Arbowijzer 18 - Werken met isolatiematerialen

Arbowijzer 18 | Werken met isolatiematerialen | Vele warme vezels | 10254-1

FNV BOUW BESTAAT UIT FNV BOUW & INFRA, FNV AFBOUW EN ONDERHOUD, FNV MEUBEL & HOUT EN FNV WOONDIENSTEN

10

16

6

ARBOWIJZER 18

Werken metisolatiematerialenVele warme vezels

Tienduizenden werknemers zijndagelijks in de weer metisolatiematerialen. Bijna de helft vanhen klaagt regelmatig over irritatiesaan huid, neus en keel. Is dat alles ofis er meer loos? In deze arbowijzerwordt de warme deken opgelicht. Entips en trucs om er wat aan te doen.

Herziene 2e uitgave, september 2010

>

>

>

>

>

>

>

>

Inhoudsopgave

Warmte op z’n plek .......................... 1

Soorten isolatiemateriaal ............... 2

Synthetischeisolatiematerialen .............................. 8

Natuurlijkeisolatiematerialen ........................... 11

Wat zegt de wet?.............................. 15

Tips & trucs voorgezond isoleren................................. 16

Meer weten? ....................................... 19

Nuttige adressen.............................. 20

Warmte op z’n plek In de bouw wordt heel wat afgeïsoleerd. Energiebesparing is daar-voor het belangrijkste motief. Een goede zaak. Bijna alle soortenisolatiematerialen zijn vrij goedkoop en leveren een flinke energie-besparing. De terugverdientijd is daardoor zeer kort. Toch kleven erook nadelen aan isolatie. De materialen die ervoor gebruikt wor-den, zijn vaak opgebouwd uit vezels. Bij het uitpakken, verplaat-sen, aanbrengen en verwijderen van isolatiematerialen is de werk-nemer bijna altijd blootgesteld aan vrijkomende vezels en stof. Hoeongezond zijn isolatiematerialen nu eigenlijk? Wat zijn de risico’sen hoe pak je ze aan?


Minerale isolatiematerialen

Soor ten isolatiemateriaalDe traditionele isolatiematerialen zijn te verdelen in drie hoofdgroe-pen: minerale (glas- en steenwol, keramische isolatiematerialen),synthetische (kunststoffen als PUR-, PIR- UF- en PS-schuim) ennatuurlijke materialen (zoals kurk, papier, vlas-, houten schapenwol). De minerale isolatiematerialen worden het meest gebruikt. Ze zijngoedkoop en worden op grote schaal geproduceerd en toegepast.Voor degene die ermee werkt zijn minerale isolatiematerialen min-der voordelig. Ze geven vaak klachten, van huidirritaties en jeuk toten met klachten aan de luchtwegen. De kunststofmaterialen, voor-al schuimen in vaste en sprayvorm, zijn in het gebruik meestal wei-nig schadelijk. Wel is de productie van deze synthetische isolatie-materialen belastend voor het milieu. Van de meeste natuurlijke isolatiematerialen is zowel het produc-tie- als het verwerkingsproces vrijwel niet schadelijk voor mens enmilieu. De overheid stimuleert de toepassing van deze materialen.Een nadeel is dat niet met alle natuurlijke materialen al veel erva-ring is opgedaan. Sommige natuurlijke materialen bevatten scha-delijke brandwerende middelen. Verder zijn ze in aanschaf over hetalgemeen nog duurder dan andere isolatiematerialen omdat er nogniet zoveel vraag naar is.

Vezels: deeltjes on the moveMinerale isolatiematerialen bevatten veel vezelmateriaal. Glas- ensteenwol en keramisch isolatiemateriaal danken daaraan hun iso-lerend vermogen. Tegelijkertijd kunnen die vezels bij het verwerkenknap irritant zijn. Letterlijk zelfs. Sommige vezels, zoals die van asbest, zijn ronduit gevaarlijk enzelfs kankerverwekkend. Van glas- en steenwol neemt men tegen-woordig aan dat ze niet kankerverwekkend zijn. Keramische vezelszijn dat wél. Verder is bekend dat vezels die aan de volgende crite-ria voldoen bij inademing kankerverwekkend kunnen zijn: vezels met een lengte van meer dan 5 micrometervezels met een diameter kleiner dan 3 micrometervezels met een lengte-diameterverhouding groter dan 3vezels die slecht oplossen in het longvocht.

Vezels die bovenstaande grootte hebben, kunnen na inademing totin de longen doordringen (zgn. ‘respirabele’ vezels). De meestevezels van glas- en steenwol hebben een diameter tussen de 2 en9 micrometer. Vandaar dat het grootste deel meestal niet respira-bel is. De schadelijkheid van respirabele vezels is afhankelijk vande dosis (de concentratie ervan in de lucht) en de blootstellings-


duur (kort of lang, vaak of zelden). Vezels die na inademing in delongen niet (asbest) of pas na lange tijd (keramische vezels) oplos-sen, zijn gevaarlijker dan vezels die onder invloed van vocht rela-tief snel in de longen oplossen, zoals glas-, slakken- en steenwol-vezels. Ook maakt het uit of de vezels in de lengte splijten - zoalsasbest - of in de breedte, zoals glas- en steenwol (zie figuur). Jeuken huidirritaties worden vooral veroorzaakt door de blootstellingaan grote vezels.


Risico’s per isolatiemateriaal

MMMFMan Made Mineral Fibers (MMMF) zijn alle vezelachtige producten,die niet van natuurlijke oorsprong, maar door de mens gemaaktzijn. De meest toegepaste MMMF-producten zijn steenwol, glaswol(glasvezels en glasmicrovezel) en keramische vezels. Voordelenvan deze kunstvezels ten opzichte van andere isolatiematerialenzijn de onbrandbaarheid, de bestendigheid tegen oplosmiddelen enrotting, de waterafstotendheid, de vormbestendigheid en de goedegeluidsisolatie. MMMF-isolatiemateriaal is zeer geschikt voor warm-te- en brandwerende isolatie. Voor geluidsisolatie wordt meestalMMMF-materiaal gebruikt dat is opgebouwd uit grove, niet inadem-bare vezels.

Let op je lijf

Soor t Risico

Minerale vezels:MMMF (man made mineral fibers):- glas- en steenwol, glasfoam, perlite, Acute huidirritatie, jeuk, dermatitis (huidontsteking), eczeem,

vermiculite, slakkenwol allergieën, oogaandoeningen (als de vezels in het oog terechtkomen).Irritatie luchtwegen, bronchitis, astma, longfibrose (bindweefsel -vorming in de longen, waardoor benauwdheid optreedt).

- keramische en kristallijne vezels Acute huidirritatie, jeuk, dermatitis, eczeem, allergieën, oogaan -doeningen (als de vezels in het oog terecht komen). Kankerverwekkend (risico op longkanker).

Natuurlijke minerale vezels:- glasachtige vezels (vulkanisch glas Huidirritatie, luchtwegirritatie.

of Pelee’s hair)- kristallijne vezels

- asbest Kankerverwekkend (longkanker, mesothelioom).- wollastoniet Kankerverwekkend (waarschijnlijk).

Synthetisch materiaal:- PUR, PIR, UF en PS-schuim De deeltjes zijn te groot om door de longen opgenomen te worden.

Bij PUR-schuim: kleine kans op blootstelling aan de verharder(isocyanaten). Bij personen met een allergie tegen isocyanaten,kans op astmatische klachten.

Natuurlijke isolatiematerialen:- papier, kurk, houtwol, stro, Vrijkomend stof kan hinderlijk zijn.

vlaswol, schapenwol, schapenwol Brandwerende toevoeging in papier, houtwol en vlaswol (Borax) kande vruchtbaarheid en het ongeboren kind schaden.Kleine kans op allergische reacties (houtwol).


Glas- en steenwol niet kankerverwekkend, keramische vezels wél MMMF-vezels zoals glas- en steenwol werden er vroeger van ver-dacht asbestziekten te kunnen veroorzaken. Bij het snijden, zagen, persen of knippen komen vezels vrij, die bijinademing diep in de longen doordringen. Het grote verschil metasbest is echter, dat glas- en steenwoldeeltjes in de longen ‘gelei-achtig’ worden, en grotendeels oplossen. Heel kleine glasvezelslossen binnen een jaar op, iets grotere binnen vijf jaar. Wel veroor-zaken vezeldeeltjes van glas- en steenwol in de luchtwegengezondheidsklachten zoals irritatie en - bij langdurige blootstelling -bronchitis of bindweefselvorming (waardoor de longen minder zuur-stof kunnen opnemen). Het blijft daarom belangrijk om de bloot-stelling eraan zo veel mogelijk te beperken. Voor minerale wolvezels, waaronder glaswol, steenwol en superfijneglasvezels (SPF) geldt een wettelijke grenswaarde van 2 respirabelevezels per cm3 lucht, gemeten over een werkdag van 8 uur. Een EU-commissie (de SCOEL) heeft in 2009 geadviseerd de normverder te verlagen tot 1 respirabele vezel per cm3 lucht per achturigewerkdag. Keramische vezels zijn wél kankerverwekkend. Ze lossen in de longen veel trager op dan steen- en glaswolvezels. Voor keramischevezels geldt zodoende een strengere norm: de wettelijke grens-waarde ervoor is vastgesteld op 0,5 respirabele vezel per cm3 lucht.

Glas- en steenwolIn Nederland zijn glas- en steenwol de meest gebruikte MMMF-isolatiematerialen: van alle isoleerders werkt 99 procent metsteenwol en 94 procent met glaswol. Dekens en platen van glas-of steenwol worden gemaakt uit draden, die uit gesmolten glas ofgesteente getrokken worden. De draden worden onder toevoegingvan fenol-, formaldehyde- of epoxylijmen tot dekens en platengeperst. Vaak worden aan de glas- of steenwoldeken ook stoffentoegevoegd, die het materiaal waterafstotend en schimmelwerendmaken. Om stofvorming te voorkomen, bevatten glas- en steenwolmeestal bindmiddelen en olie. Dekens of platen van glas- of steen-wol zijn meestal aan één zijde bedekt met een laag glasvlies,papier, aluminium of PVC-folie. Glas- en steenwoldekens of -platen worden gebruikt als isolatie- ofverstevigingsmateriaal voor gebouwen, buizen en ketels, de isolatievan auto’s schepen en huishoudelijke apparaten. Voor het isolerenvan oude spouwmuren wordt glas- en steenwol ook wel in ongebon-den vorm, als vlokken, toegepast. Spouwmuren van nieuwbouw-woningen worden meestal geïsoleerd met platen en dekens, ofPUR-schuim.


SlakkenwolUit hoogovenslakken (het steen dat overblijft nadat het ijzer eruitis gesmolten) wordt, onder verhitting, slakkenwol getrokken.Afhankelijk van de verwerkte ertsslakken kan slakkenwol verontrei-nigd zijn met restanten van metaalertsen (vooral ijzererts) of ande-re bestanddelen van de gebruikte delfstof. De eigenschappen vanslakkenwol komen grotendeels overeen met die van steenwol. Slakkenwol wordt in Nederland niet meer toegepast. Wel komt hetnog vaak vrij bij sloop- en renovatieprojecten.

Glasfoam, perlite en vermiculiteGlasfoam wordt ook wel schuimglas genoemd. Het materiaal wordtin platen geleverd en is geschikt voor buitengevelisolatie. Hetwordt vaak aangebracht met bitumen. Perlite en vermiculite zijn gesteenten van vulkanische oorsprong.Door verhitting zijn ze omgevormd tot korrelvormige, zeer lichte isolatiematerialen. Ze worden gebruikt als toeslag in mortels omvloeren te egaliseren en daken te isoleren. Zolders en vlieringenzijn te isoleren door vermiculite tussen de balken op het plafond testorten. Vermiculite kan ook in spuitpleister verwerkt zijn.

Keramisch isolatiemateriaal Meer dan de helft van de isoleerders werkt regelmatig met keramischisolatiemateriaal. Het wordt niet in de woningbouw toegepast,maar wel voor hoge-temperatuurisolatie rondom ovens en ketels.In de (metaal)industrie en ovenbouw wordt het materiaal gebruiktom productieprocessen, waarbij temperaturen tussen de 750 en1400°C voorkomen, te isoleren. Keramisch vezelmateriaal is ver-krijgbaar in de vorm van dekens, vliezen, ‘papier’ en koorden. Inbulkvorm (losse plukken) wordt keramisch isolatiemateriaal somsgebruikt voor de isolatie van schoorstenen.Als toepassing niet noodzakelijk is, moet gebruik van keramischevezels worden vermeden. Bij het,werk met keramisch isolatiemateriaal moet - net als bijasbest - ademhalingsbescherming, voorzien van filtertype P3gedragen worden. Bij het verwijderen van keramisch materiaal datlange tijd heeft blootgestaan aan zeer hoge temperaturen is ditnóg belangrijker. Verhitting van keramisch materiaal kan namelijktot de vorming van silicogeen cristobaliet leiden. Dit is een bijzon-der kankerverwekkende stof, die bij sloop kan vrijkomen.

Asbest Asbest is een oersterk en hittebestendig materiaal dat vroegerveel werd toegepast als isolatiemateriaal bij onder andere cv-installaties, ovens, rookgas- en luchtkanalen. Helaas is de stofniet alleen onverwoestbaar, maar ook kankerverwekkend. In 1993

Nieuw of oud?

NieuwUit onderzoek blijkt dat werknemersbij het aanbrengen van isolatie mate -rialen in de bouw en de industrie aanvezelconcentraties van 0,01 tot 0,2 vezel per ml lucht zijn bloot-gesteld. Daarmee blijft men dusmeestal ruim onder de geadviseerdenieuwe norm van 1 vezel per ml luchtvoor glas- en steenwol, en meestalook onder die voor keramische vezels(0,5 vezel per ml lucht).

Oud Bij het verwijderen van isolatie mate -rialen komen meer vezels en stof -deel tjes vrij dan bij het aanbrengenvan nieuw materiaal. Dat komt door -dat de meeste isolatiematerialenonderhevig zijn aan slijtage en deelsverweerd zijn. Ook bevat oud isolatie -materiaal over het algemeen veelstof. Bij sloop- en renovatiewerk zaam -heden is de kans op blootstellingaan stof en vezels daarom hoger.Volgens onderzoek ligt de bloot -stelling tussen de 0,01 en 1 vezelper ml lucht. Bij het verwijderen vanoud isolatiemateriaal kunnen welveel ongezonde ‘uitschieters naarboven’ voorkomen. De oorzaak ligtmeestal in het ruw en met veelkracht lostrekken van het materiaal. Isolatiematerialen in de industrie(rond ovens en ketels) hebben vaakblootgestaan aan hoge temperaturen.Daardoor verandert de structuur vanhet isolatiemateriaal, en is de kansop verpulvering van het materiaal enhet vrijkomen van vezels bijverwijdering groot. Vooral de risico'svan glasachtige keramische vezelszijn groter naarmate ze ouder zijn enwanneer ze bewerkt worden. Bij hetverwijderen van oud vezelmateriaal isdus extra aandacht voor degezondheid nodig.


is de toepassing van asbest in nieuwe producten en gebouwen inNederland dan ook verboden. Wel komt er nog steeds veel asbestvrij bij sloop- en renovatieprojecten. Bij het bewerken van asbestkan de werknemer, als hij zich onvoldoende beschermt, asbestve-zels inademen. De asbestvezels kunnen diep in de longen door-dringen en lossen nauwelijks op. Daardoor kunnen ze, zelfs natientallen jaren, nog ernstige ziektes als asbestose, asbestlong-kanker en mesothelioom veroorzaken. Er geldt dan ook een zeerstrenge norm van 0,01 vezel per ml lucht. Asbestverwijderaarsmoeten zich daarom zo goed mogelijk beschermen om de bloot-stelling aan en inademing van asbestvezels te voorkomen. Eeneenvoudig stofkapje biedt onvoldoende bescherming. Er zijn bij hetverwijderen of bewerken van asbest speciale beschermingsmidde-len nodig. Ook moet een asbestverwijderingsproject van te vorenworden gemeld aan de Arbeidsinspectie. Zie voor meer informatieArbowijzer 11: ‘Werken met asbest. Verwoestend onverwoestbaar’.


Synthetische isolatiematerialen

KunststofvezelsTer vervanging van glas- en asbestvezels zijn kunststofvezels ont-wikkeld. Bij de productie en verwerking van sommige kunststoffenkunnen polymeervezels vrijkomen. Nog afgezien van de eventuelegiftige samenstelling kunnen ze alleen al door hun vorm problemenveroorzaken: polymeervezels zijn namelijk een soort kleine naald-jes. Vooral mechanische beschadiging van het longweefsel kanoptreden. Onder meer bij het bewerken van aramide-bevattendkunststof komen vezels vrij. In proefdieronderzoek bleken aramide-vezels kankerverwekkend. Hoewel dit daarmee niet zondermeeropgaat voor de mens, is voorzichtigheid geboden. Daarom is degrenswaarde voor blootstelling aan aramidevezels gesteld op 1 respirabele vezel per ml lucht.

Schuimisolatie PUR-schuimDe bekendste toepassing van PUR is de spuitvorm: één-componentPUR in een spuitbus. Het wordt gebruikt voor het afdichten vannaden en kieren. De twee-componenten PUR-spray wordt veel min-der toegepast, onder andere voor het aan de onderkant isolerenvan begane-grond-vloeren, wanden en daken. Bij renovatie projectenwordt (1-component) PUR ook gebruikt voor het na-isoleren vanspouwmuren. Het wordt via een slurf door een gat in de muurgespoten. PUR is ook verkrijgbaar als plaatmateriaal en kan ver-werkt zijn in de holle ruimtes van prefab bouwelementen, zoalsvloer- en dakdelen. PIR is een minder brandbare vorm van het PUR-schuim. Het inademen van isocyanaatdampen uit PUR kan leidentot overgevoeligheid. Deze overgevoeligheid uit zich in (allergisch)astma. Tegenwoordig bevat 1-component PUR-schuim bijna geen‘vrij’ isocyanaat meer, maar vooral de ‘gebonden’ vorm: zgn. ‘pre-polymeer’. Vooral bij het gebruik van PUR-spray in kruipruimtes kantoch nog een hoge blootstelling aan isocyanaat ontstaan. In zo’ngeval is adembescherming nodig. UF-schuim Een ander isolatieschuim is ureum-fenolformaldehydeschuim (UF-schuim). Het werd vooral in de jaren zeventig veel toegepastvoor na-isolatie. Vanwege de schadelijkheid van vrijkomende formaldehydegassen (spaanplaatgas), die bij inademing klachtenals misselijkheid, benauwdheid en luchtwegaandoeningen als bronchitis kunnen geven, wordt UF-schuim nauwelijks meergebruikt.Polystyreen (PS-schuim of piepschuim)De basis voor al het piepschuim isolatiemateriaal zijn korreltjes


van de kunststof polystyreen. Deze korreltjes kunnen samen meteen soort lijm in een spouwmuur geblazen worden, waardoor eenvaste massa ontstaat. Deze techniek wordt vooral gebruikt voorna-isolatie. Er bestaan ook polystyreenplaten, die gebruikt wordenvoor het isoleren van daken, ruimtes onder vloeren, als vulling inspouwmuren en als isolatie in prefab vloer-, wanden gevelpanelen.Polystyreen heeft bij toepassing geen risico’s voor de gezondheid.

WerkmethodesDe blootstelling aan schadelijke stoffen en vezels uit isolatiematerialen is grotendeels te beperken door anders met hetmateriaal om te springen. Dat begint bij een juiste opslagmethode, gaat verder met het zorgvuldig uitpakken en bewerkenervan en eindigt met het voorzichtig verwijderen van isolatiematerialen bij sloop- en renovatieprojecten.

OpslaanHet materiaal moet zodanig verpakt aangeleverd worden, dat er geen vezels vrijkomen. Als dat niet zo is of niet zo lijkt tezijn, is het beter ook bij het in ontvangst nemen en het opslaan van de materialen persoonlijke beschermingsmiddelente dragen.Sla het materiaal, in gesloten verpakking, op in een ruimte waar geen of zo weinig mogelijk mensen komen.

UitpakkenPak het materiaal pas uit op de plek waar het verwerkt gaat worden. Dat voorkomt dat de vezels door transport inverschillende ruimtes terechtkomen.Open de verpakking rustig, door het pak aan de zijkant open te snijden. Open niet meer pakken dan nodig zijn.

BewerkenLaat het isolatiemateriaal liefst op maat bij de werkplaats komen. Daardoor hoeft het niet bewerkt te worden, waardoorhet vrijkomen van vezels wordt beperkt. Is het op maat maken van isolatiemateriaal onvermijdelijk, snijd of knip hetmateriaal dan bij voorkeur. Bij het zagen van isolatiemateriaal komen namelijk veel vezels en stof vrij.Pluk het materiaal niet onnodig uit elkaar.

VerwijderenFixeer isolatiemateriaal alvorens het te verwijderen.Verwijder isolatiematerialen altijd rustig en gooi er niet mee. Dat voorkomt dat de vezels de kans krijgen om flink rond tedwarrelen. Ruim verwijderd isolatiemateriaal meerdere malen per dag op. Doe het bij voorkeur in afsluitbare kunststofzakken of containers.Het verwijderen van isolatiemateriaal boven het hoofd verhoogt het risico dat de werknemer ‘bedolven’ raakt onder devezels en ze zodoende ook inademt. Draag in soortgelijke situaties daarom altijd een stoffilter (P-2) en goed afsluitendewerkkleding.Het verwijderen van los materiaal levert meer blootstellingsrisico’s op dan het weghalen van complete, nauwelijksaangetaste, isolatieplaten. Uit losse brokstukken isolatiemateriaal komen vezels natuurlijk makkelijker vrij dan uitonaangetaste delen.


De juiste volgordeProfessionele isoleerders zijn meestal dagelijks bezig met het iso-leren van scheidingswanden, het na-isoleren van gebouwen metlosse wol of het isoleren van leidingen met pijpschalen. Ook werk-nemers in de bouw brengen een groot deel van de tijd door methet aanbrengen en verwijderen van isolatiematerialen in zowelrenovatie- en nieuwbouwpanden als bij sloopprojecten. Het is daarbij van belang dat de werkzaamheden goed gepland wor-den. Waar geïsoleerd wordt, kunnen bijvoorbeeld beter geen anderevaklieden, zoals timmerlui of elektriciens, aan de slag zijn. Op diemanier is het aantal mensen dat blootgesteld is aan isolatiemateria-len eenvoudig te beperken. Ook is het verstandig om isolatiewerk-zaamheden te rouleren, zodat niet steeds dezelfde mensen met vezel-rijke materialen, stofmaskers en veiligheidsbrillen hoeven te werken.

En hoe zit het met het milieu?Isoleren bespaart brandstof. Het overheidsbeleid is daar ook opgericht. Het belang van isolatiematerialen is dus wel duidelijk. Maarniet alle soorten isolatiemateriaal zijn even milieuvriendelijk. Om tebepalen welke isolatiematerialen het milieu het meest sparen, is ver-gelijking nodig. En daarbij gaat het niet alleen om de schadelijkheidvan het eindproduct. De productie van aluminium isolatiemateriaal,van PUR en van PIR kost bijvoorbeeld veel energie. Ook wordt in deproductieprocessen van aluminium en synthetische isolatiematerialenveel gebruik gemaakt van uitputbare bronnen (aluminium en aard-olie). Dat belast de voorraad grondstoffen. Kijken we naar het isole-rend vermogen, dan blijkt dat voor het isoleren van hetzelfde objectminder aluminium nodig is dan bijvoorbeeld glaswol. Daarentegen ishet productieproces van glaswol echter weer milieuvriendelijker dandat van aluminium. De keuze wordt er dus niet makkelijker op. Zekerals ernaast milieu-effecten ook gekeken wordt naar de arbeidsom-standigheden. Glaswol is namelijk veel onprettiger om mee te werkendan aluminium. Al met al is het dus niet altijd zo dat een isolatiema-teriaal dat beter is voor het milieu, ook beter is voor de mens.

Het afval van de toekomst Isolatiemateriaal wordt wel het afval van de toekomst genoemd.Tussen het jaar 2000 en 2030 zullen woningen gesloopt wordendie zijn na-geïsoleerd. Gemengd met het puin komt dan ook isola-tiemateriaal vrij. Isolatieschuimen, die verkleefd zijn aan puinafval,maken hergebruik van het puin onmogelijk. Door nu meer isolatie-materialen zoals dekens en platen toe te passen, is het op termijnwel mogelijk om het puin van de isolatie te scheiden. Het resteren-de isolatiemateriaal kan veelal opnieuw worden verwerkt.Natuurlijke isolatiematerialen hebben het voordeel dat zij na verwij-dering afbreekbaar zijn, zonder het milieu zwaar te belasten.

Persoonlijke beschermingsmiddelenBij het werken met MMMF-isolatie -materialen behoren gesloten werk -kleding en een volgelaatsmasker meteen P2-fijnstoffilter tot de minimaleuitrusting. Onder gesloten kledingvallen ook werkhandschoenen metlange kappen, een helm of eenpapieren, eenmalig te gebruiken,helmmuts. De filters in de maskersmoeten op tijd vervangen worden:volle en verzadigde filters biedennamelijk geen bescherming. Houd jedaarom altijd aan de maximaledraagtijd die op de verpakking of inde bijsluiter van het filter staat. Bijhet verwerken van keramisch isolatie -materiaal is het aan te bevelen omeen P3-masker en een wegwerp overallte dragen. Wegwerpoveralls zijn tem -peratuurbestendig tot 60° Celcius.Ongeacht met welk isolatiemateriaalwordt gewerkt, is het verstandig omveiligheidslaarzen of hoge veiligheids -schoenen te dragen. Het is het bestedeze na gebruik af te zuigen. In koudeomstandigheden kunnen wegwerp -schoenovertrekken worden gedragen.Ademhalingsbeschermingsmiddelenmoeten al voor het betreden van dewerkplek worden gedragen. Pas nahet afronden van de werkzaamheden(inclusief schoonmaakwerk zaam -heden) en het uittrekken van metvezels besmette kleding en schoenen,mag het masker weer af.


Natuurlijke isolatiematerialen

De bronnen voor organische isolatiematerialen zoals papier, kurk,hout-, vlas- en schapenwol, hennep, riet en stro zijn vrijwel onuit-puttelijk. De natuur maakt ze steeds opnieuw. De Nederlandseoverheid heeft zich ten doel gesteld het aandeel van materialen uitvernieuwbare grondstoffen te vergroten ten koste van het gebruikvan eindige grondstoffen. Voor de mens levert het verwerken vannatuurlijke isolatiematerialen vaak minder gezondheidsrisico’s opdan het aanbrengen van MMMF-producten of synthetische isolatie-materialen. Ook zijn de meeste natuurlijke isolatiematerialen nagebruik biologisch afbreekbaar. Wel ligt de aanschafprijs vannatuurlijke isolatiematerialen meestal hoger dan die van bijvoor-beeld glas- of steenwol. Dat heeft vooral te maken met het feit dater nog niet zoveel vraag is naar natuurlijke isolatiematerialen.Daarnaast zijn bedrijven en werknemers ook nog niet gewend aanhet gebruik van kurk, schelpen en papier. Technisch is met dematerialen een net zo goede isolatie mogelijk als met de traditio-nele isolatiematerialen. Toch is het marktaandeel van natuurlijkematerialen nog steeds erg laag. Het wordt vooral in bijzondere,duurzame bouwprojecten gebruikt.

CelluloseCellulose uit oud papier wordt steeds vaker toegepast als isolatie-materiaal. Het materiaal bestaat uit snippers of vlokken, verkregenuit oud papier. In de fabriek is het papier vermalen tot pulp en ver-mengd met ± 8% borax, een conserverend en brandwerend middel.Voor het isoleren van vloeren en dakvlakken worden de papiervlok-ken tussen de balken geschept of gestort. Daarna wordt hetbesprenkeld met water om de hechting te verbeteren. Ook kunnende papiervlokken met een slang in holle dak-, vloer-, en wandruim-ten worden geblazen. In de houtskeletbouw wordt het materiaal tegen verticale wandengespoten. Vanuit de slang worden de papiervlokken met waterbevochtigd. Eventueel wordt behanglijm (methylcelluloselijm) toegevoegd om het materiaal te binden. De vlokken die tegen dewand kleven, worden glad geborsteld en meestal afgedekt met eendampremmende laag zoals gipskartonplaat, strovezelplaat of houten delen. Omdat papier vocht aantrekt, is het alleen te gebruiken voor deisolatie van vochtvrije plaatsen. Het materiaal is dus niet geschiktvoor spouwmuurisolatie. Bij het droog aanbrengen van papiervlok-ken ontstaat stof. Omdat de inademing van stof ongezond is, zouhet ideaal zijn papier zoveel mogelijk in prefab-bouwdelen toe tepassen. Omdat het papierstof de schadelijke stof borax bevat,moet inademing van dit stof zo veel mogelijk worden voorkómen.


Kurk Kurk is de voorloper van kunststof isolatiematerialen zoals piep-schuim. De materiaalprijs is -tot nu toe- vrij hoog. Het wordt meest-al in plaatvorm geleverd, met een dikte tussen de 10 en 100 mmen afmetingen van 50 bij 100 cm. Het materiaal is vocht- en rotbe-stendig en wordt zonder toevoegingen gemaakt. Met kurk kunnenvloeren, gevels en daken geïsoleerd worden. Ook zijn kurkplatengeschikt voor het isoleren van spouwmuren. Bij het zagen en aan-brengen van kurk kan wat kurkstof vrijkomen. Uit ervaring blijkt dathet om vrij grote deeltjes gaat, die niet kunnen doordringen in delongen. De risico’s zijn zeer beperkt.

Houtwol Houtwol wordt vooral in de skeletbouw gebruikt. Holle ruimtes inwanden worden vaak met afvalhout gevuld. Het hout wordt meestaleerst in borax (boriumzout) gedrenkt ter bescherming tegen bacte-riën en ongedierte. Ook dient borax als brandvertrager. Borax isschadelijk, maar zo lang geen stofdeeltjes ontstaan die ingeademdkunnen worden, is het risico beperkt. Wel is het verstandig hand-schoenen te dragen. Houtwol kan met het bindmiddel magnesiettot platen worden geperst.

VlaswolVlaswol wordt gemaakt uit afval van de linnenindustrie en uit vlasdat direct van het land komt. Van de korte vlasvezels kunnen vliezen worden gemaakt. Door het stapelen en aanéén naaien van25 tot 30 vliesjes ontstaat een vlaswoldeken met goede isolerendeeigenschappen. Het materiaal wordt gebruikt voor isolatie vandaken, plafonds, wanden en vloeren, maar is vooral geschikt voordroge constructies, zoals dakdozen en houtskeletbouwelementen.Ook losse vlaswol is voor isolatie te gebruiken. De vlaswoldeken ziet er ongeveer zo uit als een glaswoldeken enis op dezelfde wijze als glas- en steenwol te verwerken. Het grotevoordeel is dat vlaswol geen huidirritaties veroorzaakt. Een mogelijknadeel van vlaswol is het vrijkomen van stof bij het uitpakken ofverwerken van het materiaal. Dit probleem is te ondervangen doorde toepassing van vlaswol in prefab-bouwelementen, zoals kant- enklare dak-, wanden gevelelementen. Vaak wordt vlaswol, om hetmateriaal te beschermen tegen schimmels en bacteriën, bewerktmet zouten zoals borax. Inademing van stof moet dan ook wordenvoorkómen.

SchapenwolHet isoleren met schapenwol gebeurt al eeuwen. In Nederland ishet opnieuw toegepast in een aantal nieuwbouwprojecten.Schapenwollen isolatieplaten of -rollen kunnen toegepast worden


voor vloer-, dak-, wanden verdiepingsisolatie. De wol kan tot dik-ten van 8 cm gesneden worden met een scherp, ongekarteld mes.Voor het aanbrengen van wollen platen of dekens is een dun lat-tenwerk nodig voorzien van polyester- of staaldraad. Dit voorkomtuitzakken van het materiaal. Bij het verwerken van schapenwolkomt geen stof vrij. De blootstelling aan schapenwol levert nauwe-lijks gezondheidsrisico’s op. Het bevat meestal geen borax. Welzijn sommige mensen allergisch voor wol; zij kunnen beter niet methet materiaal werken. Vooralsnog is schapenwol duurder dan minerale en kunststof isolatiematerialen. Door toenemende erva-ring en vraag kan de prijs gaan zakken.

Isolatie van kruipruimtes Steeds vaker worden kruipruimtes geïsoleerd en beschermd dooreen laag aluminiumfolie tegen de onderkant van de vloer te spannen. De folie bestaat uit een dunne laag polyester waaropeen laagje aluminium is gedampt. Deze isolatiefolie bevat lucht-kussentjes die de koude van de warme lucht scheiden. Ook houdthet laagje aluminiumfolie optrekkend vocht tegen. In de kruipruimten van een klein aantal woningen in Nederland ligteen schelpenlaag als isolatie tegen kou en vocht. Schelpen lijkendaar prima geschikt voor.


Arbeidsvriendelijker bouwenArchitecten, werkgevers en werknemers hebben vaak te weinig kennis van de veiligheids- en gezondheidsaspecten vanbouwmethoden en -materialen. Ook willen opdrachtgevers meestal zo goedkoop mogelijk uit zijn. En veel werknemers zijn nietecht in voor ‘anders’ werken.

De belangrijkste problemen en mogelijke oplossingen op weg naar arbeidsvriendelijk bouwen:

Probleem OplossingKosten: de aannemer concurreert meer op prijs dan op Niet eenvoudig: de aannemer moet zich ervan bewust worden datkwaliteit en kiest voor de goedkoopste, maar niet de werknemers ziek kunnen worden door materiaalgebruik, en datgezondste materialen materiaalkosten vaak laag zijn vergeleken met arbeidskosten.

Ook de klant kan de aannemer zijn voorkeur voor toepassing van mens- of milieuvriendelijke materialen doorgeven.

Coördinatieprobleem: bij de bouw zijn erg veel partijen Stel, voorafgaand aan de start van het bouwproject en na overlegbetrokken. De coördinatie van de zorg voor goede tussen de verschillende partijen, één persoon aan die toeziet oparbeidsomstandigheden laat vaak te wensen over. de arbeidsomstandigheden. Leg de taken en bevoegdheden vanPartijen schuiven risico’s op elkaar af. deze persoon goed en duidelijk vast.Kennisprobleem: het ontbreekt veel deelnemers aan het Win in een vroeg stadium informatie in over arbeidsvriendelijkebouwproces aan kennis en inzicht in de gezondheids- bouwmaterialen en -methoden.risico’s van het werk. Architecten hebben vaak te weinig inzicht in de mogelijkheden om een arbeidsvriendelijk bestek en ontwerp te maken. Betrokkenheid werknemers: werknemers worden vaak Werknemers die, samen met collega’s, hun stem laten horen,onvoldoende betrokken bij de gang van zaken. Dat kunnen makkelijker veranderingen op gang brengen dan klagendekomt door het kleine aantal ondernemingsraden in de individuen. Regelmatig werkoverleg geeft duidelijkheid en inzicht. bouw, de vaak zwakke positie van werknemers en het ontbreken van geregeld werkoverleg op het bouwproject


Wat zegt de wet?

Elke werknemer moet veilig en gezond kunnen werken. Ook metisolatiematerialen. Werkgevers zijn verplicht om daar mogelijkhe-den voor te scheppen. Omdat isolatiematerialen zo’n breed terreinvan stoffen en bewerkingen beslaan, zijn er geen specifieke rege-lingen voor. Alleen voor asbest is er speciale regelgeving. Meerinformatie daarover vindt u in Arbowijzer 11.Een overzicht van de algemene verplichtingen uit de Arbowet.

De werkgever is verplicht om alle arbeidsrisico's te inventariserenen te evalueren en schriftelijk vast te leggen in een Risico-Inventarisatie en –Evaluatie (RI&E).De werkgever moet de mate van blootstelling van zijn medewerkersaan gevaarlijke stoffen beoordelen door middel van metingen of‘onderbouwde schattingen’.De werkgever moet het werk zodanig organiseren dat het geennadelige invloed heeft op de gezondheid en de veiligheid van dewerknemer.De werkgever moet gevaren zoveel mogelijk bij de bron voorkomenof beperken. Als dat onvoldoende mogelijk is moet hij anderedoelmatige maatregelen treffen. Maatregelen gericht op collectievebescherming hebben daarbij voorrang boven individueel gerichtemaatregelen. Als redelijkerwijs niet kan worden gevergd dat maatregelen wordengetroffen die zijn gericht op individuele bescherming, moet dewerkgever doelmatige en passende persoonlijke beschermings -middelen ter beschikking stellen.


Tips en trucs voor gezond isoleren

Hoe kun je veiliger, gezonder en prettiger werken met isolatiemateria-len? Tips & trucs voor verbeteringen op een rij. Oplossingen die hetprobleem aanpakken, hebben altijd de voorkeur. De Arbowet verplichtdat trouwens ook. Als bronoplossingen niet mogelijk zijn. Moet deblootstelling aan ongezonde producten zoveel mogelijk wordenbeperkt. Pas in laatste instantie komen persoonlijke beschermings-middelen aan bod. Niet alle oplossingen zijn direct in te voeren.

(N.B. Deze tips & trucs zijn niet bedoeld voor het werken met asbest.Daarvoor gelden speciale regels: zie Arbowijzer 11: Werken metasbest. Verwoestend onverwoestbaar.)

1. BronoplossingPas, in plaats van isolatiemateriaal gemaakt van keramischevezels, bij voorkeur minder schadelijke materialen toe. Aluminiumfolie is een arbeidsvriendelijker product voor vloerisolatiedan glas- of steenwol. Het gebruik van twee-componenten PUR-spray voor vloerisolatiewordt om milieu- en gezondheidsredenen afgeraden. Gebruik alleen1-component PUR-schuim zonder vrije isocyanaten.Voor daken zoldervloerisolatie kan kurk en papier worden gebruiktin plaats van glas- en steenwol.Voor buitengevelisolatie bieden kurk, minerale wol en glasfoam goedemogelijkheden. Glasfoam moet dan niet met bitumen gelijmd worden.Vervang het gebruik van losse wol zoveel mogelijk door isolatie platen,-matrassen en -pijpschalen.Inkopen van platen en dekens op maat voorkomt dat het materiaalop de werkplek bewerkt moet worden. Bij het isoleren van dakenwordt bijvoorbeeld al veel gebruik gemaakt van prefab platen.

2. Beperking blootstellingHet bedekken van isolatiedekens en -platen met deklaagjes zoalsfolies, vliezen en sprays voorkomt dat vezels in de luchtterechtkomen.Zorg bij alle isolatiematerialen voor goede ventilatie en afzuigingvan de werkruimte: zet zoveel mogelijk ramen en deuren open. Leter op dat de luchtbeweging ook weer niet zo sterk is, dat vezels enstof als het ware rondgeblazen worden. Voorkom het opdwarrelenvan stof. Snijd glas- en steenwol altijd met een scherp mes op een vasteondergrond en trek het niet onnodig uit elkaar. Knip of snijd hetisolatiemateriaal, zaag het niet. Op die manier ontstaat minderstof.


Het zagen of pasklaar maken van alle isolatieplaten moetgeschieden met afzuiging. Als dat niet mogelijk is, moet een adem -halingsbeschermingsmiddel met filtertype P2 worden gedragen.Bij het verwijderen van MMMF-isolatiemateriaal, zeker als hetmateriaal blootgesteld is geweest aan hoge temperaturen, moetademhalingsbescherming en dichte werkkleding worden gedragen.Scheid werkplekken waar isolatiemateriaal wordt verwerkt vanandere ruimtes. Zorg dat behalve de isoleerders geen anderevaklieden in dezelfde ruimte aan het werk zijn.Vang vrijkomend stof op met behulp van water (natte methode). Voer stofvormende bewerkingen uit in een afgeschermde ruimtewaar zo weinig mogelijk mensen tegelijkertijd werken.Bewaar glas- en steenwol altijd in een gesloten verpakking en opendeze pas op de werkplaats. Sluit de verpakkingen na gebruikRuim niet gebruikte repen en afval van isolatiemateriaal regelmatig(meerdere malen per dag) op en voer het volgens de voorschriftenaf. Draag hierbij handschoenen.Rouleer taken zodat mensen nooit een hele dag met ademhalings -beschermingsmiddelen hoeven te werken.Zorg ervoor dat de werkruimte goed schoongehouden kan worden.Een harde, gladde vloer is het makkelijkst van stof te ontdoen.Reinig de werkplek regelmatig met een stofzuiger, of bevochtig devloer en veeg vervolgens. Veeg of blaas het droge materiaal nooitdroog. Gebruik geen perslucht of hogedrukreiniger om met vezelsbesmette ruimten te reinigen. Bevochtig de werkvloer en indien mogelijk ook het werkblad en hetmateriaal zelf, alvorens isolatiematerialen te bewerken. Op dezemanier is te voorkomen dat het stof gaat opwaaien.Doe niet-gebruikt isolatiemateriaal terug in de verpakking en sluitdeze af.Verwijder isolatiematerialen (bij sloop- en renovatieprojecten) rustig.Gooi er niet mee. Dit voorkomt dat de vezels opdwarrelen en inge -ademd kunnen worden.Let bij het buiten werken (dak-, spouwmuur- en gevelisolatie) op dewindrichting. Zorg dat je zo ten opzichte van het werk staat, dat dewind eventueel vrijkomende vezels van je af blaast.

3. Persoonlijke beschermingEet, rook en drink niet op de werkplek.Draag altijd gesloten werkkleding met lange mouwen en broekspijpen,ook in de zomer. Los zittende boorden bieden bescherming tegenschurend vezelmateriaal.Draag altijd handschoenen met manchetten, om huidirritatie tevoorkomen.


In een kleine en slecht geventileerde ruimtes en bij het verwijderenen aanbrengen van isolatiematerialen dichtbij het gezicht of bovenhet hoofd is het sterk aan te bevelen om een stofmasker (type P2)en een beschermbril te dragen. Draag het masker ook bij hetverspuiten van losse pulp en het aanbrengen van losmazigeisolatie dekens en PUR-schuim.Trek werkkleding uit in een geventileerde ruimte. Laat de kleding regelmatig reinigen.Was handen en gezicht voor de pauze en na het werk. Spoel dehuid eerst af met water en gebruik daarna pas zeep. Op die manieris te voorkomen dat je met de zeep ook de stofdeeltjes in de huidwrijft. Pas deze handelswijze ook toe bij het douchen. Gebruik een vettige beschermingscrème vóór en ná het werk, en nahet handen wassen.Neem bij vragen of klachten contact op met een arts of de arbodienst.


Meer weten?

Meer weten over de risico’s van werken met isolatiematerialen?Neem contact op met de helpdesk van FNV Bouw: 0900 368 2689(lokaal tarief)

Leestips Pisa. De stichting Arbouw heeft een productinformatiesysteem(Pisa) met een overzicht van veel gevaarlijke producten in de bouw,de gezondheidsaspecten en de te nemen maatregelen. Arbowijzer 11, Werken met asbest. Verwoestend onverwoestbaar, FNVBouw.Arbowijzer 19, Werken met plaatmaterialen. Plaatje plaatsen, FNVBouw.Handboek Stof: minder stof, beter werk. Chemiewinkel Universiteitvan Amsterdam, Amsterdam 1990.Werken met minerale kunstvezels- ervaringen van werknemers inbouw-, sloop- en isolatiebedrijven. E.Y.Locardie, WetenschapswinkelUniversiteit Leiden, 1993.Werkterreinanalyse MMMF. W.H.Tobe, E.Y.Locardie, C.J.Boeckhout,TAUW Milieu BV i.s.m. Wetenschapswinkel Rijksuniversiteit Leiden,Deventher, 1994.

SurftipActuele informatie over isolatiematerialen en andere arbo-onder-werpen vindt u onder het kopje ‘werk en inkomen’ op de diversesectorsites van FNV Bouw. Zie: www.fnvbouw.nl


Nuttige adressen

Colofon Uitgave FNV Bouw | Herziene 2e uitgave: september 2010 | Oorspronkelijke tekst: Bus & co, juli 2000;

Herziening: J. Terwoert, IVAM UvA BV, december 2009 | Opmaak: Studio FNV Bouw | Fotografie: Sjaak Ramakers,

Bert Janssen, Hans van de Bogaard, Marcel Minnée, Chris Pennarts | Woerden, september 2010 | Bestelnummer

B0917

ArbouwPostbus 2133840 AE HarderwijkT 0341 46 62 22F 0341 46 62 11E [email protected] www.arbouw.nl

Ivam UvA BVPostbus 181801001 ZB AmsterdamT 020 525 50 80F 020 525 58 50E [email protected] www.ivam.uva.nl

Nederlandse Vereniging van Ondernemers in het Thermisch Isolatiebedrijf (VIB)Postbus 26003430 GA NieuwegeinT 030 630 04 04F 030 605 32 08I www.isoleren.nl

TNO Kwaliteit van LevenBusiness Unit ArbeidPostbus 7182130 AS HoofddorpT 023 554 93 93F 023 554 93 94E [email protected] www.tno.nl/arbeid

Arbowijzer 18 - Werken met isolatiematerialen

Documents

Transcript of Arbowijzer 18 - Werken met isolatiematerialen