Arbowijzer 4 - Kwartsstof

Arbowijzer 4 | Werken met kwarts | Kwarts of kwatsch? | 09099-1

FNV BOUW BESTAAT UIT FNV BOUW & INFRA, FNV AFBOUW EN ONDERHOUD, FNV MEUBEL & HOUT EN FNV WOONDIENSTEN

09

09

9

ARBOWIJZER 4

Werken met kwarts

Kwarts of kwatsch?

Steen. De bouw kan niet zonder. Hetis dan ook duurzaam en degelijk. Duswerken duizenden bouwvakkers metsteen of steenachtige materialen. Bijdat werk komt bijna altijd stof vrij. Insteenstof zit dikwijls het kankerver -wekkende bestanddeel kwarts. Watzijn de risico’s en hoe hou je ze zoklein mogelijk? Achter gronden entips & trucs op een rij.

Herziene 2e uitgave,april 2009

>

>

>

>

>

>

>

Inhoudsopgave

Stof zijt gij... .......................................... 1

Wat is kwartsstof ................................ 2

Piepen en hijgen.................................. 3

Wat zegt de wet? ................................ 7

Tips & trucs omkwartsstof te weren ........................... 8

Meer weten?....................................... 11

Nuttige adressen.............................. 12

Stof zijt gij...‘De één werpt stof op, de ander krijgt het in het oog’, aldus eenoud Chinees spreekwoord. En nog zo’n spreekwoordelijke waarheid:‘Het is onmogelijk stof te doen opwaaien zonder dat enkele liedenhoesten’.

Stof is niet gezond. Maar sommige soorten stof zijn ronduit onge zond.Steenstof bijvoorbeeld. Met name vanwege de kwarts die er in zit.Kwarts komt van nature voor in veel soorten gesteenten. Sinds jaaren dag is bekend dat het inademen van kwartshoudend stof gezond -heidsproblemen veroorzaakt. Stoflongen zijn daarvan het bekendstevoorbeeld. Maar sinds enige tijd staat kwarts ook op de internationalelijst van kankerverwekkende stoffen. Reden genoeg dus om de stof -blootstelling zo laag mogelijk te houden.


Wat is kwartsstof?

Een groot deel van de aardkorst, gesteenten en rotsen bestaat uitzogenaamde ‘silicaten’. Dat zijn verbindingen waarin siliciumvoorkomt. Het voor de gezondheid meest schadelijke silicaat iskristallijn kwarts. Het komt voor in grondstoffen die in de bouw veelworden gebruikt. Het zit bijvoorbeeld in betonsteen, cellenbeton,(kalk)zandsteen, metselstenen en tegels (zie kader). Dat het er inzit is geen probleem, want op zich zijn kwartshoudende materialenniet schadelijk. Maar de bewerking ervan wel. Want daarbij komtkwartsbevattend steenstof vrij. De kleine stofdeeltjes verspreidenzich door de lucht en kunnen door inademing diep in de longendoordringen. En daar kan het kwartsbevattend stof schadeaanrichten.

Kwarts gewogenBouwmaterialen worden ‘kwartshoudend’ genoemd bij een kwartsgehalte van meer dan 1.5% opgewichtsbasis. Een aantal veel voorkomende kwartshoudende bouwmaterialen op een rij.

Materiaal gewichtspercentage kwarts

Zandsteen 50 - 90%Kalkzandsteen 30 - 83%Cellenbeton 12 - 44%Betonsteen 25 - 40%Beton 20 - 30%Baksteen 10 - 25%Gips 0 - 3,5%

Beton, cellenbeton, metselbaksteen, kalkzandsteen en diverse soorten natuursteen (kwartsiet,verschillende soorten graniet, leisteen) zijn voorbeelden van materialen met een hoog kwartsgehalte. Veel gebruikte materialen met een laag kwartsgehalte zijn gips(blokken), cement (het zand/cementmengsel bevat wel kwarts), marmer en basalt.


Piepen en hijgen

Inademen van stof is nooit gezond. Of dat nou huisstof, houtstof ofsteenstof is. Als je regelmatig in een stoffige omgeving werkt, kunje last krijgen van niesbuien, benauwdheid en andere ademhalings -problemen. Kwartsstof is een kankerverwekkende stof. In Nederlandzijn er grenswaarden voor gevaarlijke stoffen die op gezondheids -kundig niveau moeten worden bepaald. Voor de groep kankerver -wekkende stoffen bestaan er zogenaamde MAC-waarden. Omdat bijdeze stoffen in principe elke hoeveelheid kanker kan veroorzaken,is een scherpe grenswaarde niet te stellen. De MAC is dus dewaarde, waarbij het risico op kanker enorm klein is, zo klein dat hetverwaarloosbaar is. Bij kwartsstof mag er een maximale hoeveelheidstof in de werklucht aanwezig zijn. De hoogte van de grens- enMAC-waarden is daarbij afhankelijk van de gezondheidsschade diehet kan veroorzaken. Hoe ernstiger de gevolgen, hoe lager de MACof grenswaarde. Kwarts kan alleen tot gezondheidsproblemenleiden als het doordringt tot in de kleinste luchtwegen. Alleen dekleinste (respirabele) kwartsdeeltjes zijn daarom gevaarlijk.Kwartsstof is heel fijn stof, dat niet of nauwelijks te zien is. Voorkristallijn kwartsstof bestaat een aparte MAC-waarde omdat hetsilicose en longkanker kan veroorzaken (zie kader).

SilicoseInademing van kristallijn kwarts kan longfibrose veroorzaken. Beterbekend onder de naam silicose of ‘stoflong’. Het longweefsel wordtstar doordat er bindweefselvorming optreedt. Een aandoening dievooral bij mijnwerkers veel voorkomt. Maar helaas komt het ookonder bouwvakkers voor. Silicose ontstaat meestal geleidelijk, na langdurige blootstelling(tientallen jaren) aan kwartsstof. Het verraderlijke is dat de meestemensen in eerste instantie niet zoveel merken, maar er pas oplatere leeftijd echt last van krijgen. De klachten beginnen methoesten, kortademigheid, benauwdheid, hijgen en pijn op de borst.Als de blootstelling aan stof stopt, kunnen de klachten verminderen.Maar de longen zijn dan al wel onherstelbaar beschadigd. Als destofblootstelling aanhoudt, verergeren de klachten. De kortademig -heid kan zo erg worden dat na verloop van tijd zelfs normaaltraplopen niet meer mogelijk is. In dit stadium zijn de klachtenonomkeerbaar, zelfs als de blootstelling stopt. Hoe meer stof eringeademd wordt, hoe meer schade er ontstaat en die schade isniet meer te herstellen. Naast deze langzame ontwikkeling van de ziekte, kan silicose ooksneller ontstaan. Namelijk na inademing van erg hoge concentratieskwartsstof. De ziekte openbaart zich dan meestal 1 tot 5 jaar na de

MAC voor kwartsstofMAC-waarden (Maximale AanvaardeConcentratie) geven aan hoeveel ervan een stof in de werklucht aanwezigmag zijn. De kans op gezondheids -schade is zo klein dat je nauwelijksnog van een risico kunt spreken,veelal een miljoenste kans. Zelfs bijlevenslange blootstelling kun je erdus vanuit gaan dat het veilig is. Dewettelijke grenswaarde voor bloot -stelling aan kwarts is 0.075 mg/m3

gerekend over 8 uur. Deze normbiedt volgens deskundigen voldoendewaarborg tegen het ontstaan vansilicose. Longkanker kan bij diekwarts concentraties dan ook nietontstaan.


blootstelling en is dodelijk. Iemand die lijdt aan silicose isgevoeliger voor andere longaandoeningen zoals bijvoorbeeld TBC.

KankerKwartsstof kan longkanker veroorzaken. Dat staat sinds enige tijdvast. Dit komt door langdurige irritatie van het longweefsel doorinademing van te hoge concentraties kristallijn kwarts. Dat isslecht nieuws. Maar het goede nieuws is, dat blootstelling ondereen bepaalde concentratiegrens niet tot kanker kan leiden. Dat isde conclusie van het IARC (internationaal kankeronderzoeks centrum)en de Gezondheidsraad. Als de blootstelling de MAC-waarde voorkwartsstof niet overschrijdt zullen silicose en longkanker nietoptreden. Goede stofbeperkende maatregelen moeten de hoeveel -heid kwartsstof op een veilig niveau houden.

RisicogroepenKwarts komt alleen vrij bij het bewerken van steenachtige materialen.Met name bij het werken in slecht geventileerde binnenruimte kan deconcentratie kwartsstof hoog oplopen. Daarnaast zijn de samen -stelling en de aard van het materiaal van invloed op het vrijkomen vankwartsstof. Bij het mechanisch bewerken van harde materialen komtbijvoorbeeld meer schadelijk stof vrij dan bij het bewerken van zachtematerialen. Vooral bij het boren, frezen, hakken, schuren/slijpen,stralen/boucharderen en zagen ontstaat veel kwartsstof. De normwordt daarbij fors overschreden (zie kader). Dat is een bedreiging voorde bewerker, maar ook voor anderen die in dezelfde ruimte werken. Ofvoor degenen die de ruimte schoonmaken. Asfaltfrezers, betonboorders,blokkenstellers ruwbouw, koppen snellers, slopers, sleuvenhakkers,kabel- en buizenleggers, terrazzowerkers, tegel zet ters, vloeren leggers,voegers en wanden plafondmonteurs hebben dagelijks met kwarts -stof te maken. Maar ook straatmakers lopen risico; bijvoorbeeld bijhet op maat maken van trottoirbanden, stenen en tegels.Het risico op gezondheidsschade door kwarts is afhankelijk van dekwartsconcentratie in de werklucht en de duur van de blootstelling.Hoe langer en hoger je wordt blootgesteld, hoe meer van hetschadelijke stof je inademt. Daarnaast is de kans op schadeafhankelijk van de gezondheid en individuele gevoeligheid voor stof envan de zwaarte van het werk. Tijdens zwaar werk adem je sneller endieper, waardoor je meer lucht (en dus stof) binnenkrijgt. De hoogtevan de concentratie kwartsstof in de werklucht is afhankelijk van:Het kwartsgehalte van het bewerkte materiaal. Met name productenwaarin veel zand is verwerkt, bevatten een hoog gehalte kwarts.De wijze van be- of verwerken.De aard van de werkplek (buiten, binnen, grote of kleine ruimte).De mate van ventilatie of afzuiging.Door maatregelen op deze punten is de kans op gezondheids -schade te beperken.


Kwarts gemetenHoeveel kwarts komt er bij de verschillende bewerkingen van steenachtig materiaal in deinademingslucht? En hoe effectief zijn maatregelen? Een overzicht.

Activiteit Kwartsstof in de lucht Afname door maatregel (mg/m3) (%)

Zagen tot ca. 15- zagen met watertoevoer > 95%- zagen met afzuiging 75% - 95%Frezen (sleuven) tot ca. 15- frezen met afzuiging 75% - 95%Frezen (vlakken) tot ca. 15- frezen met afzuiging > 95%- werpstralen (blastrac) > 95%Boren tot ca. 2.5 - boren met watertoevoer > 95%- boren met afzuiging 50% - 90%Slijpen van voegen tot ca. 8.5- met afzuiging > 95%- met watertoevoer > 95%Schuren/slijpen van vlakken tot ca. 15- met watertoevoer > 95%- met afzuiging 75% - 95%Hakken (buiten) tot ca. 3- hogedruk waterstralen > 95%- kraken (heipalen) > 95%- hakken met afzuiging 50% - 90%Hakken (binnen of op afgeschermde steiger) tot ca. 15- hogedruk waterstralen > 95%- hakken met afzuiging 50% - 90%- hakapparatuur op bobcat 30% - 70%Gritstralen/zandstralen tot ca. 15- hogedruk waterstralen > 95%- zuigkopstralen > 95%- werpstralen (vloeren) > 95%- nevenstralen + grit 95%- stralen met water + zand/grit 50% - 80%Puinruimen rond 1.5- in cabine met toevoer van lucht via stoffilter > 95%- puinruimen (na natsproeien) 0% - 80%Aanbrengen spuitbeton rond 0.5Vegen tot ca. 1- zuigen > 80%


Let op je lijfVeel werknemers in de bouw hebben last van stof: 11% van de medewerkers op de bouwplaats zegtlast te hebben van kortademigheid (Stichting Arbouw, 2007). Het percentage mensen dat blootgesteldwordt aan stof (niet alleen steenstof) is zelfs nog fors hoger. Welke beroepen hebben last van stof?

Beroepen stof % kortademig %

Betonwerker 57 15Blokkensteller 48 12Dakdekker 68 11Grondwerker 39 12Heier 39 12Kabel- en buizenlegger 28 17Machinaal houtbewerker 61 8Machinist grond-, weg- en waterbouw 35 10Metaalbewerker 58 12Metselaar 58 9Monteur afbouw 63 13Natuursteenbewerker 61 16Opperman 47 13Constructieschilder 67 21Steigerbouwer 53 20Straatmaker 51 13Stukadoor 74 15Tegelzetter 81 15Timmerman 56 10Voeger 64 16Wegenbouwer 36 9

Maatregelen op maatEr zijn veel beroepen in de bouw waarbij kwartsstof een probleemis. Deze Arbowijzer geeft algemene tips & trucs om de blootstellingte beperken. Gedetailleerde maatregelen per beroepsgroep treft uin folders van de Stichting Arbouw onder andere over de: voeger,metselaar, terazzowerker, stukadoor, blokkensteller, vloerenlegger,wanden plafondmonteur, straatmaker en tegelzetter. Ook is er eenaparte folder over natuursteen De folders zijn gratis aan te vragenbij Arbouw (zie ‘Meer weten?’). Daarnaast is er door de StichtingArbouw een keuzewijzer ontwikkeld (www.stofvrijwerken.nl). Hier isbij uw handgereedschap een passende stofzuiger te vinden.


Wat zegt de wet?

Een werknemer moet veilig kunnen werken, ook met kwarts -houdend materiaal. De werkgever is verplicht daarbij te helpen. Datstaat in een aantal wetten, regels of overeenkomsten. Kern van dewet is dat alle kankerverwekkende stoffen vervangen moetenworden door minder schadelijke alternatieven. Aangezien kwartseen kankerverwekkende stof is, geldt dit ook voor kwarts.

Om de risico’s van het werken met kankerverwekkende enmutagene stoffen en kankerverwekkende processen te kunneninschatten, te vermijden en in elk geval tot een minimum terug tebrengen, zijn in het Arbobesluit regels voor het werken met dezestoffen opgenomen. De werkgever is verplicht om alle mogelijkerisico’s door arbeid voor werknemers te inventariseren en tebeoordelen. Dit gebeurt aan de hand van een risico-inventarisatieen -evaluatie (RI&E). De exacte teksten hierover zijn terug te vindenin Hoofdstuk 4 van het Arbobesluit, afdeling 2, artikel 4.11 t/m4.23

Verder staat in artikel 4.60 het zandsteenverbod: het is verbodenom zandsteen te bewerken, verwerken of in voorraad te houden,behalve als dit noodzakelijk is voor het behoud van monumentenals bedoeld in de Monumentenwet 1988. En in artikel 4.61 enzandstraalverbod: Het is verboden te stralen met een stof diekwarts of een andere vorm van vrij kristallijn siliciumdioxide meerdan 1% bevat.

Daarnaast wordt in hoofdstuk 2, afdeling 5 van het Arbobesluit nogspeciaal aandacht geschonken aan het Bouwproces. Hier staatonder andere dat in de ontwerpfase al rekening moet wordengehouden met de verplichtingen voor de arbeidsomstandigheden inde uitvoeringsfase op de bouwplaats. Ook moet er een Veiligheids-& Gezondheidsplan opgesteld worden voor bijzondere gevaren,zoals kwartsstof.

Tot slot staan in de cao voor de Bouwnijverheid in artikel 70a en70b bijzondere veiligheids- en arbobepalingen voor bouwplaatswerk -nemers en UTA-werknemers.


Tips & trucs om kwartsstof te weren

Stof, neem ’t niet te luchtigMinder of geen kwartsstof in de bouwlucht. Hoe bereik je dat? Tips& trucs voor verbeteringen op een rij. Oplossingen die de bron vanhet probleem aanpakken, hebben altijd de voorkeur. De Arbowetschrijft dat trouwens ook voor. Als bronoplossingen niet kunnen,zijn vaak andere verbeteringen voor handen. Pas in laatsteinstantie komen persoonlijke beschermingsmiddelen uit de kast.

1. BronoplossingBronoplossingen beginnen op de tekentafel, in de ontwerpfase. Deontwerper kan kiezen voor materialen met een lager kwartsgehalte.Bijvoorbeeld gipsblokken in plaats van gasbeton, niet-kwarts houdendin plaats van kwartshoudend natuursteen, niet kwartshoudendevulstof (bijvoorbeeld amorfe silica) in mortels verwerken.Houd in de materiaalkeuze ook rekening met de hardheid van hetmateriaal. Bewerken van harde materialen veroorzaakt meestalmeer fijn respirabel kwartsstof dan bij zachte materialen. Dat geldtechter niet voor alle soorten bewerking. Bij het hakken van zachtematerialen komt juist weer meer stof vrij. Kies een werkmethode waarbij zo weinig mogelijk stof vrijkomt. Hetbewerken van vloeren is minder stoffig wanneer dat gebeurt met dewerpstraaltechniek (blastrac) in plaats van gritstalen. Een andervoorbeeld: bij het uithakken van voegen ontstaat minder stof danbij het slijpen. Ook voor het frezen zijn er goede alternatieven.Bijvoorbeeld kunnen PVC-kokers bij prefab-bouw in het betonworden gegoten. Dan blijft er veel minder freeswerk over. Een andergoed voorbeeld: blokken knippen in plaats van ze te zagen.De planning is belangrijk. Als alle partijen op tijd de juiste tekeningenhebben, kan een bouwbedrijf maatregelen treffen om risico’s tevoorkomen. Een goede planning voorkomt dikwijls onnodigebewerkingen op de bouwplaats.Een goede maatvoering beperkt bewerkingen op de bouwplaats.Laat de leverancier (waar mogelijk) elementen op maat aanleveren. Gebruik technieken waarbij uitsparingen in het beton al tijdens hetstorten worden gemaakt. Dat kan met bekistings-, instort- ensparingsvoorzieningen. De technieken zijn eenvoudig en goedkoopen sparen bovendien veel bewerkingen uit. Ook innovatieve oplossingen zijn mogelijk. Een gewone lichtschakelaarkan worden vervangen door een infrarood-schakelaar. Dat scheeltfreeswerk.Reiniging van kwartshoudende materialen alleen laten gebeuren,wanneer dat echt nodig is.


Vervang bij renovatie niet-dragende, kwartshoudende wanden doorkwartsvrije alternatieven wanneer de renovatie veel bewerkingen indie wanden noodzakelijk maakt. Beoordeel of een bepaalde bewerking wel nodig is. Is schuren echtzinvol, of is het alleen maar voor de zekerheid ingepland? Bij sloopwerk ontstaat veel stof. Vermijd zo veel mogelijk handmatigslopen. Maak bij voorkeur gebruik van cabinevoertuigen. Verder isdemonteren van (delen van) het bouwwerk minder stoffig dan stukslaan. Bij knippen en zagen ontstaat weer minder stof dan bijslopen met de hamer.

2. Beperking blootstellingAls er toch kwartsstof vrijkomt, kan die het beste zo snel mogelijkworden afgezogen. Nog voordat je het kunt inademen. Daarvoormoet de afzuiging goed aansluiten op het werkvlak. Gebruik dusboor-, schuur- en zaagmachines met ingebouwde afzuiging.Er zijn tal van minder bekende afzuigsystemen. Bij spiraalborenvanaf acht millimeter bijvoorbeeld, is afzuigen via de kern mogelijk.Zo wordt meteen het boorgat schoongezogen. Andere voorbeeldenzijn het afzuigsysteem voor de asfaltfrezer, de boorhamer metstofafzuigingLet bij aanschaf, gebruik en onderhoud van afzuigapparatuur opeen aantal zaken. Het filter en het afzuigsysteem moetenvoldoende capaciteit hebben en geschikt zijn voor het vrijkomendestof. Als dat niet het geval is, slaat het filter snel dicht of is deopvangbak te klein. Dan komt er toch nog stof vrij. Nieuwe afzuigapparatuur moet voorzien zijn van een CE-markering.Daarmee is gewaarborgd dat aan een aantal minimumeisen isvoldaan.Blaas stof niet weg met perslucht. Daarmee wordt het stof alleenmaar verspreid. Het is veel beter om een (industriële) stofzuiger tegebruiken.Gebruik bij voorkeur hydraulisch aangedreven gereedschap. Doorpneumatische aandrijving kan stof opwaaien. Bij elektrische appa -ratuur is dat al minder en hydraulisch gereedschap voorkomt het.Ruim stof op de bouwplaats zo snel mogelijk op. Stof dat blijftliggen, kan weer opdwarrelen en dus worden ingeademd. Door materiaal nat te bewerken (zagen, frezen, hakken, boren)verspreidt vrijkomend stof zich niet. Nat of vochtig stralen veroorzaakt minder stof dan droog gritstralen. Zuig koelwater op en laat het niet in de omgeving weglopen. Datvoorkomt dat na opdrogen van het koelwater schadelijk kwartsstofvrijkomt.Goede ventilatie op de werkplek kan het stof verminderen. Goedventileren is mogelijk als ramen nog niet geplaatst zijn of geopendkunnen worden en wanneer tussenwanden nog ontbreken. Schermde werkplek niet af met zeildoek.


Probeer de werkzaamheden waarbij stof vrijkomt zoveel mogelijk ineen aparte ruimte te doen, zodat anderen geen last van je hebben.

3. Persoonlijke beschermingAls er ondanks voorgaande maatregelen veel stof is, gebruik danadembescherming. De werkgever moet deze aan u geven. Gebruikin ieder geval adembescherming op momenten dat u last heeft vanhet vrijkomend kwartsstof, uw machine niet werkt met koelwater,de afzuiging onvoldoende effectief is en als u werkt in kleinere ofslecht geventileerde ruimten.De keuze van een goed beschermingsmiddel is belangrijk maar nieteenvoudig. Laat u door een deskundige adviseren over de voor uwwerk geschikte persoonlijke bescherming. Ademhalingbescherming tegen stof bestaat uit maskers en filters.Het masker bepaalt de bescherming en het filter het soort stofwaartegen wordt beschermd. Bij het werken met kwartsstof moet uwerken met een volgelaatsmasker met P3-filter voorzien vanaangeblazen lucht. Ook als er buiten gewerkt wordt. Een snuitje isniet voldoende. In combinatie met afzuiging of nat werken is eenhalfgelaatsmasker met filtertype P2 voorzien van eenuitademventiel meestal goed genoeg.

Meer specifieke oplossingen zijn te vinden in de arbocatalogus.Hier vindt u per beroep oplossingen om de blootstelling aankwartsstof te voorkomen of te beperken. Zie surftips voor dewebsite.


Meer weten?

Meer weten over de risico’s van kwartsstof? Neem contact op metde helpdesk van FNV Bouw: 0900 368 2689 (lokaal tarief)

LeestipsA-blad Natuursteen. Stichting Arbouw.Kwartsstof te lijf: ben jij een stoffig type. Stichting Arbouw.Stofbeheersing in de afbouw- en onderhoudssector. StichtingArbouw.Arbouw-advies. Ademhalings bescherming. Stichting Arbouw.

SurftipActuele informatie over kwarts en andere arbo-onderwerpen vindt uonder het kopje ‘Werk en inkomen’ op de diverse sectorsites vanFNV Bouw. Zie: www.fnvbouw.nl.www.stofvrijwerken.nl


Nuttige adressen

Bureau Beroepsziekten FNVPostbus 580961040 HB AmsterdamT 020 581 69 92F 020 581 69 93E [email protected] www.bbzfnv.nl

IvamPostbus 181801001 ZB AmsterdamT 020 525 50 80F 020 525 58 50E [email protected] www.ivam.uva.nl

Stichting ArbouwPostbus 2133840 AE HarderwijkT 0341 46 62 00F 0341 46 62 11E [email protected] www.arbouw.nl

TNO Kwaliteit van LevenBusiness Unit Arbeid Polarisavenue 1512132 JJ HoofddorpT 023 554 93 93F 023 554 93 94E [email protected] www.tno.nl/kwaliteit_van_leven

Colofon Uitgave FNV Bouw | Herziene 2e uitgave: april 2009 | Oorspronkelijke Tekst: Bus & co, april 1999 |

Fotografie: Piet den Blanken, Bert Janssen, Marcel Minnée, Sjaak Ramakers | Opmaak: Studio FNV Bouw |

Woerden, april 2009

Arbowijzer 4 - Kwartsstof

Documents

Transcript of Arbowijzer 4 - Kwartsstof