B-magazine 4

België - BelgiqueP.B.

Gent X3/1549

Oktober 2006 – 2e jaargang – nummer 2 – verschijnt halfjaarlijks – afgiftekantoor Gent X

Borstkankerscreening in de praktijk

Kwaliteit van de screeningsmammografie

Effect van straling

Radiologen aan het woord

Borstkankerscreening in de praktijk

Kwaliteit van de screeningsmammografie

Effect van straling

Radiologen aan het woord

Thie

rry

Bonn

affé

- De

tail u

it acry

l op d

oek -

www

.flem

ishnu

des.c

om

B_magazine_Oktober06.indd 1 11-10-2006 10:02:25

Een voorschrift voor een mammografie… een handeling die u ongetwijfeld al heeft uitgevoerd. Voor welke mammografie kiest u en waar heeft uw patiënte recht op? Met een simpele pennentrek wordt vaak mammo + echo genoteerd en tegelijkertijd de strenge kwaliteitscontrole geschrapt.

Er zijn vele facetten verbonden aan het borstkankeronderzoek. Europa heeft een standaard ontwikkeld die strenge eisen oplegt aan systematische borstkankeropspo-ring, ook in Vlaanderen. Deze richtlijnen bewaken een weloverwogen balans tussen het optimaal aanwenden van de technische mogelijkheden, de maximale opsporing van borstkanker en minimale gezondheidsrisico’s voor de vrouw. Let wel, deze richtlijnen zijn niet bindend voor mammografisch onder-zoek buiten het opsporingsprogramma. B-Magazine zoemt in op één technisch aspect, namelijk het effect van de X-stralen.

Lees verder in dit nummer hoe de radiolo-gen in Vlaanderen scoren in het bevolkings-onderzoek. Halen we de strenge Europese normen? Ervaren de radiologen in erkende mammografische eenheden zelf een veran-dering in hun praktijkvoering en waarom kiezen zij voor een onderzoek dat meer investeringen vraagt en financieel minder opbrengt dan een diagnostische mammo-grafie?

De deelnemende vrouw heeft geen flauw benul van al deze technische aspecten. Zij houdt rekening met de prijs, het advies van de arts, de duurtijd van de resultaatsmede-deling,... De vertrouwensarts is haar raadgever die “gratis” kan associëren met “kwaliteitsvol”, die haar kan uitleggen waarom een bijko-mende echo voor haar al dan niet nodig is, en haar kan verklaren waarom ze enkele weken zal moeten wachten op het resultaat. De vrouw vertrouwt op haar doorverwij-zende arts.

Wat weegt voor u door? Kom meer te weten over de kwaliteitsbewaking van het bevolkingsonderzoek. De redactie van B-magazine kiest alvast voor de screeningsmammografie als beste koop.

De redactie

Hoge kwaliteitseisen of vrije markt? U kiest!

FotowedstrijdB-Magazine daagde u uit om een foto van een buiten-landse affiche of folder over borstkankerscreening naar de redactie te sturen. Blijkbaar heeft u er geen gevon-den, en dus blijft onze restaurantbon nog even in de lade liggen. De redactie heeft de wedstrijdvraag alvast wat vereenvoudigd, nu is het aan u om ze te beantwoorden:“Heeft u een origineel idee om vrouwen aan te sporen om elke twee jaar een screeningsmammografie te laten nemen?”U kan zowel een tekst als een foto opsturen naar: [email protected]

De redactie zelf, altijd alert voor borstaangelegenheden, werd in elk geval verrast door een enorme metershoge affiche langs de E-17. We willen u dit beeld niet onthou-den.

92 %Aantal screeningsmammografieën in Vlaanderen dat in 2004 beant-woordde aan de vooropgestelde radiografische kwaliteitsnorm.

92 %Bron: Gezondheidsconferentie bevolkingsonderzoek naar borstkanker (16 december 2005)


Het “Aanvraagformulier voor screeningsmammografie/ 2 de lezing” is veranderd. Wat is nieuw? Het aanvraagformulier werd aangepast om beter tegemoet te komen aan de wettelijke eisen in ver-band met de bescherming van de persoonsgegevens. De wijzigingen op het formulier houden voorna-melijk verband met de geïnformeerde toestemming die aan de vrouw gevraagd wordt. De rubriek “Bescherming van persoonsgegevens” is nu onderverdeeld in vakjes. Vrouwen worden uit-gebreider geïnformeerd over de beperkingen van de screeningsmammografie (bovenste vakje) en over de registratie en verwerking van haar medische gegevens (onderste vakje). Het tweede vakje reikt haar een aantal keuzemogelijkheden aan in verband met de resultaatsmededeling.

Verwijzende artsen zijn niet verplicht om dit aanvraagformulier te gebruiken. Indien de aanvraag voor een screeningsmammografie gebeurt op een gewoon voorschrift moet het aanvraagformulier op de radiologische dienst met de vrouw besproken en ingevuld worden.

Het gebruik van het aanvraagfor-mulier door de verwijzer biedt een aantal voordelen: - Bij vermelding “mammogra-

fie” op een gewoon voorschrift is het voor de radioloog niet altijd duidelijk of de verwijzer een screeningsmammografie of een diagnostische mammografie aanvraagt. Gebruik van het aan-vraagformulier door de verwijzer sluit deze twijfel automatisch uit.

- Het protocol kan op vraag van de vrouw of de arts naar een tweede (zelfs derde) arts gestuurd wor-den, mits duidelijke vermelding op het aanvraagformulier.

Voor informatie over de aanvraag-formulieren kan u terecht bij de RSC’s. Het nieuwe aanvraagfor-mulier en de actuele lijst van de erkende mammografische eenhe-den vindt u op: www.borstkankeropsporing.be

Bijlage 3, aanvraagformulier (Fa)

Aanvraagformulier voor screeningsmammografie / 2° lezing

In te vul len door de aanvragerGraag een screeningsmammografie bi j (Invullen of kleefbriefje aanbrengen)

Naam en voornaam : Adres : Verzekeringsinstelling : Inschrijvingsnummer :

Huisarts (bewaarder GMD) : Dr ................................................................ ..........................................................................................................................

Geboortedatum: ../../…. INSZ-nummer :(zie kaart rechts boven) : Laatste mammografie op : Datum .. / .. / …. Screening : nee 0 ja 0 Bijgevoegd : nee 0 ja 0 Besluit : 0 normaal 0 afwijking : preciseer ……………………………………………… 0 andere : preciseer …………………………………………………

Antecedenten : Menopauze : nee 0 ja 0 Hormonale substitutie of pilgebruik : nee 0 ja 0

De aanvrager (stempel, datum, handtekening) :

Gelieve een kopie van het protocol te sturen naar : Dr. ……………………………………………………. Adres : …………………………………………………………………………………………………………..

Bescherming van de persoonsgegevens en toestemmingIn de mammografische eenheid werd mij uitgelegd dat screeningsmammografie niet alle bestaande afwijkingen kan opsporen. Een afwijkend resultaat betekent nog niet dat het om kanker gaat. Om dit te weten is verder onderzoek nodig.

Ik ga ermee akkoord dat 1. het resultaat van het onderzoek mij schriftelijk wordt bezorgd op hogervermeld adres; 2. het resultaat van het onderzoek wordt meegedeeld aan de hogervermelde arts of artsen; 3. dit resultaat ook wordt meegedeeld aan mijn huisarts (*); 4. mijn medische gegevens van dit onderzoek worden verzameld en verwerkt (*); 5. de resultaten van eventuele opvolgingsonderzoeken na een afwijkend resultaat, bij mijn behandelende

arts(en) worden opgevraagd, en verder worden verzameld en verwerkt (*); (*) schrappen waar u niet akkoord mee bent Het verzamelen en verwerken van gegevens dient voor de opvolging van mijn eigen gezondheidstoestand, voor het opvolgen van de kwaliteit van het bevolkingsonderzoek in zijn geheel en voor wetenschappelijke doeleinden. Dit alles gebeurt volgens de regels die zijn vastgelegd ter bescherming van de persoonlijke levenssfeer. Het verzamelen en verwerken van medische gegevens gebeurt onder toezicht van een arts van het centrum voor borstkankeropsporing waarmee de radioloog een samenwerkingsovereenkomst heeft en waar ik steeds terecht kan voor aanvulling en verbetering van mijn gegevens.

Datum : . . / . . / . . . . Handtekening

In te vul len door de mammografische eenheid (ME)Opmerkingen van de ME (ten behoeve van de 2° lezer)

Tepelretractie links : 0 rechts : 0 recent: nee 0 ja 0 Wratten/littekens : links : 0 rechts: 0 (Schets op de tekening )

Opmerkingen : .................................................................................................. ........................................................................................................................... ..........................................................................................................................


European Guidelines Kwaliteitsverzekering in borstkankerscreening: elke schakel in het screeningsprogramma telt.

Borstkankerscreening is een complexe multidisciplinaire aangelegenheid. De voordelen van de screening kunnen enkel gerealiseerd worden als de kwaliteit van het programma optimaal is. Dit impliceert de kwaliteit van de opsporing zelf, maar ook van de diagnostiek na de screening en de opvolging van vrouwen bij wie door de screening een afwijking vastgesteld werd.Kwaliteitsverzekering van borstkankerscreening vereist een degelijk management en de moni-toring van het volledige screeningsproces. In Vlaanderen wordt dit in eerste instantie opgeno-men door de Vlaamse Gemeenschap, de vijf RSC’s en hun consortium.

De “European guidelines for quality assurance in breast cancer screening and diagnosis, 4de ed.” beschrijven 39 prestatie-indicatoren die van bij de aanvang van het opsporingsprogram-ma moeten opgevolgd worden. Voor elk van deze parameters wordt een aanvaardbaar en een gewenst kwaliteitsniveau vooropgesteld.

Zij hebben betrekking op:- epidemiologische aspecten (bijvoorbeeld m.b.t. de participatiegraad, het resultaat van de

screeningtest, het resultaat van het opvolgingsonderzoek, het aantal intervalkankers);- fysische en technische aspecten (bijvoorbeeld m.b.t. de stralingsdosis, de beeldkwaliteit voor

zowel analoge als digitale mammografie);- radiografische aspecten (bijvoorbeeld m.b.t. de compressie, de positionering);- radiologische aspecten (bijvoorbeeld m.b.t. de grootte van de invasieve kankers, DCIS);De parameters houden verder ook verband met de multi-disciplinariteit bij de diagnose, patho-logie, chirurgie, gegevensverzameling en de monitoring. Er worden ook normen vooropgesteld voor de werking en de erkenning van borstklinieken, en richtlijnen voor training en communicatie.

Hieronder geven we ter illustratie een paar epidemiologische, radiografische en radiologische parameters met de resultaten in Vlaanderen voor het screeningsprogramma (2003-2004), en ter vergelijking ook de Europese norm.

Parameters Niveau 2003-2004 Europese norm: aanvaardbaar (tussen haakjes gewenst) kwaliteitsniveau

Dekkingsgraad (1) 35,9% 70% (75%)

Radiografisch goede kwaliteitsproportie * (2) 92% >85%

Technische herhalingsproportie ** (3) 0,4% <3% (1%)

Verwijzingen voor verder onderzoek (4) 5% <5%

Verder onderzoek gekend (5) 77,3%

Detectiegraad door screening (6) 5,4 per duizend >4,5 per duizend

Detectiepercentage invasieve kankers (7) 83,1% 90% (80%-90%)

Detectiepercentage invasieve kankers≤10 mm (8) 24,3% ≥25% (≥30%)

Detectiepercentage DCIS (9) 16,9% 10% (10-20%)

* slaat enkel op de periode 2004 (°1934 -1953), ** volledige gegevens vanaf 3/2004Bronnen: Gezondheidsconferentie bevolkingsonderzoek naar borstkanker (16 december 2005) en Draaiboek Vlaams bevolkings-onderzoek naar borstkanker (versie 16 december 2005)


Globaal betekent dit dat op 1.000 gescreende vrouwen er 50 zijn met een afwijkend screenings-resultaat en 5 met borstkanker. Van die 5 vrouwen met borstkanker heeft 1 vrouw een in situ kanker en 4 vrouwen een invasieve kanker waarvan 1 vrouw een borstkanker heeft die niet groter is dan 1 centimeter.

Zoals blijkt uit de cijfers in de tabel zijn de eerste resultaten over de periode 2003-2004 bevre-digend, met uitzondering van de participatiegraad van de vrouwen. Cijfers over de periode 2005-2006 zullen aantonen of deze trends zich doorzetten.

Ook u vormt een belangrijke schakel in dit kwaliteitsproces, en dit vanaf de verwijzing tot en met de opvolging van het resultaat van de screening, zowel op medisch als communicatief vlak.

Verklaring van de begrippen: (1) Dekkingsgraad (Screeningmammography coverage rate): het percentage vrouwen van de

volledige doelgroep dat binnen een bepaalde periode een screeningsmammografie had. (2) Radiografische-goede-kwaliteitsproportie (Proportion of women with a radiographically

acceptable screening examination): het percentage vrouwen met een voor tweede lezing aangeboden screeningsmammografie van goede radiografische kwaliteit.

(3) Technische-herhalingsproportie (Technical recall rate): het percentage vrouwen waarbij om technische redenen de screeningsmammografie herhaald wordt, hetzij op het moment van de screening, hetzij na heroproep.

(4) Oproep-voor-opvolgingsproportie (Recall rate for further assessment): het percentage van de gescreende vrouwen dat opgeroepen wordt voor een opvolgingsonderzoek omwille van een afwijkend screeningsresultaat.

(5) Het percentage van dossiers van vrouwen waarvan het RSC de gegevens van de opvolgings-onderzoeken kent.

(6) Detectiegraad door screening (Detection rate): het aantal vrouwen per 1.000 gescreende vrouwen met een histopathologisch bewezen screengedetecteerde borstkanker in een bepaalde periode.

(7) Detectiepercentage invasieve kankers (Proportion of screen-detected cancers that are inva-sive): het percentage vrouwen met een screeninggedetecteerde invasieve borstkanker.

(8) Detectiepercentage invasieve kankers ≤10 mm: het percentage vrouwen met een screening-gedetecteerde invasieve borstkanker kleiner of gelijk aan 10 mm van het totaal aantal vrouwen met een screeninggedetecteerde invasieve borstkanker.

(9) Detectiepercentage DCIS: het percentage vrouwen met een screeninggedetecteerd ductaal carcinoma in situ van het totaal aantal vrouwen met een screeninggedetecteerde borstkan-ker.


Meer info: http://europa.eu.int, samenvatting op: http://bookshop.eu.int

B-Magazine engageerde zich in een vorig nummer om de stellingen van Dr. H. Stuer systematisch te

bespreken. We namen deze keer een deel van stelling 2 onder de loupe:

“Het regelmatig laten nemen van een screeningsmammo-grafi e heeft een zeker cancerogeen effect door

accumulatie van straling.”


Zijn de stralingsrisico’s verbonden aan deelname aan het Vlaamse borstkankeropsporingsprogramma significant ?

Een aantal vrouwen vraagt naar de risico’s die voor hen verbonden zijn aan de X-stralen die gebruikt worden voor de screeningsmammografieën. Meestal wordt deze vraag genegeerd of wordt een ontwijkend antwoord gegeven als: “Er zijn geen risico’s aan verbonden.” De polemiek rond de stralingsrisico’s voor de patiënt bij het medisch gebruik van X-stralen wordt echter gevoed door de media (cfr. Canvas Terzake 25 juli jl.). Zij zetten deze risico’s sterk in de verf, vertrekkende van een aantal gevallen van misbruik van X-stralen. De vraag: “Hoe groot zijn nu de risico’s voor een vrouw bij deel-name aan het Vlaamse borstkankeropsporingsprogramma?” is een terechte vraag, die een kwantitatief antwoord vereist. Gebaseerd op de beschikbare epidemiologische gegevens willen we een zo objectief mogelijk antwoord formuleren.

Eerst en vooral is het risico waarvan sprake, het ontstaan van borstkanker door de X-stralen. Over de inductie van borst-kanker door straling bestaat een uitgebreide set van epidemiologische gegevens 1. Deze gegevens zijn vooral gebaseerd op patiëntengroepen, waarbij de borsten herhaaldelijk hoge dosissen X-stralen toegediend kregen door langdurige fluo-roscopie van de thorax bij de behandeling van longtuberculose 2,3. Over optreden van borstkanker na mammografie, al dan niet binnen een borstkankeropsporingsprogramma, zijn geen gegevens beschikbaar. Het risico op stralingsgeïndu-ceerde borstkanker blijkt zeer sterk afhankelijk te zijn van de leeftijd bij blootstelling: hoe ouder, hoe lager het risico4. Recente in vitro experimenten met celculturen tonen verder aan dat de biologische effecten van mammografie X-stralen ongeveer vier maal groter zijn dan die van X-stralen gebruikt voor andere radiologische toepassingen voor dezelfde dosis 5. Vertrekkende van deze gegevens bedraagt het risico op stralingsgeïnduceerde borstkanker door deelname aan het Vlaamse borstkankeropsporingsprogramma voor een vrouw in de leeftijdsgroep 50-60 jaar 14 op 100.000. Dit bete-kent dat we mogen verwachten dat op 100.000 gescreende vrouwen er 14 gevallen van borstkanker door de X-stralen zullen worden veroorzaakt. Voor de vrouwen in de leeftijdscategorie 60-70 jaar bedraagt dit risico 10 op 100.000. Voor deze risicoschattingen werden de stralingsdosissen van de borst gebruikt zoals nu van toepassing binnen het borstkan-keropsporingsprogramma. Het risico van deze stralingsdosis correspondeert met de dosis die iedereen gedurende één kwartaal krijgt van natuurlijke stralingsbronnen als kosmische straling 6. In dit licht kunnen de stralingsrisico’s van de screening uiterst gering worden genoemd en vormen ze dus zeker geen reden om niet deel te nemen aan het borstkan-keropsporingsprogramma.

Daarnaast staat ook dat door deelname aan het borstkankeropsporingsprogramma effectief een aantal borstkankerge-vallen in een vroeg stadium worden gedetecteerd. Volgens de gegevens bekomen binnen het momenteel lopende borst-kankeropsporingsprogramma, laat mammografiescreening de diagnose toe van 6 borstkankers per 1.000 gescreende vrouwen. Wanneer we dit aantal vergelijken met de risicoschatting voor borstkanker geïnduceerd door de screening, dan is de detectiegraad 50 maal groter dan de inductiegraad, waaruit het nut van de mammografiescreening onomstotelijk blijkt.

Zoals reeds vermeld neemt het stralingsrisico wel toe bij blootstelling op jongere leeftijd. Dit is één van de argumenten om een borstkankeropsporingsprogramma slechts vanaf een leeftijd van vijftig te starten. Verder is het ook van groot belang dat de stralingsdosis die de borst ontvangt, binnen het screeningsprogramma onder controle blijft. Hiervoor werden binnen het Vlaamse programma een aantal organisaties aangeduid, die via periodieke controles van de mam-mografietoestellen de beperking van deze stralingsdosis garanderen. Hoeksteen van dit kwaliteitszorgprogramma is een dagelijkse check van de apparatuur in samenwerking met de radiologische diensten. Dit programma omvat tevens een aantal testen, die de beeldkwaliteit hoog en constant moeten houden. Nieuwe ontwikkelingen in de radiologie met de introductie van de digitale beeldvorming, laten een reductie toe van de stralingsdosis van de borst bij digitale mam-mografie. Toepassing van deze technieken binnen het borstkankeropsporingsprogramma zal de stralingsrisico’s voor de vrouw tot echt verwaarloosbaar reduceren.

Hubert ThierensQCC-Centrum voor Fysische en Technische Kwaliteitscontrole in de Radiologie-UGent

1. UNSCEAR 1994 Report of the United Nations Scientific Committee on the Effects of Atomic Radiation. Sources and effects of ionizing radiation.

2. Miller et al. Mortality from breast cancer after irradiation during fluoroscopic examinations in patients being treated for tuberculosis. N. Eng. J. Med. 321: 1285-1289 (1989)

3. Boice et al. Frequent chest X-ray fluoroscopy and breast cancer incidence among uberculosis patients in Massachusetts. Radiat. Res. 125: 214-222 (1990)

4. Heyes et al. Enhanced biological effectiveness of low energy X-rays and implications for the UK breast screening programme. Brit. J. Rad. 79: 195-200 (2006)

5. Heyes and Mill. The neoplastic transformation potential of mammography X-rays and atomic bomb spectrum radiation. Radiat. Res. 162: 120-127 (2004)

6. Milieu- en natuurrapport Vlaanderen MIRA-T 2002

B-Magazine engageerde zich in een vorig nummer om de stellingen van Dr. H. Stuer systematisch te

bespreken. We namen deze keer een deel van stelling 2 onder de loupe:

“Het regelmatig laten nemen van een screeningsmammo-grafie heeft een zeker cancerogeen effect door

accumulatie van straling.”


Radioloog, uw mening graag Een tiental radiologen uit de provincies West- en Oost-Vlaanderen stonden B-magazine te woord:

Waarom als radioloog instappen in het Vlaams

programma en een “erkende mammografische een-

heid” worden?

Alle radiologen die we aan het woord lieten, zijn van

mening dat de borstpathologie voor élke medische

praktijk nl. zowel voor huisartsen, gynaecologen

als voor radiologen, op het preventieve én curatieve

vlak belangrijk is. Dankzij de screening kunnen

meer vrouwen onderzocht worden, niet enkel de

vrouwen met een klacht. Men kan als dokter niet

aan de zijlijn blijven toekijken.

“We dienen actief mee te werken aan deze preven-

tieve campagnes om de morbiditeit en mortaliteit

terug te dringen. De voorwaarde hiervoor is erken-

ning als mammografische eenheid. Zie het maar als

onze deontologische plicht!”

Hoe ervaren de radiologen de kwaliteitsnormen

waaraan ze dienen te voldoen?

Voor radiologen is kwaliteit heel belangrijk want

het gaat tenslotte om patiënten, dus kunnen ze zich

vinden in de hoge kwaliteitseisen van het screenings-

programma. Weliswaar brengt het voldoen aan de

normen een extra financiële kost en personeelsbelas-

ting met zich mee. De apparatuur diende aangepast

te worden, cassettes en negatoscopen moeten vlugger

vervangen worden en het personeel stuurt dagelijks

1 en wekelijks 3 opnames voor controle door naar de

universitaire controlecentra.

“Het is een extra stimulans om de foto’s goed en kwa-

liteitsvol te nemen”. liteitsvol te nemen”.

Hoe keken de radiologen toen en hoe kijken ze nu

naar de borstkankerscreening?

Aanvankelijk was er bij een aantal radiologen toch

enige scepsis vanwege de strenge regelgeving en het

administratieve meerwerk. Maar gaandeweg bewijst

het programma zijn nut. Het zou goed zijn indien nog

meer vrouwen de weg naar de screeningsmammogra-

fie zouden vinden.

“Nazicht van complexe screeningsdossiers, nl. waar

een derde lezing gebeurt, werkt didactisch voor de

radiologen. De interpretatie van mammografieën

door de radiologen evolueert naar teamwork!”

Oost-Vlaanderen stonden B-magazine te woord: Oost-Vlaanderen stonden B-magazine te woord: Welke belangrijke taak zien de radiologen voor

zichzelf in het programma? Om vals-positieve en vals-negatieve resultaten te

vermijden, kiezen radiologen ervoor een zo goed

mogelijke foto af te leveren aan het RSC en een

nauwkeurige eerste lezing uit te voeren, waarvoor

ze indien mogelijk de vergelijking maken met

vroegere opnames. Naast dit technische aspect

is het voor hen belangrijk een vrouwvriendelijk

onderzoek te doen waar het correct informeren

van de vrouw een deel van is.“Wij vormen als het ware een brug tussen het

meer anonieme RSC en de patiënt en laten alles

in een meer persoonlijke sfeer verlopen.”

Wat is sterk en wat zwak in het screeningspro-gramma?

Sterktes

- De tweejaarlijkse persoonlijke uitnodiging.- Vrouwen die anders geen mammografie zou-

den laten nemen, worden bereikt.- De lage toegangsdrempel.- Het gratis onderzoek.- Betrokkenheid van lokale radiologische dien-sten, waardoor de vrouw in een voor haar gekende dienst terecht kan.- De kwaliteitscriteria.- Het niet systematisch nemen van een echografie.

Zwaktes

- De screeningsmammografie is nog te weinig zichtbaar gemaakt voor de doelgroep.- De mammografie kan vrouwen een vals gevoel van veiligheid geven.- De mammografie is niet sluitend, 15% van de borstkankers wordt nog gemist.- Door de onvoorspelbare opkomst, zijn de afsprakenlijsten van het RSC weinig bruik-

baar.- Het stockeren van de foto’s vraagt personeel

en ruimte.- De wachttijd voor de resultaatsmededeling.- De radioloog kan niet beslissen om, indien

nodig, toch bijkomend een echo te nemen.

Wat verwachten radiologen van het Regionaal

Screeningscentrum?

Bovenaan de lijst met verwachtingen aan het adres

van de RSC’s staat het ontvangen van cijfermateriaal,

bvb de participatiegraad binnen het eerste en het

tweede spoor. Topics als ondersteuning, netwerking

en een goede communicatie vullen de lijst verder

aan. Concreet vertaalt zich dat in:

- Een vlotte 2de lezing en snelle communicatie naar

de vrouw, radioloog en huisarts/gynaecoloog.

- Feedback over fouten die voorkomen en wat

daaraan te doen.

- Coaching bij de overgang naar de digitale

mammografie.

- Technische uitleg: bvb over positionering,

voor het betrokken personeel.

- Organiseren van (regelmatig) overleg tussen

radiologen en screeningscentrum, bvb eenmaal

per jaar een moment waarop bepaalde topics wor-

den toegelicht en besproken en waar plaats is om

met collega’s van gedachten te wisselen.


Welke belangrijke taak zien de radiologen voor

zichzelf in het programma? Om vals-positieve en vals-negatieve resultaten te

vermijden, kiezen radiologen ervoor een zo goed

mogelijke foto af te leveren aan het RSC en een

nauwkeurige eerste lezing uit te voeren, waarvoor

ze indien mogelijk de vergelijking maken met

vroegere opnames. Naast dit technische aspect

is het voor hen belangrijk een vrouwvriendelijk

onderzoek te doen waar het correct informeren

van de vrouw een deel van is.“Wij vormen als het ware een brug tussen het

meer anonieme RSC en de patiënt en laten alles

in een meer persoonlijke sfeer verlopen.”

Wat is sterk en wat zwak in het screeningspro-gramma?

Sterktes

- De tweejaarlijkse persoonlijke uitnodiging.- Vrouwen die anders geen mammografie zou-

den laten nemen, worden bereikt.- De lage toegangsdrempel.- Het gratis onderzoek.- Betrokkenheid van lokale radiologische dien-sten, waardoor de vrouw in een voor haar gekende dienst terecht kan.- De kwaliteitscriteria.- Het niet systematisch nemen van een echografie.

Zwaktes

- De screeningsmammografie is nog te weinig zichtbaar gemaakt voor de doelgroep.- De mammografie kan vrouwen een vals gevoel van veiligheid geven.- De mammografie is niet sluitend, 15% van de borstkankers wordt nog gemist.- Door de onvoorspelbare opkomst, zijn de afsprakenlijsten van het RSC weinig bruik-

baar.- Het stockeren van de foto’s vraagt personeel

en ruimte.- De wachttijd voor de resultaatsmededeling.- De radioloog kan niet beslissen om, indien

nodig, toch bijkomend een echo te nemen.

Last but not least …welke verwachtingen hebben

de radiologen t.a.v. de huisartsen en de gynaeco-

logen?

De verwachtingen situeren zich op verschillende

vlakken, gaande van het uitnodigen van de vrou-

wen tot en met het coördineren van de vervolgon-

derzoeken. We plaatsen ze op een rijtje:

- Duidelijk aangeven of een screeningsmam-

mografie (bij asymptomatische vrouwen) dan

wel een diagnostische mammografie (bij een

duidelijke afwijking) aangewezen is. - Vrouwen aansporen om deel te nemen aan het

bevolkingsonderzoek. Het positief advies van

de artsen kan de vrouw overhalen om toch aan

het bevolkingsonderzoek deel te nemen.

- Toezien dat het tijdsinterval van 2 jaar geres-

pecteerd wordt.- Het officiële aanvraagformulier gebruiken.

- Patiënten goed informeren en realistische

verwachtingen voorhouden: de mammografie

biedt geen 100% zekerheid, het bestaan van

intervalkankers, het niet altijd zichtbaar zijn

van een tumor, …- De vervolgonderzoeken coördineren en dit

voor hun patiënten in de juiste context plaat-

sen.

Met welke vragen, angsten en misvattingen van de

vrouwen worden de radiologen geconfronteerd?

- Dat er bij vrouwen nog veel vragen, angsten en

misvattingen bestaan rond de borstkankerscree-

ning bewijst het uitgebreide antwoord op deze

vraag! Veel van deze angsten en misvattingen kun-

nen rechtgezet worden door een goede begeleiding

van de verpleegkundige die de screeningsmammo-

grafie neemt en het blijven informeren van vrou-

wen door alle betrokken partners.

- Veel vrouwen zijn bang voor het onderzoek zelf:

angst voor de straling en de pijn door de compres-

sie van de borsten. Er doen wilde verhalen de

ronde over de mammografie.

- 3 op 4 vrouwen zijn bang voor het resultaat en vra-

gen er onmiddellijk en expliciet naar.

- De meeste vrouwen panikeren wanneer er een

vervolgonderzoek vereist is. In de brief voor verder

onderzoek zou nog meer benadrukt kunnen wor-

den dat er in de meeste gevallen niets aan de hand

is.- Vrouwen denken dat ze na een mammografie voor

2 jaar volledig veilig zijn. Ze begrijpen niet vol-

doende de beperkingen van het onderzoek.

- Sommigen denken dat ze na 70 jaar geen borstkan-

ker meer kunnen krijgen aangezien de screening

dan stopt.

- Zij denken dat, als ze geen pijn voelen, er geen

sprake kan zijn van borstkanker.

- Vrouwen kennen het verschil tussen een diagnos-

tische mammografie en een screeningsmammo-

grafie niet. Ze willen vaak ook een echo hebben,

maar dat dit niet nodig zou zijn, vinden velen maar

raar.

Met dank aan Dr. K. Goemaere, Dr. W. Milants, Dr. K. Schutyser, Dr. F. Devlies, Dr. F. Danneels, Dr. E. Blindeman, Dr. D. Spruyt, Dr. P. Dochy, Dr. P. Braeckevelt en Dr. B. Van Overmeire.

- Toezien dat het tijdsinterval van 2 jaar geres-- Het officiële aanvraagformulier gebruiken.

- Patiënten goed informeren en realistische

van een tumor, …- De vervolgonderzoeken coördineren en dit

voor hun patiënten in de juiste context plaat-

sen.

Wat verwachten radiologen van het Regionaal

Screeningscentrum?

Bovenaan de lijst met verwachtingen aan het adres

van de RSC’s staat het ontvangen van cijfermateriaal,

bvb de participatiegraad binnen het eerste en het

tweede spoor. Topics als ondersteuning, netwerking

en een goede communicatie vullen de lijst verder

aan. Concreet vertaalt zich dat in:

- Een vlotte 2de lezing en snelle communicatie naar

de vrouw, radioloog en huisarts/gynaecoloog.

- Feedback over fouten die voorkomen en wat

daaraan te doen.

- Coaching bij de overgang naar de digitale

mammografie.

- Technische uitleg: bvb over positionering,

voor het betrokken personeel.

- Organiseren van (regelmatig) overleg tussen

radiologen en screeningscentrum, bvb eenmaal

per jaar een moment waarop bepaalde topics wor-

den toegelicht en besproken en waar plaats is om

met collega’s van gedachten te wisselen.


Radiologen, partner in lokale sensibiliseringDe redactie ging eens kijken in de LOGO’s om de verschillende lokale sensibiliseringsprojec-ten waaraan radiologen en mammografische eenheden meewerken te belichten. Radiologen zien duidelijk een taak voor de ME weggelegd om vrouwen te informeren en te sensibilise-ren. Ze zijn mee onderdeel van het lokale netwerk dat vrouwen kan bereiken.

Dr. Geert Villeirs, UZ Gent: “Vrouwen reageren over het algemeen positief op de foto’s”.

In de wachtzaal voor mammo en echo op de dienst radiologie van het UZ Gent hangen foto’s en een beknopte tekst over het borstonderzoek. Er wordt bvb. uitgelegd wat een mammografie is, hoe ze genomen wordt, waarop gelet wordt enz. Dr. G. Villeirs vindt deze foto’s heel belangrijk. Ervaring wijst uit dat angst voor de mammografie vaak berust op onwetendheid. Door aan de wachtende dames op een aanschouwelijke manier te tonen wat er tijdens het onderzoek gebeurt, worden ze op hun gemak gesteld en de angst voor het onder-zoek enigszins weggenomen. Vrouwen reageren over het algemeen positief op de foto’s. Informatieve prenten in de wachtzaal.

Dienst radiologie UZ Gent.

Infostand. Dienst radiologie AZ St. Blasius Dendermonde.


Radiologen, partner in lokale sensibiliseringDr. Leo Verguts, AZ Waasland: “Een blijvende sen-sibilisering is noodzakelijk, zowel van de vrouwen als van de artsen”

AZ Waasland nam deel aan de openbedrijvendag van 3 oktober 2004. In het ziekenhuis werd voor de bezoekers een parcours uitgestippeld langs verschillende diensten, waaronder de mammogra-fische eenheid. Een verpleegkundige gaf uitleg bij het mammografietoestel en de uitvoering van het onderzoek. Op de informatiestand lagen folders met uitleg rond het borstzelfonderzoek, het bevol-kingsonderzoek, het onderscheid tussen een scree-ningsmammografie en een diagnostische mammo-grafie,… In een powerpointvoorstelling werd alles nog eens herhaald. Ook Amazone, een zelfhulp-groep van vrouwen met borstkanker, was die dag aanwezig. Er werd een aparte uitgave van de personeelskrant Horizon aan dit evenement gewijd, die aan elke bezoeker en medewerker werden meegegeven. Om van het screeningprogramma een succes te maken en zo de sterfte door borstkanker terug te dringen, is het belangrijk dat er zoveel mogelijk vrouwen deelnemen. In het kader van de openbedrijvendag leek het Dr. Verguts dan ook zinvol om de mammografische eenheid in het parcours op te nemen en vrouwen van de doelgroep attent te maken op borstkanker en vroegtijdige opspo-ring ervan door middel van een screeningsmam-mografie. De samenwerking met het LOGO en de zelfhulpgroep Amazone versterkte daarbij de boodschap die de mammografische eenheid wilde uitdragen. Ook in de toekomst blijven verdere ini-tiatieven noodzakelijk, zowel naar de vrouwen als naar de artsen.

Dr. Marian Van Laere, Temse: “Geboeid door de reacties van de huisartsen”

"Samen met het LOGO informeerde ik de huisartsen van twee LOK’s over het scree-ningsprogramma. Ook werden de participa-tiecijfers toegelicht en heel wat vragen van de artsen beantwoord. Op één van deze verga-deringen verbaasden de huisartsen zich over hun geringe deelname via het eerste spoor. Als verklaring gaven ze aan dat ze het eigenlijk veel te druk hebben om actief de vrouwen te mobiliseren. Een screeningsprogramma zien de meeste artsen misschien toch als een taak voor de overheid, waarbij zij aanwezig zijn op het moment dat er problemen zijn. Ik heb deze vergaderingen graag bijgewoond om de reacties van de artsen te kennen, en vond mijn bijdrage nuttig omdat ik de screening zo eventueel toch een persoonlijk gezicht kon geven."

Openbedrijvendag, AZWaasland.

Uitleg bij het mammografietoestel Sint-Niklaas.


Dr. Hilde Durant, Lochristi: “Medische expertise in een cultureel kader”

"In Wachtebeke werd, in samenwerking met 3 gemeentebesturen, het toneelstuk "Ontboezemingen" opgevoerd. Het stuk zelf werd ingeleid door de schrijfster Frieda Joris en er was een passende culturele omkadering met versierde borstbeelden, keramieken bustes en een fototentoonstelling met verhalen van vrou-wen. Ik werd gevraagd aanwezig te zijn bij de nabespreking van het toneelstuk om eventuele medische vragen te beantwoorden in de mate van het mogelijke. De omkadering vond ik werkelijk bijzonder geslaagd, het toneelstuk zeer treffend, "to the point". De vragen achteraf waren eerder schaars, wat mij eigenlijk verwonderde. Al bij al een avond waarvan ikzelf toch ook genoten heb. Beslist een aanrader voor andere gemeentes!"

Dr. F. Devlies, AZ OLV van Groeninghe: “Preventie is de eerste stap in goede geneeskunde”.

Volgens Dr. F. Devlies zijn radiologen snel geneigd om te denken dat ze weinig kunnen bijdragen tot sensi-bilisering, alhoewel ze toch op verschillende manieren de screening kunnen stimuleren. Hij geeft een aantal voorbeelden uit eigen ervaring. Radiologen kunnen informatie aanbieden, bijvoorbeeld door affiches op te hangen in de wachtzaal of door folders beschikbaar te stellen. Daardoor wordt de screening makkelijker bespreekbaar, bvb. wanneer de patiënte zich aanmeldt voor een ander onderzoek, en weet zij ook beter wat een screeningsmammografie praktisch inhoudt. De stap om een afspraak te maken wordt hierdoor vaak wat kleiner.

Anderzijds kunnen radiologen ook actie ondernemen, specifiek gericht op screening. Een voorbeeld hier-van is het initiatief van de radiologen van het AZ Groeninge tijdens de openbedrijvendag van 2001. Deze opendeurdag stond volledig in het teken van borstkanker. Via een parcours door het ziekenhuis konden de bezoekers kennis maken met meerdere facetten : zelfonderzoek, diagnostische onderzoeken en de soorten behandelingen. Elk van deze thema’s werd in verschillende stands verder uitgewerkt.Op de stand van de medische beeldvorming werd onder andere het onderscheid uitgelegd tussen een diag-nostische en een screeningsmammografie. Er werd verteld hoe een mammografie praktisch in zijn werk gaat, voor wie het nuttig is, vanaf welke leeftijd, enz. Het geheel was opgezet om de aandacht voor en de interesse van de bevolking in borstkanker te stimuleren. Dat is iets wat elke arts in zijn dagelijks werk ook zoveel mogelijk zou moeten proberen te doen, want pre-ventie is de eerste stap in goede geneeskunde.

Chris Van der Beken, H-Hartziekenhuis Roeselare-Menen: “Achteraf was er telkens nog een losse babbel waar nog heel wat vragen en verhalen aan bod kwamen”

In Menen werd een sensibilisatieactie voor borstkankerscreening en baarmoederhalskankerscreening uit-gewerkt door de Toegankelijkheidsraad, waarin naast vertegenwoordigers van het stadsbestuur ook leden van verenigingen en de welzijnssector zetelen. Na overleg werd geopteerd om een oproep te doen aan alle verenigingen om na te gaan of er interesse bestond bij hun leden om infosessies bij te wonen in het H-Hartziekenhuis in Menen. Die interesse was er, en er werden 4 infosessies ingericht met telkens 25 à 30 deelneemsters.

Tijdens de infosessies werd ingegaan op de medische aspecten van borstkanker, een bezoek gebracht aan het mammografietoestel waar een verpleegkundige de nodige uitleg gaf, en door de borstverpleegkundige info gegeven over de opvolging na de diagnose.

Achteraf was er telkens nog een losse babbel waar nog heel wat vragen en verhalen aan bod kwamen.

Infosessie Sint-Niklaas.


De meeste acties gebeurden in samenspraak met LOGO. Werken deze voorbeelden aanstekelijk en wilt u ook uw lokaal steentje bijdragen aan de sen-sibilisering? Wilt u meer informatie of inspiratie i.v.m. de praktische organisatie?

[email protected] brengt u in contact met het LOGO (Lokaal Gezondheidsoverleg) van uw regio.

Wetenschappelijke bijscholing in gemengde genees-kundige kring Geraardsbergen.

Theaterstuk Ontboezemingen.

Marleen Van Rijsselberghe, directie verpleging AZ Lokeren: “Samenwerking en informele con-tacten”

AZ Lokeren stapte tijdens de maanden april en mei 2006 mee in de lokale acties die het stads-bestuur van Lokeren zou opzetten om vrouwen te bereiken. In een eerste actie werd het perso-neel van de stad, van het OCMW en van het zie-kenhuis aangespoord om de infosessie over het vroegtijdig opsporen van borstkanker te volgen. De infosessies werden gegeven door 2 gynaeco-logen uit het ziekenhuis, die dit ook vroeger al deden. Personeel dat de infosessie volgde, kon in een tweede fase een begeleid bezoek bren-gen aan de erkende mammografische eenheid. Hiervoor was de interesse eerder gering. Om ook bezoekers van het ziekenhuis te sensibili-seren om een screeningsmammografie te laten nemen, werden in de wachtzaal van de medische beeldvorming, de gang van de materniteit en de inkomhal van het ziekenhuis infostanden opgesteld. Beschilderde borstbeelden waren de aandachtstrekker op de tafels, waarop allerlei informatiefolders werden geschikt en waarop de tentoonstelling in de bibliotheek werd aangekon-digd. Het geregeld aanvullen van deze folders gebeurde door aangesteld personeel.

Preventie vindt Marleen Van Rijsselberghe, als één van de verantwoordelijken in een gezond-heidszorginstelling, belangrijk en dit zowel naar het personeel als naar de algemene bevolking. De kans om samen te werken met lokale part-ners zoals het stadsbestuur en het OCMW, bete-kende ook dat de tijdsinvestering haalbaar was. Doordat in de stad simultaan verschillende ini-tiatieven (tentoonstelling, persartikel, infostand op het stadhuis en OCMW, …) liepen, kreeg de bevolking langs verschillende kanalen signalen. Het ziekenhuis is meestal slechts een korte tus-senschakel in de continuïteit van de zorg aan mensen. De externe contacten zijn een meer-waarde voor het ziekenhuis. Door samen te wer-ken en ook informele contacten te hebben, krijgt het ziekenhuis een beter zicht op wie waarmee bezig is en kan aansluiting gezocht worden met een eigen aanbod.


De deelname aan het screeningsprogramma voor borst-kanker is nog niet wat het zou moeten zijn. Uit de literatuur komt telefonische herinnering als de meest belovende mogelijkheid van sensibilisatie naar voor. Prof. Dr. Guido Goelen wou weten hoeveel inspanning er nodig is om via deze methode meer vrouwen aan te zetten om zich te laten screenen voor borstkanker. RSC VUB heeft dit uitgetest in Aalst, Lede, Ninove, Erpe-Mere en Haaltert, en kon op de gemeenten reke-nen voor de logistieke steun: lokaal, telefoon, attentie voor de vrijwilligsters, enz.De vrouwen die voor het sensibiliseringsproject geko-zen werden, hadden recent een uitnodigingsbrief gekre-gen. Die groep werd in 2 verdeeld: de ene helft werd opgebeld en de andere helft niet. Diegenen die gebeld werden, kregen een telefoontje in de week die vooraf-ging aan de afspraak voor een screeningsmammografie in de uitnodigingsbrief. De bellers hielden zich aan een vast stramien van een beperkt aantal vragen. Het was niet de bedoeling met allerlei argumenten pro screening op de proppen te komen.In de startfase, in Aalst, belden de medewerkers van het screeningscentrum zelf de vrouwen op zodat zij de methodiek op punt konden stellen. Later werd in de andere gemeenten beroep gedaan op lokale vrijwillig-sters. Aanvankelijk werkten enkel vrijwilligsters mee die zelf borstkanker gehad hebben. Nadien werd enkel als voorwaarde gesteld dat de bellers vrouwen van 50 t.e.m. 69 jaar waren, dus uit de doelgroep van het bevol-kingsonderzoek. Alle vrijwilligsters namen deel aan 2 opleidingsmomenten.

Wat heeft de telefoonactie opgeleverd? Volgens Prof. Dr. Guido Goelen kan je bij de meeste sensibiliseringsacties het effect niet juist meten, maar met dit project wel. Wat je niet kunt meten, en hij ver-moedt dat dit ook een sterke invloed heeft, is het effect van mond-aan-mond reclame dat de vrijwilligsters onbewust op gang zetten. Bij de concrete uitvoering werden twee problemen ervaren: vrouwen uit de doelgroep die geen telefoon-nummer hadden (15%) en vrouwen die niet thuis waren (maximaal 3 contactpogingen). De vrijwilligsters konden uiteindelijk 90% bereiken van de groep die ze opgebeld hebben. Dat is een groot succes.40-50% van de vrouwen die de vrijwilligsters aan de telefoon kregen en die in aanmerking kwamen om een screeningsmammografie te laten nemen (en dus bij-voorbeeld niet in behandeling waren voor borstkanker of om andere reden recent een diagnostische mammo-grafie kregen) nemen nu deel! Toch een bevredigend effect!Van de vrouwen die toch geen screeningsmammografie zouden laten nemen, gaf twee derden als reden op dat ze eerder een klassieke of diagnostische mammografie lieten nemen.In vergelijking met de groep die niet gebeld werd, verhoogde door dit project het aantal vrouwen dat een screeningsmammografie liet nemen slechts met 5%. Kwalitatief gezien is werken met vrijwilligers een meerwaarde. Zij deden het beter dan de mensen die beroepsmatig met screening bezig zijn. De vrijwilligers toonden een enorme interesse en waren zeer gemoti-veerd. Alle vrijwilligers vonden het fijn om aan het project mee te werken.

Vrijwilligers verhogen participatiegraad d.m.v. telefoonactie Project van Prof. Dr. Guido Goelen (RSC VUB).

De gebelde vrouwen waardeerden de inspanning en waren zeer positief aan de telefoon, vooral omdat de bellers vrouwen waren uit hun gemeente die ze kenden. Dit werkte beter dan met bellers van het screenings-centrum.

Is dit project voor herhaling vatbaar?Volgens Prof. Dr. Guido Goelen is dit project zeker voor herhaling vatbaar, mits een aantal voorwaarden:- Nu werden de telefoonnummers tegen betaling beko-

men, dit zou gratis moeten kunnen.- De logistieke steun van de gemeenten is onontbeer-

lijk.- Voldoende gemotiveerde vrijwilligers kunnen

betrekken, wat niet echt een probleem lijkt.

Een gesprek met vrijwilligster Monique Schets

Wat heeft u ertoe aangezet om deel te nemen als vrijwil-liger aan dit project?Omdat ik 20 jaar geleden geconfronteerd werd met borstkanker en ik daardoor screening zeer nuttig vind.

Hoe zijn de reacties van de vrouwen die u belde?Ze waarderen het zeer sterk dat wij ons hiervoor inspannen en staan ook zeer open voor het telefonische contact. Borstkanker is mede door de media uit de taboesfeer gehaald en de meeste vrouwen zijn er zich van bewust dat ze er zelf iets aan moeten doen. Het is een onderwerp dat hen nauw aan het hart ligt.

Met welke problemen werden jullie geconfronteerd?Geen. De mensen waren zeer aanspreekbaar, en wij hadden de indruk dat ze ook oprecht waren.

Bent u blij dat u hebt meegewerkt aan dit project?Ja, ik merkte dat de vrouwen meer bereidwillig waren omdat ik in hun gemeente woon, en sommigen me ken-nen. Op deze manier staan wij dichter bij de mensen en kunnen we ze daardoor beter bereiken. Ik ben blij dat ik door dit project meer vrouwen heb kunnen overtui-gen om deel te nemen aan het borstkankerscreenings-programma.

Vrijwilligsters in Erpe-Mere


Ilah: "amai, dat is een leuk blad dat jullie maken!"

Toen B-Magazine aan Dr. F. Devlies vroeg of hij het laatste nummer van B-Magazine gelezen

had, greep hij er onmiddellijk naar want het lag binnen handbereik op een klein stapeltje

documenten. Hij stelde dat hij het van voor naar achter en van achter naar voor gelezen had.

De recente cijfers en de interviews met gekende collega's vond hij het meest interessant.

Kathleen De Baets, OCMW Lochristi: "Een zeer mooie publicatie: in het oog springend,

duidelijk en zeer concreet."

De leden van de Algemene Vergadering van LOGO Zuid-West-Vlaanderen antwoordden

volmondig “ja” op de vraag of ze B-Magazine hadden ontvangen en gelezen.

Vanuit verschillende hoeken: "Kan B-Magazine “Vlaams” in plaats van regionaal?"

Stof tot nadenken voor de redactieraad.

Wij blijven benieuwd naar uw reactie. Mail naar [email protected]

Indien u B-Magazine liefst enkel per post of per e-mail ontvangt, kunt u ons dit

eveneens laten weten.

114.782 bh’s, 111 km lang

Op Cyprus hebben vrouwen in mei 2006 het wereld-record van de langste ketting met bh’s gebroken. De BH’s waren verzameld in Duitsland, Groot-Brittannië, Nederland en Cyprus. Hun bedoeling was borstkanker onder de aandacht te brengen van de publieke opinie. Wie doet nog beter?(Belga / www.soroptimist.nl)


VERANTWOORDELIjKE UITGEVERDr. Luc Bleyen, K 3, 4e verd. De Pintelaan 185, 9000 Gent

REDACTIELEDEN

Kathleen Bevernage,LOGO Roeselare-Tielt vzwDr. Luc Bleyen,RSC UGVicky Coudenys,LOGO OIVD vzwKatia De Busscher,LOGO-Waasland vzwProf. Dr. Jacques De Grève,Prof. Dr. Guido Goelen, RSC VUBJoke De Kimpe,LOGO Schelde-Dender vzwDr. Danny De Pril,LOGO ZOV vzwDr. Katelijne De Rijck,LOGO Regio Aalst vzwNadine De Smedt,LOGO Zuid-West-Vlaanderen vzwMariane De Vriendt,RSC UGHille Janssen,LOGO Meetjesland vzwMarleen Roesbeke,LOGO Gent vzwSabine ’t Kindt,RSC VOBTine Verfaillie,LOGO Brugge vzw CONTACT

LOGO Brugge: 050/32 72 95LOGO Gent: 09/235 74 24LOGO Meetjesland: 09/376 97 51LOGO OIVD: 051/51 07 33LOGO Regio Aalst: 053/76 47 47LOGO Roeselare-Tielt: 051/27 27 17LOGO Schelde-Dender: 052/38 05 65LOGO-Waasland: 03/766 87 78LOGO Z-O Vlaanderen: 055/23 23 83LOGO Z-W Vlaanderen: 056/44 07 94RSC UG: 09/240 36 36RSC VOB: 050/32 70 60RSC VUB: 02/477 56 16

Lay-out – Denis VerstichelCartoon – IlahVoor- en achterpagina:www.flemishnudes.com Thierry BonnafféFoto theaterstuk Ontboezemingen: Michel Van De Voorde

B-Magazine wordt verstuurd naar artsen in Oost-en West-Vlaanderen


B-magazine 4

Documents

Transcript of B-magazine 4