2016. 611 https://www.iter.org/proj/inafewlines 612 http://www.world-nuclear-news.org/WR-Iter-decommissioning-to-be-studied-2911165.html, 29 november 2016. 613 http://www.world-nuclear-news.org/WR-Iter-decommissioning-to-be-studied-2911165.html, 29 november 2016. 614 http://www.world-nuclear-news.org/NN-Spherical-tokamak-to-put-fusion-power-in-grid-by-2030-30011702.html , 30 januari 2017. 615 Tokamak Energy's schedule is, he said: build a small prototype tokamak to demonstrate the concept; build a tokamak with all magnetics of high temperature superconductor (achieved in 2015); reach fusion temperatures in a compact tokamak (aiming for 100 million degrees in 2018); achieve close to energy breakeven conditions by 2019; produce electricity for the first time by 2025; put fusion electricity into the grid by 2030. 616 http://www.pbl.nl/sites/default/files/cms/publicaties/pbl-2016-opties-voor-energie-en-klimaatbeleid_2393.pdf, 18 juli 2016.