1

ТалламНохчийН РеспубликиН IилмаНийН академиН

IилмаНаН-дешаРаН тептаР

№ 1 (18), 2020

Грозный 2020

2

ббк 95удк 05

таллам(Нохчийн Республикин Iилманийн академин Iилманан-дешаран тептар)

№ 1 (18), 2020

диллина 2008-чу шарахьарадолу шарахь доьазза

Журнална регистраци йина Россин Федерацин зIенан а, шуьйрачу коммуникацийн а министерствонЗIенна а, хаамийн технологешна а, шуьйрачу коммуникацешна а тIехь терго латторан Федеральни гIуллакхалло (РоскомНадЗоР).Регистрацин тоьшаллапи № Фс 77-78206 20.03.2020-ра

Коьрта редактор:Гапуров ш.а. – историн Iилманийн доктор, профессор, НР-н IA-н академик

Коьрта редакторан гIоьнчаш:дадашев Р.х. – физико-математически Iилманийн доктор, профессор, НР-н IA-н академик

абумуслимов а.а. – биологин Iилманийн кандидат, доцентбурчаев х.х. – яздархо, гочдархо (жоьпаллин секретарь)

Декъашхой:Абдулкадыров А.Т. – НР-н IA-н белхахо; Альбеков Н.Н. – филологин Iилманийн кандидат,

доцент; Арсалиев Ш.М.-Х. – педагогикин Iилманийн доктор, профессор, НР-н IA-н член-корреспондент; Бадаева А.С. – НР-н IA-н белхахо; Бексултанов М.Э. – НР-н яздархо; Вагапов А.Д. – филологин Iилманийн кандидат, доцент; Гарсаев Л.М. – историн Iилманийн

доктор, профессор; Магамадов С.С. – историн Iилманийн кандидат, доцент; Овхадов М.Р. – филологин Iилманийн доктор, профессор, НР-н IA-н член-корреспондент; Тайсумов М.А. – биологин Iилманийн доктор, профессор, НР-н IA-н член-корреспондент; Туркаев Х.В. – филологин Iилманийн доктор, профессор, НР-н IA-н член-корреспондент;

Халидов А.И. – филологин Iилманийн доктор, профессор, НР-н IA-н академик

Редакцин адрес/арахецархочун: 364024, соьлжа-ГIала, м.а. Эсамбаевн урам, 13тел./факс: (8712) 22-26-76, 22-55-76, e-mail: tallam_anchr@mail.ru

ISSN-2412-0812

© Нохчийн Республикин Iилманийн академи, 2020

кхоллархо: пачхьалкхан казённиIилманийн учреждени«Нохчийн Республикин Iилманийн академи»

3

ббк 95удк 05

поиск(Научно-образовательный журнал академии наук чеченской Республики)

№ 1 (18), 2020

основан в 2008 г.Выходит 4 раза в год

Журнал зарегистрированФедеральной службой по надзору в сфере связи, информационных технологий и массовых коммуникаций (РоскомНадЗоР) министерства связи и массовых коммуникаций Российской Федерации.свидетельство о регистрациипи № Фс 77-78206 от 20.03.2020

Главный редактор:Гапуров ш.а. – д.и.н., профессор, академик аН чР

Заместители главного редактора:дадашев Р.х., д.ф.-м.н., профессор, академик аН чР

абумуслимов а.а., к.б.н., доцентбурчаев х.х., писатель, переводчик (ответственный секретарь)

Редакционная коллегия:Абдулкадыров А.Т. – м.н.с. аН чР; Альбеков Н.Н. – к.филол.н., доцент; Арсалиев Ш.М.-Х. – д.п.н.,

профессор, член-корреспондент аН чР; Бадаева А.С. – м.н.с. аН чР; Бексултанов М.Э. – народный писатель чР; Вагапов А.Д. – к.филол.н., доцент; Гарсаев Л.М. – д.и.н., профессор; Магамадов С.С.

– к.и.н., доцент; Овхадов М.Р. – д.филол.н., профессор, член-корреспондент аН чР; Тайсумов М.А. – д.б.н., профессор, член-корреспондент аН чР; Туркаев Х.В. – д.филол.н., профессор,член-корреспондент аН чР; Халидов А.И. – д.филол.н., профессор, академик аН чР

адрес редакции/издателя: 364024, чеченская Республика, г. Грозный, б-р им. м.а. Эсамбаева, д. 13тел./факс: (8712) 22-26-76, 22-55-76, e-mail: tallam_anchr@mail.ru

ISSN-2412-0812

© академия наук чеченской Республики, 2020

учредитель: ГкНу «академия наук чеченской Республики»

4

ЧУлаЦам

7

11

14

1723

27

37

45

49

55

5762

66

73

латтаНийН Iилма

ГеоэкологиАбумуслимов А.А., Абумуслимова И.А., Хасанова М.И. Географи Iаморехь студентийн дешар вовшахтохаран некъаш .......................................................................................................................Абумуслимов А.А., Абумуслимова И.А., Хасанова М.И. Географи хьоьхуш студенташ эколо-гин декъехь кхетош-кхиор ...................................................................................................................Даукаев А.А., Даукаев Аслан А., Абумуслимова И.А. Нохчийчоьнан къилба-малхбалера хиш, шовданаш, нах беха меттигаш а .........................................................................................................

истоРиН Iилма

Даймехкан историСайдумов М.Х. соьлжа-ГӀала, Нохчийн пачхьалкхаллин къепенехь цо дӀалаьцна меттиг (XX–XXӀ бI.бI.) .............................................................................................................................................Тесаев З.А. авторхановгIеран куьйгайоза (текст а, комментареш а) .............................................Тесаев З.А., Берсанов Р.У. «берсан тарихь» – цхьаьнатоьхна исторера хаамаш (текст а, ком-ментареш а) ..........................................................................................................................................Хизриев Хь.А. кавказан тIеман муьрехь нохчаша гIалгIазкхашца тIергIан а, неIаран а хIуманийн йохка-эцар лелор ..................................................................................................................................

Iилманийн истори а, техникаГайрбеков А.Я. Заирханов Iамирбекан педагогикехь къахьегар Нохчийн Республикехь корма-Iамирбекан педагогикехь къахьегар Нохчийн Республикехь корма-амирбекан педагогикехь къахьегар Нохчийн Республикехь корма-таллин дешаран декъехь къегина агIо санна .....................................................................................

ЮРиспРудеНЦи

Конституционни бакъоСайдумов Д.Х. 1978-чу шеран Нохч-ГIалгIайн ассР-н конституци: юкъара кхетамбалар а, 2003-чу шеран Нохчийн Республикин конституцица и юстар а .....................................................Сайдумов Д.Х. Нохчийн Республикина а, ГӀалгӀайн Республикина а юккъера доза билгалдак-кхарх бартбар .......................................................................................................................................

ФилолоГиН Iилма

моттАбдулкадыров А.Т. Гадаев мохьмад-салахьан литературин кхоллараллин кесталлин дошам ...Альбеков Н.Н. абдуллаев лечин кхоллараллехь литературин турпалхочун васт .........................

педаГоГика

Арсалиев Ш.М.-Х. хинболчу говзанчийн этнокультурах пайдаэцарца корматаллин культура кхоллар ..................................................................................................................................................

хаамаш

Салгириев А.М. Нохчий Нахчуванера дIабахарх лаьцна шериййоза (гочдар а, талламбар а) .....

5

СОДЕРЖаНИЕ

Науки о Земле

ГеоэкологияАбумуслимов А.А., Абумуслимова И.А., Хасанова М.И. организация и координация деятель-ности студентов при изучении географии ....................................................................................Абумуслимов А.А., Абумуслимова И.А., Хасанова М.И. Экологическое воспитание студентов в процессе преподавания географии ..............................................................................................Даукаев А.А., Даукаев Аслан А., Абумуслимова И.А. Реки, родники и населенные пункты юго-востока чечни ......................................................................................................................................

истоРические Науки

Отечественная историяСайдумов М.Х. Город Грозный – его роль в системе чеченской государственности (хх–ххӀ вв.) .........................................................................................................................................................Тесаев З.А. Рукопись авторхановых (текст, комментарии) .............................................................Тесаев З.А., Берсанов Р.У. свод исторических сообщений «тарих берсан» (текст коммента-рии) .......................................................................................................................................................Хизриев Х.А. торговля чеченцев с казаками шерстяными и кожаными изделиями в период кав-казской войны ......................................................................................................................................

История науки и техникиГайрбеков А.Я. педагогическая деятельность Заирханова а.Н. как яркая страница в истории профессионального образования чеченской Республики ...............................................................

ЮРиспРудеНЦиЯ

Конституционное правоСайдумов Д.Х. конституция чечено-ингушской ассР 1978 г.: общий обзор и некоторое срав-нение с конституцией чеченской Республики 2003 г. .....................................................................Сайдумов Д.Х. соглашение об установлении границы между Республикой ингушетия и че-ченской Республикой ..........................................................................................................................

ФилолоГические Науки

ЯзыкознаниеАбдулкадыров А.Т. частотный словарь литературного творчества магомед-салаха Гадаева ....Альбеков Н.Н. образ литературного героя в творчестве лечи абдуллаева ..................................

педаГоГические Науки

Арсалиев Ш.М.-Х. Формирование профессиональной культуры будущих специалистов с ис-пользованием этнокультуры ..............................................................................................................

сообЩеНиЯ

Салгириев А.М. летопись об исходе чеченцев из Нахчувана (перевод и комментарии) .............

7

11

14

1723

27

37

45

49

55

5762

66

73

6

CONTENTS

EARTH SCIENCE

GeoecologyAbumuslimov A.A., Abumuslimova I.A., Khasanova M.I. Organization and coordination of students when studying geography .....................................................................................................................Abumuslimov A.A., Abumuslimova I.A., Khasanova M.I. Ecological education of students in the process teaching geography ..................................................................................................................Daukayev A.A., Daukayev Asian A., Abumuslimova I.A. Rivers, springs and settiements in the southeast of Chechnya ...........................................................................................................................

HISTORICAL SCIENCE

National historySaidumov М.Kh. City grozny – status and the role of the capital in the system of chechen state (XX–XXI centuries) ..............................................................................................................................Tesaev Z.A. Manufacture of Authorkhanov (text, comments) ..............................................................Tesaev Z.A., Bersanov R.U. Code of historical messages «Tarih bersan» (text and comments) .........Khizriev H.A. Trade in chechens with cossacks woolen and leather products in the period of the Caucasus war .........................................................................................................................................

History of science and technologyGairabekov A.Y. The history of professional education of the Chechen Republic in persons Amirbek Nazarbekovich Zairkhanov ....................................................................................................

JURISPRUDENCE

Constitutional rightSаidumov D.Kh. The Constitution of the Chechen-Ingus ASSR 1978: general review and some comparison with the Constitution of the Chechen Republic 2003 ........................................................Sаidumov D.Kh. Agreement on establishing a border between the Republic of Ingusheti and the Chechen Republic .................................................................................................................................

PHILOLOgICAL SCIENCE

Linguistics Abdulkadyrov A.T. Frequent dictionary of literary creation Magomed-Salah gadaev ........................Albekov N.N. Character of literary hero in the works by Lechi Abdullayev ........................................

PEDAgOgICAL SCIENCE

Arsaliev Sh.M.-Kh. Of forming a professional culture of future specialists using ethnoculture ..........

INFORMATION

Salgiriev A.M. Annals of the exodus of chechens from nahcevan (translation and comments) ..........

7

11

14

172327

37

45

49

55

5762

66

73

7

ЛАТТАНИЙН IИЛМА

удк: 372.8 DOI: 10.25744/tallam.2020.18.1.015

ГЕОГРафИ IамОРЕхь СТУДЕНТИйН ДЕШаР вОвШахТОхаРаН НЕКЪаШ

© а.а. абумуслимоВ1,2, и.а. абумуслимоВа1, м.и. хасаНоВа1

1 Нохчийн пачхьалкхан университет, соьлжа-ГIала2 Нохчийн Республикин Iилманийн академи, соьлжа-ГIала

Аннотаци. Географи а, экологи а Iамочу студентийн хьехар тодарх доьзна хаттарш ду статья тIехь дийцаре деш. Тидам тIебахийтина Iамош йолчу дисциплинин барам а, чулацам а (коьрта кхетамаш, бахьанийн-тIаьхьалонийн зIенаш, хаарш а, зеделларш а, Iаламан тайпанийн вовшашца зIе хилар) студенташка Iамаяларна. Хаарш тIедузаран дар-лелорехь тсуденташа гайтаран а, кхоллараллин а кепех пайдаэцар дешар д�адахьаран дикаллин гайтам, – уьш и вайзаманан дидак-�адахьаран дикаллин гайтам, – уьш и вайзаманан дидак-адахьаран дикаллин гайтам, – уьш и вайзаманан дидак-тикин а, методикин а гайтамашца цхьаьнадогIуш хилар а дийцаре до.Коьрта дешнаш: географех хаарш, вовшахтохар, хьехархо, студенташ, географически чкъор; де-шаран а, кхеташ-кхиоран а болх.

ОРГаНИЗаЦИЯ И КООРДИНаЦИЯ ДЕЯТЕльНОСТИ СТУДЕНТОвПРИ ИЗУЧЕНИИ ГЕОГРафИИ

© а.а. абумуслимоВ1,2, и.а. абумуслимоВа1, м.и. хасаНоВа1

1 чеченский государственный университет, г. Грозный2 академия наук чеченской Республики, г. Грозный

Аннотация. В статье рассматриваются вопросы, связанные с улучшением структуры занятий у студентов географического и экологического направлений. Уделено внимание освоению объема и содержания изучаемой дисциплины (основные понятия, причинно-следственные связи, умения и навыки, взаимосвязь между различными компонентами природы) и учебно-воспитательных задач (раскрыть, объяснить, углубить или расширить материал практическими методами). Показано, что организация познавательной деятельности студентов, соотношение в ней репродуктивных и творческих элементов должны рассматривать как главный показатель качества занятий, его соответствия современным дидактическим и методическим требованиям.Ключевые слова: географические знания, организация, преподаватель, студенты, географическая оболочка, учебно-воспитательная работа.

Для цитирования: абумуслимов а.а., абумуслимова и.а., хасанова м.и. организация и координа-ция деятельности студентов при изучении географии // таллам. 2020. № 1 (18). с. 7–10. DOI: 10.25744/tallam.2020.18.1.015.

хьехархочунна – географна тIедохку коьр-Iедохку коьр-едохку коьр-та декхарш ду: предметан кхетош-кхиоран та-ронаш юьззина кхочушъяр; дешаран къепе дика дIахIоттор; дешарехь коьрта хаарийн вовшашца доьзна хилар лардар; болх дIабахьар шен-шен муьран рогIаллехь кхочушдар; студенташа деша-Iаллехь кхочушдар; студенташа деша-аллехь кхочушдар; студенташа деша-рехь шаьш кхочушбо болх вовшахтохарехь хье-харан методех а, зеделлачех а пайдаэцар.

Географех хаарш далар дика дIахIотторехь уггар хьалхе цуьнан план хIоттор ду. хIора а хье-Iоттор ду. хIора а хье-оттор ду. хIора а хье-Iора а хье-ора а хье-хар хаарийн къепенан дIахIоттаман цхьа дакъа ду

шен темица, декъарца, цундела хьехарш вовшаш-ца доьзна хила деза чулацамца, иштта хаарш а, кхетам а кхиорехь студенто дешарехь-довзарехь дар-лелоран чулацаме хьаьжжина а. и тIедахкарш тидаме а оьцуш, план хIот торехь хьехарна юкъа-Iот торехь хьехарна юкъа-от торехь хьехарна юкъа-дало лерина хила еза дидактикин тайп-тайпана Iалашонаш: керла материал Iамор; хаарш а, до-алашонаш: керла материал Iамор; хаарш а, до-Iамор; хаарш а, до-амор; хаарш а, до-взарш а кхиор я тIедузар; хаарш цхьана жамIе далор а, церан къепе хIоттор а; жамIашдарца тал-Iоттор а; жамIашдарца тал-оттор а; жамIашдарца тал-Iашдарца тал-ашдарца тал-лар. уггар лаккхара тидам тIеберзо беза чолхечу хьехаршна.

8

план хIотторехь юкъадахийта деза хIара декъарш (рубрикаш):

чулацам;- дешаран, кхетош-кхиоран декхарш;- пайдаоьцу гIирсаш;- тIетовжаран хаарш а, девзинарш а;- предметийн вовшеш йозуш хилар;- керла кхетамаш;- программи тIехь билгалбаьхна Iамийначух - пайдаоьцу белхаш;хьехархочун а, студентан а дар-лелоран - кеп (тидаме оьцу кхеторан-суьртийн, ре-продукцийн, дуьззина доцу – лехамийн, талламан хьехаран методаш а, царах пай-даэцаран некъех а);студенташна хаттарш а, тIедахкарш а - (уьш хIиттийна хьехаран курсан кхочуш-Iиттийна хьехаран курсан кхочуш-иттийна хьехаран курсан кхочуш-дан дагалаьцначун коьрта Iалашонийн а, Iилманан а хаттаршна, ткъа иштта шайн чулацаман чолхаллин тайп-тайпаналла йолуш а).

хьехар иштта декъаро дешаран коьрта тIедахкарш гайтаран керлачу чулацамца тIедузар хила а тарло. иштта, хьехаран чулацаме хьов-сар чекхдолуш дац хаарийн тайп-тайпана дакъ-ош тIехулара дийцаредарх. Цу тIехь билгалдаха деза: коьрта кхетамаш, бахьанийн-тIаьхьалонийн зIенаш, хаарш а, кхетарш а, уьш юхакарладаха деза, Iаламан тайп-тайпана дакъош вовшех дозуш хилар гайтархьама. Цу Iалашоне кхочу хьехарийн чулацаман барам бовзийтинчул тIаьхьа, тIаккха мелла а къегина, кIорге йолуш а кхета шолгIачу декъарх: дешаран, кхетош-кхиоран Iалашонаш. дешаран, кхетош-кхиоран лехамаша ма-дарра а, дуьззина а гойту хьехархочунна муьлхарг ду «дIаделла», «кхето» дезашдерг, муьлха кхетамаш цхьаьнатоха, царах муьлхарш кIаргбан я шорбан беза, цу кеппара гойту хаарийн а, довзарийн а цхьаьнакхетаран муьлхачу тIегIанехь довзийта деза хаарш, довзарш вовшахтохар а; муьлхачу кхетамийн лехамашна тIебига беза студенташ я географин муьлхачу материалан бух тIехь уьш кхолла беза а.

Географин кхетамийн бух тIехь кхетош-кхиоран болх вовшахтоха Iаморехь билгалъяха еза хьехаран курсан коьрта Iалашонаш:

лаьттан шакъаьстинчу чкъурийн цхьадол-- чийн дIахIоттамехула дуьненан хIоттам хIуманан дегIан географически чкъор санна довзийтар;физикин-географин кхиар а, Iаламан за-Iаламан за-аламан за-- конийн тIеIаткъамца цуьнан хийцадала-IеIаткъамца цуьнан хийцадала-еIаткъамца цуьнан хийцадала-Iаткъамца цуьнан хийцадала-аткъамца цуьнан хийцадала-ран бахьанаш а довзийтар;географин чкъуран дерриг дакъойн а, - Iаламан – меттиган комплексан дакъ-аламан – меттиган комплексан дакъ-

ош а вовшашца зIе йолуш, цхьаьна гIуллакх кхочушдеш хилар бахьанийн-тIаьхьалонаш комплексца схьабеллар;географин чкъор а, Iаламан-меттиган - комплекс кхиор а церан дакъойн историн агIонхьара талларца;географин чкъуран цхьаалла а, цхьанатай-- паналла цахилар а. лаьттан Iаламан ком-Iаламан ком-аламан ком-плексаш дIасаекъаран законаш а, церан тайп-тайпаналлин бахьанаш а таллар;географин чкъор – адамийн юкъаралла - ехаш йолу меттиг ю; бахархойн даха-ран хьелаш а, бахамехь дар-лелор а то-дарехь тIаламца пайдаэца деза цуьнан маьIданех комплексан кепара, адамаша бахам лелорехь Iаламна хуьлу тIеIаткъам бовзуьйтуш, студенташ Iалам лардарехь кхочушдеш долчух кхеторца цу декъехь Iилманан бух тIехь Iалам лардар маьIне хиларх а кхетош;адамаш расийн билгалонашца, дуьненан - халкъийн историца, культурица а цхьа-терра бакъонаш йолуш хилар.

дешар кхиорехь кхочушдан лерина хIара декхарш хьалхахIитто деза: чолхе хаттарш, чолхе хьелаш дIадахаран дог-ойла студенташкахь кхи-Iадахаран дог-ойла студенташкахь кхи-адахаран дог-ойла студенташкахь кхи-ор; цхьантера долчу юккъера коьртаниг схьакъа-сто Iамор [1–2]. Цу кеппара билггала, моттаргIане доцу декхарш хьехарехь, шен чулацамца хилла ца Iаш, студентийн жигаралла, ша гIуллакх кхо-Iаш, студентийн жигаралла, ша гIуллакх кхо-аш, студентийн жигаралла, ша гIуллакх кхо-Iуллакх кхо-уллакх кхо-чушдаран жигаралла хьалайоккхуш а, хьехархо-чунна лаккхара дешаран декхарш муьлхарш ду гойтуш а ду – хьехаран, кхетош-кхиоран студен-тийн хаарш тIедузаран, ойлаяран, ша-шен хаарш кхиоран жигаралла хьалаяккхар. дешаран рефор-мин тIедахкаршца догIуш, студентийн дар-лелор цхьана билггалчу къепене дерзоран болх тIеттIа чолхебаккхар. масала, цхьана хьехарехь Iалам лардаран дог-ойла йовзийтар; вукхухьа – дуь-ненан пачхьалкхашкахь Iалам лардарна лерина гIуллакхаш кхочушдар, ткъа тIаккха – шен ре-Iуллакхаш кхочушдар, ткъа тIаккха – шен ре-уллакхаш кхочушдар, ткъа тIаккха – шен ре-Iаккха – шен ре-аккха – шен ре-гионера Iалам лардар хIораннан а декхар хиларх кхетор (регионан дакъа).

Цул тIаьхьа догIу ши декъар (рубрикаш) «гIоьналлин гIирсаш а, бухера хаарш а» чIогIа доца ду. хьалхарчу декъаро тидаме оьцу де-шарехь гIоьналлин гIирсех пайдаэцар курсан коьрта кхетамаш вовшахтохархьама. бухболу хаарш схьакъастор еккъа церан цIераш яхарца чекхдолуш дац, ткъа цо билгалйоху бахьанийн-тIаьхьалонийн зIенаш, коьрта хааршций а, хьеха-Iаьхьалонийн зIенаш, коьрта хааршций а, хьеха-аьхьалонийн зIенаш, коьрта хааршций а, хьеха-Iенаш, коьрта хааршций а, хьеха-енаш, коьрта хааршций а, хьеха-рехь керла кхуллучу бухара хааршций а герггара зIе йолу говзаллаш. Цу кеппара, бухера хаарийн маьIнах кхетор, уьш шайн цIерашца дагардина ца Iаш.

9

«хьехархочун а, студентан а дар-лелоран башхаллаш», «керла материал тIеэцаран тIегIа талларна тIедахкарш а, хаттарш а рубрикаша дешар дIадахьаран маьIна схьадоьллу, хьехар-Iадахьаран маьIна схьадоьллу, хьехар-адахьаран маьIна схьадоьллу, хьехар-Iна схьадоьллу, хьехар-на схьадоьллу, хьехар-хочун куьйгалладарца студенташа тайп-тайпана дар-лелор муха кхочушдо гайтарца. и дар-лелор материалан башхаллех дозуш хилар а тидамеэца деза. керла хаарш даларца цхьаьна студенташ-на керла долу тематически карташ довзийтаран дуьххьарлера хаарш дала деза. и дIадахьа деза жигараллица дийцаршдарца, шардаршца, цаьрца болхбаран кепаш йовзийтарца.

хьехаран Iилманан тIегIа лакхадаккхарехь реформин тIедахкаршца доьзна, географех хаа-Iедахкаршца доьзна, географех хаа-едахкаршца доьзна, географех хаа-рийн тайп-тайпанчу белхех кхетамаш баларан некъ шен-шен муьрехь дIабахьа беза [3–6].

Цу кеппара хаарш, Iамарш, дуьнене хьежа-Iамарш, дуьнене хьежа-амарш, дуьнене хьежа-маш кхиор шен-шен муьрехь дIадахьар хьехархо-Iадахьар хьехархо-адахьар хьехархо-чун студентца дIахьош болу болх гайтина ца Iаш, гойтуш хир ду хаттарш а, тIедахкарш а, керла ма-Iедахкарш а, керла ма-едахкарш а, керла ма-териал тIеэцаран тIегIа а муха ду.

керла материал Iамаран тIегIа толлуш долу хаттарш а, тIедахкарш а тайп-тайпанчу муьраш-Iедахкарш а тайп-тайпанчу муьраш-едахкарш а тайп-тайпанчу муьраш-кахь шайн чолхалла йолуш хир ду. оцу хаттар-ша толлу хьехар тIеэцар, цунах кхетар, и дагахь латтар а. амма тIедахкарийн докхахдолчу декъо хаарех кхоллараллин кепехь пайдаэцар тIедуьллу, иза чолхечу кепара а ду. чолхе хаттарш хила деза цхьана кепе далийна психологин коьрта тIедахкаршца нийса догIуш а – церан бухе дех-Iедахкаршца нийса догIуш а – церан бухе дех-едахкаршца нийса догIуш а – церан бухе дех-Iуш а – церан бухе дех-уш а – церан бухе дех-кина ду цакхетарш кхуллу галморзахаллаш, ткъа иштта цуьнца цхьаьна студенташ «бакъдерг лаха новкъа» боху хаарш тIедуза лаам кхоллар а.

Цу кеппара, географи хьехарехь коьрта тидам тIеберзо беза лаккхара корматаллин дешаран ре-Iеберзо беза лаккхара корматаллин дешаран ре-еберзо беза лаккхара корматаллин дешаран ре-формо билгалдаьхначу хаттаршна, уьш гIуллакх дIа дахьарехь кхочушдаран некъаш а гойтуш. студентийн хаарш довзаран дар-лелор вовшах-тохар, и кхочушдарехь гайтаран а, кхоллараллин а дакъойх пайдаэцар хьехаран дикаллин коьрта гайтам санна хила деза, вайзаманан дидактикица а, методологица а цхьаьнадогIуш.

Оьрсийн маттара гочдинарг Бурчаев Х.Х.

пайдаЭЦНа литеРатуРа

1. Гайрабеков У.Т., Экологическое воспитание и образование как основа устойчивого развития общества. сборник тезисов научной конференции. Грозный: чГпи, 2002. с. 112–115.

2. Гайрабеков У.Т., Абумуслимов А.А., Банкурова Р.У. Экологическое образование и воспитание в свете нового закона РФ «об охране окружающей среды» / материалы региональной научно-практической конференции «актуальные проблемы экологии и природопользования в поство-енный период восстановления экономики и социальной сферы чеченской Республики». Гроз-ный: чГу, 2004. с. 251–254.

3. Гагаева З.Ш., Абумуслимов А.А., Убаева Р.Ш. методические указания по дисциплине «Эколо-гия». Грозный: чГу, 2011. 38 с.

4. Гагаева З.Ш., Абумуслимов А.А., Гайрабеков У.Т. методическое пособие по выполнению ди-пломных работ. Грозный, 2009. 46 с.

5. Абумуслимов А.А., Банкурова Р.У., Абумуслимова И.А., Хасанова М.И. актуальные проблемы экологического образования в чеченской Республике // таллам. 2019. № 1(16). с. 7–10.

6. Байраков И.А., Абумуслимов А.А., Идрисова Р.А. состояние и пути развития экологического образования в чеченской Республике / Наука и высшая школа чеченской Республики: перспек-тивы развития межрегионального и международного научно-технического сотрудничества. межрегиональный пагуошский симпозиум, тезисы докладов. 2010. с. 86–88.

ORGANIZATION AND COORDINATION OF STUDENTSWHEN STUDYING GEOGRAPHY

© A.A. ABUMUSLIMOV1,2, I.A. ABUMUSLIMOVA1, M.I. KHASANOVA1

1 Chechen State University, grozny2 Academy of Sciences of the Chechen Republic, grozny

Abstract. The article discusses issues related to improving the structure of classes for students of geographical and environmental areas. Attention is paid to the development of the volume and content of the studied discipline (basic concepts, cause-effect relationships, abilities, the relationship between the

10

various components of nature) and educational tasks (to reveal, explain, deepen or expand the material using practical methods). �t is shown that the organization of students' cognitive activity, the ratio of reproductive and creative elements in it should be considered as the main indicator of the quality of classes, its compliance with modern didactic and methodological requirements.Key words: geographical knowledge, organization, teacher, students, geographical cover, educational work.

11

удк: 372.8 DOI: 10.25744/tallam.2020.18.1.029

ГЕОГРафИ хьОьхУШ СТУДЕНТаШ ЭКОлОГИН ДЕКЪЕхь КхЕТОШ-КхИОР

© а.а. абумуслимоВ1,2, и.а. абумуслимоВа1, м.и. хасаНоВа1

1 Нохчийн пачхьалкхан университет, соьлжа-ГIала2 Нохчийн Республикин Iилманийн академи, соьлжа-ГIала

Аннотаци. Дешаран дисциплинаша, иштта географино а, студенташ гонахара �алам лардаран, дезаран, цуьнан лерамбаран дог-ойланехь кхиоран хаттар ду статья т�ехь дийцаре деш. И тема �аморехь доккахчу маь�нехь ду �илманийн, дуьнене хьежамийн, дидактикин а аг�орхьа пайдаэцар аьлла билгалдоккху. Географи хьехар цххьана къепенехь д�ах�отторехь и кхечу коьрта дисципли-нех йозуш хилар тидаме эца деза. Иштта хьокху балха т�ехь гайтина экологехь хаарийн къепено шена чулоцуш хилар: массо аг�орхьара з�енаш, рог�алла, хийцадалар. И кхочушдан деза �илманан бух т�ехь долчу юкъарчу хааршна т�етовжарцаКоьрта дешнаш: экологех хаарш, къепеналла, �алам лардар, ша кхочушбен болх, антропогенни т�е�аткъам.

ЭКОлОГИЧЕСКОЕ вОСПИТаНИЕ СТУДЕНТОв в ПРОЦЕССЕ ПРЕПОДаваНИЯ ГЕОГРафИИ

© а.а. абумуслимоВ1,2, и.а. абумуслимоВа1, м.и. хасаНоВа1

1 чеченский государственный университет, г. Грозный2 академия наук чеченской Республики, г. Грозный

Аннотация. В статье рассматриваются вопросы о роли учебных дисциплин, в том числе и гео-графии, в этическом и экологическом воспитании студентов, деятельности студентов в охране окружающей среды. Сделан упор на важное научное, мировоззренческое и дидактическое значе-ние изучения этой темы. Системность в преподавании географии требует логической связи с дру-гими базовыми дисциплинами, поскольку, изучая общие географические закономерности, они дают наиболее реальную возможность для этого. Показано, что система экологических знаний должна включать в себя: всесторонность, последовательность, дифференцированность и должна быть построена на общей научной основе знаний.Ключевые слова: экологические знания, системность, охрана природы, самостоятельная работа, антропогенная нагрузка.

Для цитирования: абумуслимов а.а., абумуслимова и.а., хасанова м.и. Экологическое воспита-ние студентов в процессе преподавания географии // таллам. 2020. № 1 (18). с. 11–13. DOI: 10.25744/tallam.2020.18.1.029.

лаккхара дешарехь уггаре коьрта Iалашо – иза дешар а, кхетош-кхиор а кхочушдаран ди-калла лакхаяккхар, Iилманийн коьрта бух дика хаар, иштта студенташна цу тIехь тIех чолхал-лаш, ницкъбар цахилийтар а ду. и кхочушдарехь билгалдаккха деза дешаран предметаша, иштта географино а, студенташ этикин, экологин, го-нахара Iалам Iалашдаран а дог-ойланехь кхиор, ма-дарра аьлча экологех хаарш даларан хаттар. и къепе шен бух болуш хила еза географин юкъара а, шен-шен а законаш тIехь. Юкъара законаш зIе йолуш ду геграфин хIор а чкъуран дакъошца, цу юкъайогIучу Iаламан хIор а комплексца а [1–3].

Географин юкъара законех кхетамбаларца (цхьаалла, хIуманийн юхадерзар, мукъамалла, меттигалла) чекхйолу «Юкъара лаьттан Iилма» курс. Цуьнца доьзна, «лаьттан рельеф а, климат а» дакъа шен бух болуш дехьадаьккхина мате-рикийн географин курсе. Цу декъан Iалашо ре-льеф а, климат а лаьтта тIехь кхоллаялар коьр-та бахьанаш-тIаьхьалонаш а, уьш латтта тIехь дIахIиттар а студенташна довзийтар.

хууш ду, студенташа материал мелла а жи-гара кхета а лууш тIеоьцу, нагахь и стенна Iамош ю шайна хууш хилча. Цундела коьрта тидам тIеберзо беза Iилманан, дог-ойланан, дидактикин

12

а тема Iамош маьIна хиларна [4]. материкийн физически географи хьехаран къепе маьIнин зIе йолуш хила еза «Юкъара лаьттан Iилма», «мате-рикийн физически географи» а курсашца. «Гео-графин юкъара законаш» темано мелла а лакхара аьтто бо и кхочушдарна. мохкталларан материа-лех, европин а, азин а спутникан факторх, къил-баседан, къилбен а латтийн декъадаларх а кос-мосера даьхначу суьрташца цхьаьна пайдаэцаро материалах кхета аьтто бо.

Цу кеппара, географин курсан теоретиче-ски бух бу кхетамийн кхо тоба: тайп-тайпанчу кепара Iаламан мехкан дакъойх кхетам, церан дIахIоттам а, кхиар а довзийтар. оцу темин шолгIа дакъа доьзна ду Iалам лардаран а, цунах тIалам болуш пайдаэцаран а хаттарех.и материал хьехарехь уггар хьалха ларвала веза цунах лаьцна тIеххула аьлла дитарх, далош долу масалш дозуш хила деза оцу а, кхечу законийн а билгалонаш гу-шйолчу хиламашца. иштта аьлла маьIна долуш бу хIара кхетамаш а: «Iалам лардар», «Iаламах пайдаэцар». материкийн географин курсехь и хаттарш Iаморехь билгалдаккха деза: хаттаран социальни агIо; Iилманан классификацин къепе-нехь тIаьхьалонан хIуманийн хIораннан а меттиг; аьтто а, сихалла а; адамо гонахарчу Iаламна дика я вочу агIорхьара тIеIаткъамбаран жамIаш.

Гонахарчу Iаламна тIеIаткъамбеш ницкъбар алсамдаларан хьелашкахь доккхачу маьIнехь ду Iалам лардаран болх кхочушбарехь дуьненан, къоман, регионан а тIегIанашкахь Iилманан мах хадор, Iаламан тоьллачу кхолларийн паспортиза-цияр а, уьш ларъяр а.

ЮНеско-н куьйгаллин кIел боккха болх дIаболийна дуьненахь а мехалчу Iаламан хазнаш-на кадастраш хIиттор. ЮНеско-н генеральни конференцехь (1972 шо) леррина йолу конвенци кхоьллина дерриге дуьненан культурин а, Iаламан а тIаьхьалонаш ларъярх [1, 5].

Цу кеппара, экологин хаарийн къепен-на чуйогIуш хила еза хIара агIонаш: ерриге а агIонаш, рогIалла декъадалар – уьш Iилманийн юкъарчу бух тIехь – географин юкъара законаш хаарна тIех а тийжаш.

хинволу говзанча кечварахь уггаре пайдехьа некъ бу цуьнан кхоллараллин а, кхетаман а таро-нех пайдаэцар.

Вайзаманан педагогико шен болх цхьаьнабузу психологица, медициница адаман таронаш, ниц-къаш билгалбаха а, царах пайдаэца а Iалашонца. хьехаран керла кепаш, гIирсаш, некъаш а бил-галбовлу хьехар кхочушдар тайп-тайпанчу кепа-ра дIадахьарехь.

карарчу хенахь дешаран декеахь хила дезаш долчех ду студенто ша кхочушбеш болу болх. ша-

шен ницкъашца, хааршца беш болу болх гIодеш бу хинволчу говзанчина ша ойлаярца кхолла-раллин агIорхьа хаарех пайдаэца, дешаран а, Iилманан а хаамашлахь шена оьшург схьакъасто хаа, дахарехь шен жигаралла гайта некъ каро а.

ша кхочушбен болх вовшахтохар билгалъ-яьхначу методически принципашца дешаран кеп къастор, цуьнан бух тIехь дешар дIадахьар а ду. оцу принципех пайдаэцаро кхиаме кхачор ву и болх кхочушбешверг. и болх кечбар кхочушдо кхоллараллин белхан къепе дIахIотторца, и во-вшахтохаран чулацамца а, кепашца а, ткъа цуь-нан шатайпаналла а, башхалла а хIор факульте-тан ламасташца билгалйолу.

студенто шен кхоллараллин белхан кхиар хаддаза кхочушдеш хилар тIедилла деза. маса-ла, юьхьанцарчу курсашкахь цо бешболу болх факультативан дешаран а, лерринчу семинарийн балхе а, берза беза.

ша кхочушбен болх кечбар, студенто дIа-долийна ца Iаш, хьехархочун гIонца а дIаболо беза, кхоллараллин Iалашонашца юьхьанцарчу кепера чолхечу декъе а боьрзуш. белхан кхиам хилар дозуш ду, дукхахдолчу тIехь, и дIаболорна кечамбаре хьаьжжина, цхьана курсера вукху кур-се кхаччалц и дIахьош доьшучийн хIоранан а шен-шен кхетамей, хааршкий а хьаьжжина.

Вай лакхахь дийцина тIедахкарш кхочушдаро ша-шен болх кечбан, и дIабахьа къепе кхолларехь гIо до, и билгалдоккху кхаа тIегIанехь [6–9]:

1-ра тIегIа – ша цхьамма кечбинчу балхах пайдаоьцу цхьана дисциплинех долу хаарш, зе-делларш тIедузаран Iалашонца. Цу тIегIанехь болх вовшахтухуш, и дIабахьаран некъ билгал-боккхуш верг хьехархо ву. студенто ша бешболу болх кхочушбар дIахьо репродуктивни тIегIанехь. и болх,дукхахьолахь, къепе йоцуш а, юкъа-кара а кхочушбо.

2-ра тIегIа – программин материалел мел-ла а шуьйра, кIорге йолу материал схьахаржар. Цуьнан коьрта Iалашо ю студентийн предметна тIе дог-ойла ерзар а, кхиор а. балхана кечамбеш тидаме оьцу студенташ шен амалан башхаллаш, студенто кхочушбечу белхан барам лакхаболу. ша-шен хаарш довзар а, ша-шен мах хадор а де-шаран декъана юкъадаладо.

3-ра тIегIа – дешарехь а, Iилманехь а дар-лелорехь тайп-тайпанана проблемаш дIаяхарехь студенто ша беш болу болх. студенташа караер-зайо Iилманан хаарийн кепаш, хьехархочо кхо-чушдо цу тIехь цунна некъ гайтар, дар-лелоран кхиаме кхача караерзо еза кепаш а хьоьху. ша-шен мах хадор а, шен балхана урхалладар а жи-гардолу: гонахарчара а, долчу хьоло а шена дечу тIедахкарех нийса кхеташ хила веза студент, ткъа

13

иштта цо а дан деза шен тIедахкарш, шен таро-нийн а, дар-лелоран а нийса мах хадо хууш а хила веза. оцу тIегIанехь студентийн хаарш хир ду эксперименташ дIаяхьа, кхоллараллин белхаш кхочушбан а.

амма билгалдаккха деза, лакхахь дагардина тIегIанаш бехкаме бен цахилар, хIунда аьлча хIор

а тIегIа шен башхалла йолуш ду Iамош йолчу дисциплине хьаьжжина.

Вай гайтинчу къепено некъ гойту студен-ташна, цхьа Iалашо билгал а яьккхина, дар-лелор дIадахьа а, цхьана тIегIанера вукху тIегIане вий-ларца, шен хаарш тIедузаран дар-лелор жигар-даккха а.

Оьрсийн маттара гочдинарг Бурчаев Х.Х.

пайдаЭЦНа литеРатуРа

1. Абумуслимов А.А., Абумуслимова И.А. Экология чеченской Республики. Грозный: аН чР, 2016. 208 с.

2. Гайрабеков У.Т., Экологическое воспитание и образование как основа устойчивого развития общества. сборник тезисов научной конференции. Грозный: чГпи, 2002. с. 112–115.

3. Гайрабеков У.Т., Абумуслимов А.А., Банкурова Р.У. Экологическое образование и воспитание в свете нового закона РФ «об охране окружающей среды» / материалы региональной научно-практической конференции «актуальные проблемы экологии и природопользования в поство-енный период восстановления экономики и социальной сферы чеченской Республики». Гроз-ный: чГу, 2004. с. 251–254.

4. Гагаева З.Ш., Абумуслимов А.А., Убаева Р.Ш. методические указания по дисциплине «Эколо-гия». Грозный: чГу, 2011. 28 с.

5. Абумуслимов А.А., Банкурова Р.У., Абумуслимова И.А., Хасанова М.И. актуальные проблемы экологического образования в чеченской Республике // таллам. 2019. № 1 (16). с. 7–10.

6. Гайрабеков У.Т., Умаров М.У., Байраков И.А., Абумуслимов А.А., Банкурова Р.У. состояние и меры по оздоровлению экологической обстановки чеченской Республики / интеграция науки, образования и производства – решающий фактор возрождения экономики и социальной сферы в посткризисный период. материалы Всероссийской научной конференции. Российский фонд фундаментальных исследований; комплексный научно-исследовательский институт РаН; академия наук чР. 2003. с. 216–225.

7. Байраков И.А., Абумуслимов А.А., Идрисова Р.А. состояние и пути развития экологического образования в чеченской Республике / Наука и высшая школа чеченской Республики: перспек-тивы развития межрегионального и международного научно-технического сотрудничества. межрегиональный пагуошский симпозиум, тезисы докладов. 2010. с. 86–88.

8. Гагаева З.Ш., Абумуслимов А.А., Гайрабеков У.Т. методическое пособие по выполнению ди-пломных работ. Грозный, 2009. 46 с.

9. Гагаева З.Ш., Абумуслимов А.А., Убаева Р.Ш. методические указания по дисциплине «Эколо-гия». Грозный, 2011. 38 с.

ECOLOGICAL EDUCATION OF STUDENTS IN THE PROCESS TEACHING GEOGRAPHY

© A.A. ABUMUSLIMOV1,2, I.A. ABUMUSLIMOVA1, M.I. KHASANOVA1

1 Chechen State University, grozny2 Academy of Sciences of the Chechen Republic, grozny

Abstract. The article discusses the role of academic disciplines, including geography, in the ethical and environmental education of students, students' activities in environmental protection. Emphasis is placed on the important scientific, philosophical, and didactic significance of studying this topic. Consistency in teaching geography requires a logical connection with other basic disciplines, since by studying general geographical patterns they provide the most real opportunity for this. �t is shown that the system of envi-�t is shown that the system of envi-ronmental knowledge should include: comprehensiveness, consistency, differentiation and should be built on a common scientific basis of knowledge.Key words: environmental knowledge, systematic nature conservation, independent work, anthropogenic load.

14

удк: 696.11 DOI: 10.25744/tallam.2020.18.1.030

НОхЧИйЧОьНаН КЪИлБа-малхБалЕРа хИШ, ШОвДаНаШ, Нах БЕха мЕТТИГаШ а

© а.а. даукаеВ, аслаН а. даукаеВ, и.а. абумуслимоВа

Нохчийн Республикин Iилманийн академи, соьлжа-ГIала

Аннотаци. Статья тIехь йуьйцу Нохчийн Республикин къилба-малхбален декъера хиш а, ярташ а, билгалдоккху церан вовшашца д�анисйалар, эвсараллица царах пайдаэцарна лерина вовшахто-�анисйалар, эвсараллица царах пайдаэцарна лерина вовшахто-анисйалар, эвсараллица царах пайдаэцарна лерина вовшахто-харш а хьахийна. Хиш а, ярташ а дIанисйаларх лаьцна истори тIера цхьацца цитаташ а ялийна. Статья тIехь толлуш йолчу меттигашкахула охьадогIу 30 гергга кегий хиш (Хуло, Гумс, Яьсси, Ямсу, Ярсхе, кхидерш а), оццул бохург санна ярташ а ю: Жани-Ведана, Теза-кхьалла, Куьрчала, Энакхаьлла, Ялхой-Мохк, Аьхкинчу-Барзе, Жуг�урта, Майртуп, кхиерш а хьахийна. Кегий а, дак-кхий а долчу хийнех лаьцна цхьацца хаамаш а балийна таблицин кепехь.Коьрта дешнаш: къилба-малхбален декъера хиш, хи схьадоладалар, шовданаш, хин гаьннаш.

РЕКИ, РОДНИКИ И НаСЕлЕННЫЕ ПУНКТЫ ЮГО-вОСТОКа ЧЕЧНИ

© а.а. даукаеВ, аслаН а. даукаеВ, и.а. абумуслимоВа

академия наук чеченской Республики г. Грозный

Аннотация. В статье дано описание рек и родников юго-востока Чеченской Республики, отме-чена взаимосвязь в расположении рек и населенных пунктов, предложены мероприятия по их ра-циональному использованию. Процитированы исторические сведения о взаиморасположении рек и населенных пунктов Чечни. Упоминается около тридцати малых рек (Хулхулау (Хула), Гумс, Аксай, Яман-су, Ярык-су и др.), протекающих по исследуемому району, и примерно столько же населенных пунктов – Жани-Ведана, Теза-калла, Курчали, Эникалла, Ялхой-Мохк, Ахкин-Барзе, Жугурта, Майртуп и др. и более 20 родников. В табличной форме приведены сведения о наиболее крупных реках района.Ключевые слова: реки юго-восточной части, исток, родники, притоки.

Для цитирования: даукаев а.а., даукаев аслан а., абумуслимова и.а. Реки, родники и населенные пункты юго-востока чечни // таллам. 2020. № 1 (18). с. 14–16. DOI: 10.25744/tallam.2020.18.1.030.

Нохчийн Республика Россин Федерацехь хин тIаьхьалонашца уггаре кхачоцахиллачех цахьъ лору. уьш гульелла ю кегийра а, даккхийра а дIадоьду хишчохь, Iаьмнашца, шалаьмнашкахь, иштта лаьтта бухахь а [1]. Нохчийн Республикин Iаламан тIаьхьалонийн а, гонахара хьал ларда-аламан тIаьхьалонийн а, гонахара хьал ларда-Iаьхьалонийн а, гонахара хьал ларда-аьхьалонийн а, гонахара хьал ларда-ран а министерствон хаамашца Нохчийн Респу-бликин махкахула дIадоьдуш 3000 сов жима а, доккха а хи ду. Царах дукхахдерш (90%) 10 ки-лометре кхаччал бен йохалла йоцу кегий хиш ду. иштта Нохчийн Республикехь 400 сов йоккха, жима а адамаш деха меттиг а ю (ярташ, гIаланаш, кхиерш а).

хIокху Iилманан балха тIехь тидам тIе бо-хуьйтурш Нохчийн Республикин къилба-малх-бален декъера хиш а, церан тогIешца нисъелла нохчийн ярташ а ю. хишца цхьаьна ярташ хIунда хьехайо аьлча, талламхошна билгал ма-даллара,

хин тогIешна йисте хула ехкина ю дукхахйолу ада-Iешна йисте хула ехкина ю дукхахйолу ада-ешна йисте хула ехкина ю дукхахйолу ада-маш деха меттигаш (кIотарш, ярташ, гIаланаш). адамаш деха меттигаш хишца йозуш хиларх лаь-цна хьахийна ду историн дуккха Iилманан белхаш тIехь. масала, Нохчийн историйн шолгIачу тома тIехь яздо: «1829 шеран хаамашца, соьлжа хин аьтто бердаца яра нохчийн 70 юрт, XVII–XVIII бIешерашкахь ехкина йолу, ткъа аьрру бердаца – 10 юрт, 30 отар а…» [2, 175 агIо].

Жимма лахахь, оццу монографи тIехь бил-галдо: «даим йолу ярташ гучуйовлура, уггаре хьалха малхбале декъехь, терк а, соьлжа а хиш уггаре вовшашна уллохь долчу меттехь а, малх-бузе декъехь дуккха а шовданаш, хиш а долчу меттехь а» [2, 193 агIо].

Цхьацца йолу ярташ, гIаланаш шина декъе екъна хуьлу юккъехула чекхдолучу хино: соьлжа-ГIала, тIехьа-мартана, кхийолу ярташ. уллохула

15

долучу хин, я атагIин цIе йолуш хуьлу цхьайо-Iин цIе йолуш хуьлу цхьайо-ин цIе йолуш хуьлу цхьайо-Iе йолуш хуьлу цхьайо-е йолуш хуьлу цхьайо-лу ярташ, а гIаланаш а. масала, соьлжа-ГIала, ар гун, Гуьмсе, ГIойтIа, йоккха-атагIа, Жима-атагIа, даттахе, и.дI.кх.

даккхийчу хийнех (50 км сов деха долу) кхузахула охьадогIу хулхулау (хуло), Гумс, Яьс-си, Ямсу, Ярсхе шайн дуккха долчу гаьннашца цхьаьна. хуло хорачу а, охолитлау олу а ши хи вовшахкхетта кхоллалуш ду. и хьахийна ши хи хIурдан тIегIунал 2400 м лакхенгара схьадола-луш ду [2, 193 агIо].

Хуло хин дахалла 67 км ю. Цуьнан дуккха гаьннаш ду. Ведана а, ЦIе-Ведана а ярташ йолчу меттигашкахь цунах схьакхета ахкичу, булкх-чу, Зуйн-ахк, иштта кхиндолу а кегий хиш [3].

хулон бердан йистошца яккхин а, кегий а дукха ярташ ю: хорачу, Ведана, ЦIе-Ведана, сиржа-эвла, Цоци-Юрт, кхиерш а.

керла-Энгана юьртана 1,5–2 км къилба малх-балехьа йолчу меттехь хулах дIакхета и санна доккха долу Гумс хи.

хулон бердашца 10 км гергга йохаллехь дIанисъелла лаьтташ ю сиржа-эвла. кхузарчу ис-баьхьа, хазачу Iаламехь дуккха а садаIа меттигаш ю адамашна.

Гумс хи схьадалар Нохчийн а, дагIестан а Ре-спубликийн дозанехь долчу ламанан шовданаш тIера ду (хорача юьртана къилба-малхбалехьара).

лаьмнашкахь а, аренца а цунах дIа кхеташ дуккха кегий а, даккхий а гаьннаш ду (мичик, ГIансол, теллинг-ахк, искарк, хуьмк, иштта кхидерш а). Гумс хин бердашца ю Жани-Ведана, теза-кхьалла, куьрчала, Энакхаьлла, Ялхой-мохк, аьхкинчу-барзе, ЖугIурта, майртуп ярташ. уь-зуш дукхахъерш 1000 гергга бен дехаш адамаш доцуш кегий ярташ ю, майртуьпа а, Ялхой-мохк а йоцург. Гумс хин дохалла 55 км сов ю [4–6].

Ярсхе хин схьадоладалар ишхой – лома къил баседа басера ду. лахохь цуьнан а, оцунах кхетачу гаьннийн (аьхкечу, даттах, Жима Ярс-хе, кхидерш а) бердашца дIанисъелла кегий а, гIеххьа яккхийн а ярташ – булгIат-ирзе, даттахе, чеччелхе, симсара, Зандакъа, Гилна а.

Ярсхе чуьра хи юкъанеккъара минерализаци йолуш, кIеззиг даьржина долуш ду.

Ямсу хи оьла – махка юьрта уллора схьадо-лалуш ду. къилба-малхбузера схьа къилбаседа-малхбале агIорхьа охьадогIу и, Зандакъ-ара, Ген-Iорхьа охьадогIу и, Зандакъ-ара, Ген-орхьа охьадогIу и, Зандакъ-ара, Ген-Iу и, Зандакъ-ара, Ген-у и, Зандакъ-ара, Ген-даргана, хьочи-ара, РогIи-кIажа, айти-махка, Нажи-Юьрта, булан-хитIа ярташна уллохула до-Iа ярташна уллохула до-а ярташна уллохула до-луш. Цунах кхеташ 5–6 га ду (табл.)

Яьсси хи охьадолало лекхачу ламнашкара. ишхой-эвлара дуьйна Гезла-эвлах тIехдаллалц Нохчийн а, дагIестана а Республикийн дозанца охьадогIу и. уггаре цуьнан доккха га бена-Яьсси хи ду.

хи Гаьннаш дохалла, км

бассейна площадь,

км2

Гумс мичик 58Яьсси 79Ярсхе Ж. Ярсхе, даттах, аьхкчу 80 376Ямсу бургат-эйн, дзукуне-эйн, булкх-Iин, безе-Iинчу, карабулак, шелме-Iин 75 318хуло аьхкчу, булкх-че, Зуйн-аьхк, охолитлау, харач, Элистанжи, хорачу 67 510мичик хуьмк, искирк, м. мичик, ахк, ГIансол 36 200

шовданех лаьцна аьлча, лакхахь билгалйин-чу ярташна гонаха а, юккъехь а дуккха шовда-наш ду [7]. масала, ЦIе-Ведана – Зулги, маки, саIадулли цIераш йолу шовданаш; ЦIоьнтара – один хи, маIин хи, сайханан хи, сайди хи, тIеми хи, Эциг хи, хайдари хи, кента хи, Эба-хьаьжи хи, Ноьшка хи, мIакин хи, диди хи цIераш йолу шовданаш [8]; Ялхой-Мохк – моллин-хи, Цики-хи, дуьра-Iам, черимехкахойн булкх, Энакхаь-Iам, черимехкахойн булкх, Энакхаь-ам, черимехкахойн булкх, Энакхаь-ллойн тулкх, можа булкх, мади-Iам, Жимачу юьртара Iам, темархи-Iам, сабан-хи; �алара-эвла – чиби, билт-хьаьжи, ахьмадан, межи, Геби, би-

болта, даби шовднаш; Зандакъа – маце, Гардана, исбаьхи, дадай, кулли. дерриге лерича, Нохчийн Республикин къилба-малхбалехьара доккха доцу-чу декъехь 50 сов шовда билгалдина сулейманов ахьмада шен балха тIехь [7].

Ярташна гонахара а, юккъера а шовданаш цигарчу бахархоша Iуналла деш ду. дуккха хе-Iуналла деш ду. дуккха хе-уналла деш ду. дуккха хе-нахь дуьйна нохчийн ламаст хилла схьадогIуш ду шовданийн тергам, ларамбар. ищтта кхузахь дагадаийта лаьа гIараваьллачу Iилманчо-геолого а.п. карпинскис аьлла дешнаш: «хил мехала хIума яц маьIданаш юкъахь» [9, с. 458].

16

пайдаЭЦНа литеРатуРа

1. Hydro potential assessment on the territory of the Chechen Republic for recreational purposes. Zabu-raeva Kh.Sh., Gatsaeva L.S., Sarsakov M.S., Daukaev A.A., Abumuslimov A.A., Abumuslimova �.A. «сер. «KnE Life Sciences» 2019. с. 497–506.

2. история чечни с древнейших времен до наших дней в 4-х томах. т. 2. / под. ред. Я.З. ахмадо-ва. Грозный: издательско-полиграфический комплекс» Грозненский рабочий», 2016. 624 с.

3. Гайрабеков У.Т., Абумуслимов А.А. проблемы охраны и рационального использования водных ресурсов малых рек чеченской Республики / материалы региональной научно-практической конференции «Вузовская наука – народному хозяйству». Грозный: чГу, 2003. с. 94–95.

4. Абумуслимов А.А., Абумуслимова И.А. Экология чеченской Республики Грозный: аН чР, 2016. 208 с.

5. Даукаев А.А., А.А. Абумуслимов, Даукаев Асл. А, Абумуслимова И.А. малые реки юго-восточной части чР // Вестник академии наук чеченской Республики. 2014. № 3. с. 74–78.

6. Абумуслимов А.А., Банкурова Р.У., Абумуслимова И.А., Хасанова М.И. проблемы рационально-го использования водных ресурсов // таллам. 2019. № 1 (16). с 11–15.

7. Сулейманов А. топонимия чечни. Нальчик: издательский центр Эльфа, 1997.8. Абумуслимов А.А., Абумуслимова А.С. краткий очерк истории села Центарой (ЦIоьнтара)

Ножай-Юртовского района чечни (часть I) // таллам. 2015. № 1 (8). с. 11–18.9. по чечено-ингушетии. путеводитель / под общей редакцией В.В. Рыжикова. Грозный: чечин-: чечин-чечин-

гиздат, 1969. 268 с.

RIVERS, SPRINGS AND SETTIEMENTS IN THE SOUTHEAST OF CHECHNYA

© A.A. DAUKAYEV, ASIAN A. DAUKAYEV, I.A. ABUMUSLIMOVA

Academy of Sciences of the Chechen RepubIic, grozny

Abstract. The artic�e describes the rivers and springs of the south-east of the Chechen Repub�ic, noted the re�ationship in the �ocation of rivers and sett�ements, proposed measures to manage them. Historica� information on the interconnected�ocation of rivers and sett�ements of Chechnya is quoted. About thirty sma�� rivers (Hu�hu�au (Hu�a), Gums, Aksai, Yaman-su, Yaryk-su, etc.) are mentioned, f�owing through the study area and about the same number of sett�ements – Jani-Vedan, Teza-Ca��a, Kurcha�i, Enica��a, Ya�hoy-Mokh, Ahkin-Barze, Jugurta, et a�. and more than 20 springs. The tab�e form provides information about the �argest rivers of the region.Key words: rivers of the southeastern part, source, springs, tributaries.

17

ИсТорИН IИЛМА

удк: 342.4 DOI: 10.25744/tallam.2020.18.1.031

СОьлЖа-ГӀала, НОхЧИйН ПаЧхьалКхаллИН КЪЕПЕНЕхьЦО ДӀалаьЦНа мЕТТИГ (XX–XXӀ БӀ.БӀ.)

© м.х. сайдумоВ

Нохчийн пачхьалкхан университет, соьлжа-ГӀала

Аннотаци. Статья тӀехь гайтина Нохчийн Республикин коьрта гӀалано ��–��Ӏ бӀ.бӀ. нох-��–��Ӏ бӀ.бӀ. нох-–��Ӏ бӀ.бӀ. нох-��Ӏ бӀ.бӀ. нох-Ӏ бӀ.бӀ. нох-чийн пачхьалкхаллин бух билларехь а, кхидӀа кхиорехь а дакъалацар. Тайп-тайпанчу муьрашкахь нормативан-законийн, статистикин хаамийн, цу хиламийн тешийн, бакъдолчу хьостанашкара кхиболчу а хаамийн бух тӀехь юхакарлабохуш, цхьана къепене балош бу республикин коьрта гӀала кхиаран уггаре маьӀне муьраш. Нохчийн Республика кхиарехь Соьлжа-ГӀалано уггаре доккха дакъ-алацаран жамӀ а до.Коьрта дешнаш: пачхьалкхалла, нана-гӀала, конституци, закон, статус, республика.

ГОРОД ГРОЗНЫй – ЕГО РОль в СИСТЕмЕЧЕЧЕНСКОй ГОСУДаРСТвЕННОСТИ (хх–ххӀ вв.).

© м.х. сайдумоВ

чеченский государственный университет, г. Грозный

Аннотация. В статье показана ключевая роль столицы Чеченской Республики г. Грозный в про-цессе зарождения и дальнейшего развития чеченской государственности в ХХ–ХХI вв. На основе нормативно-правовых документов различных эпох, документированных воспоминаний очевидцев, статистических данных и иных сведений из объективных источников реконструируются и си-стематизируются важные этапы развития столицы республики: в советский, постсоветский период и настоящее время. Сделан вывод о ключевой роли г. Грозный в государственно-правовом развитии Чеченской Республики.Ключевые слова: государственность, столица, конституция, закон, статус, республика.

Для цитирования: сайдумов м.х. Город Грозный – его роль в системе чеченской государственности (хх–ххI вв.) // таллам. 2020. №1 (18). с. 17–22. DOI: 10.25744/tallam.2020.18.1.031.

Нохчийн Республикин пачхьалкхалла тал-ларан хаттар доккхачу маьӀнехь ду Ӏилманийн тайп-тайпанчу дакъошна, къаьсттина маьӀнехь ду и хаттарш законийн Ӏилманна. хх бӀешарера таханлерчу дийне кхаччалц Нохчийчоьнан пач-хьалкхалла дӀахӀоттарх а, кхиарх а лаьцна (цуь-нан къепенан дӀахӀоттамех: Нохчийн автономни округ, Нохч-ГӀалгӀайн Республика, Нохчийн Ре-спублика ичкери, Нохчийн Республика) дуьйцуш, билгалдаккха тарлуш ду цуьнан пачхьалкхалла дӀахӀоттар а, кхиар а гуттар дӀадахана къаьсттина чолхечу хиламашца, къоман кхидӀа хиндолчунна луьра кхерам болуш а.

Россин империна чудогӀуш хилла кхидолу халкъаш санна, нохчийн халкъ а чекхдала дезаш

хилла шен кхолладаларан а, кхиаран а некъаш-кахь къоман-пачхьалкхаллин 1917–1944-чу ше-рийн чолхечу хиламашкахула. 27 шеран дохал-лехь нохчий советийн Ӏедалан гӀоьнца автономин кепехь йолу шайн къона советски пачхьалкхалла кхуллуш схьабаьхкира. Нохчийчохь советийн Ӏедал дӀахӀоттар а, нохчийн пачхьалкхалла кхол-лар дӀадоладалар а боху кхетамаш, тхуна хета-рехь, цхьаьна дӀадоладелла гӀуллакх ду, ткъа и дӀадахар политикин а, тӀеман а агӀорхьа хиларх кхета а деза вай.

советийн Ӏедало шайна политикин-законийн нийсо йохьуш ю боху кхетам хилира нохчийн. Нохчийчохь и Ӏедал чӀагӀдарехь дакъалаца нох-чаша сацам тӀеэцар доьзна дара паччахьан ад-

18

министрацино дуккха а шерашкахь кхузахь къа-стоза дитинчу хаттарех: культурин, дешаран, Ӏер-дахаран, латтанийн-дозанийн Ӏотбаккхамийн хаттарш. и дерриг а хаттарш кхитӀе а ирделира инарла деникинан эскаро (добрармия) нохчийн ярташкахь (Гуьмсе, Цоци-эвла, Ӏалхан-юрт, и дӀ. кх. а) маьршачу нохчийн бахархошна дуь-хьал тӀеман-репрессивни таӀзарш даран некъ дӀаболийча.

Нохчийн советски пачхьалкхаллин билга-лонаш хх-чу бӀешарехь къастаюьйлира кхузахь теркан областан дуккха а шерашкахь тӀеман-тергонан урхалла лаьттинчул тӀаьхьа. теркан об-ластна юкъайогӀу Нохчийчоь округашна екъна ша хиларна бакъонийн бух тӀехь шен статус йо-цуш яра, ткъа и статус шен хила бакъо цо яьккхи-нера (цхьаммо а елла а йоцуш, ткъа баккъал а нохчийн халкъо большевикашца цхьаьна Россин пачхьалкхан къилбехьа къийсам дӀабахьарехь). советийн Ӏедало шегахьара законийн статус тӀе а чӀагӀъеш, нохчийн пачхьалкхаллин кеп дӀахӀоттор цуьнан бахархойн Ӏер-дахаран ерриге а агӀонаш шена чулоцуш яра (дешарна тӀера экономикина а, промышленностна а тӀекхаччалц). Цхьадолу терахьаш далор вай: октябрьски революции хи-лале хьалха Нохч-ГӀалгӀайчоьнан бахархошлахь 2% гергга бара йоза-дешар хуурш, царах зударий 0,2% болуш [1, 15 агӀо].

дӀаяханчу хенашкахь а, вайн заманан муь-рехь а нохчийн пачхьалкхалла кхолларехь а, и кхидӀа кхиорехь а уггаре доккха дакъалаьцнарг соьлжа-ГӀала хилар шеконе дилла йиш яц. Вай буьйцучу муьрехь (1917–2017 ш.ш.) нохчийн пачхьалкхалла кхиаран хронологин коьрта муь-раш бийцаре бийр бу вай.

Нохчийн автономин область (ЧАО) (1922–1934 ш.ш.). Нохчийн къоман советски пачхьалк-халла кхоллаяларан юьхь дӀайолало 1922-чу ше-ран 30-гӀа ноябрехь. РсФсР-н ВЦик-н прези-диумо шен бараман-законийн актаца кхоьллира нохчийн автономин область, и дуьххьарлера къо-ман- пачхьалкхан дӀахӀоттаман кеп яра, округаш-ка дӀасхьадекъна нохчийн халкъ билггалчу до-занашкахь цхьаьнатухуш, цуьнан коьрта Ӏалашо яра автономера бахархойн бакъонаш а, хьашташ а кхочушдар.

Нохч-ГӀалгӀайн автономин область (ЧИАО) (1934–1936 ш.ш.). иза пачхьалкхан субъекташ цхьаьнатохар дара, нохчийн а, гӀалгӀайн а метта-наш, гӀиллакхаш, ламасташ а цхьатерра догӀуш хилар тидаме а оьцуш, Нохч-ГӀалгӀайн автоном-ни область кхолларца.

Нохч-ГӀалгӀайн автономин советийн соци-алистически республика (ЧИАССР) (1936–1944

ш.ш.; 1957–1990 ш.ш.). 1936-чу шарахь кхо-чушхилира нохчийн советийн пачхьалкхалла кхиарера уггаре коьртах хилам. сссР-н керла конституци тӀеэцарца РсФсР-н дӀахӀоттамехь керла пачхьалкхан – мехкан дакъа кхолладелира – Нохч-ГӀалгӀайн ассР. и республика лаьттира 1990-гӀа шо тӀекхаччалц, Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н лаккхарчу кхеташоно и союзан республикин ста-тусе йоккхуш деклараци тӀеэццалц. и бахьанехь сссР-н конституцица законийн шалхалла а кхоь-ллира, хӀетахь Нохч-ГӀалгӀайн ассР РсФсР-на чуйогӀуш автономин республика санна яра.

Нохчийн Республика. Нохчийн Республика Ичкери. ЧРИ (1991–1999 ш.ш.). 1991-чу шеран октябрехь дӀадоладелира шаьш вовшахкхеттачу ницкъаша конституцина дуьхьал дуьххьарлера дар-лелор дӀадолор. РсФсР-н халкъан депута-тийн Гуламан шакъаьстина бакъо билгалйоккхуш РсФсР-н конституцин 104-гӀа статья талхош, республика шина декъе йийкъира: Нохчийн Ре-спублика а, ГӀалгӀайн Республика а (политикин-законийн тайп-тайпана статусаш а йолуш). 1991-чу шеран 27 октябран – 1992-чу шеран 12 мар-тан муьрехь вай гайтина дар-лелор законан бух тӀехь тӀечӀагӀдира: президентан дарже харжамаш дӀабахьар, Нохчийчоь йозуш цахиларан сацам тӀечӀагӀбар, ша-шен дӀакхайкхийначу республи-кин конституции тӀеэцар а. тхуна схьагучу суьр-техь, ша вовшахкхеттачу Ӏедало сихаллехь, кон-ституцина бух кхоллар доцуш, цхьана а къепенехь доцуш дар-лелор кхочушдар тоьшалла деш ду уьш шаьш мелла а сиха цу даржашкахь чӀагӀбала лууш хиларна. кхузахь оха бохург ду, уггар хьал-ха республика законийн бух тӀехь дӀахӀоттор кхочушдан дезара, конституци а, республикин статус а тӀеэцар референдумехь кьасто дезара ре-спубликин президентан харжамех законца цхьаь-на. оцу дерригено а тоьшалла до 1991-чу шарахь дӀаболабелла хийцамаш бакъонийн статусан бух тӀехь хиларх шеконаш кхуллуш хиларна. 1993-чу шарахь Нохчийн Республикин цӀе Нохчийн Ре-спублика ичкери аьлла хийцира.

Нохчийн Республика (ЧР) (2000–2017 ш.ш.). кадыров ахьмад-хьаьжин гӀарадевллачу аларех, тхуна хетарехь, шиъ ду Нохчийчоьнан керла исто-ри дӀаяхьаран коьрта билгалонаш гойтуш. хьал-харчу аларехь вайна го кадыров ахьмад-хьаьжас вайн исторера дӀабаханчу а, карарчу хенахь болчу а хиламийн бахьанаш лехар. дуккха а меттигаш-кахь го вайна цу аларан цитаташ юьззина я мелла а яцйинчу кепашкахь ялош (цуьнан маьӀна хий-цалуш а дац яцъярехь), хӀетте а и дуьззина далор нийса хета тхуна: «кхаа бӀе шарахь тӀемаш бина вай… тӀаьхьенаша тӀаьхьенашка а луш. ткъа

19

цуьнан жамӀ вайна муха хили? Ягийна ярташ, гӀаланаш, Ӏаламат дукха хӀаллакьхилла адамаш, бахамаш хӀаллакьхилар, кхиболу а эшамаш. со и дерриг сацо ойла йолуш ву» [2, 10 агӀо]. оцу нох-чийн пачхьалкхан гӀуллаккххочун гӀарадаьлла шолгӀа алар билгалдоккхуш ду кхидӀа консти-туцин бух тӀехь политикин-законийн гӀоьнца кхочушдан дезарг. шен декхар хӀокху кепара го кадыров ахьмад-хьаьжина: «сан Ӏалашо тӀом сацор яц, ткъа и тӀом гуттаренна а дӀабаккхар ю. тоьур ду нохчийн халкъана тӀехь зиэраш (экспериментахь. – гочд. б.хь.) дар. Гуттар а хене довла гӀерташ даха ца лаьа тхуна, хӀинца (эххар а), кхиберш санна, даха Ӏама гӀорта вай» [2, 11 агӀо]. Цу аларехь тхуна го историн тайп-тайпанчу муьрашкахь дӀаихна хиламаш филосо-фин агӀорхьара кхетор, XXӀ бӀешарахь нохчийн къоман юхакогахӀоттар, юхадендалар хӀокху чолхечу хьелашкахь кхочушдар конституцин бух тӀехь хила дезар дӀакхайкхор. ткъа нийсса цун-на дуьхьал дар-лелор дӀадахьаро беана бохамаш вайна гира 1990-чу шерашкахь.

Россин пачхьалкхан гурашкахь вайзаманан пачхьалкхан – бакъонийн Ӏедал дӀахӀоттор гай-тина талламхочо сайдумов д.х. – с шен белхаш тӀехь [3, 275–295 агӀо]. оцу талламхочо гулби-на а, теллина а хаамаш цхьаьна а тоьхна, церан доцца жамӀ жамӀ деш, нохчийн пачхьалкхалла кхолларан уггаре коьрта мур схьакъастор вай. 2000-чу шеран 12-чу июнехь кадыров ахьмад-хьаьжа Нохчийн Республикин администрацин куьйгалхо хӀоттош, РФ-н президенто В.В. пути-на №1100 сацам тӀеэцначул тӀаьхьа №1071 указ араделира «Нохчийн Республикехь цхьана ханна Ӏедалан къепе вовшахтохарх». 2003-чу шеран 23-чу мартехь референдум дӀаяьхьира РФ-н дозана-шкахь Нохчийн Республика кхолларх а, консти-туци тӀеэцарх а, Ӏедалан дакъош харжарх а лаь-цна [4, 243 агӀо]. Цул тӀаьхьа бен, 2003-чу шеран 5-чу октябрехь, Нохчийн Республикин президент а ца хаьржира, иза вара нохчийн дахар юхаден-даларан архитектор кадыров ахьмад-хьаьжа. «2004-чу шарахь Нохчийн Республикин символш а тӀеийцира.

историн маьӀнехь хилла ца Ӏаш, амма зако-нийн а, бакъонийн а мехалла ю советски муьре-ра нохчийн пачхьалкхалла кхоллаяларан агӀонаш серлайохуш долу акташ а, документаш а. хал-къан комиссариатехь къаьмнийн кхеташонан «Экономически районашка декъарх» аьлла йолчу отчетехь тхуна карийра Юккъера кавказан центр ю аьлла билгалъяьккхинарг соьлжа-ГӀала хилар [5, 230 агӀо]. теркан областера халкъийн съез-дехь и.В. сталина шен къамелехь, центр ю аьлла

соьлжа-ГӀала а, буритӀа билгалъяккхаран хаттар хӀоьттича, элира: «… суна хетарехь, и центр Вла-дикавказ хила еза. теркан областера дерриг хал-къашца зӀенаш йолуш и хиларна» [5, 189 агӀо]. ламанхойн (Горский) советски социалистически Республика кхолларх 1921 ш. 20 январехь ерриг Россин Цик-н декретаца Веданан а, Грозненски а округех лаьтташ йолу Нохчийн округ цу юкъая-хара РсФсР-н цхьа дакъа санна, ткъа соьлжа-ГӀала мехкдаьттан промыслашца цхьаьна Цик-н а, ламанхойн ссР-н халкъийн комиссарийн кхе-ташонан а урхалле дӀаелира шакъаьстина адми-нистративни дакъа санна [5, 195 агӀо].

оха кест-кестта тхешан талламашкахь пай-даоьцу оцу гуларх, цунна юкъадаханчу докумен-ташца болх беш, тхуна гучуделира 1917–1924-чу шерийн муьрера Нохчийчоьнах, Нохчийн автоно-мин областах, Нохч-ГӀалгӀайчоьнах дозуш долу документаш цу юкъара дӀадаьхна хилар. и сбор-ник 1949-чу шарахь зорбанера араяьлла ю, ткъа цу хенахь нохчийн халкъ махках даьккхина хилла хиларна дӀадаьхна и тоьшаллаш.

Нохчийчохь къоман пачхьалкхалла кхол-ларехь къаьсттина маьӀнехь мур хилла 1922-чу шеран 30-гӀа ноябрь – РсФсР-н Цик-н прези-диумо шен сацамца Нохчийн автономин область кхоьллира, и хилам жоп луш бара В.и. ленина шен Ӏалашонаш йовзуьйтуш дечу къамелаш-кахь къоман хаттар къасторна, хӀора а къам шен дахаран некъ ша харжа бакъо йолуш ду аьлла дӀакхайкхорца. тидаме эца деза автономни об-ластан нана-гӀала хӀетахь къастийна цахилар-на. Горская ассР-на юккъера схьакъастийначц Нохчийн округна тӀе кхин а ярташ кхийтира: пе-тропавловски (чурт-тогӀи), Горячеводск (довха хиш), ильински (бас-гӀала) станицаш, сунжен-ски округера сарахтински кӀотар а.

ткъа соьлжа-ГӀала шакъаьстинчу статусехь йисира 1929-чу шеран 1-чу апрелехь «къилбасе-да кавказан махкара Грозный гӀала Нао (чао) юкъатохарх» декрет ВЦик-о тӀеэццалц [6, 126, 128 агӀо]. 1932-гӀа шо тӀекхочуш Нохчийн авто-номин округна юкъайогӀура 12 район а, 1531 юрт а [6, 129 агӀо].

Нохчийн автономин область (Нао) тайп-тайпанчу округашкахула дӀасхьакхоьссинчу нох чийн халкъан дуьххьарлера къоман-пачхьал-кхаллин цхьаьнатохар дара, цуьнан коьрта декхар дара кхоьллинчу автономин бахархойн бакъонаш, сатийсамаш ларбар а, кхочушбар а, иза кхолла-луш йолчу федеративни юкъаметтигийн совет-ски кеп (модель) яра. хӀун шатайпаналла яра оцу керлачу къепенан? дӀадаханчу бӀешарахь коло-ниальни юкъаметтигашкахь къоман хаттар (мет-

20

тан, динан политика, латтанийн дозанаш билгал-дахар) тидаме оьцуш а, къастош а дацара. ткъа советийн Ӏедало и хаттарш «керлачу кепара айбар а, уьш кхочушдан тешам балар а» гергара дара къаьмнийн сатийсамашна. Нохчийчоьнан масал-на тӀехь аьлча, и историн маьӀнехь Ӏаламат боккха хилам кхочушхила буьйлира цунна юьззина авто-номи яларна тӀера – кавказан тӀом дӀабаьллачул тӀаьхьа. Нохчийчоьнан шен къоман-пачхьалкхан дозанаш билгалдевлира, цуьнца цхьаьна шен бакъонаш ларъян бакъо я елира. масала, къо-ман пачхьалкхалла кхолларан боцачу муьрехь (1920–1937 ш.ш.) Нохчийн автономин округан (тӀаьхьо – Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н) халкъан ба-хамна юкъайиллина капитал 137 млн. сом терахь-на гергагӀоьртира хӀетахь лелаш болчу мехашца [7, 119 агӀо].

сийлахьчу октябран социалистически рево-люцин толам хиллачул тӀаьхьа шайн программин документ тӀехь большевикаша дӀакхайкхийра къаьмнийн ша-шен кхолламан некъ къасто бакъо хилар, дӀа а къаьстина, шайн пачхьалкх кхоллар-на тӀекхаччалц. уггаре хьалхара советийн Ӏедалан нормативан-бакъонийн документех цхьаъ дара Россин халкъийн бакъонийн деклараци (2(15) ноябрь, 1917 шо). къоман хаттар къасторехь коьр-таниг ду аьлла хета тхуна дерзоран тӀечӀагӀдар: ӀӀӀ-чу съездан кхеташоно Россин советски респу-бликийн федерацина бух буьллу, хӀора а къоман белхалошний, ахархошний шайн-шайн бакъонаш билгалъяхаран съездашкахь сацам тӀеэца: феде-ральни Ӏедалан а, федеральни советски учрежде-нешкахь а дакъалаца лаар царна, стенан бух тӀехь хила еза и юкъаметтигаш [8, 426–429 агӀо].

советски федерализмо халкъаш а, къаьмнийн латтанаш а Россин Ӏедало ницкъбарх а, оллаллах а паргӀатдохура. Федеративни кеп кхуллура хал-къийн маьршачу бартбаран бух тӀехь. Федерацин субъекташ къомаллин хӀоттаме хьаьжжина, церан латтанийн дозанаш ницкъ ма-кхоччу нийса бил-гал а дохуш, къастош яра. чӀогӀа нийса а, коьрта а дара бакъонаш а, декхарш а билгалдахаран прин-ципаш; тӀеман, экономикин, арахьара политикин, финансийн, йохк-эцаран, банкийн а дакъош цен-тран куьйгалли кӀел дара, ткъа юкъара декреташ, дешаран учрежденеш, суьдан гӀуллакхаш а мет-тигера халкъан комиссарийн кхеташоно къаста-дора. Цуьнца цхьаьна цхьа а мотт коьрта бу аьлла тӀечӀагӀдина дацара суьдан органашкахь а, деша-ран заведенешкахь а. муьлхха а субъектера къо-ман дукхалле хьаьжжина билгалбоккхура коьрта мотт, царал а кӀезигчу бахархоша буьйцучу мет-танийн бакъонаш а ларъеш.

коьрта Ӏедал дӀахӀотторан къепенехь бухе диллина дара маьрша харжамаш дӀабахьа бакъо

хилар, шина палатин къепе, советийн съезд я коьрта кхочушдаран комитет (Цик). кхочушда-ран Ӏедалан орган хила езара халкъан комисса-рийн кхеташо, и хоржура центро а, федеральни областаша а хьалхатеттинчу кандидатех [9, 426–429 агӀо].

Нохчийн автономин область кхолларца доь-зна халкъийн чолхе хаттарш уггар хьалха кхо-чушдар дара меттигашкахь коьртаниг, ткъа цул хьалха и кхочушдора метрополино. и хаттар кхо-чушдар сихаллехь дӀадоьдура ала йиш яц вайн, цкъацкъа и талхораш а нислора, белхан кадраш къастош къоман хаттар коьрта билгало йолчу хе-нахь. хӀетте а, оцу муьрехь кхочушдан долийн-чарах дукхахдерш нохчийн халкъан сатийсамаш-ца цхьаьнадогӀуш дара: къоман элита кхоллар, экономика а, промышленность а кхиор. Нохчийн регион кхиорна тӀехьажийна гӀуллакхаш кхо-чушдаран масал ду, соьлжа-ГӀалин мехкдаьтта даккхаран дакъа Горский Республикин бюджете дӀадалар сацош, и Нохчийн автономин областе дӀахьажорах болу сацам 1922-чу шеран 26-гӀа апрелехь федеральни Ӏедало тӀеэцар. кхачанан сурсатийн налогах хаттар а къастийна, цунах хуь-лучу пайданан 50% меттигера бюджете дӀадала долийра. латтанан дозанаш билгалдахар а дара доккхачу маьӀнехь.

Нохчийн ярташ дӀайохуш 1818-чу шарахь йиллинчу Грозная гӀопана тӀаьхьо гӀалин статус елла, Грозный (соьлжа-ГӀала) 1929-гӀа шо тӀе-кхаччалц шатайпана статус йолуш яра, ша Нао-н резиденци йолушехь. амма иза шен лаамехь экономикин-территорин дакъа лоруш дара, цун-дела центро а, меттигера Ӏедало а цхьабарт болуш къасто дезаш долу хаттар дара и. 1922-чу шеран 30-гӀа ноябрехь ВЦик-н президиуман сацамца комиссина декхар дина тӀедиллинера, цхьана агӀор, мехкдаьттан бахамаллаш а, предприятеш а ницкъ ма-кхоччу цхьаале ялор, вукху агӀор – Нох-чийн автономни областан хьашташ кхочушдар а [10, 308 агӀо].

деккъа цхьана 1928-чу шарахь Нао-н бюд-жете «Грознефто» диллира 1700 эзар сом, ткъа и областан ерриг бюджетан пайданан 70% яра. ткъа 1930-чу шарахь и терахь 4400 эзар соьме хьала-делира [10, 323 агӀо]. Цуьнца цхьаьна дӀахьош дара нохчийн бахархой промышленностна юкъа-бигар, оцу муьрехь мехкдаьттан декъехь къин-хьегамна юкъаозийра нохчех 3058 стаг [10, 331 агӀо]. Жигара дӀадоладелира дешаран, Ӏилманан, литературин, искусствон а декъехь кхиаран болх дӀабахьар а. массо а агӀорхьа кхиа таронаш ели-ра нохчийн маттана. паччахьан Ӏедалан муьрехь дӀаяьхна бакъонаш юхаерзор дара и. кхузахь дагадаийта деза Россин империн халкъан деша-

21

ран министран а.В. деляковн «меттигера дерриг меттанаш оьрсийн маттал лахарчу тӀегӀанехь лат-то деза» боху алар [11, 44 агӀо]. сссР-хь къоман хаттаран цхьа дакъа долу меттанийн хаттар билг-галйолчу Ӏалашонца, дерриг меттанашка лерам хиларан бух тӀехь кхио болийра. Цуьнца цхьаьна вай къобалдо к.д. коркмасован, къаьмнийн во-вшашца зӀенаш тасаран, цара цхьана Ӏалашонна тӀебирзина къахьегаран, цу тӀехь кхиам хиларан гӀире хилларг бу оьрсийн мотт аьлла, билгалдак-кхар [12, 123 агӀо].

Цу кеппара, исторехь дуьххьара къомалле хьаьжжина мехкан дозанаш билгалдохуш, кхоь-ллина Нохчийн автономин область деккъа мохк билгалбаккхар хилла ца Ӏаш, ткъа политикин-законийн бух тӀехь кхоьллина дакъа ду шен историн, меттан, динан, Ӏер-дахаран, бахархойн къомаллин а башхаллаш йолуш, автономин ур-халлин бакъонаш йолуш союзни республики-на юкъайогӀуш хилла иза. ма-дарра аьлча, цул тӀеюьзна, дӀахӀоттам кхиъна кеп яра Нохчийн автономин область.

Вайн исторехь пачхьалкхаллин – законийн дӀахӀоттам кхиарехь соьлжа-ГӀала стратегин, политикин, социальни-экономически, промыш-ленни, Ӏилманнан-дешаран агӀорхьара гуттар а центр хилла лаьттина. къайле яц, нохчийн пач-хьалкхалла кхиъна яьлла дӀахӀоттаран уггаре жи-гара мур хилла хиларан 1957-чу шарахь нохчийн шаьш махках баьхначул тӀаьхьа шайн даймахка цӀа бирзинчул тӀаьхьа. Ӏаламат халачу хьелаш-кахь, шайна дуьхьалбаьхна националистийн къи-за ницкъаш боллушехьа, Нохч-ГӀалгӀайн ассР а, соьлжа-ГӀала а кхиорна жигараллица тӀебирзира

нохчий. кхузахь доккхачу маьӀнехь ду 1937-чу шарахь тӀеэцначу конституцица нана-гӀалин ста-тус законехь тӀечӀагӀйар, цуьнца герб а, байракх а тӀечӀагӀъеш. 111-гӀа статьяца нийса догӀуш. Нохч-ГӀалгӀайн автономин советски социалистически Республикин нана-гӀала соьлжа-ГӀала ю аьлла тӀечӀагӀдира [13, 262–269 агӀо]. изза статус и цӀе а йолуш тӀечӀагӀйира 1978-чу шеран 26-гӀа майхь Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н лаккхарчу кхеташонан сессехь а [14, 181–191 агӀо].

Нохчийн халкъан доьналлин, къонахаллин, турпалаллин, нохчийн пачхьалкхаллин бух хила-ран билгало санна схьайогӀу иттанаш шерашкахь соьлжа-ГӀалин. XXӀ бӀешеран юьххьехь соьлжа-ГӀала шен херцаршна юккъехь Ӏуьллура, Ӏедалан тайп-тайпанчу тӀегӀанашкахь хаттар хӀитто до-лийра и юхаметтахӀотторах а, кхечанхьа кер-ла нана-гӀала ян езарх а лаьцна. тӀом сецначул тӀаьхьа йохийна гӀишлош а яцара кхузахь кӀезиг. Цунах лаьцна дуьйцура «Независимая газето», билггалдолу терахьаш а далош [15]. соьлжа-ГӀала статус массо а агӀорхьара дӀаяла тарлуш дара, цу хаттарна юкъа шен дош ца далийнахь Нохчийн Республикин хьалхарчу президенто кадыров ахьмад-хьаьжас. 2001-чу шеран апре-лехь Нохчийн Республикин администрацино а, правительствос а чолхечу хьелашкахь (кон-тртеррористически операци дӀайоьдуш а йолуш) дӀадолийра соьлжа-ГӀала юхаденъяр. шеко а йоцуш, нохчийн нана-гӀалин (соьлжа-ГӀалин) статус ларъяран пачхьалкхан тӀегӀанехь доккха-чу маьӀнехь гӀуллакх дӀадолийнарг а, и кхочуш-дар тӀаьхьенна тӀедиллинарг а кадыров ахьмад-хьаьжа ву.

Оьрсийн маттара гочдинарг Бурчаев Х.Х.

пайдаЭЦНа литеРатуРа

1. хх лет чечено-ингушской ассР. Грозный. 1939. 120 с.2. Кадыров А.А. слово правдивое. интервью, статьи, речи. Грозный, 2006. 160 с.3. Сайдумов Д.Х. чеченская Республика: уникальный опыт борьбы с международным террориз-

мом и экстремизмом (от возрождения к развитию в начале ххӀ в.) // евразийский юридиче-ский журнал. 2016. №7(98).

4. конституции чеченской Республики: от первой конституции хх века до первой конституции ххӀ века. сборник конституций, посвященный 10-летию Референдума 23 марта 2003 года и принятия конституции чеченской Республики. Грозный, 2013. 300 с.

5. образование сссР. сборник документов 1917–1924. м.: издательство академии наук сссР, 1949. 469 с.

6. Бугаев А.М., Дикиева П.Э. административно-территориальное устройство чечни (опыт 20–30-х гг.) / В сб. Национально-государственное строительство в чечне: история и современ-ность. материалы региональной научной конференции, посвященной 90-летию автономии чечни. Грозный, 30 ноября – 1 декабря 2012 г. 368 с.

7. 50 лет автономии чечено-ингушетии: статистический сборник. Грозный, 1972. 119 с. 8. декларация прав народов России от 2 (15) ноября 1917 г. декреты октябрьской революции.

т. Ӏ. м., 1933.

22

9. правда. №62. 3 апреля 1918 г. №63. 4 апреля 1918 г.; образование сссР. сборник документов 1917–1924. м.: издательство академии наук сссР. 469 с.

10. история чечни с древнейших времен до наших дней. Грозный, 2008. 832 с.11. Революция и горец. 1932. №10–12.12. Коркмасова К.Д. В братском единстве. очерк о конституционном развитии советской автоно-

мии. Ростов н/д, 1982. 176 с.13. Сайдумов Д.Х., Сайдумов М.Х. конституция чечено-ингушской ассР 1937 г. как основа ста-

новления государственности республики в советский период / труды кНииРаН. 2013. №6. 400 с.

14. Сайдумов Д.Х. конституция чечено-ингушской ассР 1978 г.: постатейный обзор. проблемы совершенствования межнациональных отношений и противодействия идеологии и практике ваххабизма на северном кавказе. Грозный, 2017. 252 с.

15. Турпалов Л. приговоренный город. Независимая газета. 19.04.2000. тӀекхочийлан раж: URL: http://www.ng.ru/events/2000-04-19/1_cӀty.html?Ӏd_user=Y. пайдаэцаран терахь: 2017 ш. 10 июль.

CITY GROZNY – STATUS AND THE ROLE OF THE CAPITAL IN THE SYSTEM OF CHECHEN STATE (XX–XXI CENTURIES)

© м.KH. SAIDUMOV

Chechen State University, grozny

Abstract. The article shows the key role of the capital of the Chechen Republic of Grozny in the process of origin and further development of the Chechen statehood in the ХХ–ХХ� centuries. Based on legal documents of different epochs, documented eyewitnesses memories, statistical data and other information from objective sources, important stages of development of the republic's capital are reconstructed and systematized: in the Soviet, post-Soviet period and the present. A conclusion was made about the key role of Grozny in the state-right development of the Chechen Republic.Key words: statehood, capital, constitution, law, status, republic.

23

удк: 398+94(470.6) DOI: 10.25744/tallam.2020.18.1.032

авТОРхаНОвГIЕРаН КУьйГайОЗа (ТЕКСТ а, КОммЕНТаРЕШ а)

© З.а. тесаеВ

Нохчийн Республикин Iилманийн академи, соьлжа-ГIала

Аннотаци. Статья т�ехь дийцаре до Авторхановг�еран куьйгайоза. Цуьнан хьалхара дакъа хрони-�ехь дийцаре до Авторхановг�еран куьйгайоза. Цуьнан хьалхара дакъа хрони-ехь дийцаре до Авторхановг�еран куьйгайоза. Цуьнан хьалхара дакъа хрони-�еран куьйгайоза. Цуьнан хьалхара дакъа хрони-еран куьйгайоза. Цуьнан хьалхара дакъа хрони-кин нохчийн матте гочъярх лаьтта, �илманчо Н.С. Семеновс V��–� б�.б�. нохчий Нахчеванера На-�илманчо Н.С. Семеновс V��–� б�.б�. нохчий Нахчеванера На-илманчо Н.С. Семеновс V��–� б�.б�. нохчий Нахчеванера На-V��–� б�.б�. нохчий Нахчеванера На-–� б�.б�. нохчий Нахчеванера На-� б�.б�. нохчий Нахчеванера На- б�.б�. нохчий Нахчеванера На-�.б�. нохчий Нахчеванера На-.б�. нохчий Нахчеванера На-�. нохчий Нахчеванера На-. нохчий Нахчеванера На-шха дIакхалхарх лаьцна зорбатоьхначу хроникин вариантех цхьаъ ю хIара. Ткъа иштта (шолгIачу декъехь) ду шира хабарш, нохчийн Билтой тайпанан гараш кхолладаларх (�V� бI. шолгIа дакъа – �V�� бI. хьалхара дакъа), уьш кхоьллинчех а лаьцна дуьйцу. Цхьаццанхьа куьйгайоза тIеяздина меттигаш а ю. Оха куьйгайозанан чулацам толлу, тхешан комментареш а ялош. Коьрта лешнаш: Нахичеван, нохчий, АвторхановгIар, Билтой, юккъера бIешераш, Нашха, Нажи-юрт.

РУКОПИСь авТОРхаНОвЫх (ТЕКСТ, КОммЕНТаРИИ)

© З.а. тесаеВ

академия наук чеченской Республики, г. Грозный

Аннотация. В статье рассматривается рукопись Авторхановых, представляющая собой (в пер-вой части) чеченский перевод хроники (один из ее списков), впервые опубликованной Н.С. Семе-новым и повествующей о переселении предков чеченцев из Нахичевана в Нашха в V��–� вв. н.э., а также (во второй части) записанные исторические предания, повествующие об основателях ро-дов (гаров) чеченского тайпа билтой, живших во 2-й половине �V� – 1-й половине �V�� в. Имеются некоторые рукописные приписки. Мы рассматриваем содержание рукописи, снабжая текст на-шими комментариями. Ключевые слова: Нахичевань, чеченцы, Авторхановы, билтой, средневековье, Нашха, Ножай-Юрт.

Для цитирования: тесаев З.а. Рукопись авторхановых (текст, комментарии) // таллам. 2020. № 1 (18). с. 23–26. DOI: 10.25744/tallam.2020.18.1.032.

хIара куьйгайоза лаьтта (хьалхара дакъа, л. 1; текстан 39 могIа) 1895-чу шарахь Н.с. семеновс «туземцы северо-Восточного кавказа» [1] жайна тIе зорбатоьхначу нохчийн матте гочдаран цхьана редакцех. Цу куьйгайозанан цхьа кеп хилла шахь-тмаран шахьболатехь, иза Нажи-юьртара вахар-хо, имаматан бIаьхаллин эпсар, тIаьхьо – Рос-Iаьхаллин эпсар, тIаьхьо – Рос-аьхаллин эпсар, тIаьхьо – Рос-Iаьхьо – Рос-аьхьо – Рос-син чиновник а хилла (XIX бI.). куьйгайозанан шолгIа дакъа – билтойн тайпанан кхо гар кхоь-Iа дакъа – билтойн тайпанан кхо гар кхоь-а дакъа – билтойн тайпанан кхо гар кхоь-ллинчех долу шира хабарш (л. 1 об.; 32 могIа), ткъа иштта авторхановгIеран доьзалх хаамаш (л. 2; 16 могIа), билгалдахарш а (л. 2 об.–3).

куьйгайозанан копия (ксерокс) тхоьга схьа-елла 2017 шеран 19 февралехь турлаев акхбола-та болатаевича, иза вина 1954 шарахь, вехаш ву Нажи-юьртахь. куьйгайоза а4 (л. 1–3) форматан пхеа кехатах лаьтта. текст зорбатоьхна курсивца нохчийн маттахь. Цхьайолчу меттигашкахь текст тIеюьзна къоламца (текстна зорбатухуш куьй-Iеюьзна къоламца (текстна зорбатухуш куьй-еюьзна къоламца (текстна зорбатухуш куьй-

га тIедузарш оха биъсонан къовларшна юкъа-Iедузарш оха биъсонан къовларшна юкъа-едузарш оха биъсонан къовларшна юкъа-лаьцна). статья тIехь 1–1 об. кехатийн чулацам балабо; куьйгайозанера генеалогин хаамаш оха юкъара дIабоху. оцу кехаташна (1–1 об.) тIе тхо тевжа тхайн монографехь («авторхановгIеран куьйгайоза»). масала, оха яздо: «билгалдоккхур вай, билта я белгIата боху цIераш тайп-тайпана хиларехь тамашбан хIума дац. авторхановгIеран куьйгайозанера хаамашца нийса догIуш, XVI бI. чаккхенехь – XVII бI. юьххьехь а билтойн цхьа-XVII бI. юьххьехь а билтойн цхьа- бI. юьххьехь а билтойн цхьа-I. юьххьехь а билтойн цхьа-. юьххьехь а билтойн цхьа-берш ломара белгIатехь бехаш хилла, цул тIаьхьа дехьабевлла уьш Яьсси хина, хIинцалера билтойн ярташкахь баха охьа а хевшина» [2, 191 агIо].

кхидIа – куьйгайозанан хьалхарчу декъан текст [л. 1]:

хIара терахь ду нохчийн хьокъехь. уьш схьабевлира раджаб беттан 17-чу дийнахь, 63-чу шарахь1 пайхамар (делера салам хуьлда цунна) 1 683-чу шеран 25-гIа март.

24

дIакхелхиначул тIаьхьа, оцу ша беркате хилла йолчу Нохчийн шахьар чуьра1.

кхо ваша аравелира – абдулхан, Рештхан, хьамзатхан. шемарчу сайд-Iелин бераш бара уьш. Элийн, Элин бераш бара уьш, шаьш оцу чохь йоккхучу заманахь Элийн а Эла вара церан да сайд-Iели. шемахь2 оцу элаллица бIе шарахь ваьхначул тIаьхьа цуьнан элалла а, паччахьалла а хийцаделира. и паччахьалла шемарчу шозлагIа хилла волчу хьасайнан кIанте Iумаре кхечи-Iанте Iумаре кхечи-анте Iумаре кхечи-Iумаре кхечи-умаре кхечи-ра. Цул тIаьхьа и кхо ваша кхечахьа дIавахара – кагIизман3 бохучу шахьара. Эццахь церан ден ваша вара – хьамзат-гIези бохуш. оцу шахьарахь 10 шарахь бехира уьш4.

Цул тIаьхьа церин жимахволу ваша дIакхел-хира, цултIаьхьа уьш арзимаш5 бохучу шахьара бахара. Эццахь 6 шарахь бехира уьш6. Эццахь а Решитхан боху ваша велира. Цул тIаьхьа, шен вешин доьзал а эцна, абдулхан хьабабе7 бохучу меттиге веара.

Эццахь, и абдулхан цхьаъ вуьтуш, дIакхел-хира и доьзал а, тIаккха и ваша албулат бохучу керста эланан йоI а ялийна, цхьана яьссачу метте дIавахара иза.

Эццахь жима татол дара басхан8 цIе а йолуш. бештав9 бохучу ламан тIехь бисира уьш, цуьнан кIантана Элиханна йоI а йира. оцу йоIана бештав аьлла цIе тиллира цара, и лам оцу йоIана битира цара. оцу ламанан цIарца уьш севцира басхан бо-Iарца уьш севцира басхан бо-арца уьш севцира басхан бо-хучу татола йистехь.

оцул тIаьхьа кхоалгIа ваша абулхан а велира – 3 кIант а, 4 йоI а дуьсуш. кIентийн цIераш: шам-Iант а, 4 йоI а дуьсуш. кIентийн цIераш: шам-ант а, 4 йоI а дуьсуш. кIентийн цIераш: шам-I а дуьсуш. кIентийн цIераш: шам- а дуьсуш. кIентийн цIераш: шам-Iентийн цIераш: шам-ентийн цIераш: шам-Iераш: шам-ераш: шам-хан, сайд-Iели, пахруддин; йоIарийн цIераш: За-Iели, пахруддин; йоIарийн цIераш: За-ели, пахруддин; йоIарийн цIераш: За-Iарийн цIераш: За-арийн цIераш: За-Iераш: За-ераш: За-хидат, петIимат, хьажата, Зайнаби яра.

шемара схьаваьллачу кхаа вешин йиси-на тIаьхье – шамхан ву, пайхамар кхелхинчул тIаьхьа 153 шо10 даьлча дара иза цо дийцинарг.

шен йиша маре елира ша Эбзов11 Эле, церах сурхи бохучу элан йоI ша а ялийра, и зударий ба-I ша а ялийра, и зударий ба- ша а ялийра, и зударий ба-1 схьагарехь, «Нохчийн шахьар» аларехь юьйцург На хичеван (коцакёй) гIала ю турцера кагизманан кIоштара (илче).2 шам – левант (шеме, урдуне, палестина, ливан, го-нахара мехкаш а).3 Вайзаманан турцин карсан районера (ил) кагызма-нан кIоштан (илче) районан туш.4 693-гIа шо тIекхачале.5 Юьйцург арзуман, я Эрзрум (турцера гIала), ю.6 699-гIа шо тIекхачале.7 кхечу схьайозанашкахь – Халиб (Iаьржачу хIордан йистера мохк) [1, 215 агIо].8 баксан, я басха, – ГIебарта-балкхаройчуьра хи.9 бештау – ставрополь мехкара пятигорск гIалина чубогIу пхи лам.10 770-гIа шо. 11 абазаш – чергазийн халкъ.

хьана долуш тхуна юккъе мостагIалла дуьйлира. тIаккха басхан бохучу татолера тхо оргу12 боху татол долчу даьхкира. Эццахь тхан вешина сайд-Эмина доьзалхо вира. Цунна оргун цIе тиллира оху. сайд-Iели а, пахрудди а эццахь сецира.

со а, шамхан а Нашха13 вахара, эццахь сов чIогIа гIала юьйгIира аса пайхамар кхелхина 313 шо14 даьлча.

Цул тIаьхьа шамхан велира, и гIала йоьгIна-чул тIаьхьа 13 тайпане бекъабелира уьш. хIара кааба бохучу моллерчу жайнара 10 декабрехь 1954 шарахь чанкаев Iумархьаьжас яздинчу[нна] тIера яздина хIара.

Эвтарби авторханов. Нажи-юрт. 3 апрель, 1980 ш., сарахь.

кхидIа: куьйгайозанан шолгIа дакъа [л. 1 об.]:1. бугIай-пхьа15 цIе йолуш лам тIехь мохк бу.

иза (бугIа. – З.Т.) билтойн коьртера стаг хилла. Элех летта. бугIа лам тIехь вийна хилла16. Цунна элаша, мах беш, елла хилла и меттиг17.

2. мамм-мохк18 – лекхачу коьртехь ГIела-чуртехула схьа бу и. мамм19, лурвоьлла, веана хилла. йа а, ита а20 кхелхина веана хилла билта белгIатара21. белгIаточо ваийтина и шиъ, и мохк

12 орга – Нохчийн Республикера хи.13 Нашха – НР-н ГаланчIожан кIоштара историн-географин мохк.14 925/926 ш.15 НР-н Нажи-юьртан кIоштара Яьсси хин хьостанера меттиг. Цуьнан маьIна: бугIин [цIарах йолу] юрт [3, 337 агIо].16 бугIа – тхан талламашца, билтойн бугIи-некъен а, Ваьппи-некъен а юкъара да. абу-муслима вийна (схьагарехь, ГIада-шайхо) 1576 я 1577 шарахь гIезий (динан бIахой) Нохчмахкана тIелетча [2, 99, 179, 576 агIонаш]. 17 оццу бугIех лаьцна и дуьйцуш далахь, бугIи-пхьа олу мохк, схьагарехь, иза валлалц цуьнан долахь хил-ла, хIунда аьлча стаг верна дуьхьал и мохк дIабала бекъа ца хилла гIазийн; цкъа-далахь, динан байракх кIел дIахьош хилла хилла гIазийша шайн къийсам, ткъа бугIа, ширачу хабарехь ма-дийццара, ислам дин тIецалацарна вийна; шолгIа делахь, и латтанаш гIазийн долахь ца хилла, уьш Нохчмахка а, чIебарла а тIелатардан бехкина хилла оцу мехкашна урхалла деш саркан халч а, тимирболатан дуча а (берса-шайх) вол-чу хенахь [2, 99, 170–179, 576 агIонаш]. и мохк бугIин тIаьхьенна цIийнна дуьхьал белла бу бохург кхолла-Iаьхьенна цIийнна дуьхьал белла бу бохург кхолла-аьхьенна цIийнна дуьхьал белла бу бохург кхолла-Iийнна дуьхьал белла бу бохург кхолла-ийнна дуьхьал белла бу бохург кхолла-делла хила тарло пхьа бохучу дешан шолгIа маьIна а хилар бахьанехь: цIийн мостагIалла [4, 353 агIонаш]. 18 НР-н Нажи-юьртан районера лекхачу-коьрта ломан басара меттиг. 19 мамм – Зоккан кIант, билтойн тайпанан Зокк-бухой гар кхоьллинарг.20 йа а, ита а – билтойн йа-бухой, ита-бухой гараш кхоьллинарш.21 билтойн цхьа дакъа белгIатехь даьхна хиларх лаьцна

25

(билта йолу) дика хьун йолуш, ерстина хьакхар-чий а йолуш меттиг ю аьлла1. [белгIаточо:] «На-Iаточо:] «На-аточо:] «На-гахь и меттиг шаьш магайна, цигахь совцахь, къожах цIе латайе, тIаккха кIур баьлча, шайна хаьар ду шу цигахь совцар».

мамма, стаг вийна, лурвоьлла2. маммай дас3 и белгIаточунна тIе вахийтина хилла4. белгIаточо иза шен вежарий5 – йа, ита волчу хьажийна…6 тIаккха уьш цхьаьна бехаш хилла.

Цул тIаьхьа маммай мостагIий йа, ита волчу баьхкина, шайн мостагI лоьхуш. охуна ден хан хилла. итас, юьстахваьлла, мамме мохь тоьхна: «тахана охана далур дац, латта тIеда ду, нахаран герзаш аьрта ду, схьа ма вола».

дилхина догIа а ца хилча, селхана туьйсина герзаш ира а хилча, и мохь хIунда бетта хиъна маммайна…7

оха яздо тхешан монографехь: [2, 109–110, 118–121, 191 агIонаш].1 Цул хьалха билтойн боьрехь ваха хиъна Зокк-кIант (1546 шо) мехкан паргIатонехьа къийсам дIахьош; иза ша сецна Зоккане олучохь (билтойн «дукъан» маьл-хан, я къилбан, басе) [3, 343 агIонаш]), амма, схьа-Iонаш]), амма, схьа-онаш]), амма, схьа-гарехь, цул тIаьхьа арен тIе дIавахна, цигахь кхиъна мамм [2, 115–124 агIонаш]. Зоккун-Корта ломан бахь а билгалбаьлла (1926 шеран карти тIехь – «Дзункуно Корта»), 925 м, Зоккане чIажан раьгIнийн баххьашца [5, л. 6–1]. 2 и хилам 1615 ш. дIабахна лору оха, билта-шахьархь, я ширчу аксайхь, султан-мут а, цуьнан доьзал а бах-карца доьзна (кхидIа а хьовса).3 Зокк (дзокк, Зокк-кIант, ЗIокк). Цу заманехь Зокк дийна хиллехь, иза бIе шерал тIехваьлла воккха стаг хила веза.4 белгIатахь, ткъа иштта ТIелип-гIалахь, я попитIехь [3, 302 агIо], ткъа цул хьалха – ЦIоьнтарахь (и метти-Iо], ткъа цул хьалха – ЦIоьнтарахь (и метти-о], ткъа цул хьалха – ЦIоьнтарахь (и метти-Iоьнтарахь (и метти-оьнтарахь (и метти-гаш 2–3 км юккъахь ю) бехаш хилла Зоккан а, цуьнан кIентан мамман а тайпанан вежарий. ткъа ЦIоьнтарахь хилла Нохчмахкан куьйгалла а, мехк-кхеташо а, цуь-нан декъашхой Зоккана бевзаш хилла – иза ша хилла мехкада. Цундела хьажийна хилла мамм белгIата [2, 106–119, 208, 218 агIонаш].5 дНк-тестийн жамIашца, йа-бухой а, ита-бухой а вовшахкъаьстина хилар 450 шо хьалха (XVII бI. 2-чу эхехь) [7], йа а, ита а ваьхна шераш оха нийса билгал-даьхна хилар гойту цо [6, 38–41 агIонаш]. ткъа ишт-Iонаш]. ткъа ишт-онаш]. ткъа ишт-та оцу дНк-тесташа гайтарехь билтойн кхаа а гаран юкъара да ваьхна 700 шо хьалха (XIV бI. хьалхара ах). хIета, йа а, ита а, мамм а шайн юкъара да 250 шо хьалха волуш бу (7–8 чкъор), тIаккха уьш цхьана не-Iаккха уьш цхьана не-аккха уьш цхьана не-къех а хуьлу (цхьана тайпанан гар хила а тарло), цо тIечIагIдо церан вежаралла. 6 кхидIа текстехь долало халкъан цхьа дийцар – мамм а, йа а, ита а цхьанакхетарх лаьцна – оха и юкъе ца даладо, цунна лерина къаьсттина болх оха язбина хи-ларна. хьовса: [6, 37–41 агIонаш]. 7 кхидIа дуьйцу мамма ЦIеза цIе йолу зуда муха ялий-Iа дуьйцу мамма ЦIеза цIе йолу зуда муха ялий-а дуьйцу мамма ЦIеза цIе йолу зуда муха ялий-Iеза цIе йолу зуда муха ялий-еза цIе йолу зуда муха ялий-Iе йолу зуда муха ялий-е йолу зуда муха ялий-ра. хьовса: [6, 37–41 агIонаш].

3. бойсу-юрт йиллина бойсус (дудин дас). иза РогIун-кIажара гезарий яжо вогIуш, бух долуш хи а долуш йолчу меттиге кхаьчна. «Юрт йилла дика хир ю», – аьлла, кхелхина веана, бойсу-юрт йиллина. [тускарш чохь накхарш кхобуш хилла цо. моз дукха долуш, тускарш чуьра охьаоьхуш хилла, кIел кедаш дохкуш хилла цо]…8

Оьрсийн маттара гочдинарг Бурчаев Х.Х.

8 бойсах лаьцна оха дуьйцу шакъаьстинчу балха тIехь [6, 46–48 агIонаш].

26

пайдаЭЦНа литеРатуРа

1. Семенов Н.С. туземцы северо-Восточного кавказа. спб.: тип. а. хомского и ко, 1895. XVIII, 488 с.

2. Тесаев З.А. институт “мехк-дай” в истории чечни (XVI – 1-я треть XIX в.). Грозный ао «ипк «Грозненский рабочий», 2019. 688 с.: ил., карт.

3. Сулейманов А.С. топонимия чечни. Научно-популярное издание. Грозный: Гуп «книжное из-дательство», 2012. 726 с.

4. Мациев А.Г. чеченско-русский словарь. м., 2000. 629 с. 5. РГВиа. Ф. 386. оп. 1. д. 2914.6. Тесаев З.А. к истории образования современных гаров тайпа билтой // таллам. 2017. № 1 (12).

с. 29–53. 7. Chechen-Noahcho DNA Project – Y-DNA Classic Chart [Электронный ресурс] // FamilyTreeDNA.

URL: https://www.familytreedna.com/public/chechen-noahcho/default.aspx?section=yresults (дата обращения: 29.10.2019).

MANUFACTURE OF AUTHORKHANOV (TEXT, COMMENTS)

© Z.A. TESAEV

Academy of Sciences of the Chechen Republic, grozny

Abstract. The article considers the manuscript of the Autkhanovs, which is (in the first part) a Chechen translation of the chronicle (one of its lists), first published by N.S. Semenov and narrating about the re-settlement of the ancestors of the Chechens from Nakhichevan to Nashkh in the 7th – 10th centuries. AD, as well as (in the second part) recorded historical legends telling about the founders of the clans (gars) of the Chechen Taip Biltoy, who lived in the 2nd half of the 16th – 1st half of the 17th centuries. There are some handwritten postscripts. We review the contents of the manuscript, providing the text with our comments.Key words: Nakhichevan, Chechens, Avtorkhanovs, Biltoy, the Middle Ages, Nashkh, Nozhai-yurt.

27

удк: 398+94(470.6) DOI: 10.25744/tallam.2020.18.1.033

«БЕРСаН ТаРИхь» – ЦхьаьНаТОьхНа ИСТОРЕРа хаамаШ(ТЕКСТ а, КОммЕНТаРЕШ а)

© З.а. тесаеВ, Р.у. беРсаНоВ

Нохчийн Республикин Iилманийн академи, соьлжа-ГIала

Аннотаци. Берсанов Руслана шен талламан лехамашца а, ткъа иштта НР-н Iилманийн академин экспедицеша а Берса-шайха (1561–1624) лаьцна гулйина материалаш ю статья тIехь йийцаре еш. «Берсан терахь» аьлла юкъара цIе тиллина текстна. Текст тIера юх-юха аларш дIадаьхна, цхьаццанхьа комментареш йина, куьйгайозанашкахь цхьадолчу т�еч�аг�даршна кхечу йозанашка-�еч�аг�даршна кхечу йозанашка-еч�аг�даршна кхечу йозанашка-�аг�даршна кхечу йозанашка-аг�даршна кхечу йозанашка-�даршна кхечу йозанашка-даршна кхечу йозанашка-ра цу кепара дерш далийна. «Берсан терахь» довзуьйтуш ду Тимирболатан Дучин (бусалба дин тIеэцначул тIаьхьа Берса-шайх боху цIе еллачу) социале-политикин дар-лелор. Текстехь буьйцу заманан мур – �V�-чу бIешеран шолгIа ах.Коьрта дешнаш: Берса, Нохчийчоь, Кавказ, Хунзах, Ансалта, Ц�оьнтара, Ч�ебарла, Ислам, лама-�оьнтара, Ч�ебарла, Ислам, лама-оьнтара, Ч�ебарла, Ислам, лама-�ебарла, Ислам, лама-ебарла, Ислам, лама-рой, ГIазгIумка.

СвОД ИСТОРИЧЕСКИх СООБЩЕНИй «ТаРИх БЕРСаН» (ТЕКСТ И КОммЕНТаРИИ)

© З.а. тесаеВ, Р.у. беРсаНоВ

академия наук чеченской Республики, г. Грозный

Аннотация. В статье рассматривается объединенный свод рукописей, собранных Р.У. Берса-новым в ходе личных исследовательский изысканий, а также научных экспедиций Академии наук Чеченской Республики по сбору материалов, касающихся истории личности Берса-шейха (1561–1624) – урожденного Дучи Тимирбулатова. Текст получил общее название «Тарих Берсан». Сю-жетные повторы в тексте опускаются, к отдельным деталям имеются комментарии, в сносках по некоторым утверждениям рукописей приводятся альтернативные версии из других списков. «Тарих Берсан» представляет собой историю миссионерской и социально-политической деятель-ности Дучи Тимирбулатова, принявшего ислам в 1577 г. и взявшего себе имя Берса-шейх. Основной исторический период, охваченный в тексте, – 2-я половина �V� в.Ключевые слова: Берс, Чечня, Кавказ, чеченцы, Хунзах, Ансалты, Цонтарой, Чеберлой, ислам, тавлинцы, Кази-Кумух.

Для цитирования: тесаев З.а., берсанов Р.у. свод исторических сообщений «тарих берсан» (текст и комментарии) // таллам. 2020. №1 (18). с. 27–36. DOI: 10.25744/tallam.2020.18.1.033.

берсанов Руслана ша лехамаш беш гулдина куьйгайозанаш ду хIокху статья тIехь дийцаре деш. куьрчалара тимирболатан дучех, я берса-шайхах, лаьцна ду уьш. материалаш дIаязъяр берсанов Руслана кхочушдина НР-н Iилманийн академин хIетахь вице-президент хиллачу ай-Iетахь вице-президент хиллачу ай-етахь вице-президент хиллачу ай-даев ЮшаIа куьйгалладарца, иза берсанов кест-кестта хьехаво шен хаттарш кхоллалучохь.

хIара я важа хилам буьйцуш йолу тайп-тайпана тексташ оха цхьанатоьхна, «берсан те-рахь» аьлла цIе а туьллуш.

коьрта куьйгайоза – 7 хаам бу тетрадан (16,5×20,5 см) 16 агIонна а, мужалтна а тIехь дIаязбина 1987–1997 шерашкахь. уьш берриге

а кириллицехь, абзац йоцуш, нохчийн маттехь бу.

хьалхара йоза, «Дуча – Берса-шайх» (№4), цхьана кехатан шина агIонтIехь ду (л. 1–1 об.). хьалхара кехат тIехь ю цIе а, текстан 27 могIа а. Вукху агIор – 28 могIа а, паспортизацин хаамаш (Ф.ЦI.д., вина шо, меттиг). материал дIаязйина 1987 ш. курчалой-эвлахь довлетукаев ширванин (Юсупан) дешнаш тIера, иза вина 1900 шарахь1.

шолгIа йоза, «Берса-шайх МакIажа кхачар» (№9), шина кехат тIехь ду (л. 2–3 об.). хьалхар-Iехь ду (л. 2–3 об.). хьалхар-ехь ду (л. 2–3 об.). хьалхар-1 Цуьнан копия авторан архивехь ю. Ф. 7. берсанов Р.у. документаш. оп. 2. Рукописи. д. 1. «Берсан терахь». ч. 4. «Дуча – Берса-шайх» (№4). л. 1–1 об.

28

чу кехат тIехь (л. 2) цIе а, текстан 27 могIа а бу; шолгIачунна (л. 2 об.) – текстан 28 могIа; вукху агIон тIехь (л. 3) – 30 могIа; шолгIачу кехат тIехь (л. 3) – 30 могIа; цуьнан вукху агIон тIехь (л. 3 об.) – 7 могIа, ткъа иштта паспортизацех хаамаш а, берсанов Русланан билгалдахарш а. материал дIаязйина ботукаев андарбекан дешнаш тIера 1997 шарахь Жимачу-атагIахь (ботукаев ан-Iахь (ботукаев ан-ахь (ботукаев ан-дарбек вина 1946-чу шарахь, цунна и хаам хезна 1897-чу шарахь вина волчу шен дегара ботукаев сайд-хьасанера)1.

«ботукаев сайдхьасанан майрбека, – яздо берсанов Руслана, – и хаам ша буьйцура берсас ЖIай2 верехь башхалла йолуш. Цо цигара воь Iаьндийн баьчча, цуьнан метта шен доттагI муцал3 цIе йолу Iаьндо хIоттаво цо, цигара ЦIоьнтара юха а ца вогIуш, иза макIажа4 воьду, абу-муслиман шича волу цхьа хьенех кIелхьарваккха гIортарехь [орцанна сихвеллачохь, амма] лам-керстанаша и воь, тIаккха дарвеллачу берсас макIажара бер-Iаккха дарвеллачу берсас макIажара бер-аккха дарвеллачу берсас макIажара бер-Iажара бер-ажара бер-риге а лам-керстанийн сакъдарш йохайо, иштта керстанийн сакъдар а, гуьржийн паччахьца5 хил-ла барт а бохош, цу кеппара гуьржийн паччахьан оьгIазло шена тIе а ерзош. амма шина а дийца-Iазло шена тIе а ерзош. амма шина а дийца-азло шена тIе а ерзош. амма шина а дийца-Iе а ерзош. амма шина а дийца-е а ерзош. амма шина а дийца-рехь (уьш цхьанхьара ду)6 макIажа билгалйок-Iажа билгалйок-ажа билгалйок-кху, макIажа гуьржийн паччахьан а, килсан а Iедална кIел хилар»7. куьйгайозанан чаккханехь берсанов Руслана яздо шен куьйгалхочуьнга: «ЮшаI8, фольклоран говзанча тIекхача везар-кха

1 копия авторан архивехь ю: аЗат. Ф. 7. оп. 2. д. 1. ч. 9. л. 1–2 об. (2–3 об.).2 аьлча а, хунзахан элан я суракъатийн доьзалера цхьаъ.3 оха текстехь ялийначу кхечу кепаца, муцал Iаьндийн тхьамда хилла, берса жIайн элах нийсонца латарна дуь-Iайн элах нийсонца латарна дуь-айн элах нийсонца латарна дуь-хьало ца йина цо, цул тIаьхьа цушиннан доттагIалла а тасаделла. 4 аьлча а, цу дийцаро бахарехь, берса-шайх ша ма-ваддара макIажа дIакхочу. кхин яккхий башхаллаш ца го хIокху кепехь а.5 кхечу кепаца таллам бича, цу тIе а и ший кеп цхьана информаторо ялош хилар тидаме а эцча, берса-шайх ЦIоьнтара юхавар а, гуьржийн мозгIарийн дар-лелор цо гучудаккхар а, и бахьанехь иза макIажа вахар а ин-Iажа вахар а ин-ажа вахар а ин-форматор вицвелла юкъахдисина лара догIу.6 кхузахь вуьйцург информаторан да ву, ботукаев сайд-хьасан, вина 1897-чу шарахь.7 болчу хаамашца, XVI бIешарахь суракъатгIар а, ка-XVI бIешарахь суракъатгIар а, ка- бIешарахь суракъатгIар а, ка-Iешарахь суракъатгIар а, ка-ешарахь суракъатгIар а, ка-Iар а, ка-ар а, ка-хетин паччахьаш а гуттар а хилла чIебарла шайн куьй-Iебарла шайн куьй-ебарла шайн куьй-га кIел ерзо лаам болуш, схьагарехь, иза доьзна хилла хила а тарло цигара бахархойн цхьа дакъа керста ди-нехь хиларца [1, 157, 158, 267, 342 агIонаш; 2, 11 агIо; 3, 356 агIо].8 айдаев ЮшаI айдаевич (1938–2004) – Iилманча, филологин Iилманийн доктор, профессор.

оцу вежаршна9, цара юьйцучу сюжетера хаамаш бакъ я харц хилар таллархьама» [л. 3 об.].

кхоалгIа йоза, «Берса-шайха Абу-Муслим вер» (№14), цхьана кехат тIехь ду (л. 4–4 об.). 4-чу тIехь ю цуьнан цIе а, текстан 28 могIа а; цуь-Iехь ю цуьнан цIе а, текстан 28 могIа а; цуь-ехь ю цуьнан цIе а, текстан 28 могIа а; цуь-Iе а, текстан 28 могIа а; цуь-е а, текстан 28 могIа а; цуь-Iа а; цуь-а а; цуь-нан вукху агIон тIехь – 23 могIа а, паспортизацин хаамаш а. текст хIоттийна курчалой-эвлахь ху-Iоттийна курчалой-эвлахь ху-оттийна курчалой-эвлахь ху-цураев маттин (вина 1920-чу ш.) дешнаш тIера 1991-чу шарахь10.

доьалгIа йоза, «Берса-шайха Абу-Муслим вер» (№2), цхьана кехатех лаьтта (л. 5), цу тIехь ю цIе а, текстан 26 могIа а, паспортизацин хаа-Iе а, текстан 26 могIа а, паспортизацин хаа-е а, текстан 26 могIа а, паспортизацин хаа-Iа а, паспортизацин хаа-а а, паспортизацин хаа-маш а. текст дIаязйина курчалой-эвлахь 1989-чу шарахь хуцураев Висхьаьжин (вина 1907 ш.) дешнаш тIера11.

пхоьалгIа йоза, «Берса-шайх» (№6), хIокхул хьалхарчу кехатан вукху агIон тIехь а, кхин а цхьана кехатан шина а агIон тIехь а ду (л. 5 об.–6 об.). ЦIе а, 29 могIа а – хьалхарчу кехат тIехь (л. 5 об.); шолгIачунна (л. 6) – 29 могIа; цуьнан вук-Iачунна (л. 6) – 29 могIа; цуьнан вук-ачунна (л. 6) – 29 могIа; цуьнан вук-Iа; цуьнан вук-а; цуьнан вук-ху агIон тIехь – 27 могIа а, информаторх хаамаш а. материал дIаязйина курчалой-эвлахь хаджи-Iаязйина курчалой-эвлахь хаджи-аязйина курчалой-эвлахь хаджи-ев абубакаран (вина 1888 шарахь) дешнаш тIера 1987-чу шарахь12.

ЯлхалгIа йоза, «Берса-шайх (Дуча)» (№8), («чоьбера схьаяздина» аьлла, билгало а йолуш) шина а агIон тIехь йоза долу ши кехат ду (л. 7–8 об.). 7-чу кехат тIехь цIе а, текстан 27 могIа а бу; цуьнан вукху агIон тIехь (л. 7 об.) – 31 могIа; 8-гIа кехат – 31 могIа, цуьнан вукха агIон тIехь (л. 8 об.) – текстан 25 могIа, ткъа иштта инфор-Iа, ткъа иштта инфор-а, ткъа иштта инфор-маторх хаамаш а, берсанов Русланан билгалда-харийн материал а ю. материал схьаязйина бер-санов Русланан дас берсанов увайса солтаханов чоьбин (вина 1827 ш.) дешнаш тIера, дIаяздина 1997-чу шарахь13. тIаьххьарчу кехат тIера (л. 8 об.) вай доьшу: «берсанов увайса (селима) схьа-яздина солтаханан чоьбин дийцар тIера. 1937 годехь14 хезна тезетахь чоьбас дуьйцуш. и дуьй-цучу шарахь чоьбин бIей итт шо ду олуш хезна увайсна. берсанов Руслан, 1970 ш.в. схьаяздина 1997 ш.». аьрру агIон тIехь кхин а цхьа йоза ду: «ЮшаI, хIета чоьба 1827 шарахь вина ма хуь-I, хIета чоьба 1827 шарахь вина ма хуь-, хIета чоьба 1827 шарахь вина ма хуь-Iета чоьба 1827 шарахь вина ма хуь-ета чоьба 1827 шарахь вина ма хуь-9 кхузахь вуьйцург ву ботукаев андарбек сайдхасано-вич (вина 1946 ш.) а, ботукаев майрбек сайдхасано-вич (вина 1949 ш.) а.10 копия авторан архивехь ю: аЗат. Ф. 7. оп. 2. д. 1. ч. 14. л. 1–1 об. (4–4 об.).11 копия авторан архивехь ю: аЗат. Ф. 7. оп. 2. д. 1. ч. 2. л. 1 (5).12 копия авторан архивехь ю: аЗат. Ф. 7. оп. 2. д. 1. ч. 6. л. 1–2 (5 об.–6 об.).13 копия авторан архивехь ю: аЗат. Ф. 7. оп. 2. д. 1. ч. 8. л. 1–2 об. (7–8 об.).14 текстехь иштта ду: нийса ду – шарахь.

29

лу, и билгал хилла стаг ву. дена дагавогIу иза [л. 8 об.].

тIаьххьарлера кехат (л. 9) – тетрадан мужал-Iаьххьарлера кехат (л. 9) – тетрадан мужал-аьххьарлера кехат (л. 9) – тетрадан мужал-тан чоьхьара дакъа ду 22 могIа болуш, хаттарш а долуш1. текст 12 декъах лаьтта:

1) берса-шайх кхузткъе кхаа шарахь я 66 ша-рахь ваьхна2.

2) берса-шайхан 6 ваша хилла3.3) берса-шайхан шиъ кIант хилла4.4) берса-шайхан пха ЦIоьнтаран коьртера

бена а, Гунойн дукъ тIера куьрчала а кхочуш хилла.

5) Нохчмахкара гIуллакх берса-шайха тIаьхьа бIо боцуш къастош хилла.

6) берсан дош туьрал нуьцкъала хилла.7) берсас ехначу хIуманна ненан вежаршка

хIан-хIа алалуш ца хилла. Цо элира олий я цо еха-Iан-хIа алалуш ца хилла. Цо элира олий я цо еха-ан-хIа алалуш ца хилла. Цо элира олий я цо еха-Iа алалуш ца хилла. Цо элира олий я цо еха-а алалуш ца хилла. Цо элира олий я цо еха-ле дIакхосса еза я дIаяла еза аьлла цара. амма ца лахь, наб кхеташ ца хилла.

8) берса-шайха цхьана стагана дуьхьал цхьа стаг кхачор нисдина Нохчмахкахь5.

9) Цеций дан буьной балийна цо Нохчмах-ка6.

10) ГIенташ хунзахера кегдина берсас7.11) курчалой-лам тIехь вархI шарахь къий-Iехь вархI шарахь къий-ехь вархI шарахь къий-I шарахь къий- шарахь къий-

сам латтийна берсас.12) куьрчалахь вархI лаьттан мара бина бер-I лаьттан мара бина бер- лаьттан мара бина бер-

сас, бIе чардакх дина, 9 гIала йоьгIна».кехатан чаккхенехь хIара текст ю: «ЮшаIций8,

исмаьIалций9 дийцаредан деза».шолгIа куьйгайоза, «Берса Нашха вахар»,

шина а агIорхьа йоза долу цхьа кехат ду (л. 1–1 об.); а4-форматан кехат, кириллицехь куьйга яздина, абзацаш яц, нохчийн маттахь. хьалха-ра кехат тIехь цIе а, текстан 29 могIа а бу; вукху агIор (л. 1 об.) – 23 могIа, информаторх хаамаш, 1 копия авторан архивехь ю: аЗат. Ф. 7. оп. 2. д. 1. л. 9.2 схьагарехь, кхузахь дуьйцург беттан (66) а, маьлхан а (63) шераш ду.3 берсанов Руслана боху, бакъдерг аьлча, берса-шайхан вежарий ца хилла. Цунна хетарехь, кхузахь буьйцурш цуьнан тайпанан вежарий курчалой а цуьнан ден ве-жарий бу.4 Церан цIераш хилла аьрсмик а, тIурло а.5 кхузахь дуьйцург чIир екхар ду.6 Нохчмахкахь ун иккхича, кхузахь бехаш бол-чу чIебарлара бунахойшка гIо дехна берса-шайхо, тIаккха цара цацанаш дан далийна дама-ахьар царах чекхдаккха, санитариян хьелаш ледара хиларна кху-захь иккхинчу оцу цамгарна дуьхьалоян Iалашонца [3, 223–225 агIонаш]. 7 Нуцалийн (элийн) гIант-таж ду дуьйцург.8 айдаев ЮшаI (лакхахь хьовса).9 мунаев исмаIил булачиевич, вина 1949 шарахь, Iил-манча, фолклорхо, филологин Iилманийн кандидат.

талламхочун билгалдахарш. материал дIаязйина 1997-чу шарахь ЦIе-Веданара10 вахархочун Эли-ханов абуезедан (вина 1925 ш.) дешнаш тIера. кехатан вукху агIон тIехь чаккхенехь йоза ду: «Зорбатоьхна кеп дIаелла айдаевга а, джамалха-Iаелла айдаевга а, джамалха-аелла айдаевга а, джамалха-новга а»11.

кхоалгIа куьйгайоза, «Берса-шайх жимал-лехь», абзац йоцуш, цхьана кехат тIехь, кирилли-Iехь, кирилли-ехь, кирилли-цехь12, нохчийн маттахь язйина текст ю. материал дIаязйина марзой-махкара 1920-чу шарахь вина волчу сайдалиев мукIалин дешнаш тIера 1987-чу шарахь.

доьалгIа куьйгайоза, «Берса-шайхо дин тIеэцар», №1 йолу, куьрчалахь дIаяздина боту-Iаяздина боту-аяздина боту-каев сайд-хьасана (1897 ш. вина) дуьйцуш 1977-чу шарахь курчалой-эвлара берсанов мохьмада увайсовича цхьана кехатан шина агIон тIехь, и схьаяздина берсанов Руслана электронни гIирса тIе. материал цхьана кехат тIехь ю (а4-формат), кириллицехь нохчийн маттахь язйина ю, цIерах а, текстах а лаьтта13.

пхьоьалгIа куьйгайоза, «Стелий, Йар-дий», 1994-чу шарахь дIаяздина берсанов Рус-Iаяздина берсанов Рус-аяздина берсанов Рус-лана вевзашволчу нохчийн Iелимстеган бициев Яхьйа-хьаьжин (вина 1900 ш.) дешнаш тIера Ялхой-махкахь14. материал дIаязйина цхьана кехатан шина агIон тIехь (формат а4) куьйга, кириллицехь, абзацаш йоцуш, нохчийн маттахь. хьалхара кехат тIехь цIе а, текстан 7 могIа а бу, шолгIа цIе «Шун хIоттор» а, текстан 19 могIа а. Вукху агIор – 22 могIа а, хаттарш а: «схьага-Iор – 22 могIа а, хаттарш а: «схьага-ор – 22 могIа а, хаттарш а: «схьага-Iа а, хаттарш а: «схьага-а а, хаттарш а: «схьага-рехь, турпал-вежарий – уьш тIедеъначу маьIнехь турпалхой бу. йарда а, стела а – ламкерстанийн деланаш. ког-кортий – «деланийн» кхача (шакъ-аьстина даар). алмаз – ешап я кхечу кепара боьха ницкъаш (гIийла-миска йоI я зуда юьйш хилла цара, схьагарехь)» [л. 1 об.]. попов ивана XIX бI. билгалдаьккхина: «оцу юьртана [белгIата. – З.Т.] юххехь ши барз бу: стелла а, ерда а; белгIатоша дийцарехь, цу баьрзнашна ламазаш деш хилла мацах хьалха кхузара халкъ [4, а. 19]. стела (сиэ-ла) а, йарда (ерда, Эрта, Юьрда) деланех йоьзна топонимаш а, херцарш а карош ю ерриге Нох-чийн Республикехь, иштта Нохчмахкахь а. маса-ла, Гуьнахь (лакха а, лаха а Эрта, стелайн басе), 10 копия авторан архивехь ю: аЗат. Ф. 7. оп. 1. д. 2. ч. 2. л. 1–1 об.11 айдаев ЮшаI а, джамалханов Зайнди а (1922–2014) – филолг, педагог, поэт, гочдархо.12 копия авторан архивехь ю: аЗат. Ф. 7. оп. 2. д. 1. Р. 2. л. 1.13 копия авторан архивехь ю: аЗат. Ф. 7. оп. 2. д. 1. ч. 1. л. 1 [эл. текст].14 копия авторан архивехь ю: аЗат. Ф. 7. оп. 1. д. 1. ч. 3. л. 1–1 об.

30

билтахь (ерди тIе), ЦIечу-ахкахь (ерди тIе), оьрзуме-кхаьллахь (ерди-чу, сиэлиэтIа), хьев-Iа), хьев-а), хьев-хахь (сиэлтI а, ердиэ тIа), Зингалахь (сиэлиэтIа), мушечухь (ердетIа), мийлиэхь (сиэлтIа), уь-Iа), мийлиэхь (сиэлтIа), уь-а), мийлиэхь (сиэлтIа), уь-Iа), уь-а), уь-шнахь (сиэлинг), хьелдихь (Юьрда ара), кхокха-да (Юьрда Iин), Зумсахь (сиэлгIуниэ, сиэлиэтIа), чIиннахахь (сиэлин лам), ГIаьттин-кхаьллахь (Юьрдача хьевха), и дI.кх. а [5, 15, 22, 51, 54, 82, 101, 110, 179, 183, 191, 195, 201, 214, 289, 341 агIонаш].

берса-шайхан дахар кIезиг теллина ду, цун-Iезиг теллина ду, цун-езиг теллина ду, цун-дела шена тIе къаьсттина тидам бохуьйтуш а Iилманчийш. оха биначу талламашца нийса догIуш, «Берсан терахь» тептар тIера хаамийн талламбаран бух тIехь оха билгалъяьккхина и шайх ваьхна хан: 1561–1624 шераш.

курчалойх схьаваьлла дуча (я берса-шайх) дуьнен тIе ваьлла 1561-чу шарахь Гуьна юьртахь шен ненан доьзалехь. 1576-чу шарахь дуьйна цуьнан цIеяхна тIеман хьуьнаршца билгалваь-Iеяхна тIеман хьуьнаршца билгалваь-еяхна тIеман хьуьнаршца билгалваь-Iеман хьуьнаршца билгалваь-еман хьуьнаршца билгалваь-ллачу къонахчун санна Нохчмахкана коьртехь а хилла иза. 1577 шарахь тIаьхьо, шен цIарах Берсан лам аьлла наха билгалбаьккхинчу лома тIехь, хинволчу шайхо тIеман тасадаларехь вий-Iехь, хинволчу шайхо тIеман тасадаларехь вий-ехь, хинволчу шайхо тIеман тасадаларехь вий-Iеман тасадаларехь вий-еман тасадаларехь вий-на абу-муслим, ткъа иза, оха бинчу талламашца, Iеламстаг, динан хьехамча, къеда а волу Зайнал-Iабди ву, нохчаша шех ГIада-шайх олуш хилла а, макIажахь дIавоьллина а ву. дучас ислам-дин тIелаьцна, берса боху цIе а тиллина шена, тIаккха шен халкъана юккъе дин даржоран дар-лелор дIадолийна цо. 1584-гIа шо тIекхочуш ерриге а Нохчмахка бусалба дина ерзийна цо; 1598/99 ше-рашкахь – чIебарла; цул тIаьхьа дукха хан ялале – Нашха а, цигахь массарел хьалха бусалба дин тIеэцна Мехк-Кхиэлан декъашхоша а, тхьамдана-ша а.

Вай дуьйцучу куьйгайозанаш тIера цхьаболу хиламаш, дийнна могIанаш оха далийна тхешан монографи тIехь: тимирболатан дучин, я берса-шайхан, дар-лелор гойтучу дакъошкахь [1, 157–241 агIонаш].

кхидIа – «Берсан терахь» тептарна юкъада-лийначу куьйгайозанашкара комментареш а, аб-зацаш а.

беРсаН теРахЬ. тимирболат темболатан кIант хилла. Цуьнан хIусамнана чилла хилла. Церан доьзалехь дуьнентIе дала дезаш бер до-Iе дала дезаш бер до-е дала дезаш бер до-луш, тимирболат валар нисделла. Цуьнан валар-на бехке наха цуьнан [тайпанан] вежарий лерина. Цара араяьккхина шен цIа яхийтина чилла. Цуь-Iа яхийтина чилла. Цуь-а яхийтина чилла. Цуь-нан шен цIахь кIант дуьнен чу ваьлла, цунна цIе ненахоша дуча тиллина1. чиллин да Гуно хилла2.

1 дуьйцушдерг 1561 шо ду.2 Ф. 7. оп. 2. д. 1. л. 1.

дучин3 ненан да аьтто болуш, хьал долуш стаг хилла4, цуьнан ненан вежарий доьналлица буьй-цуш нах хилла5. дуча жималлехь Гуьнахь ненаца ненан вежарий болчохь кхуьуш хилла, ненавежа-рий цунах, цуьнан хьунарех а баккхийбеш хилла. Цара, цхьацца къийсамашна юкъавуьгуш, хьоме велахь а, хIуманах кхоош ца хилла дуча.

Цкъа Гуьнарчу стага, нана елла йисина чайтаIаш6 караIамийна, берех лоьтуьйтуш, лов-Iамийна, берех лоьтуьйтуш, лов-амийна, берех лоьтуьйтуш, лов-зуьйтуш лелош хилла. Цхьа бер цхьана чайтаIах лотуьйтуш, наггахь долу бер а, чайтаIна дуьхьал латалуш ца хилла, амма дучас чайтаI эшош хил-I эшош хил- эшош хил-ла, тIаккха ненан вашас ши чайтаI латийтина ду-Iаккха ненан вашас ши чайтаI латийтина ду-аккха ненан вашас ши чайтаI латийтина ду-I латийтина ду- латийтина ду-чех, и шиъ дучас эшийна. тIаккха ненан вашас кхоалгIаниг тIехецна, кхаанций а хьерчаш вол-Iаниг тIехецна, кхаанций а хьерчаш вол-аниг тIехецна, кхаанций а хьерчаш вол-Iехецна, кхаанций а хьерчаш вол-ехецна, кхаанций а хьерчаш вол-луш хилла дуча, тIекхаьчначу ненан дена гина кIант кхаа чайтаIах, дегIан шел яккхий кхиъна йолчу, леташ воллуш. Ненан дас аьлла гуношка: «кIентий, вайн йиша араяьккхинехь а, цуьнан да шаьш вийнехь а, курчалоша, и аш чайтаIашка вейтахь, и вуьтур вац вайна, цуьнан дай бевлла, бекхам бан богIур бу уьш, дIаяха и акхарой, вита и кIант; [иза] ша волчаьрна а, вайна а беркате хир ву. къонах хила хьаьхнарг къоьнах цахуьлуш вуьсур вац, кIилло хила хьехнарг кIилло ца хуь-Iилло хила хьехнарг кIилло ца хуь-илло хила хьехнарг кIилло ца хуь-Iилло ца хуь-илло ца хуь-луш вуьсур вац, дакъазвала хьехнарг дакъаза ца волуш вуьсур вац. къонах хила воьгIна кIант ву и, цу хьуьнарца и кхиахь, дика накъост хир ву и ненахошна а», – аьлла цо7.

Цу заманахь бераш аттачу балха бохуьйтуш хилла, анзадар моллина хьуьжарчу пеш яго бал-ха нисвелла и8. анзадар моллина хаадела дучина Iилма гIоли хууш хилар шен дешархошначула, тIаккха анзадар имама дуча дербенте (кхечан-хьа – ГIазгIумка. – З.Т.) вигна цигара воккхачу шайхана гайта. Цо анзадар шайхе…9 иза деша ша волчу ваийта аьлла, тIаккха анзадар шайхо шен нене хатта (пурба даккха. – З.Т.) вахийтина дуча10.3 кхузахь а, кхидIа а берса боху цIе оха дуча боху-Iа а берса боху цIе оха дуча боху-а а берса боху цIе оха дуча боху-Iе оха дуча боху-е оха дуча боху-чуьнца хуьйцу, хIунда аьлча ша бусалба дин тIеэцале и цIе хилла берса-шайхо лелошъерг.4 кхечу йозанашкахь: «дуча ненахошца Гуьнехь кхиъ-на хилла, цуьнан ненан да доьналла долуш, лараме стаг хилла, гунойн тхьамда хилла и» [Ф. 7. оп. 2. д. 1. л. 5 об.].5 Ф. 7. оп. 2. д. 1. л. 4.6 чайтаI (чантаI) – чен кIорни.7 Ф. 7. оп. 2. д. 1. Р. 2. л. 1.8 дуьйцушдерг 1569 шо ду [3, а. 163].9 дучас ислам-дин тIеэцарх йолчу текстан цхьа дакъа юкъарадаьккхина, хIунда аьлча цуьнан чулацам нийс-Iунда аьлча цуьнан чулацам нийс-унда аьлча цуьнан чулацам нийс-са бIостанехьа бу коьрта хаамашна. Цул сов, кхечу йозанашца, масала, и. поповн, берсас ГIазгIумкахь дешна [3, а. 163–164].10 Ф. 7. оп. 2. д. 1. ч. 1. л. 1.

31

къонахийн къийсамашкахь даима тоьлаш хилла дуча. Ялхой-махкахь вехаш-Iаш ялх ваша хилла, турпал вежарий олуш, нуьцкъала, шайл андий нах боцуш Нохчмахкахь. дучас царах жи-махверг къийсамашкахь эшийна хилла, юха цара, и ла ца делла, хьайн ялх ваша а валош, шайх лата вола аьлла цуьнга. дуча ша вахана царна дуь-хьал, цо аьлла цаьрга: “со дуьххьара летар ву шух цхьаннах, сан вежарий шух лата эхь хеташ бу, шайн цIе южур ю гIийлачу нахах латахь бо-Iе южур ю гIийлачу нахах латахь бо-е южур ю гIийлачу нахах латахь бо-Iийлачу нахах латахь бо-ийлачу нахах латахь бо-хуш, орцах лечкъина бу. аша со эшавахь, цхьацца орцах ара бовлуш, летар бу боху цара”. тIаккха турпала вежарех гIийланиг летта дучех. и эший-Iийланиг летта дучех. и эший-ийланиг летта дучех. и эший-ча, дуча, орцах вахана, духар хийцина, шолгIачух летта; иштта, уьш Iехабеш, массерах летта дуча турпала вежарех. Вежараша аьлла, таррашца вер-ваккхарех лата деза вай аьлла. тIаккха дучас аь-Iаккха дучас аь-аккха дучас аь-лла, ша цхьаъ вара шух леттарг, эшахь, таррашца летар ду аьлла. тIаккха вежарша барт бина, шаьш даллалц дучица гергарло-доттагIалла лело, “тур-Iалла лело, “тур-алла лело, “тур-пал вежарша майра кIант вийна бохуьйтур дац оха” – аьлла1.

Гуношлахь пхийта шо кхаччалц хьалакхиина дуча2. дучин ден [тайпанан] вежаршна хезна ти-мирболатан кIант майра, доьналлица кхуьуш ву аьлла, цара эвла юккъе мунда хIоттийна. дучас мунданна доггах пха тоьхна, – хаьа аьлла. карзах-бевлла вежарий, иза-м хьаха вац шен дена динарг дуьтур долуш аьлла, теркан йистте кхелхина ба-хана вежарий. шен пхийтта шо кхаьчча (1576 ш. – З.Т.) куьрчала шен цIа веана дуча, юьрта охьа-Iа веана дуча, юьрта охьа-а веана дуча, юьрта охьа-хиъна шен ненаца кхиъна ваьлча3. куьрчалахь вехаш Iаш… гонахарчу ярташкахь майраллица нахала ваьлла хилла и.

Цхьана дийнахь, и ламкерсталлехь4 волчу хе-нахь цуьнга хабар кхаьчна, гуношна тIе къунах летта аьлла (1576 ш. – З.Т.). къунах, хьаннийн кIоргенара варшашкахь баннийн ярташкахь Iан Iаьш, наг-наггахь, шайн меттиг баьлча, тайпа-аьш, наг-наггахь, шайн меттиг баьлча, тайпа-нийн ярташна тIелеташ, верас воцу нах хилла. Цу шарахь ГIера бохучу гунойн цхьана гаран хьал-Iера бохучу гунойн цхьана гаран хьал-ера бохучу гунойн цхьана гаран хьал-хара стага хьаннашкахь, леха а лоьхуш, бойъуш, бохош баккхий бохамаш бина хилла къу-нахана. шайна диначунна бекхам бан лиъна, массо бан-нийн ярташкара гулбелла, Гуношна тIелетта уьш. Гуноша шайн йишин кIант кхоийна, хIетахь жима хилла и. амма шена и бохам хезча, шен чехкачу говрана тIехиъна, Гунойн дукъ тIе ваьлла хилла йишин кIант. охьахьаьжча, буьрса леташ байна цунна ненан вежарий. ша тIекхаччалц ца Iаш, говрахь ма-йоьдду, воьдушшехь, пха бетташ хил-1 Ф. 7. оп. 2. д. 1. л. 5 об.–6.2 дуьйцушдерг 1576 шо ду [3, а. 231].3 Ф. 7. оп. 2. д. 1. л. 1.4 ламкерсталла – керста-дин, делазалла.

ла цо мостагIашна, амма и тIекхочучу хенахь цун-Iашна, амма и тIекхочучу хенахь цун-ашна, амма и тIекхочучу хенахь цун-Iекхочучу хенахь цун-екхочучу хенахь цун-на гина шен пхерчаша байъина Iохку мостагIий кхачабелла хилар. тIаккха дуча, шен ненан ве-Iаккха дуча, шен ненан ве-аккха дуча, шен ненан ве-жаршца бехк лаьцна, меллаша динара воьссина, Iинца юхавирзина. Ненан вежарех цхьаъ цецваь-инца юхавирзина. Ненан вежарех цхьаъ цецваь-лла: “ма тамашийна хIума ду хIара, вайн йишин кIант цакхачар гIоьнна”, – аьлла. Вукхо вьлла: “ма шек ву со, и пхерчий ма дукха ду, уьш ма вайн йишин кIентачерах тера ду, церан кхетар лаг доллуче ма цуьнан говзаллех тера ду”, – аьлла шолгIачо. тIаккха цара жимха вахийтина куьрча-Iачо. тIаккха цара жимха вахийтина куьрча-ачо. тIаккха цара жимха вахийтина куьрча-Iаккха цара жимха вахийтина куьрча-аккха цара жимха вахийтина куьрча-ла, некъ хадош, ладогIа, шайн йишин кIант цIахь вуйла хьажа [аьлла], амма и дIакхаьчча, и цIахь ца хилла. араволуш, дуьхьалкхетта дуча: цуьнан пхерчийн тIоьрмиг баьсса хилла. тIаккха хиъна Гуношна, шайна гIодинарг мила ву, шаьш кхаьб-Iодинарг мила ву, шаьш кхаьб-одинарг мила ву, шаьш кхаьб-на кIант эрна кхаьбна цахилар а. ГIерас шайн йоI-йише хабар дахьийтина, шен бажо йишин кIанте бигийтина бажа цIа балабе, хьайн кIант сан жим-Iа балабе, хьайн кIант сан жим-а балабе, хьайн кIант сан жим-Iант сан жим-ант сан жим-халлех хьалха а вита аьлла. мехка гIуллакхна оь-Iуллакхна оь-уллакхна оь-шур волу воI кхиийна ахь аьлла. иштта цIе яха-I кхиийна ахь аьлла. иштта цIе яха- кхиийна ахь аьлла. иштта цIе яха-Iе яха-е яха-на дучин махкахь. кхиъна ваьлча, дуча мехкан гIуллакхан векал вина хилла курчалоша5.

пхийтта шо кхаьчча дуча кIентийн тобанца анзада хIонс яккха вахана, цигахь анзадошца латар нисделла церан (1576 ш. – З.Т.). дуьхьа-ло еш болу анзадой эшна богIуш хилла. дучас гоьмукъ тоьхна вожийначу анзадойн тхьамдано6 дехар дина дучега, шен тIамах муьлхха а агIо ер-Iамах муьлхха а агIо ер-амах муьлхха а агIо ер-Iо ер-о ер-захь, шен цхьаъ бен воцу кIант майра леташ гуш-Iант майра леташ гуш-ант майра леташ гуш-волу, тIаме[хь] ца вер. амма тIамехь цу кIанта дучин доттагI вийна. тIом боьрзуш анзадойн тоба гора еъна, дучас тхьамдин кIант, ша делла дош кхочушдеш, дийна витина, ши анзадо цуьн-ца дIавахийтина, тхьамдин кIантана тоьшаллина цIера нахана хьалха хIотта. ЦIа кхаьчна анзадойн кIант шен ден дена7 дуьхьал вахана, цо цуьнга хаттар дина, шен кIант мичахь ву, хьо муха ви-Iант мичахь ву, хьо муха ви-ант мичахь ву, хьо муха ви-сина аьлла. анзадочо дийцина хьал ша ма-дарра, тIаккха анзадойн шайхо шен кIентан кIанте аьлла: “дош – дош долчу нохчочуьнца гергарло леладе, цо хьайн да вийнехь а”. иштта гергарло лелош хилла анзадойн шайхо, цуьнан кIентан кIанта а дучица8.

куьрчалахь, майра кIант ву аьлла, цIе яхана хилла дучин, майраллица курчалоша вийцина, махкахь цIе яхана а хилла цуьнан… иштта мах-Iе яхана а хилла цуьнан… иштта мах-е яхана а хилла цуьнан… иштта мах-ка бохам а, тIом а беъча, кхойкхуш хилла дучега. тIамний, къовсамний хьалха ваккха, нене воьхий, вуьгуш хилла. иштта, мехкан кхеташонехь Нох-чмахкан да хаьржина, нохчийн тхьамда лаьттина 5 Ф. 7. оп. 2. д. 1. л. 7–7 об.6 мухьаммад, анзадара Юнус-шайхан кIант [3, а. 168].7 анзадара Юнус-шайх [3, а. 168]. 8 Ф. 7. оп. 2. д. 1. л. 4.

32

дуча. масийттаза гIазгIумкийн шахьар яккха ва-IазгIумкийн шахьар яккха ва-азгIумкийн шахьар яккха ва-Iумкийн шахьар яккха ва-умкийн шахьар яккха ва-хана, цигара бахамаш а, даьхний а дохьуш, веа-на хилла дуча. дуча вогIу аьлча, шайн кIотарш дIатосий, лаьмнийн чIажжашка лечкъаш хилла суьйлий, иштта кхерам латтош хилла дучас.

анзадахь доттагI хилла дучин (Юнус-шайх. – З.Т.), и дехаре вогIуш хилла цуьнга хунзахна тIе ца летарг совгIаташца. хIора шарахь хунзахе-Iе ца летарг совгIаташца. хIора шарахь хунзахе-е ца летарг совгIаташца. хIора шарахь хунзахе-Iаташца. хIора шарахь хунзахе-аташца. хIора шарахь хунзахе-Iора шарахь хунзахе-ора шарахь хунзахе-ра а (джIай. – З.Т.), ГIазгIумкара а хIонсан метта кхаъ боуьйтуш хилла дучина, и кхаъ кетIан коьр-Iан коьр-ан коьр-техь боькъуш хилла, нах гулбой. амма суьйлаш-на кIордийна хилла и хьал; цара барт бина дучи-Iордийна хилла и хьал; цара барт бина дучи-ордийна хилла и хьал; цара барт бина дучи-на дуьхьал эскар вовшах тоха. къайлах хунзахан дас1 бIо гулбар кхайкхина, суьйлий бIо гулбан буьйлабелла (1576–1577 ш.ш. – З.Т.). амма ан-задан имама (Юнус-шайхо. – З.Т.) аьлла: “суна бархI шо кхаьчча, вевзина и кIант, цуьнан ненан да, Гуьнара тхьамда2, вара сан доттагI, хIетахь цо эмалк говр шега мал ца елча, кIадйина, йий-Iадйина, йий-адйина, йий-нера, пхийтта шо кхаьчча, буй тухий, сту боьра цо. дала дика дина стаг ву и, вайна кхаъ дIабелча гIоли дара, и ша кхета там бу, и со волчохь къорIа доьшуш хезна ву, со волчохь хьошалгIахь Iийна а ву”, – аьлла цо. амма суьйлаша цуьнга ла ца доьгIна, бIо вовшахтоьхна, бекхамбан куьрчала а, ЦIоьнтара а даьхний дало бахийтина3.

дучина бенара зуда ялийна [хилла]4. Цхьана дийнахь дуча шен мехкан дозанашкахула чекхво-луш хилла, цхьацца агIор дIасабахийтина шен нах. мехкан хьоле ладогIа ша [аьлла], ЦIоьнтара, бена а вахана…5. суьйлий куьрчала баха ца баьхь-на, [дозанехь йолчу] бенара даьхний лачкъийна, боьлхуш хилла6. бена невцалгIа ваханчу хенахь, бена хабар кхаьчна, суьйлий, даьхний эцна, боьл-ху аьлла7. НевцалгIахь лаьтташ волу дуча, динна [тIе]хиъна, хаьхкина дуьхьал вахана суьйлашна8. 1 тучелав алибеков – чопал-шовхалан ваша; хунзахе-ра (джIайра) «абу-муслим-шайх» [3, а. 170–171].2 Эскин Гуммалт – гунойн тхьамда [3, а. 159].3 Ф. 7. оп. 2. д. 1. л. 5 об.–6 об.4 Ф. 7. оп. 2. д. 1. л. 1.5 Ф. 7. оп. 2. д. 1. л. 4–4 об.6 Ф. 7. оп. 2. д. 1. л. 5 об.–6 об.7 кхечу йозанехь: «Цунна хабар кхаьчна бенара, нох-чийн даьхний даккха баьхкина суьйлий аьлла. Цу дий-нахь дучас шен накъостий хьаннаш талла, лаьмнаш лардан мехкан вукху дозанашка бахийтина хилла; ша кIеззиг [йолчу] тобанца бена даьхний лардираш муха Iаш бу хьажа вахана хилла. амма, тIехвала бегIийла ца хетта, шен стунцахошка кхетта хилла. Цига тIедеана и хабар дучина. шен нах юрт ларъйан битина, Яьс-си схьадолучу дуьхьал вахана дуча суьйлашна. суьй-лийн тхьамда абу-муслим хилла – хунзахара шайх» [Ф. 7. оп. 2. д. 1. л. 7 об.].8 кхечу йозанехь: «дуча бенахь синкъерамехь хил-ла, синкъерамехь уггар хаза йоI, дика кIант а чIап-

Iин хадийна, Яьссин кIажахь дуьхьалваьлла дуча царна, …Яьсси схьадолучу берсан ломе9. “мила ву шун тхьамда?” – аьлла дучас. ша ву аьлла абу-муслима10. хьалха ваьлла суьйлийн шайх абу-муслима: “Вайшиъ летар ву, – аьлла дучига, – амма сан дехар ду сан бIоне, со кхуьнан карах ва-Iоне, со кхуьнан карах ва-оне, со кхуьнан карах ва-лар нислахь, даьхний дIаделла, дуча дIавахийтар. дуча ас вехь, вай и кхузахь дIавуллур ву, цуьнан нахе хабар тухур ду. сан дехар ду, дуча, хьоьга, хьайн карах со лахь, бусалба дин даржор нохчаш-на юккъехь, суьйлашна бакъонна сан метта имам хила а”11. дучий, абу-муслиммий летта12. дучас вийна абу-муслим. ша валале, шена чов хилча, цо дучега аьлла: “сайгара шайхалла хьоьга ло ас, хьо векал вин ас бусалба дин даржа[дан] нохчаш-на, суьйлашна а [юккъехь]”13.

суьйлий, шайн имам оьций, дIабоьлху14. дуча цIавогIуш, цецвуьйлуш церан бартах, вогIуш хуь-IавогIуш, цецвуьйлуш церан бартах, вогIуш хуь-авогIуш, цецвуьйлуш церан бартах, вогIуш хуь-Iуш, цецвуьйлуш церан бартах, вогIуш хуь-уш, цецвуьйлуш церан бартах, вогIуш хуь-Iуш хуь-уш хуь-лу15. дуча, шен нехан даьхний эцна, цIехьа вогIуш,

хелхар деш хилла. чIап-хелхар деш волу дуча, цуьнан тIехьийза йоI а хелхарца чIап-тIехула тесначу тIулга тIехула хелхарца довлуш, тIехйолучу бенойн зудчо тIехтоьхна дучина, хьо кхузахь хелхавуьйлуш лаьтта-Iехтоьхна дучина, хьо кхузахь хелхавуьйлуш лаьтта-ехтоьхна дучина, хьо кхузахь хелхавуьйлуш лаьтта-шехь, суьйлий, бенойн жай, бажий эцна, боьлху аьлла. дуча хелхарца чIап тIехула волушшехь, кхоссавелла, шен динна тIехиъна, хаьхкина дуьхьал вахана суьй-Iехиъна, хаьхкина дуьхьал вахана суьй-ехиъна, хаьхкина дуьхьал вахана суьй-лашна» [Ф. 7. оп. 2. д. 1. л. 5].9 Ф. 7. оп. 2. д. 1. л. 4 об.10 кхузахь «абу-муслим» – ГIади-шайх [3, а. 179–181].11 Ф. 7. оп. 2. д. 1. л. 6 об.12 кхечу йозанехь: «“Цо со вер нислахь, ижу дIало цун-Iало цун-ало цун-на, ас и вехь, шен нене дIавуьгуьйтур ву вай и”. Цу ла-Iавуьгуьйтур ву вай и”. Цу ла-авуьгуьйтур ву вай и”. Цу ла-тарехь, дучас тур ластийча, абу-муслима дуьхьал тур лоцу, цуьнан тур кагло; дучас шен накъосташкара тур эца бакъо ло абу-муслимна. иштта ялх тур галдал-лалц тарраш хуьйцуьйта дучас абу-муслиме, амма вархIалгIа туьро дучин тур кагдо» [л. 7 об.].13 кхечу йозанехь: «дуча гина суьйлий, дучин майрал-лех лаьцна хезна болу, даьхний Iаддитина, бевдда. ду-Iаддитина, бевдда. ду-аддитина, бевдда. ду-час, пха буьйлина, тIаьхьахецна царна, церан тхьам-Iаьхьахецна царна, церан тхьам-аьхьахецна царна, церан тхьам-да вожийна. Цо ша валале аьлла, шегара тхьамдалла, шегара шайхалла а майрачу дучега ло аьлла. иштта суьйлийн тоба, нохчочунна дучина тIаьхьахIоьттина, накъостий хилла, хунзахера, анзадара имамаша а дуча шайн коьрта хилар бакъдина. Нохчийчохь дин даржо волавелла берса. дуьххьара дин тIеэцна берса-шайхан нанас, цуьнан хIусам-нанас а» [Ф. 7. оп. 2. д. 1. л. 4–4 об.].14 кхечу йозанехь: «дуча шен махкахойн даьхний оь-ций, бена вогIу. суьйлий, абу-муслим оьций, хунзахе боьлху. даьхний бена дIадигча, куьрчала цIа вогIуш, наб тIегIоьртий, дIатевжа дуча. ГIан-набарца цунна дуьхьалтуьйсу ша дин кхайкхо векал вина хилар, абу-муслимера шайхалла шега дерзар а. самаволуш, шен коьртехь цунна къорIан, тур а карадо» [Ф. 7. оп. 2. д. 1. л. 7 об.].15 Ф. 7. оп. 2. д. 1. л. 6 об.

33

наб тIегIоьртина, белгIатан дукъах дIатевжина1. самаваьлча, шен гIевлангахь къорIан а, тур а ка-Iевлангахь къорIан а, тур а ка-евлангахь къорIан а, тур а ка-Iан а, тур а ка-ан а, тур а ка-рийна цунна. Цунна гIан-набарца дуьхьалтесна: “ахь хьайн халкъалахь дин даржо деза”, – аьлла2. дучас шен цIа нене хабар доуьйту, ша, дела цхьаъ веш, дин кхайкхо воллу, шен декъа тIера кхо чкъор латта арадаккха олий. Нанас и кхочушдой, шен кIант цIа валаво, амма шен неIарехь цо хотту цуьнга: “хьан хIун тоьшалла ду, сан кIант? со-м теша хьоьх – нах тешар буй-те хьоьх?” – олий. ду-час, шен неIар тIера тIулга тIе ког таIабой, и цун-Iар тIера тIулга тIе ког таIабой, и цун-ар тIера тIулга тIе ког таIабой, и цун-Iера тIулга тIе ког таIабой, и цун-ера тIулга тIе ког таIабой, и цун-Iулга тIе ког таIабой, и цун-улга тIе ког таIабой, и цун-Iе ког таIабой, и цун-е ког таIабой, и цун-Iабой, и цун-абой, и цун-на чубоссабо. “хIинца тийшин хьо, и тоьуш дуй нах тешо?” – олий. Цул тIаьхьа цо эвла юккъехь дIакхайкхадо, ша шайх берса ву, ша дин даржо воллу нохчашлахь олий. ша хазачу къорIанан мукъамца кхетор ду шу дела цхьаъ хиларх олий. “амма кху къорIанца суна белгIатойн дукъ тIехь набарна тевжинчохь сайн гIевлангахь хIара тур карийна. къорIанан мукъамца цакхетарг туьрца валаве аьлла бина хаам бу хIара соьга”3. куьрча-лара наха ладугIу къорIане, цара дин тIеоьцу4. куьрчалара наха дин тIе эцна, шен ден [тайпанан] вежаршка хабар дахьийтина: “ЦIа дуьйла, аш дин тIеэцча, ас шуна гечдо аш динарг”, – олий. ден [тайпанан] вежарий, дин тIеоьций, цIа богIу5.

берса, Нашхара мехкан кхиэлахоша (мехк-кхиэлан сийраш. – З.Т.) кхайкхина, Нашха ва-хана. Цо кхиэлахошка аьлла: “мича кхиэлана кхайкхина ша?” – аьлла. кхиэлахоша хаьттина: “хIун дин ду ахь кхайкхориг?” – аьлла. берсас 1 кхечу йозанехь: «билтан дукъ тIехь, наб тIегIоьртий, дIатевжа и» [Ф. 7. оп. 2. д. 1. л. 6 об.].2 кхечу йозанехь: «Яьсси схьадолучохь тIекхаьчна дуча суьйлашна. “марша догIийла шу, сан мекара мостагIий”, – аьлла, вистхилла дуча суьйлийн тхьамда-Iий”, – аьлла, вистхилла дуча суьйлийн тхьамда-ий”, – аьлла, вистхилла дуча суьйлийн тхьамда-не. суьйлийн тхьамда абу-муслим бохуш шайх хилла хунзахера. “хьо хьенан, мила ву?” – аьлла, вистхилла абу-муслим. “со курчалойн кIант, ЦIоьнтаран да ву”, – аьлла, вистхилла дуча. Цигахь вовшахлетта дуча, абу-муслим а. дучас абу-муслиман корта баьккхи-на, баьккхинчу корта аьлла: “сайгара шайхалла хьоьга дели ас”, – аьлла. ЦIа вогIуш билтан дукъ тIехь, наб еана, дIатевжина хилла дуча. самаволуш, шен коьр-Iатевжина хилла дуча. самаволуш, шен коьр-атевжина хилла дуча. самаволуш, шен коьр-техь тур, къорIан а карийна цунна. Цул тIаьхьа дин кхайкхо волавелла берса куьрчалара дIа массо Нох-Iа массо Нох-а массо Нох-чмахкахула» [Ф. 7. оп. 2. д. 1. л. 5].3 кхечу йозанехь: «ша самаваьлча, цо цIа хабар да-Iа хабар да-а хабар да-ийтина шен нене: “хьайн декъа тIера кхо чкъор латта арадаккха”, – аьлла. Нанас цо бохург дина, кхо чкъор латта арадаьккхина шен декъа тIера, шен кIант цIа ва-Iера, шен кIант цIа ва-ера, шен кIант цIа ва-Iант цIа ва-ант цIа ва-Iа ва-а ва-лийна. дучас, пхьоьхана нах гулбина, дIакхайкхийна: “сан цIе тахана дуьйна берса-шайх ю, со Нохчмах-Iе тахана дуьйна берса-шайх ю, со Нохчмах-е тахана дуьйна берса-шайх ю, со Нохчмах-кахь дин кхайкхо векал ву. дин тIеэца резаволчо, тоба де, хIара къорIан ду вайн даха, дерза а; резавоцчунна – хIара тур а ду”, – аьлла» [Ф. 7. оп. 2. д. 1. л. 1 об.].4 Ф. 7. оп. 2. д. 1. л. 8–8 об.5 Ф. 7. оп. 2. д. 1. л. 1–1 об.

дийцина бусалба дин. кхиэлахоша: “суьйлийн дин ду ахь деънарг. Вайна и мегар дац”, – аь-лла, цIа ваийтина. хIара цIа кхаьчна валале, ха-Iа ваийтина. хIара цIа кхаьчна валале, ха-а ваийтина. хIара цIа кхаьчна валале, ха-Iара цIа кхаьчна валале, ха-ара цIа кхаьчна валале, ха-Iа кхаьчна валале, ха-а кхаьчна валале, ха-бар схьакхаьчна: куьрчалахь, ЦIоьнтарахь а нах ловзарш деш карийна берсина. берсас хаьтти-на шен доттагIчуьнга ЦIонтарочуьнга: “хIара хIун ду?” – аьлла. ЦIоьнтарара доттагIчо аьлла: “ЦIоьнтарара, куьрчалара а нахе хабар кхаьчне-Iоьнтарара, куьрчалара а нахе хабар кхаьчне-оьнтарара, куьрчалара а нахе хабар кхаьчне-ра, хьан корта баккха сацам бина кхиэло (мехк-кхиэло. – З.Т.) аьлла. хьо кхин юхавоьрзур вац, хьан Нашхахь корта боккхуш бу аьлла. тIаккха нах хьербевлира, соьга уьш сеца ца лора. уьш тешнера цу къамелех”. “мила висира тешаза?” – хаьттина берсас. ЦIонтарочо ша висира аьлла. “кхин мила висира?” – хаьттина. ЦIонтарочо: “хьан нана йисира”, – аьлла. “кхин мила виси-ра?” – аьлла. “хьан зуда йисира”, – аьлла. Цул тIаьхьа берсас дIакхайкхийра массо нахе тоба-Iаьхьа берсас дIакхайкхийра массо нахе тоба-аьхьа берсас дIакхайкхийра массо нахе тоба-Iакхайкхийра массо нахе тоба-акхайкхийра массо нахе тоба-дар, Гумса чулаьхкина, ламаз эцар шена гуш, цаэцначун ша корта боккхура бу аьлла. Юха а нахе тоба дайтина, дехаре вахана и мехкан кхиэ-лахошка, дин тIеэца аьлла. Цара оьцур дац аьлла. шозлагIа вахана дехаре, юха а оьцура дац аьлла. кхузлагIа воьдуш, новкъахь Нашхахь гIопан тоь-Iа воьдуш, новкъахь Нашхахь гIопан тоь-а воьдуш, новкъахь Нашхахь гIопан тоь-Iопан тоь-опан тоь-ланна (тIулгийн тархашна �ккъехула дехьаво-Iулгийн тархашна �ккъехула дехьаво-улгийн тархашна �ккъехула дехьаво-лу меттиг, ков, хьех. – З.Т.) боьттина тIулгийн пен гина цунна. берса и пен вовшахбаккха воь-лла, уггар жима тIулг схьабаккхалуш ца хилла. тIаккха, шена оьгIазвахана, воьжна Iуьллуш хил-Iаккха, шена оьгIазвахана, воьжна Iуьллуш хил-аккха, шена оьгIазвахана, воьжна Iуьллуш хил-Iазвахана, воьжна Iуьллуш хил-азвахана, воьжна Iуьллуш хил-Iуьллуш хил-уьллуш хил-ла берса. Цунна наб озийна, набарца дуьхьал тес-на: “ахь ийзориг тIулг бац хьуна, ахь ийзо тIулг кху дуьненан доьалгIа дакъа ду хьуна, и Нашхара бахархойн Iесаллин доьалгIа дакъа ду хьуна. уьш Iесаллех баха хьалхе ду хьуна. дин дуьххьара Нохчмахкахь чIагIдан деза хьуна”, – шега бохуш, гIан гина берсина. тIаккха, юхавирзина, шен цIа вогIуш, цо гIарол[ла] хIоттийна чIебарла[хь], ша цIа веана, вархI шарахь вархI баттахь а (1577–1584 ш.ш. – З.Т.) дин чIагIдина дегIастанахь6.

стела бохуш, йарда бохуш делан хьесапаш лелла нохчашлахь. стелана шун хIоттораш, йар-Iоттораш, йар-оттораш, йар-дана7 шун хIоттораш бохуш, бекъалуш хилла нох-Iоттораш бохуш, бекъалуш хилла нох-оттораш бохуш, бекъалуш хилла нох-чийн нах. Ялхой-махкахь эзар кIуьрнах пхи бIе Ярдана шун хIоттош хилла. оццул стелана а шун хIоттош хилла. иштта кхечу ярташкахь а хилла.

Шун хIоттор. тоьллачу даарах хилла уьс-тагIан ког-кортий, нелан ког-кортий. йардана шун хIоттораш Ярдан лома боьлхуш хилла, ког-кортий охьа а дуьллий, цIа богIуш хилла. “Вайн делана эхь хетар ду, – олий, – юучух кхетта, вай 6 дуьйцушдерг Нохчмахкахь ислам-дин даржорах ду [Ф. 7. оп. 1. д. 2. ч. 2. л. 1–1 об.]. дуьззина дуьйцу – тхан монографехь: [3, 204–208 агIонаш].7 текстехь шина кепара яздо и дош: йарда а, Ярда а, – уьш оха хийцам боцуш дуьту.

34

хилча”, – юха шолгIачу дийнахь хьовса боьлхуш хилла.

Нагахь ког-кортий, дууш, дIай-схьай кхийси-Iай-схьай кхийси-ай-схьай кхийси-нехь, “вайн дела йарда оьгIазвахана” олий, юьр-Iазвахана” олий, юьр-азвахана” олий, юьр-та а богIий, алмаз1 дуьйш хилла. Цуьнан цIийца хьасталой, бехказбовлуш хилла, шайна гечдайта; нагахь ша ма-ярра куьг Iоттаза хилахь, шуьнахь вайн дела оьзда ваьжжа олий, сту буьй, ловзар деш хилла, йардина хастам беш. Вовшашна тIехтухуш хилла, шун дела кхаа шарахь оьгIазе ваьжна бах олий; я шина шарахь оьзда ваьжна тхан дела олий, дозалла деш хилла. иштта сте-лина шун хIоттош хилла.

шун хIоттор йоккха IалагIожа хилла, цкъац-Iоттор йоккха IалагIожа хилла, цкъац-оттор йоккха IалагIожа хилла, цкъац-IалагIожа хилла, цкъац-алагIожа хилла, цкъац-Iожа хилла, цкъац-ожа хилла, цкъац-къа вовшашца дов долий, вер-ваккхар нислуш хилла царна юккъехь. берса-шайхас цхьана дий-не хьежаш латтош хилла и хьал, амма цкъа ха-бар кхаьчна цуьнга, цигахь вер-ваккхар хилла йардина, стелина шун хIоттош наханна юккъехь аьлла. берса-шайхан доттагIий, турпал-вежарий (Ялхой-махкахь эвла йистехь Iаш волу вархI ва-Iаш волу вархI ва-аш волу вархI ва-I ва- ва-ша2), шаьш хьаьнгахьа оза деза хууш бац олий берса-шайх, ша вогIий, схьакхочу. ВархI вашас шайна хуург дуьйцу. Юьрта боьлхий, нах гулбой, къастамбан хIутту берса-шайх: йардина шун хIотточара шайниг дуьйцу, вукхара – шайниг дуьйцу. берса-шайхо дIакхайкхадо: “хIоьттинчу хьолана барт бан нуьцкъала бац шун деланаш. бу-салба дин деза шуна къастам бан, – олий. – амма и тIеэца лууш воцчунна сан тур оьшу, и ас бат-Iеэца лууш воцчунна сан тур оьшу, и ас бат-еэца лууш воцчунна сан тур оьшу, и ас бат-тара доккху”, – олий, тур баттара доккхий, цар-на юккъе лаьттах дугIу цо. тIаккха дин тIеоьцу Ялхой-махкара наха. ша юхавирзича, стелан, Ярдан ломара бIарлагIаш йохайо цо а, турпал-вежарша а3.

иштта дин тIеоьцу массо тайпанаша Нох-Iеоьцу массо тайпанаша Нох-еоьцу массо тайпанаша Нох-чамахкахь, Гуной боцучара. Гуношка, шен не-нахошка, иштта ала йиш йоцуш, хьоьстуш, тIеэцийта гIерташ хилла берса дин. амма цара цуьнга олуш хилла, хIара яй чохь йолу нал йиъна девлча, тIеоьцур ду олий. амма цхьана дийнахь веана берса ненахошка дехаре, дин тIеэца аьлла. Цара хьалхалерниг аьлла, амма церан зударша тIехтоьхна царна: “махко лоруш йишин кIант ву шун, дерриг адамо тIеэцна дин, шу доцчара. Эхь ду иза”, – аьлла. Гуноша: “и схьакхачале, хIара яй биъна, тIеоьцу оха”, – аьлла. амма уьш яй бак-Iеоьцу оха”, – аьлла. амма уьш яй бак-еоьцу оха”, – аьлла. амма уьш яй бак-кха кхиабалале, схьакхаьчна, берса тIехIоьттина. тIаккха, эхь хетта, и яй Iинах чуIанийна, дин 1 алмаз – туьйранашкара хIума ю, лекхачу дегIехь, дегIа тIехь дуькъа чоьш долуш. къаьсттина билгал-Iа тIехь дуькъа чоьш долуш. къаьсттина билгал-а тIехь дуькъа чоьш долуш. къаьсттина билгал-Iехь дуькъа чоьш долуш. къаьсттина билгал-ехь дуькъа чоьш долуш. къаьсттина билгал-доккху зуда-алмаз. уьш боккъал а хилла бохуш дуьй-цу цхьаболчу наха [6, 17–19 агIонаш]. 2 хIокхул хьалха и вежарий ялх хилла аьлла хьехабо.3 Ф. 7. оп. 1. д. 1. ч. 3. л. 1–1 об.

тIеэцна Гуноша. и меттиг Яй Iанийна меттиг олуш йу4.

берса-шайхо Нохчмахкахь дин кхайкхийна-чул тIаьхьа анзадан имам къена шайх [Юнус] веана ЦIоьнтара мехкан къаной гуллучу (1592 ш. – З.Т.) дехарца, берса-шайх хунзахан харц элий бохо5 ваийтахьара аьлла, абу-муслим6 берса-шайхан карах веллачхьана, хунзахехь харц Iедал кхолладелла. Элий бу бохучу ЖIай наха хьийзош бу бусалба нах аьлла. абу-муслима шегара шай-халла, имамалла а берса-шайхе делла, цуьнан бен ницкъа кхочур бац уьш къарбан аьлла. Вовшахк-хетта, мехкан къаноша тIедиллина берсина ний-Iедиллина берсина ний-едиллина берсина ний-сояр.

берса-шайх анзада вахана, цигара ЖIай аракхийсина. къена шайх [Юнус] шен дарже хIоттийна, хунзахе вахана. хунзахан гIопехь цунна дуьхьал веана ЖIай-элийн тхьамдин векал-стаг. берсега шаьш хьан Iедална кIелдогIу, абу-муслима дина весет, хунзах[ехь] имамалла хьоьга ло аьлла, кхочушдо шаьш аьлла. берса-шайх боккхачу ларамца, валийна, ЖIайн гIанта7 хаийна цара, цунна той хIоттийна. берса-шайхо, ша юхавоьрзуш, тIедиллина жIайшна шаьш мах-Iедиллина жIайшна шаьш мах-едиллина жIайшна шаьш мах-Iайшна шаьш мах-айшна шаьш мах-ках ваьккхина абу-муслиман шича ГIовсат мах-Iовсат мах-овсат мах-ка витар. Цара: “иза ламкерстанаша лаьцна ву, – аьлла, – цара цуьнах боккха мах боьху, иза тхоь-га цIа валалур вац мах ца луш. Ваккха гIортахь, цара вуьйр ву и”. берса-шайхо ГIовсат шайханна эца ахча гулдар тIедиллина хунзахера, гондхьара бехачу нахана, элашна а.

берса-шайх юха Нохчмахка веача, цунна хааделла ЦIоьнтарара нах8, тоба дина, бусалба дин тIеэцна а бохуш, макIажа тайниг-делашна а9, жIара-бIогIамна а10 горахIитта оьхуш хилар. берса-шайхо, нах гулбина, дIакхайкхийна, шал-Iакхайкхийна, шал-акхайкхийна, шал-

4 Ф. 7. оп. 2. д. 1. л. 8 об.5 1578-чу шарахь мехк-кхиэло, суракъ-ханан кIен-тан кIента дехарца, гIазийша хаддаза дегIастанна тIелатаршдарх кхерамазалла тидаме а эцна, Iаьрштара дIа ЦIунте кхаччалц бIо вовшах а тоьхна, хунзахера шайх абу-муслим (я тучелав) дIа а эккхийна, хунзахе-Iа а эккхийна, хунзахе-а а эккхийна, хунзахе-ра Iедалан урхалла юхадIаделла суракъан тIаьхьенна. амма Нохчмахкахь бусалба дин тIеэцначул тIаьхьа берсин а, нохчийн а шайн бартахойх, суракъгIарах, долу гергарло хийдаделира. 1592-чу шарахь, анзадара Юнус-шайхан дехар кхочушдеш, Нохчмахкара мехк-къанойн кхеташоно сацамбира берса малхбалехьа хунзах къаръян вахийта [3, 208–212 агIо].6 кхузахь – ГIади-шайх.7 ЖIайн гIант – паччахьан гIант бохучу маьIнехь.8 ширачу хабаршкахь буьйцуш болчех цхьаберш бу кхузахь хьехошберш.9 тайниг-дела – истукан, идол.10 ЖIара-бIогIам – керстанийн жIар.

35

хонаш лело мегар цахилар. ЦIонтароша1, юха а тоба дина, чIагIо йина, кхин кхолга2 гуьржашна3 ца даха.

берса-шайхе юха а хабар кхаьчна, хунзахера ЖIай-элаша анзадар къена шайх [Юнус] вийна (хьиджратан 1007 ш.: 1598/1599 ш. – З.Т.), ГIовсат эца ахча ца гулдина аьлла4. берса-шайх хунзахе вахана, шеца накъостий эцна. берса вар а хезна, ЖIаьй, шайн гIант дитина, бевдда, Iаьнда бахана. берсас, хунзахан имам къеначу [Юнус-]шайхан (анзадар) кIант хIоттийна, сихха Iаьнда вахана ЖIайшна тIаьхьа. ЖIайша Iаьндий Iехийна, бер-Iайшна тIаьхьа. ЖIайша Iаьндий Iехийна, бер-айшна тIаьхьа. ЖIайша Iаьндий Iехийна, бер-Iаьхьа. ЖIайша Iаьндий Iехийна, бер-аьхьа. ЖIайша Iаьндий Iехийна, бер-Iайша Iаьндий Iехийна, бер-айша Iаьндий Iехийна, бер-Iаьндий Iехийна, бер-аьндий Iехийна, бер-Iехийна, бер-ехийна, бер-са шу дайъа вогIуш ву аьлла, уьш гIевттийна бер-Iуш ву аьлла, уьш гIевттийна бер-уш ву аьлла, уьш гIевттийна бер-Iевттийна бер-евттийна бер-сина дуьхьал. берса-шайхас, Iаьндана, пхойш5 хIиттийна, гуо лаьцна, ша Iаьндачу вахана. Iаьндийн тхьамда6, цецваьлла, дуьхьалваьлла берсана. “хьо хIунда веана?” – аьлла цо берсега. берсас: “со ЖIайшна тIаьхьа веана, уьш бакъо-Iайшна тIаьхьа веана, уьш бакъо-айшна тIаьхьа веана, уьш бакъо-Iаьхьа веана, уьш бакъо-аьхьа веана, уьш бакъо-не берзо я байъа”. Iаьндийн тхьамдано аьлла: “хьо-хьуо ма ву. уьш муха байъа воллу [хьо], уьш… шун дика лулахой лаьттина Iаьндашкахь ма бу”, – аьлла. “со-суо веана, шу дуккха ду; шуна тIедужура [уьш ларбан], со тIамца, накъо-Iедужура [уьш ларбан], со тIамца, накъо-едужура [уьш ларбан], со тIамца, накъо-Iамца, накъо-амца, накъо-сташца, эскарца веанехьара; со-суо хиларна, сан уьш шун юьртахь лаха, байъа а бакъо ю. уьш сан мостагIий бу, цара сан доттагI, къена анзадар, къена шайх [Юнус], вийна. Цара абу-муслиман шича, ГIовсат, махках ваьккхина, – аьлла бер-Iовсат, махках ваьккхина, – аьлла бер-овсат, махках ваьккхина, – аьлла бер-сас. – шу царна тIехIиттахь, сан мостагIий хир ду”. Iаьндийн тхьамдано тIекхайкхина ЖIай-эла, цуьнга аьлла: “берса-шайх, тIаьхьа бIо бо-Iаьхьа бIо бо-аьхьа бIо бо-Iо бо-о бо-цуш дин даржориг аьлла, цIе яхана майра кIант ву. аш тхо Iехадо, и ша веана кхуза, со царех теша. и ша ву, аш цуьнца шаьш къасто деза”, – аьлла. тIаккха берсас, леташ, корта баьккхина ЖIай-элин. Iаьндийн тхьамдано, шен имам вина, тIелаьцна берса-шайх7.

иштта, берса цIа вирзича, ЦIоьнтарахь юха а хабар хезна цунна, ЦIоьнтарара нах8 макIажа

1 кхузахь – тайпанан нах боцуш, юьртара бахархойн цхьа дакъа ду буьйцурш.2 кхолга – троица. 3 чIебарлахь бара цигара нохчийн-керстанийн гIул-лакхашка хьовсуш гуьржийн килсан епархин векалш. 4 хьиджран 1007-гIа шо ду дуьйцург, и цхьанадогIу 1598/1599 шарца [3, 212–214 агIо].5 пхой – секхаIадмашца пхерчий детта бIаьхой.6 текстехь вуьйцучу Iаьндийн тхьамдин цIе муцал хилла [3, 213 агIо].7 хьовса монографега: [3, 212–214 агIонаш]. 8 буьйцурш ЦIонтарой тайпа а доцуш (ЦIоьнтара, ша хIета Нохчмахкан туш хилла хиларе терра, масех тай-Iета Нохчмахкан туш хилла хиларе терра, масех тай-ета Нохчмахкан туш хилла хиларе терра, масех тай-панан нахах юьзза хилла ю), ткъа ЦIоьнтарара цхьабо-Iоьнтарара цхьабо-оьнтарара цхьабо-лу бахархой бу.

жIара-дин а9, тайниг-дин а10, кхолга а лелаш хи-лар. тIаккха берсан собар кхачийна. берса ша вахана цу стеган неIаре, мохь тоьхна, араваь-Iаре, мохь тоьхна, араваь-аре, мохь тоьхна, араваь-ккхина, вистхила гIоьртина, амма иза туьрца тIекхоссавелла цунна. тIаккха цо и тур тоьхна вийна. оцу цхьана цIийнара кхин ялх стаг араик-Iийнара кхин ялх стаг араик-ийнара кхин ялх стаг араик-кхина, туьрца уьзуш берсас байъина. кхин цхьа а стаг вен ца дезна Нохчмахкахь.

Цул тIаьхьа (XVII-чу бIешеран 1-чу коалгIачу декъехь. – З.Т.) берса макIажа вахана11, тайниг-цIа чуьра12 делан суьрташ ду боху тайнигаш арак-хийсина, жIара-цIийнара13 кхолг йохийна, керста гуьржийн молла цIа хьажийна, гуьржийн пачча-Iа хьажийна, гуьржийн пачча-а хьажийна, гуьржийн пачча-хье14, ша могуьйтура дац Нохчмахкара нах лебар аьлла, хабар дахьийтина, юхавеана берса-шайх15.

Цул тIаьхьа Нашхара дайша хабар даийтина, шаьш реза ду аьлла (дин тIеэца. – З.Т.). тIаккха бахана бусалба нах Нашха, дин эцна. Нашхара цхьаболу нах дуьхьалбевлла дин тIеэца а, шайн цIур-дин16 дIахеца а. тIаккха берсас церан цIур-чоьнаш17, ламкерсталлин чарташ, килсаш а йоха а йина, бIаьвнаш ягайина. иштта дин деана берсас Нашха18.

Оьрсийн маттара гочдинарг Бурчаев Х.Х.

9 ЖIара-дин – керста дин, жIарана кортатуху дин.10 тайниг-дин – идолшна-хIуьппIалгашна кортатуху дин.11 и хилам дIабахна 1598–1599 шарахь я цул тIаьхьа. хьовса монографега [3, 214–217 агIонаш].12 Iесаллин, тайниг-делийн цIел я килс.13 керстанийн килс.14 хIетахь кIахой-махкана (вайзаманан Гуьржийчоьнна юкъабогIу) урхалла деш хилла паччахь ленан Эскан-Iу) урхалла деш хилла паччахь ленан Эскан-у) урхалла деш хилла паччахь ленан Эскан-дар (александр леванович). хьовса монографи тIе: [3, 214–217 агIонаш]. 15 Ф. 7. оп. 2. д. 1. л. 2–3 об.16 ЦIур-дин, я ЦIув-делан дин, я магос цIеран дин, – нохчийн къоман (хIетахь шен цIена Iадаташ дIатесна) шира монотеизм (зороастризман цхьа кеп). хьовса: [3, 29–32, 219–222 агIонаш].17 ЦIур-динан килсаш.18 Ф. 7. оп. 1. д. 2. ч. 2. л. 1 об.

36

пайдаЭЦНа литеРатуРа

1. Яндаров А.Д. мифы и предания чеченского народа / сост.: а.д. Яндаров, Г.В. Заурбекова, и.В. бызов (мутушев). м.: орбита-м, 2010. т. I. 351 с.

2. Иваненков Н.Е. Горные чеченцы // терский сборник. литературно-научное приложение к “тер-скому календарю” 1911 г. Владикавказ, 1910. Вып. VII. с. 1–224 с.; табл.: I–IX.

3. Тесаев З.А. институт «мехк-дай» в истории чечни (XVI – 1-я треть XIX в.). Грозный: ао «ипк «Грозненский рабочий», 2019. 688 с.: ил., карт.

4. Попов И. ичкерия. историческо-топографический очерк / сборник сведений о кавказских гор-цах. Вып. IV. тифлис, 1870. с. 209–231.

5. Сулейманов А.С. топонимия чечни. Научно-популярное издание. Грозный: Гуп «книжное из-дательство», 2012. 726 с.

6. чеченский фольклор / сост., пред. и комм. ш.а. джамбекова. Грозный: чечено-ингушское издательско-полиграфическое объединение «книга», 1991. 592 с.

CODE OF HISTORICAL MESSAGES «TARIH BERSAN»(TEXT AND COMMENTS)

© Z.A. TESAEV, R.U. BERSANOV

Academy of Sciences of the Chechen Republic, grozny

Abstract. The article discusses the joint code of manuscripts collected by R.U. Bersanov during personal research, as well as scientific expeditions of the Chechen Republic Academy of Sciences to collect materi-als related to the history of the personality of Bers-Sheikh (1561–1624) – nee Ducha Timirbulatov. The text received the general name "Tarih Bersan." Subject repetitions in the text are omitted, there are com-ments on individual details, and alternative versions from other lists are given in the footnotes on some manuscript claims. “Tarih Bersan” is a story of the missionary and socio-political activities of Duchi Timirbulatov, who converted to �slam in 1577 and took the name Bersa Sheikh. The main historical period covered in the text is the 2nd half of the 16th century.Key words: Bers, Chechnya, the Caucasus, Chechens, Hunzakh, Ansalty, Tsontara, Cheberloy, �slam, Tavlins, Kazi-Kumukh.

37

удк: 94(470)16/18 DOI: 10.25744/tallam.2020.18.1.034

КавКаЗаН ТIЕмаН мУьРЕхь НОхЧаШа ГIалГIаЗКхаШЦа ТIЕРГIаН а,НЕIаРаН а хIУмаНИйН йОхКа-ЭЦаР лЕлОР

© хЬ.а. хиЗРиеВ

Нохчийн Республикин Iилманийн академи, соьлжа-ГIала

Аннотаци. ��� бI. хьалхарчу эхехь Россин сурсаташ хийцаран меттигашкахь йохка Нохчийчуьра тIергIан а, не�аран а х�уманаш яхьаран а, оьрсийн-нохчийн йокх-эцаран з�енийн а хаттар ду ста-�аран а х�уманаш яхьаран а, оьрсийн-нохчийн йокх-эцаран з�енийн а хаттар ду ста-аран а х�уманаш яхьаран а, оьрсийн-нохчийн йокх-эцаран з�енийн а хаттар ду ста-�уманаш яхьаран а, оьрсийн-нохчийн йокх-эцаран з�енийн а хаттар ду ста-уманаш яхьаран а, оьрсийн-нохчийн йокх-эцаран з�енийн а хаттар ду ста-�енийн а хаттар ду ста-енийн а хаттар ду ста-тья т�ехь толлуш. Билгалдоккху нохчаша шайн махкахь ахархойн лоллин кеп т�е ца лаьцна хилар, уьш вай буьйцучу муьрехь маьрша къинхьегамхой, маьрша йохкархой хилла хилар а. цо ондда бух кхоьллира Нохчийчоьнан экономика кхиар жигардаккха, ткъа иштта ялташ, даьхний, тIергIан х�уманаш: вертанаш, чоьэш, башлакхаш, куйнаш, мачаш кхиерш а – Россехь йохка некъаш кхол-�уманаш: вертанаш, чоьэш, башлакхаш, куйнаш, мачаш кхиерш а – Россехь йохка некъаш кхол-уманаш: вертанаш, чоьэш, башлакхаш, куйнаш, мачаш кхиерш а – Россехь йохка некъаш кхол-лар а. И сурсаташ доккха хьашт долуш дара Теркан г�алг�азкхашлахь, х�унда аьлча цара нохчийн духарш а, герзаш а лелош хиларна.Коьрта дешнаш: нохчий, г�алг�азкхий, йохк-эцар, чоьэш, вертанаш, куйнаш, мачаш, сурсаташ.

ТОРГОвлЯ ЧЕЧЕНЦЕв С КаЗаКамИ ШЕРСТЯНЫмИ И КОЖаНЫмИ ИЗДЕлИЯмИ в ПЕРИОД КавКаЗСКОй вОйНЫ

© х.а. хиЗРиеВ

академия наук чеченской Республики, г. Грозныйкомплексный научно-исследовательский институт имени. х.и. ибрагимова РаН, г. Грозный

Аннотация. В статье изучается вопрос русско-чеченских торговых связей и поставки шерстя-ных изделий Чечни для продажи на меновые дворы России в первой половине ��� в. Отмечается, что чеченцы не допустили у себя крепостное право и в изучаемый период оставались свободными производителями и самостоятельными распределителями. Это дало мощный толчок для эконо-мического развития Чечни и возможность для торговли хлебом, скотом, шерстяными изделиями – бурками, черкесками, башлыками, шапками, обувью с Россией. Эти товары пользовались боль-шим спросом у терско-гребенских казаков, так как они носили чеченскую одежду и оружие.Ключевые слова: чеченцы, казаки, русские, торговля, черкески, бурки, шапки, обувь.

Для цитирования: хизриев х.а. торговля чеченцев с казаками шерстяными и кожаными изделиями в период кавказской войны // таллам. 2020. №1 (18). с. 37–44. DOI: 10.25744/tallam.2020.18.1.034.

дийцаре деш долу хаттарш шайн маьIна до-луш ду оьрсашца нохчийн ахархоша бахам лело-ран зIенаш тасарца, уьш ерриг Россин рынкана а, дуьненаюкъара бахамаш лелорна а юкъабахкар дIадолорна. йохк-эцаран зIенаш талларца вай кхета нохчийн оьрсашца юкъаметтигаш кхол-лаяларан бахьанех, иштта Нохчийчоь Россина юкъаяран прогрессивни тIаьхьалонаш а гойту вай. и хаттар талларан бухехь бу сурсаташ хий-царан меттигашкара куьйгалхойн йозанан хаа-маш, уьш Нохч-ГIалгIайн ассР-н пачхьалкхан архивехь бара цхьана хенахь. хIинца, меттигера архив хIаллакйинчул тIаьхьа, пайдаэца дезаш хуьлу ставрополь мехкан пачхьалкхан архиве-ра материалех. шен хенахь Н.п. Гриценкос дика

статья язйира Iаьмар-хьаьжи-Юьртарчу сурса-таш хийцаран цIийнах лаьцна [1]. йохк-эцаран зIенех лаьцна статьяш ю Ф.В. тотоеван [2], Г.а. Гантемирован [3], ш.б. ахмадовн [4] а. Нохчаша йохк-эцар лелорах лаьцна цхьаболу хаамаш бу а.В. Фадеевн [5], т.х. кумыковн [6], с.а. чекме-невн [7] белхаш тIехь.

Нохчийн арен тIехь буц дика кхуьу, лаьмнаш-ках ду дежийлаш, ткъа теркал дехьахь ду хиш, дийнна Iай дохнна дажа буц а ю. Цундела шира-чу заманашкахь дуьйна нохчаша латталелорца цхьаьна даьхнилелор а кхочушдеш хилла. даь-хни кхобура цIахь а, дежийлашка дIасадуьгуш а. Жижиг, шура, нехча, даьтта делла ца Iаш, тIаргIа а, неI а лора даьхнино, царах йора бедарш, ма-

38

чаш, коьртатуьллурш. массо а кепара дийнаташ, цаьрца цхьаьна гомашаш а, эмкалш а, лелайора. Нохчийн юкъаралла кхиарехь хиллачу бIаьрлачу хийцамех, юьртбахаман сурсаташца йохк-эцар лелор юкъадаларх лаьцна тоьшалла до сурсаташ дохкаран цIеношкара хаамаша.

Нохчийн йохк-эцар дIадахьаран туш хилла девкар-эвлахь, боргIанехь, соьлжехь, бухIан-юьртахь, чечанахь, йоккха-атагIахь, шелахь, Гуьмсехь, ГихтIахь, Веданахь, даьргIахь, шу-ьйтахь, кхечанхьа а. Нохчийчоьнан чоьхьара рынок кхоллаяларан хьелаш билгалдохуш, ш.а. Гапуровс яздо: «XVIII бIешо чекхдолучу хенехь вайнехан къинхьегам бекъаран шатайпа кеп хIоьттира: арен тIехь латталелор, бошмашлелор, хасстоьмаш лелор дара кхуьуш, ткъа ломахь – даьхнилелор. Цуьнан бух тIехь дIадоьдура сурса-таш хийцар» [8, 29 агIо].

1811-чу шарахь дуьйна Россин Нохчийчоьн-ца йохк-эцаран зIенашна лерина дара ГIизларара, мазлакера, Неврера а сурсаташ хийцаран цIенош. ткъа 1846-чу шарахь м.с. Воронцовн дIадолорц иштта йохк-эцаран меттигаш ехкира червлен-нехь, Iаьмар-хьаьжи-Юьртахь (и юрт 1819 ша-рахь а.п. ермоловс йохийначу дади-Юьртана юххехь хилла).

куьйгаговзаллин доккхачу маьIнехь тайпа ду тIергIах хIуманаш яр, цунах лаьцна моно-графи язйина Iилманчо шавлаева тамарас [9], ткъа бедарех – Гарсаев лечас [10]. и болх кхо-чушбеш хилла зударша, Нохчийчохь дукха хил-ла вертанаш, чоьэш, башлакхаш, кIади, тIергIан кузаш, и.дI. кхиерш а еш говзанчаш. и сурсаташ боккхачу барамехь дохка дохьура йохк-эцаран цIеношка. Нохчийчуьра ерриге ярташкахь деш хилла кIади, тоьгуш хилла тIехдика чоьэш а. кавказехь лаккхара мехехь хилла нохчийн а, Iаьндойн а вертанаш, уьш деш хилла чIебарлахь, шелахь, Нашхахь, теркйистехь, девкар-эвлахь, шуьйтахь, илсхан-юьртахь, Iумхан-юьртахь, Зебир-юьртахь, кхечанхьа а. Цунна лерина ле-лош хилла дуккха уьстагIий. еккъа цхьана тер-кйистан кIоштахь кхобуш хилла 200 эзарнал сов уьстагIий [1, 71 агIо].

Революцел хьалха къилбаседа кавказан ку-ьйга говзаллаш теллинчу о.В. маркграфа яздора: «тIаргIа кечбар уггаре а дукха яьржина куьйга-говзалла ю къилбаседа кавказехь. Цунна оьшуш йолу аьргалла ю уьстагIийн тIаргIа, эмкалан я газанан тIергIах йина хIуманаш а нисло» [9, 193 агIо]. Нохчийн юкъаралла кхиарехь хуьлучу бак-кхийчу хийцамашна, юьртбахаман декъехь сур-саташца йохк-эцар лелорна тоьшаллаш ду сурса-таш хийцаран цIеношкара йозанан хаамаш. Цара

яздо, герзаш, юьртбахаман сурсаташ, мехкдаьт-та, хьун йохка еана ца Iаш, иштта тIергIах йина хIуманаш а йохьура цига бохуш. тайп-тайпанчу хийцаран цIеношкара масалш далор вай.

оха хIоттийначу таблицано гойту нохчийн говзанчийн сурсаташ теркан гIалгIазкхаша дика дIаоьцуш хилла хилар. и сурсаташ 20 сов ду шайн тайпанашца.

1852-чу шарахь дуьйна червленнера хий-царан цIийнах Николаевскера хийцаран цIа ала долийра, хIунда аьлча цу цIийнан складаш Ни-колаевски станицехь хиларна, ткъа доза лардаран гIарол – червленни станицехь. 1852 шарахь Ни-колаевски (червленски) нохчашца йохк-эцар ле-лоран цIа къилбаседа кавказера дерриге а иштта-чу цIеношлахь хьалхара дара сурсаташ эцарехь, хIетахь цигахь бина мах 56 эзар 574 соьман ба-рамехь бара. Цу заманахь и чIогIа лакхара терахь дара, цул хьалхарчу деа шарахь (1848–1851 ш.ш.) хиллачул сов а долуш. и гуш ду вай лакхахь гай-тинчу таблици тIехь.

кавказера сурсаташ хийцарца йохк-эцар ле-лоран коьрта Iуналхочо 1847-чу шарахь нохчех лаьцна алар ду кхузахь дало дезаш. и тешна ву, червленнера йохк-эцаран цIа «дегайовхо кхул-луш ду йохк-эцаран зIенаш тасаяларх, хIунда аьлча нохчий даим а бу къинхьегамна тIера, ку-ьйгаговзалла дика а ю церан, уьш кийча а бу вайн йохкархошца юкъаметтигаш лело» аьлла [13, л. 48]. Гуш ма-хиллара, и тIечIагIдеш ду доку-менто.

сурсаташ хийцаран йохк-эцаран цIийне богIучу нохчийн йохкархойн барам а бац лахара. масала, 1849 шарахь Iаьмар-хьаьжи-Юьртара хийцаран цIе: «жуьгтех а, гIумкех а 45 стаг, ткъа нохчех – 2500 сов» [14, л. 5 об.]. червленски – 1848 шарахь «нохчех, жуьгтех, боргIанехойх – 4850 стаг [15, л. 17]. тайп-тайпанчу шерашкахь мазлаке кхочура 3,5 эзарна тIера 7,5 эзар тIе кхаччалц йохкархой – дукхахберш Нохчийчуьра а, ГIебартара а. амма йохк-эцарехь уггаре а коьр-та хилла дисира ГIизлерера цIа – 15 эзар йохкар-хой нохчех а, гIумкех а [16, л. 26].

Вай дуьйцучу сурсаташлахь, схьагарехь, Гуьржехара юхадIадохка деанарш а ду. масала, Голландин гатанаш, дарин юргIанаш.

шайн сурсаташ дIадоьхкинчул тIаьхьа оцу ахчанах оьрсийн фабрикийн-заводийн сурсаташ оьцура нохчаша. уьш ду: шекар, каьмпеташ, пираьнгаш, туьха, куьзга, басмин кIади, кехат, йовлакхаш, ездари, чай, саба, лила, тай, мехий, тIаранаш, пазаташ, дарин кIади, бамбин кIади, аьнгалин пхьегIаш, мачаш, пенах дIаухку сахьташ, фабрикин-заводан сурсаташ – мангалш, маьрсаш,

39

Таблица 1Николаевски (Червленски) нохчашца йохк-эцар лелоран сурсаташ эцарехь цIа

ЦIе 1848 ш. 1849 ш. 1850 ш. 1851 ш. 1852 ш. ЖамI мах

дук

халл

а

бIе

сан

дук

халл

а

бIе

сан

дук

халл

а

бIе

сан

дук

халл

а

бIе

сан

дук

халл

а

бIе

сан

дук

халл

а мах. сом.

Вертанаш

чоьэш

башлакхаш

кетарш

куйнаш

холхаз-куйнаш

пазаташ

кIархаш

кIади (аьрша)

тIаьрсиг

холхаз

кIажийн неI (гомашан,

стеран)

тоьпан беттанаш

тIергIан кIадишодмаш (шед)

378

404

141

10

200

–

15

30

1750

920

––

–

–

1134

1212

141

50

200

–

2

9

170

920

––

–

–

320

2028

1005

8

80

–

160

–

600836

1000

2001291

–

–

2640

6084

1005

56

80

–

160

–

83836

2000

4002582

–

–

550

1240

–

–

–

–

–

–

2200

50

––

–

–

1100

3720

–

–

–

–

–

–

220

100

––

–

–

1100

15060

40

–

200

–

1512

–

7500

2515

–1613

50

–

–

2200

15180

40

–

200

–

756

–

750

2515

–3226

25

–

–

2700

7110

2140

100

1600

900

2400

1800

35300

2000

–6527

–

100

400

9100

21530

2I40

500

1600

900

1200

900

3530

2000

–1305

4

–

1000

120

6058

15838

3326

118

2080

900

4487

1830

44350836

6485

2009431

50

100

400

15174

47726

3326

606

2080

900

2118

909

5589

7535

40018862

25

1000

120

ЖамI дича, хIокху ахчанна 3838 15926 5140 24892 56574 106370 106370

догIанаш, итунаш, хьостамаш, чайникаш, тесаш, иштта оьцура книгаш, суьрташ, IатIарш, чIурам-чиркхаш, кхиерш а. ламанхойн сурсател доьазза-пхоьазза сов духкура оьрсийн сурсаташ, цо гойту йохк-эцар лелор шина а агIорхьарчарна цхьатер-ра цахилар. хIетте а, Нохчийчоь ерриг Россин рынкана юкъаозор жигардоккхура йохк-эцар ле-лоро, цхьана агIорхьа нуьцкъаша колонилизаци яр дIахьош хиллехь а.

тоьшаллаша бахарехь (с. броневский), шайн сурсатех кхоалгIа дакъа шайна юккъехь дIадухкура ламанхоша, ткъа дисина ши дакъа шайн лулахошна духкура, сурсаташ хийцаран цIеношкахь церан мах кхузза-доьазза лахара хи-ларна. хIетте а нохчий, ахчанан чам а кхетта, цига боьлхура шайн хIуманаш дIайохка. Нохчий элийн долаллехь ца хилла, и цара тIе а лоцур дацара, шайна тIехь элийн урхалла хиллехь а. Цунна тоь-

40

Таблица 2Николаевскера йохк-эцаран цIийнан нохчийн сурсатех лаьцна гайтамаш

(1852 шо) [12, л. 291–292]

Россера йохк-эцаран цIийне деанчу сурсатийн а, хIуманийн

а цIераш

дукхалла, барам детилелаш болчу мехаца ахчанна

соьмаш кепекаш соьмаш1. кегий бIараш 1800 пунт 2 – 36002. хьели-даьтта 820 пунт 6 – 49203. чоьэш 7110 3 – 213304. стеран неIарш 6527 2 – 130545. моз 300 пунт 5 – 15006. бIараш 4150 пунт 2 – 83007. кIархаш 1800 – 50 9008. Цхьогалан цIоканаш 760 2 – 15209. кечйина Iасанаш 1000 100 – 10010. кхийра пхьегIаш 2 ворда 10 – 2011. хIазарш 400 2 – 80012. чкъургаш 200 5 – 100013. кхораш 100 2 – 20014. кIадинаш 35300 аьрша – 10 353015. шурин сурсаташ 10 ворда 100 – 100016. Гезарийн чархаш 2000 1 – 200017. пезагаш 2400 – 50 120018. башлакхаш 2140 1 – 214019. куйнаш 1600 1 – 160020. шодмаш 400 – 30 12021. дIабагIа данза гезарийн цIоканаш

1400100

–4

50–

700400

22. уьстагIан дума 900 1 – 90023. холхаз-куйнаш 100 5 – 50024. кетарш 2700 3 – 810025. Вертанаш 100 10 – 100026. тIергIан кIадинаш 100 4 – 40027. тIергIан йовлакхан 30

505010

––

1500500

28. Гатанаш 80 8 – 64029. шаршунаш 1 туп 500 – 50030. дарин юргIанаш 1500 пунт 6 – 900031. кега-мерса хIуманаш 300 2 – 60032. бецан басарш 52 пунт 15 – 78033. туьркаш 1200 пунт – 50 60034. балоз 100 ворда 3 – 30035. борц36. дечигашдерриге а 99245

шалла ду мехкадайн бакъо дIаяьккхинчул тIаьхьа. ГIебартахь лоллех паргIатваьккхина 21221 ахар-хо хилар (дагестанехь – кхин а дукха, ткъа Нох-чийчохь 338 стаг [6, 19 агIо], хетарехь, уьш цIахь бацош болу лаьш хилла. Цундела Нохчийчуьра феодалийн (элийн) а, ахархойн а бахамаш рын-кан хьолах атта дIакхеташ хилла, зама яларца

сурсаташ дохка а долош. XVIII–XIX бI. хьалхар-XVIII–XIX бI. хьалхар-–XIX бI. хьалхар-XIX бI. хьалхар- бI. хьалхар-чу эхехь нохчийн маьрша къинхьегамхой хилла шайн сурсаташ шаьш дIадохка маршо йолуш. Цундела жигара хилла кхузахь латталелор, даь-хнилелор, стоьмашлелор кхиар, куьйга гIирсаш бен говзанчаш а хилла кхуьуш. масала, Iаьмар-хьаьжи-Юьртара сурсаташ хийцаран цIийнехь

41

Таблица 3ГIизларан дозанера гIаролан нохчийн сурсатех лаьцна гайтамаш (1851 шо) [17, л. 21–24]

йохк-эцаран цIийне схьадеанчу сурсатийн цIераш

1851 шарахьдукхалла барам детин механа

соьмаш кепекаш 1. тагIанаш, дечиган ханнаш 200 ворда 117 –2. хIазарш 36 6 –3. дечиг 704 ворда 54 –4. хьекхий 21 ворда 127 –5. семанаш 3 ворда 1 –6. берзан цIоканаш 473 210 507. Гомашан неIарш 260 21 –8. стеран неIарш 200 419 –9. кетарш 245 260 –10. куйнаш 34 265 –11. кегий куйнаш 195 785 –12. бIараш 1841 пунт 34 –13. чарташ 132 –14. Iов 44 341 –15. луьлла 920 1 –16. тоьпан чаппагIнаш 100 230 –17. арсаш 22 112 –18. шаьлтанаш 20 0 –19. дечиган луьлланаш 86 10 –20. дечиган черманаш 4000 22 –21. кIора 150 10 –22. лобии - зIараш 72 ворда 220 –23. керла Iежаш 35 ворда 350 –24. стоьмаш 90 ворда 667 –25. хьорматаш 26 ворда 408 –26. азера кIади 1 ворда 694 –27. башлакхаш 206 194 5028. бецан басарш аьрша 5 –29. Вертанаш 12 260 –30. доьхканаш 624 30 –31. чархаш 97 136 –32. кхийра пхьегIаш 400 8 –33. кIа 180 249 –34. борц 7 ворда 6 –35. бецаш 7 ворда 306 –36. пезагаш 5 гали 110 –37. кIархаш 44 пунт 150 –38. хохаш 16 пунт 35 –39. балоз 55 ворда 70 –40. чоьэш 60 10 –41. моз 16 пунт 33 –42. тоьпан беттанаш 20 36 5043. бежалой 466 11 5044. тIулган пхьегIаш 80 686 –45. тIаьрсиг 80

250170189

–

42

ерриге а 2 ворда400

9507216240400

208

73

Таблица 4Iаьмар-хьаьжи-Юьртара сурсаташ хийцаран цIийнан гайтамаш (1849 шо) [18, л. 8, 9].сурсаташ хийцаран цIийне деанчу

сурсатийн цIераш1849 шо

дукхалла, барам механа детицасоьмаш кепекаш

1. холхаз-куйнаш 40 36 –2. тоьпан беттанаш 30 15 –3. холхазаш 600 384 –4. кIади 7 10 505. шаьлтанаш 2810 2743 206. тIаьрсиг 993 910 –7. пезагаш 5 2 808. хохаш 258 барам 103 209. поппаран луьлланаш 600 6 –10. ЦIоканаш цхьогалан 1036 1207 –11. --------- цициган 171 48 3012. --------- салоран 5 10 –13. Зударийн хаздарш 200 100 –14. дечиган луьлланаш 540 139 5015. доьхканаш 3560 534 –16. бIараш 130 пунт 210 –17. берзан цIоканаш 545 545 –18. керла Iежаш 102 барам 102 –19. тоьпан чаппагIнаш 276 176 4020. Iов 1932 пунт 2096 5021. бекъа кхораш 25 пунт 104 4022. кузаш 25 180 –23. ЦIеста кIудалш 373 388 –24. ЦIеста яйш 4 40 –25. ЦIеста тесаш 3 15 –26. мачаш 160 68 –27. кхийра кхабанаш 700 32 –28. тоьпаш 399 2002 –29. тапчанаш 265 802 –30. ГIовталш 25 50 –31. коьчалш 128 12 80

1849-чу шарахь доьхкина 14 тайпана тIергIан сурсаташ 2487 сом 30 кепекана [18, л. 8–8об., 9]. Нохчийн цхьаболчу говзанчех шайн гIуллакхан корматалчаш а хилла, шайн къинхьегамна царна лора ахча я хийцина сурсаташ. уьш хилла герзп-

хьераш, дашопхьераш, аьчкапхьераш, хьархой, тIулгговзанчаш, дечигпхьераш, дабагIдархой, гIишлошъярхой, тоьгунадархой, вертадархой, ма-чийн пхьераш, кхин а. Цунна тоьшалла до сурса-таш хийцаран цIенойн хаамаша.

43

32. чIагарш 27 40 5033. палсаш 22 238 –34. таьлсаш 8 12 –35. тIергIа пазаташ 90 22 5036. таррийн доьхканаш 10 5 –37. башлакхаш 10 7 5038. тоьпан гIаьпнаш 23 18 4039. бустамаш 30 12 –40. тарраш 10 30 –41. тукарш 50 17 5042. ахьар 30 пунт 22 5043. басар-буц 30 пунт 15 –44. бакъийна яй-чIара 15 пунт 12 –45. уьстагIан тIаргIа 40 пунт 32 –46. бакъийна бакъ-чIара 10 пунт 20 –47. Iов 8 пунт 48ерриге а 13626 50

мазлакера сурсаташ хийцаран цIийнах лаь- сурсаташ хийцаран цIийнах лаь-сурсаташ хийцаран цIийнах лаь- хийцаран цIийнах лаь-хийцаран цIийнах лаь- цIийнах лаь-цIийнах лаь-Iийнах лаь-ийнах лаь- лаь-лаь-цна т.х. кумыковс яздора: «мазлакехула ара- т.х. кумыковс яздора: «мазлакехула ара-т.х. кумыковс яздора: «мазлакехула ара-.х. кумыковс яздора: «мазлакехула ара-х. кумыковс яздора: «мазлакехула ара-. кумыковс яздора: «мазлакехула ара-кумыковс яздора: «мазлакехула ара- яздора: «мазлакехула ара-яздора: «мазлакехула ара-: «мазлакехула ара-мазлакехула ара- ара-ара-доккхура боккхачу барамехь тIергIан сурсаташ: куьйга дина кIади, вертанаш, пезагаш, кхин а. масала, мазлакера дозанан гIаролан 1852 ша-, мазлакера дозанан гIаролан 1852 ша-мазлакера дозанан гIаролан 1852 ша- дозанан гIаролан 1852 ша-дозанан гIаролан 1852 ша- гIаролан 1852 ша-гIаролан 1852 ша-Iаролан 1852 ша-аролан 1852 ша- 1852 ша-ша-рера хаамашца кхуза деара: 3109 аьрша кIади, 10 верта, 18 пезагаш, 1319 чоьэш 2405 соьмана. Цул тIаьхьадогIучу шарахь – 5431 соьмана [6, 86 агIо]. Нохчийчоьнан ломахь сурсаташ дукха-агIо]. Нохчийчоьнан ломахь сурсаташ дукха-Iо]. Нохчийчоьнан ломахь сурсаташ дукха-о]. Нохчийчоьнан ломахь сурсаташ дукха-]. Нохчийчоьнан ломахь сурсаташ дукха-Нохчийчоьнан ломахь сурсаташ дукха- ломахь сурсаташ дукха-ломахь сурсаташ дукха- сурсаташ дукха-сурсаташ дукха- дукха-дукха-хьолахь дIасахьора ши чкъург йолчу ворданаш- дIасахьора ши чкъург йолчу ворданаш-дIасахьора ши чкъург йолчу ворданаш-Iасахьора ши чкъург йолчу ворданаш-асахьора ши чкъург йолчу ворданаш- ши чкъург йолчу ворданаш-ши чкъург йолчу ворданаш- чкъург йолчу ворданаш-чкъург йолчу ворданаш- йолчу ворданаш-йолчу ворданаш- ворданаш-ворданаш-кахь, ткъа арен тIехь мелла а кегий йиъ чкъург йолчу ворданашкахь. т.х. кумыковс хIоттийначу документийн гулар тIехь ду 7 шарахь Жимачу ГIебартара схьадеанчу сурсатех лаьцна цо яздина кехат, царна тIехь хьахош яц цхьа а ворда [19]. Цундела нохчаша шаьш керла йина ворданаш хIора баттахь мазлаке ялайора, уьш къаьсттина дукха хуьлура аьхкенан юьххьехь а, гурахь а.

Гуш ма-дарра, Россин капитализман нов-къахь кхиаро тIеIаткъам бора Нохчийчуьра Iер-дахаран хьелашна. оьрсийн империн колони-альни политикина дуьхьал ламанхой гIовттар а дара Iер-дахаран хьелаш бахьанехь. ламанхоша беана тIом бацара и, тIелатаршдарна уьш бехке-беш дIаболийна и хиллехь а, цара лардора шайн латта, маршо, шайн дайн кхерчаш. Вай лакхахь дийцинчо тоьшалла до нохчий маьрша къинхье-гамхой санна баьхна хиларна, ткъа кавказан тIом паччахьан Iедалан харцонна дуьхьалояр дара [20, 50–51 агIонаш]. Цундела цхьаболчу авторийн (м.м. блиев, В.б. Виноградов) Нохчийчоь шен кхиар тIаьхьадисина, Россин Iер-дахар кхиарна генахь, тIелатарш деш хIонс йоккхуш бехаш хил-ла боху тIечIагIдарш бакъдолчуьнца цхьаьна ца догIу [21, 411–413 агIонаш].

Оьрсийн маттара гочдинарг Бурчаев Х.Х.

пайдаЭЦНа литеРатуРа

1. Гриценко Н.П. Экономические связи России с северным кавказом в 40-х годах XIX в. // из-XIX в. // из- в. // из-вестия чиНиииЯл, т. II, вып. 1. Грозный, 1960. с. 20–30.

2. Тотоев Ф.В. состояние торговли и обмена в чечне (вторая пол. XVIII – 40-е годы XIX в.) // известия соНии, т. 25. орджоникидзе, 1966. с. 154–168.

3. Гантемирова Г.А. хозяйственное развитие народов чечено-ингушетии в первой пол. XIX в. и вопросы общественных отношений / общественные отношения у чеченцев и ингушей в до-революционном прошлом (XIII – начало XX в.). Грозный, 1982. с. 31–41.

4. Ахмадов Ш.Б. Роль меновых дворов в развитии торговли чечни с народами северного кавказа и России в первой половине XIX века // известия чГпи. Грозный, 2013, №1 (7). с. 100–108.

5. Фадеев А.В. очерки экономического развития степного предкавказья в дореформенный пери-од. м.: изд-во аН сссР, 1957. 260 с.

6. Кумыков Т.Х. Вовлечение северного кавказа во всероссийский рынок. Нальчик, 1962. 200 с.7. Чекменёв С.А. из истории меновой торговли с горскими народами на северном кавказе в кон-

це XVIII – первой половине XIX в. / из истории карачаево-черкессии. труды кчНии. Вып. 6, серия историческая. ставрополь (кн. изд.), 1970. с. 272–298.

44

8. Гапуров Ш.А. северный кавказ в политике России в начале XIX века (1801–1815 годы). Наль-XIX века (1801–1815 годы). Наль- века (1801–1815 годы). Наль-чик: Эль-фа, 2003. 490 с.

9. Шавлаева Т.М. из истории развития шерстяного промысла чеченцев. Нальчик, 2009. 204 с.10. Гарсаев Л.М., Гарсаева М.М., Шаипова Т.С. мужская одежда чеченцев и ингушей XIX – на-XIX – на- – на-

чала XX веков. саратов, 2009. 192 с. 11. Хизриев Х.А. Вовлечение чечни во Всероссийский рынок и эволюция чеченского общества

первой половины XIX в. // Вестник академии наук чеченской Республики. 2018. № 2 (39). с. 67–77.

12. Государственный архив ставропольского края (далее Гаск). Ф. 20. оп. 1. д. 282. л. 291 об. – 292 об.

13. Гаск. Ф. 70. оп. 2. д. 222. л. 48 об.14. Гаск. Ф. 70. оп. 1. д. 252. л. 5 об15. Гаск. Ф. 70. оп. 2. д. 306. л. 17 об.16. Гаск. Ф. 70. оп. 1. д. 252. л. 26 об.17. Гаск, Ф. 70, оп. 1. д. 659. л. 21 об. – 24об.18. Гаск, Ф. 20, оп. 1. д. 164. л. 8, 8 об., 9.19. торгово-экономические связи России и северного кавказа в период кавказской войны (40–

50-е гг. XIX в.). сборник архивных документов. (составитель т.х. кумыков). Нальчик: Эль-фа, 2005. 487 с.

20. Хизриев Х.А. сельхозпродукты чечни на торговых рынках России в первой половине XIX в. // Вестник академии наук чеченской Республики. 2018. № 2(39). с. 50–51.

21. Ахмадов Ш.Б., Гапуров Ш.А. спорные вопросы истории чечни XVIII–XIX веков / чеченская Республика и чеченцы: история и современность. м.: Наука, 2006. с. 411–434.

TRADE IN CHECHENS WITH COSSACKS WOOLEN AND LEATHER PRODUCTS IN THE PERIOD OF THE CAUCASUS WAR

© H.A. KHIZRIEV

Academy of Sciences of Chechen Republic, groznyKh. Ibragimov Complex Institute of the Russian Academy of Sciences, grozny

Abstract. The article examines the issue of Russian-Chechen trade relations and the supply of Chechen woolen goods for sale to the exchange yards of Russia in the first half of the 19th century. �t is noted that Chechens did not allow serfdom in their possession and remained free producers and independent dis-tributors in the period under study. This gave a powerful impetus to the economic development of Chech-nya and the opportunity to trade in bread, cattle, and woolen goods – burkas, Circassians, towers, hats, shoes with Russia. These goods were in great demand among the Terek-Grebensky Cossacks, as they wore Chechen clothes and weapons.Key words: Chechens, сossacks, Russians, trade, Circassians, burkas, hats, shoes.

45

удк: 371 (чеч) DOI: 10.25744/tallam.2020.18.1.035

ЗаИРхаНОв IамИРБЕКаН ПЕДаГОГИКЕхь НОхЧИйН РЕСПУБлИКЕхь КОРмаТаллИН ДЕШаРаН ДЕКЪЕхь КЪЕГИНа аГIО СаННа

© а.Я. ГайРбекоВ

Нохчийн пачхьалкхан хьехархойн университет, соьлжа-ГIала

Аннотация. 1981–2011 шш. Соьлжа-ГIалин хьехархойн колледжан директоран Заирханов �амирбекан дахар а, дар-лелар а гайтарна лерина ю статья. �амирбек Назарбековича шен къин-амирбекан дахар а, дар-лелар а гайтарна лерина ю статья. �амирбек Назарбековича шен къин-�амирбек Назарбековича шен къин-амирбек Назарбековича шен къин-хьегамехь дар-лелор д�адолийра юьртарчу школехь хьехархо волуш, эскарехь г�уллакх дина ,комсо-�адолийра юьртарчу школехь хьехархо волуш, эскарехь г�уллакх дина ,комсо-адолийра юьртарчу школехь хьехархо волуш, эскарехь г�уллакх дина ,комсо-�уллакх дина ,комсо-уллакх дина ,комсо-мольски а, партийни а органашкахь, кхормаметаллин-технически дешаран декъехь а къахьегна, шен 38 шо кхаьчча республикехь тоьлла йолчу хьехаран учрежденина коьрта хIоьттина, ткъа цул т�аьхье Корматаллин юкъаре дешаран заведенийн (ССУЗ) директорийн кхеташонан пред-�аьхье Корматаллин юкъаре дешаран заведенийн (ССУЗ) директорийн кхеташонан пред-аьхье Корматаллин юкъаре дешаран заведенийн (ССУЗ) директорийн кхеташонан пред-седатель а хилла. Статья тIехь довзуьйту Заирханов А.Н-н административни а педагогикехь а дар-лелар, цо Нохчийн Республикехь корматаллин дешар кхиарна юкъадилина дакъа мехала хилар билгал а доккхуш.Коьрта дешнаш: Заирханов Iамирбек, юккъера корматаллин дешар, Соьлжа-ГIалин хьехархойн колледж, кхиаме вовшахтохархо, методикехь г�уллакхдар, къинхьегаман практика, дешар чек-�уллакхдар, къинхьегаман практика, дешар чек-уллакхдар, къинхьегаман практика, дешар чек-хдаьккхинарш, хаддаза дешар.

ПЕДаГОГИЧЕСКаЯ ДЕЯТЕльНОСТь ЗаИРхаНОва а.Н. КаК ЯРКаЯ СТРаНИЦа в ИСТОРИИ ПРОфЕССИОНальНОГО ОБРаЗОваНИЯ

ЧЕЧЕНСКОй РЕСПУБлИКИ

© а.Я. ГайРбекоВ

чеченский государственный педагогический университет, г. Грозный

Аннотация. Статья посвящена освещению жизни и деятельности Заирханова А.Н. – директора Грозненского педагогического колледжа в 1981–2011 гг. Амирбек Назарбекович, начав трудовой путь сельским учителем, прошел через армейскую закалку, работу в системе профессионально-технического образования, комсомольских и партийных органах и в 38 лет возглавил ведущее педа-гогическое учреждение республики, а затем и Совет директоров ССУЗов. В статье раскрывается административная и педагогическая деятельность Заирханова А.Н. как яркая страница в исто-рии профессионального образования Чеченской Республики в переломные периоды его развития.Ключевые слова: Амирбек Заирханов, среднее профессиональное образование, Грозненский педа-гогический колледж, успешный организатор, методическая служба, производственная практика, выпускники, непрерывное образование.

Для цитирования: Гайрбеков а.Я. педагогическая деятельность Заирханова а.Н. как яркая страница в истории профессионального образования чеченской Республики // таллам. 2020. № 1 (18). с. 45–48. DOI: 10.25744/tallam.2020.18.1.035.

Заирханов Iамирбек дуьнен тIе ваьлла 1943-чу шеран февралан 20-чу дийнахь Н-ГI ассР шелан кIоштара сиржа-Эвлахь. 1942-чу шарахь шен лаамехь тIам тIе вахана да ган доьгIна ца хицунна – даймохк ларбеш, 1943-чу шеран де-кабрехь кхелхина цуьнан да. амма Заирханов а.Н.-а турпалхочун цIарна хьакъволу кIант ша хилар гайтира шен дахаран масала.

Заирханов Iамирбекан бералла а, шко-Iамирбекан бералла а, шко-амирбекан бералла а, шко-лехь дешаран шераш махках баьхначу муьрехь

ГIиргIазойн чохь дIадахана. Нохч-ГIалгIайн ассР юхаметта хIоттийча уггаре а оьшуш йол-Iоттийча уггаре а оьшуш йол-оттийча уггаре а оьшуш йол-чех цхьаъ яра хьехархочун корматалла. хьехор-чун къинхьегам безабелла, дукха кегийрхой оьхура соьлжа-ГIалин хьехархойн училишехь деша,царах цхьаъ вара Заирханов Iамирбек а. 1963 шарахь и чекх а яккхина, сиржа-Эвлара школехь юьхьанцарчу классийн хьехархочун болх дIаболийра цо. и къинхьегам цкъачунна юкъабелира цуьнан советски Эскаре гIуллакхдан

46

кхайкхарна. студент волчу шерашкахь Iамирбек училищан комсомолан комитетан коьртехь хи-ларе, ткъа эскаре вигча цунан тешийре тIеман декъан комсомольски цхьанакхетаралла. кхо шо дiадаьлча иза школе юхавеара эскарера, амма 1967-чу шарахь шелан кIоштара комсомолан ко-Iоштара комсомолан ко-оштара комсомолан ко-митете балха дIакхайкхира.

1969-чу шарахь Заирханов I.Н. Нохч-ГIал-гIайн обкоман комсамолан корматаллин дешаран декъан куьйналла дан дIавигира, 1972-чу шарахь оццу дешаран урхаллехь кхетош-кхиоран белхан куьйгалхочун заместителан дарже хIоьттийра. кпсс-н Цк-н ставрополь гIалан партин школан лакхара урсаш чекъяьхначул тIаьхьа (1977 шо) иза соьлжа-ГIалин кпсс-н комитете дIавигира. лененски кIоштан партин райкоман пропаган-Iоштан партин райкоман пропаган-оштан партин райкоман пропаган-дина, агитацин а декъан куьйгалхочун декхарш кхочушдан. Цу муьрехь Iамирбек Назарбекович цхьаъ бен вацара оцу тIегIанехь урхаллин балха эцначу нохчин. 1981-чу шеран апрелехь Заирха-нов а.Н. соьлжа-ГIалин хьехархойн училищан (1990-чу шарахь дуьйна – хьехархойн колледж) дарже дIахIоттийра.

кхолламо ше мичча а кхачаварх, Iамирбек Назарбекович шен юьхь ларъеш схьавогIура, ша-шен говзалла лакхаяккхар хаддаза дIахьош. иза боккъал воккха говзанча хилира шен къинхьега-ман декъехь. Цунна хаьара болх дика дIахотто а, и дIабахьа а,шен белхашца юкъара мотт каро а. амма уггар хьалха иза вара – адаман синмехал-лийн ,оьздангаллин тIегIанан лакхене кхаьчча, оьшучу тIехь хьанна а гIо-накъосталла дан орцах вала даим а кийча стаг. Цундела хилла хирвукха иза шен къинхьегаман дахарехь кхиамашца, ада-маша лерамбарца билгалваьлла [1, 124 агIо].

шен жоьпалла хаар, шен белхан коллектив а цунах кхетор, шена гонаха похIма долу говзан-Iма долу говзан-ма долу говзан-чаш цхьанатоха хаар, республикина уггар хала даьккхинчу шерашкахь а дешаран заведенин бух ларбан гIертар-уьш дерриге а тоьшаллаш ду За-Iертар-уьш дерриге а тоьшаллаш ду За-ертар-уьш дерриге а тоьшаллаш ду За-ирханов I.Н. шен тешаме кIант хиларна. «мо-I.Н. шен тешаме кIант хиларна. «мо-.Н. шен тешаме кIант хиларна. «мо-Iант хиларна. «мо-ант хиларна. «мо-лодежная смена» газетна ша еллачу цхьана ин-тервьючохь Iамирбек Назарбековича боху: «ас дозалла до сайн коллективах, тIеман холонийн шерашкахь уьш шайн корматоллина тешаме хил-ла бисарна алапа луш долчу хенахь а … шаьш кхочушдеш дерг доккхачу маьIнехь гIуллакх хи-Iнехь гIуллакх хи-нехь гIуллакх хи-Iуллакх хи-уллакх хи-ларх даггара тешам болчу цара цкъа а тесна юь-тур яцара вайн къона тIаьхье» [2, 3 агIо].

къилбаседа кавказехь корматаллин юккъера дешаран заведенешкахь уггар тоьллачех цхьаъ яра 1970–1980-чу шерашкахь соьлжа-ГIалин хьехар-Iалин хьехар-алин хьехар-хойн училище. Цуьнан коьрта хазна яра похIме, корматалла йолу хьехархой. церан говзалла ба-

хьанехь вайн къоначаран дина кхетош-кхиорхой, педагогаш хуьлура. кхузахь белхаш бира Н-ГI ассР-н хьакъболчу хьехархоша: джамалханов З.д., мациев Э.а., молаев а.с., привалова е.В. кхин а [3].

хьехархойн колликтиво дуккха шерашкахь кхоьллинера ондда бух болу методикин база, библиотекин йоккха фонда а. оьшуш мел болу гIирсаш чохь кабинеташ яра дешаран заведе-Iирсаш чохь кабинеташ яра дешаран заведе-ирсаш чохь кабинеташ яра дешаран заведе-нехь. хинболчу хьехархошна Iер-дахар хьелаш а дика дIахIиттенера. лаккхарчу тIегIанашкахь ерриг Россехь дIахьучу конкурсашкахь хьалхар-Iахьучу конкурсашкахь хьалхар-ахьучу конкурсашкахь хьалхар-чех меттигаш бохучу кхузара хьехархоша. амма 1994-1999-чу шерашкахь йохийра дешаран заве-дени: ерриг гIишлош аьтта ца Iаш, документаш а яьгна дIаелира.

2000-чу шеран апрель баттахь тIом дIа ма-сецци, Iаламат луьрачу хьелашкахь шайн болх дIаболийра хьехархойн коллективо шен коьртехь Заирханов Iамирбек а волуш. боццачу муьрехь дуккха а хIума юхадендан, меттахIотто кхиийра уьш. оцу тIеман шина а компанехь вайн респу-Iеман шина а компанехь вайн респу-еман шина а компанехь вайн респу-бликера дIа ца вахара Заирханов Iамирбек, шен ницкъ ма-кхоччуш йоха ца яйта а, лачкъа ца яйта а гIерташ.

тIом дIабаьллачу дуьххьарлерчу шерашкахь соьлжа-ГIалин училищино яртийн районашка-Iалин училищино яртийн районашка-алин училищино яртийн районашка-рахь шен филиалаш схьайиллира, хIунда аьлча кхузахь дийна йисна дешаран аудитореш ца то-ьара, яцара юкъараIойла, ткъа хIора денна блок-посташкахула чекх а буьйлуш гIала схьалелар ярташкара кегийрхошна кхерамза дацара. амма Нохчийн Республикина оьшура педагогий ка-драш.

оцу хьелашкахь соьлжа-ГIалин хьехархойн колледжан директаро гуттар а терго латтайо-ра белхалойн хьехаран говзалла лакхаяккхарна тIехь. уьш цо хIора шарахь корматаллин говзал-Iехь. уьш цо хIора шарахь корматаллин говзал-ехь. уьш цо хIора шарахь корматаллин говзал-Iора шарахь корматаллин говзал-ора шарахь корматаллин говзал-ла лакхаяккхарна курсашка хьовсабора москва, Ростов, Нальчик гIалашка, хьехархойн говзалла лакхаяккхара нохчийн институте (чипкРо).

Iамирбек Назарбековича дIадолорца коллек-амирбек Назарбековича дIадолорца коллек-Iадолорца коллек-адолорца коллек-тивехь ламаст хилла дIахIоьттира хIора шарахь Iилманан-практикин конференцеш дIаяхьар. Цигахь дакъалоцура Нохчийн пачхьалкхан хье-хархойн институтан, чипкРо-н, республикера кхийолчу дешаран заведенийн а векалша.

2000-чу шеран гIа декабрехь дIаяьхьира сту-Iа декабрехь дIаяьхьира сту-а декабрехь дIаяьхьира сту-Iаяьхьира сту-аяьхьира сту-дентийн Iилманан-практикин конференци: «хин-Iилманан-практикин конференци: «хин-илманан-практикин конференци: «хин-волчу говзанчин корматалла кхиорехь къинхьега-ман практикин маьIна», Нохчийн Республикера корматаллин юккъера дешаран а, лакхара деша-ран а ерриге учрежденийн студенташа дакъале-цира цигахь. конференци дIаяхьаран Iалашо яра

47

студенташна шайн хаарш гайта а, шайн къинхье-гаман некъ белгалбаккха а аьтто беш хьелаш кхол-лар. Цунна кечамбеш коьрта тидам тIебохуьйтура студенташна массо а агIорхьа шаьш кхиорна, ша-Iорхьа шаьш кхиорна, ша-орхьа шаьш кхиорна, ша-шен хаарш алсамдахарна, кхоллараллехь зедел-ларг гулдарна.

иштта билгалдаккха догIу хьехархойн кол-Iу хьехархойн кол-у хьехархойн кол-леджан кВН-н команда республикин конкурсаш-кахь кхиамца толамаш бохуш схьайогIуш хилар а. беркате болх бара хелхарийн а, йиш лакхаран а тобанаша, хIора шарахь хьалхара меттигаш ба-Iора шарахь хьалхара меттигаш ба-ора шарахь хьалхара меттигаш ба-харца толаме а кхочуш.

ГIебарта-балкхаройн хьехархойн коллед-Iебарта-балкхаройн хьехархойн коллед-ебарта-балкхаройн хьехархойн коллед-жан директоро байчукаева Нина харунова дIакхайкхарца юкъаметтигаш кхоьллира, шайн кхоллараллин спортан, вокалан, хелхаран а хьуь-нарш гайтира. хьехархоша шайн коллегашца гай-тира дешаран – Iалашонийн документаци, тоь-Iалашонийн документаци, тоь-алашонийн документаци, тоь-ллачу хьехархойн белхан зиэделларг а довзитира вовшашна.

оцу уггар халачу, жовпаллечу а шерашкахь Заирханов Iамирбекна гIо деш, цунна ницкъ луш-Iамирбекна гIо деш, цунна ницкъ луш-амирбекна гIо деш, цунна ницкъ луш-Iо деш, цунна ницкъ луш-о деш, цунна ницкъ луш-дерг дара цунна шен гIуллакх дика хаар, билга-Iуллакх дика хаар, билга-уллакх дика хаар, билга-лйолчу Iалашонна тIекхача некъ харжа доккха зиеделларг цуьнан хилар, толаме а кхочар бен цуьнан даг чохь цахилар а. Цо куьйгалла а деш 2007-2011 шерашкахь метта хIоттийра дешаран корпус, юкъараIойла, кхачанан чоь а, спортан комплене дIахIоттаран болх а билгалбаьккхира. Iамирбек Назарбекович жигаралло къинхьегам жигаралла гайтаран суй латабора хьехархойна, студентийн а дегнаш чохь. Цара кхочушдора керла тойина кабинеташ кечъярехь: хьовсаран, дешаран – методикин материалаш. дешаран-белхан документаци юхакечъярехь доккха гIо дора Нохчийн Республикин дешаран а, Iилманан а министерствас, лулара регионашкара хьехар-хойн колледжийн директорша – Железновоскера, ГIебарта – балкхаройчуьра.

2009-2010 дешаран шарахь соьлжа-ГIалин хьехархойн колледж хIора хаттарш кхочушдарна тIехь болх беш яра:

РФ-н дешаран концептуальни докумен-- таш кхочушдар;говзанчаш кечбарехь кхиаме кхачаран - хьехаран технологеш юкъаялор;хьехархойн керланиг юкъадалорехь а, - Iилманехь талламашбарехь а къинхье-илманехь талламашбарехь а къинхье-гам тидамза цабитар, студентшна ша-шен кхиоран хьелаш кхоллар;колледжан материальни база карарчу за-- манан лехамашна жоп луш кхиор.

соьлжа-гIалин колледжехь дуккха а шераш-Iалин колледжехь дуккха а шераш-алин колледжехь дуккха а шераш-кахь ламасталлин говзаллаш хилла лаьттара «Фи-

зически культура», «школал хьалхара дешар», «Юьхьанцарчу школашкахь хьехар» а. 2007-чу шарахь дIадолийра юьрта школана хьехархойн кечбарна хIора говзаллин хьехар а: «География», «Ненан мотт а,литература а», «оьрсийн мотт а, литератра а», «дозанал арахьара мотт», «исто-рия», «корматоллин хьехар (къинхьегаман дакъ-ошкахь)» [4, 36 агIо].

шел хьалха колледжан куьйгаллехь хиллача-ра тIаьхьалонна дитинчех тоьлларг лар а деш, За-Iаьхьалонна дитинчех тоьлларг лар а деш, За-аьхьалонна дитинчех тоьлларг лар а деш, За-ирханов Iамирбека,кхолламо шена дешаран керла некъаш а, нехан а кхолла аьтто бийр бу бохучух тешам, къахьоьгура. Цо хIора шарахь дакъалоцу-Iора шарахь дакъалоцу-ора шарахь дакъалоцу-ра Россин дешаран учрежденийн Форумашкахь, лаккхарчу школан, корматаллин дешаран заведе-нийн, профтех-училищийн директорш цхьаьнак-хетачу конференцешкахь. ишттачу вовшвхтох-вршкахь цара дийцаре дара профдешаран къепе локкхарчу тIегIане яккхар, дешаран а, кхетош-кхиоран а гIуллакх дика дIахIоттор а. Заирха-Iуллакх дика дIахIоттор а. Заирха-уллакх дика дIахIоттор а. Заирха-IахIоттор а. Заирха-ахIоттор а. Заирха-Iоттор а. Заирха-оттор а. Заирха-нов жигариллица дакъалоцура НР-н дешаран а, Iилманан минимтерствехь дIахьочу хьехархойн конференцешкахь а, кхеташонашкахь а, дешаран проблемех лаьцна чулацаме къамелаш а дора.

Iамирбек Назарбековича 2000-чу шерийн юьххьех дуьйна мосийттаза хьалаайбира студен-таша къинхьегаман практика предприятешкахь, цхьанакхетараллашкахь: школашкахь, школал арахьарчу учрежденешкахь,берийн къинхьега-ман а, садаIаран а лагершкахь дIаяхьаран хаттар. 2008–2010 шерашкахь НР-н правмтельствехь шена хетарг дIаолура цо: НР-хь шиъ мукъана а (сиржа-Эвлахь а, чIишкахь а) бераша садаIаран лагерш схьаеллар, хьехархойн корматалла кара-ерзош болу студенташ аьхкенан практике цига дIахьовсор а, вайн бераш республикел арахьа ГIебарта-балкхаройчу, ставрополан а, краснода-Iебарта-балкхаройчу, ставрополан а, краснода-ебарта-балкхаройчу, ставрополан а, краснода-ран а мехкашка дIа а ца хьийсош.

2009-чу шарахь Заирханов ницкъ кхечира, 1992-гIа шо дIадаьллачул тIаьхьа дуьххьара, сту-Iа шо дIадаьллачул тIаьхьа дуьххьара, сту-а шо дIадаьллачул тIаьхьа дуьххьара, сту-Iадаьллачул тIаьхьа дуьххьара, сту-адаьллачул тIаьхьа дуьххьара, сту-Iаьхьа дуьххьара, сту-аьхьа дуьххьара, сту-дентийн аьхкенан практика республикел арахьа дIаяхьа – Ростови областера азов гIалахь. берийн лагершкахь кхаа сменехь болх бора студенташа вожатийн декхарш кхочушдеш, шайн лаьцна ала дика дош а дитира цара.

Заирханов Iамирбекна хетарехь, Iилманца цхьаьна техкина мел лакхарчу тIгIане яларх а, хьехархочун метте дIахIотто цхьа а (интернет а цхьаьна) хIума дац.

чохь са долу хьехархочун дош-оцу тIехь кхуллуш бу дешаран чулацам, дешаран а, кхетош-кхиоран а коьрта зIе хила веза хьехархо. Цундела дара колледжешь уггаре лерина тидам тIебахийтар хьехархойн педагогически говзалла

48

кхиорна. Iамирбек Назарбекович доьзалехь кхин а кхоъ хьехархо ву: йрккха белхан стаж йолу цуь-нан хIусамнаний, шиъ нуссий.

2007-гIа шо тIекхочуш колледжан хьехар-Iа шо тIекхочуш колледжан хьехар-а шо тIекхочуш колледжан хьехар-Iекхочуш колледжан хьехар-екхочуш колледжан хьехар-хойн коллектив юьззина цхьаьнатуьйхира кор-маталлин кадрашца. Царах 87 хьехархо лаккхара корматаллин категорий олуш вара, 23-хьалхара, 11-корматаллин шолгIа категорий йолуш. Царна юкъахь 5 хьехархо корматаллин юккъера деша-ран отличник вара, шиъ – «2006 шеран хьехархо» конкурсан лауреташ хилира [4, 37 агIо].

2006-чу шарахь Заирханов Iамирбек билгал-Iамирбек билгал-амирбек билгал-ваьккхира юкъаралло гражданийнн къинхьега-ман а, кхиамийн мах хадоран къоман лаккхара орден яларца: «сийлахь оьрсийчоь «Заманан адам». 2009-чу шарахь соьлжа-ГIалин хьехар-Iалин хьехар-алин хьехар-хойн колледжталамхо хилира «Россин тоьлла 100 ссуЗ-ш « аьлла йолчу ерриге Россин конкурсан номинацин лауреат хилира.

Цул сов тIаьхьадогIучу шерашкахь а коллед-IаьхьадогIучу шерашкахь а коллед-аьхьадогIучу шерашкахь а коллед-Iучу шерашкахь а коллед-учу шерашкахь а коллед-жан хьехархоша жигара дакъалацарца толамаш бехира республикера корматаллин юккъера де-шаран учреждеийн хьехархойн конкурсашкахь.

соьлжа-ГIалин хьехархойн колледжехь де-Iалин хьехархойн колледжехь де-алин хьехархойн колледжехь де-шар чекхдаьккхинарш тахана а бу шайн корма-таллин дар-лелорехь оцу учрежденин лаккхара статус хилар тIечIагIдеш,ткъа цуьцуьнан бух биллинарг ву 30 шарахь сов (1981–2011 ш.ш.) колледжан коьртехь хилла волу Заирханов I.Н. Цуьнан хиллачу студенташа болх ца беш цхьа а юкъарадешаран заведения ц республикехь, царах дуккха а бу школийн директаран даржашкахь. и дерриге а хилира оцу муьрехь: хазахетарша, халахетарш а; эшамаш а, толамаш а. дIахана шераш-уьш лехамийн, ойланийн, кхиамийн ше-раш ду. иштта хилла кхоллам... Вай кхоьллинчу дахаран а, дар-лелоран а хьуьнарца совгIат дина, и похIма цо тIедерзийра шена гонахарчу адамаш-Iма цо тIедерзийра шена гонахарчу адамаш-ма цо тIедерзийра шена гонахарчу адамаш-Iедерзийра шена гонахарчу адамаш-едерзийра шена гонахарчу адамаш-на гIуллакхдарехь шен ницкъ мел кхочушдарна. оцу къонахчун къинхьегам хьакъболуш билгал-баьккхира Iедалан дуккха а совгIаташца: сссР-н профекдешаран отличник, РсФсР-н дешаран отличник, РФ-н а, НР-н а хьакъволу хьехархо (2003 шо), уьш дерриге дагардан дукха ду. Веза-чу дала сий-лерам бойла ишттачу къинхьегамхо-чун, шен берриге ницкъ,дахар, дар-лелар халкъан дешарна дIаделлачу Заирханов Iамирбекан!

Оьрсийн маттара гочдинарг Бурчаев Х.Х.

пайдаЭЦНа литеРатуРа

1. амирбек Назарбекович Заирханов. интеллектуальный центр чеченской Республики. популяр-ная биографическая энциклопедия. Грозный, 2013. с. 123–125.

2. Газ. «молодежная смена». № 93, 24 ноября 2010 г.3. история Гбпоу «Грозненский педагогический колледж». http://grozpk.proffi95.ru/istorija-

kolledzha.html. (дата обращения: 20.08.2019 г.).4. Начальное и среднее профессиональное образование. министерство образования и науки че-

ченской Республики. Грозный, 2009.5. Газ. «хьехархо». № 15, 17 августа 2010 г.6. оглянуться и… вперед / «деловой кавказ», № 5, май 2011 г.

THE HISTORY OF PROFESSIONAL EDUCATION OF THE CHECHEN REPUBLIC IN PERSONS AMIRBEK NAZARBEKOVICH ZAIRKHANOV

© A.Y. gAIRABEKOV

Chechen State Pedagogical University, grozny

Abstract. The article is devoted to the coverage of the life and activity of Zairkhanov A.N. – the director of Grozny Pedagogical College in 1981–2011. Amirbek Nazarbekovich, having started his labour way as a rural teacher, passed through army hardening, worked in the system of professional-technical education, Komsomol and party bodies and at the age of 38 headed the leading pedagogical institution of the republic, and then the Board of Directors of the SSUZ. The article tells about the administrative and pedagogical activities of Zairkhanov A.N. as a bright page in the history of professional education of the Chechen Republic during the turning periods of its development.Key words: Amirbek Zairkhanov, secondary professional education, Grozny pedagogical college, suc-cessful organizer, methodical service, industrial practice, graduates, continuing education.

49

ЮрИспрудеНцИ

удк: 342.4 DOI: 10.25744/tallam.2020.18.1.036

1978-ЧУ ШЕРаН НОхЧ-ГӀалГӀайН аССР-Н КОНСТИТУЦИ:ЮКЪаРа КхЕТамБалаР а, 2003-ЧУ ШЕРаН НОхЧИйН РЕСПУБлИКИН

КОНСТИТУЦИЦа И ЮСТаР а

© д.х. сайдумоВ

Нохчийн Республикин Ӏилманийн академи, соьлжа-ГӀалаНохчийн пачхьалкхан университет, соьлжа-ГӀала

Аннотаци. Статья тӀехь толлу тӀаьххьарлера советски нохч-гӀалгӀайн 1978 шеран Конституци, цунах юкъара кхетам а белла, цуьнан коьрта маьӀна схьадиллина. И конституци юсту 2003-чу шеран Нохчийн Республикин Конституцица, вай заманан нохчийн юкъараллина а, и кхиарехь къа-стийна конституци мел ладаме ю а гайтина.Коьрта дешнаш: Конституци, закон, норма, бакъо, пачхьалкх, Ӏедал, юкъаралла.

КОНСТИТУЦИЯ ЧЕЧЕНО-ИНГУШСКОй аССР 1978 Г.: ОБЩИй ОБЗОР И НЕКОТОРОЕ СРавНЕНИЕ С КОНСТИТУЦИЕй

ЧЕЧЕНСКОй РЕСПУБлИКИ 2003 Г.

© д.х. сайдумоВ

академия наук чеченской Республики, г. Грозныйчеченский государственный университет, г. Грозный

Аннотация. В статье исследуется последняя советская чечено-ингушская Конституция 1978 г., сделан общий постатейный обзор, раскрыто основное содержание основных ценностей заложен-ных в данный нормативно-правовой документ. Сделано некоторое сравнение указанной консти-туции с Конституцией Чеченской Республики образца 2003 г. и обозначено значение данной кон-ституции для современного чеченского общества и его развития. Ключевые слова: конституция, закон, норма, право, государство, власть, общество.

Для цитирования: сайдумов д.х. конституция чечено-ингушской ассР 1978 г.: общий обзор и некоторое сравнение с конституцией чеченской Республики 2003 г. // таллам. 2020. №1 (18). с. 49–54. DOI: 10.25744/tallam.2020.18.1.036.

хӀокху тӀаьххьарчу шерашкахь оха а, тхан белхан накъосташа а дуккха белхаш зорбане баьхна нохчийн халкъан пачхьалкхалла тал-ларна лерина [1–9]. кхузахь коьрта дерг ду дӀаяханчу замане юхахьовсар [10], иштта вайн карарчу хенахьлерчунна вайзаманхоша тал-ламбар а. библиотекаш, ВуЗ-аш, пачхьалкхан Ӏедалан дакъош Нохчийн Республикехь ши тӀом дӀабахьарца доьзна документаш хӀаллакдина ю, ткъа хӀокху талламо аьтто бийр бу 1978-чу ше-ран Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н конституцин ма-дарра сурт хӀотто [11]. оцу конституци тӀехь тӀечӀагӀдина Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н пачхьалк-хан дӀахӀоттаман баххаш, и тӀеэцнера 1978-чу

шеран 26-чу майхь Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н лак-кхарчу кхеташонан рогӀехь йоцчу борхӀалгӀачу кхеташонехь. и тӀеэцале хьалха хиллачу 1937-чу шеран конституцица юьстича, керла конституци шен дӀахӀоттамехь дуккха хийцамаш бина яра.

Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н керла конституци лаьттара коьртачу 10 декъах, 16 коьртах, 160 ста-тьях а, ткъа цул хьалхарниг 11 корта, 113 статья а йолуш яра. Вайна гуш ма-дарра, керла кон-ституци шен барамца а, чулацамца а йоккха яра республикин исторехь. оцу конституцехь керла юкъадалийнарг а, бӀаьрла дерг а дара коьрта за-кон тӀеэцарехь республикера халкъийн дог-ойла тидаме эцар тӀечӀагӀдина хилар. «Нохч-ГӀалгӀайн

50

ассР-н политикин а, юкъараллин къепенан а баххаш» декъехь 1–9 статьяш тӀехь тӀечӀагӀйина политикин къепе, Нохч-ГӀалгӀайн ассР социа-листически халкъийн юкъара пачхьалкх ю аьлла (1-ра ст.). Цигахь тидам тӀебахийта богӀу 5 ст., цу тӀехь билгалдаьккхина ду, пачхьалкхан дахаран уггаре коьрта хаттарш халкъана юкъахь дийцаре дан юкъадохку, иштта оцу халкъо церан къастам а бо кхаьжнаш тасарехь аьлла.

«Экономикин къепе» боху 2-гӀа корта исс статьях лаьтта (10–18 ст.). Цара билгалдоккхура Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н экономикин къепе со-циалистически долаллина тӀехь лаьтташ хилар. 13-гӀа статья тӀечӀагӀдеш яра Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н бахархойн шайн долаллаш къинхьегаман бух тӀехь лаьтташ хилар. шен долаллехь хила ма-гадора бахамера гӀирсаш, хӀусамаш, цӀахь лелон латта, даьхний, кхиерг а, уьш царна тӀечӀагӀйора пачхьалкхо. и дерзорца 18 ст. тӀечӀагӀдеш ю латтанах, цуьнан маьӀданех, хийх, ораматех а, дийнатех а тӀаламбеш пайдаэцар, хӀаваъ а, хиш а гонахара Ӏалам цӀена латторхьама тергонехь латтор, адамийн дахарна хьелаш хӀаллакцадаран Ӏалашонца.

«Ӏер-дахар кхиор а, культура а» боху 3-гӀа корта исс статьях лаьтта 19-27 ст.), царна тӀехь билгалдаьккхина ду советски адамийн культу-рин тӀегӀа лакхадаккхар, синмехаллийн баххаш тӀехь гӀиллакх-оьздангаллехь уьш кхиор а. Нохч-ГӀалгӀайн ассР-хь массо агӀорхьа къобалдеш дара корматаллин искусство а, халкъан исбаь-хьаллин кхолларалла а кхиор.

конституцин шолгӀа дакъа тӀечӀагӀдеш дара пачхьалкхан а, адаман юкъаметтигаш. «Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н гражданство. Гражданийн цхьатерра бакъонаш» цӀе йолу 4-гӀа корта пхеа статьях лаьттара (28–32 ст.). 29 ст. тӀечӀагӀдеш яра: Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н гражданаш закон-на хьалха цхьатерра бакъонаш йолуш бу, церан схьабовлар, расин, дешаран тӀегӀанан, меттан, дин лелоран, корматаллин, говзаллин, вехачу меттиган, кхечу хьелийн а башхаллаш ца лоь-руш. Церан цхьатерра бакъонаш хилар кхочушдо экономикин, политикин, Ӏер-дахаран, культурин а тӀегӀанашкахь.

5-гӀа корта «коьрта бакъонаш, маршо, Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н гражданийн декхарш а» 31 ста-тьях лаьттара (33–63 ст.). Царна тӀехь тӀечӀагӀйина яра Нохч-ГӀалгӀайн ассР гражданийн бакъо-наш: бакъонаш а, маршо а хилар, гражданийн Ӏер-дахаран хьелаш тодар тӀеттӀа лакхадаккхар. Гражданаша шайн бакъонаш а, маршо а Ӏалашъяр юкъараллина а, пачхьалкхана а зуламе хила цае-зар, шайн могашалла ларъян бакъо церан хилар.

уьш кхочушдора маьхза медицинан гӀодарца; кхе-рамазаллин техника кхиор; гонахара Ӏалам ларда-рон вовшахтохарш дӀадахьар; тӀекхуьу тӀаьхье могаш кхиор, царна дешарна а, балха хӀиттарна а тӀехь маьхза гӀодар; корматаллин дешар кхиор; массо а кепара дешарна (очно, заочно) хьелаш кхоллар, цигахь доьшучарна пачхьалкхан сти-пендешца, льготашца, маьхза учебникаш яларца гӀодар; ненан маттахь деша аьтто бар; ша-шен де-шар лакхадаккха хьелаш кхоллар.

48 ст. Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н гражданаш-на тешам луш яра адаман маршонна тӀекховда цхьаннен а йиш яц аьлла. суьдан сацам я про-куроро елла бакъо йоцуш цхьа а адам чудолла бакъо яцара. 54–63 ст. Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н гражданийн декхарш билгалдохуш яра.

хӀокху конституцехь доккхачу маьӀнехь дара кхоалгӀа дакъа – «Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н къоман-пачхьалкхан а, административни-латтанийн а дӀахӀоттам». и дакъа схьадоьллу «Нохч-ГӀалгӀайн ассР – РсФсР-на чуйогӀуш автономни республика» коьрто. Цу чу йогӀу 7 статья (64–70). 64 статья тӀехь билгалъяьккхина республикин статус а, цуьнан бакъонаш а: Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н советски социалистически пачхьалкх ю, РсФсР-на чуйогӀуш а йолуш, цуь-нан бакъо ю шен чоьхьара хаттарш ша кхочуш-дан, цуьнан дозанаш хийца бакъо яц реза а йо-цуш, и тӀечӀагӀдеш яра 65 статья.

«Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н административно-дозанийн дӀахӀоттам» боху корта 2 статьях лаьт-тара (71, 72). Нохч-ГӀалгӀайн ассР-о ша бил-галбоккхура шен районийн дӀахӀоттам, цу тӀехь хӀуьтту хаттарш къастадора РсФсР-н законашца. 72-гӀа ст.: Нохч-ГӀалгӀайн ассР хӀокху районех лаьттара: тӀехьа-мартанан, Веданан, соьлжа-ГӀалин, Гуьмсен, малгобекан, теркйистан, Наь-сарен, Невран, Нажи-Юьртан, советски (шуьй-тан), соьлжан, хьалха-мартанан, шелан, шел-ковски; республикин гӀаланаш: соьлжа-ГӀала, Гуьмсе, малгобек.

«Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н халкъан депутатийн кхеташонаш» цӀе йолу доьалгӀа дакъа кхаа коьр-техь дара (73–78 ст.), цуьнца догӀуш: халкъан де-путатийн кхеташонаш – Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н лаккхара кхеташо, районийн, гӀаланийн, яртийн а халкъан депутатийн кхеташонаш- пачхьалк-хан Ӏедалан дакъош цхьаалла йолу къепе яра. Цу кхеташонийн халкъан депутаташ а, цара кхуллу дакъош а бахархошна хаамаш бан декхарийлахь дара шаьш кхочушбечу балхах а, тӀеэцначу саца-мех а лаьцна.

«харжамийн къепе» цӀе йолу 9-гӀа корта тӀечӀагӀдеш бара (79–86 ст.): халкъан депутатийн

51

ерриг а кхеташонашка векалш харжар дӀахьора массеран а лаам дӀа ца тоьттуш, нийсонца къай-лах кхаьжнаш тасарца, хьанна хьан кхаж тесна тергонехь дацара. харжамхоша шайн векалшна тӀедахкарш дора, депутатийн кхеташонаша и тӀедахкарш дийцаре дора, экономически а Ӏер-дахаран а кхиор дӀадахьарехь, бюджет хӀотторехь гражданийн тӀедахкарш тидаме оьцура, шаьш уьш муха кхочушдина хоуьйтура гражданашна.

10-гӀа корта «халкъан депутат» (ст. 87–91) депутатан бакъонаш а, статус а гойтуш бара. ста-тьяшца нийса догӀуш: депутаташ шуьйра бакъо-наш йолуш халкъан векалш бара, цара къаста-дора пачхьалкхан бахаман хаттарш, социальни-культурин гӀишлошъяр, кхеташонан сацамаш кхочушбар вовшахтухура, пачхьалкхан органийн, предприятийн, учрежденийн, цхьаьнакхетарал-лийн белхаш тергонехь латтабора. шен дар-лелорехь депутат пачхьалкхан юкъара Ӏалашонаш кхочушъеш вара, ша хаьржинчу бахархойн ле-хамаш, церан тӀедахкарш кхочушдан декхарехь а волуш. харжамхошна хьалха ша бечу белхан хьокъехь жоп дала декхарехь а вара депутат. шен харжамхойн сатийсамаш, шена белла тешам бакъ ца бина депутат муьлххачу а хенахь шен мандат охьайилла кийча хила везаш вара законехь.

5-гӀа дакъа – «Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н урхал-лин а, пачхьалкхан Ӏедалан а лаккхара органаш» шина коьртах лаьттара. II-чу коьртехь «Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н лаккхара кхеташо», 92–109 статьяш йовзуьйтуш яра Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н пачхьалкхан Ӏедалан лаккхарчу органан бакъо-наш – Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н лаккхара кхета-шо, цуьнан къепе а, дӀахӀоттам а, иза 175 депута-тех лаьттара, цхьатерра бахархойн дукхалла йол-чу округашкахь хаьржина болчу. Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н лаккхара кхеташонан комиссино сацам тӀеоьцура депутатийн бакъонаш къобалъярх, ткъа харжамийн закон талхийна меттиг нисъелча – цхьаболу депутаташ харжар къобал ца дора.

Нохч-ГӀалгӀайн ассР-хь законаш кхоллар лаккхарчу кхеташонан бакъо йолуш дара, и кхочушдора Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н лаккхарчу кхеташонан президиумо, министрийн кхета-шоно, лаккхарчу кхеташонан комиссийн, лак-кхарчу кхеташонан депутатийн, лаккхарчу суь-дан, республикин прокуроран. Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н законаш, сацамаш, акташ, 98-гӀа ста-тьяца цхьаьнадогӀуш, зорбане дохура нохчийн, гӀалгӀайн, оьрсийн а меттанашкахь лаккхарчу кхеташонан председателан а, секретаран а буха яздина куьг а долуш.

Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н лаккхарчу кхета-шонан президиум харжаран низам тӀечӀагӀдора

101 статьяно, и хоржура республикин лаккхарчу кхеташоно, цо болхбаран низам билгалдоккхура Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н лаккхарчу кхеташонан Регламенто а, республикин кхечу законаша а, уьш арахоьцура республикин конституцин бух тӀехь.

12-гӀа корта – «Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н ми-нистрийн кхеташо» (110-118 ст.) Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н министрийн кхеташонан дар-лелор тер-гонехь латтош яра. Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н зако-наш кхочушдаран а, куьйгалладаран а лаккхара дакъа дара Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н министрийн кхеташо – Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н правитель-ство, 113 ст. нийса догӀуш, пачхьалкхан урхал-лин дерриг гӀуллакхаш республикехь кхочушдан бакъо яра цуьнан. Цо кхочушдора: 1) халкъан бахамна а, социально-культурин а гӀишлошъяр; халкъан дахаран хьелаш а, культура а кхиор кхо-чушдар; Ӏилма, техника кхиор, Ӏаламан хазнаш ларъяр; массо а кепара предприятешна, цхьаь-накхетараллашна тӀехь урхалладар; 2) кеч а еш, Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н лаккхарчу кхеташоне хьалхатоттура экономикин а, Ӏер-дахар кхиоран а планаш, бюджет кхочушъяр а тергоне оьцура; бинчу белхан жамӀаш, кхидерш а довзуьйтура.

13-гӀа корта – «халкъан депутатийн метти-гера кхеташонаш» бархӀ статьях лаьттара (119–126). Районашкахь, гӀаланашкахь, ярташкахь пачхьалкхан Ӏедалан органаш яра халкъан депу-татийн кхеташонаш. Цара кхочушдора меттиге-ра бахархошна маьӀне долу гӀуллакхаш, лакхахь лаьттачу Ӏедалан органийн сацамаш, тӀедахкарш кхочушдора, царах лаьцна шайна хетарг дийца-ре деш дакъалоцура. 126 ст. нийса догӀуш, мет-тигера халкъан депутатийн кхеташонаша шайн дар-лелор кхочушдора юкъараллин цхьаьнакхе-тараллашца, белхан коллективашца, бахархошца а зӀенаш латтош.

«меттигера халкъан депутатийн кхочушда-ран комитеташ» цӀе йолу 14-гӀа корта ворхӀ статья (ст. 127–133) йолуш бу. меттигера халкъан депу-татийн кхочушдаран а, тӀедахкаршдаран а орга-наш яра цара шаьш депутаташна юккъера хаьр-жина кхочушдаран комитеташ, цу юкъабогӀура: председатель, заместитель, секретарь, декъаш-хой а. Цара хӀора шарахь цкъа шаьш бина болх бовзуьйтура шаьш хаьржинчу кхеташонашна, ткъа иштта белхан коллективашкахь а, гражда-наш бехаш болчу меттигашкахь а. 128-гӀа ст. цхьаьнадогӀуш и комитеташ декхарехь яра шаьш хаьржинчу советашна, иштта цул лакхахь лаьт-тачу кхочушдаран, тӀедахкаршдаран органашна а хьалха шайн балхах жоп дала.

7-гӀа дакъа – «Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н эко-номика а, Ӏер-дахар а кхиоран пачхьалкхан план.

52

Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н пачхьалкхан бюджет» ялх статьях лаьттара (ст. 134–139), уьш шакъ-аьстина дакъа санна ца къастийра. Цу декъехь тӀечӀагӀдинера: Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н эконо-мика а, Ӏер-дахар а кхиаран пачхьалкхан план РсФсР-н оццу дакъошкара планан цхьа дакъа дара, цуьнан тӀедахкаршца, некъашца, кхиарца доьзна а долуш. и планаш хӀиттор кхочушдора предприятийн, учрежденийн, цхьаьнакхетарал-лийн, иштта юкъараллин цхьаьнакхетараллинаш хьалхатеттинчу хаттаршка хьаьжжина. 137-гӀа статьях республикин бюджет билгалъяккхар а, и тӀечӀагӀъяр а дара. Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н пач-хьалкхан бюджет РсФсР-н пачхьалкхан бюд-жетан цхьа дакъа дара, иштта цо цхьаьнатухура Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н республикин бюджет а, меттигера бюджеташ а. Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н пачхьалкхан бюджет кечйора Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н министрийн кхеташоно РсФсР а, Нохч-ГӀалгӀайн ассР а экономикин, Ӏер-дахаран декъехь кхиоран пачхьалкхан планийн бух тӀехь, и тӀечӀагӀйора Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н лаккхара кхеташоно Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н министрийн кхеташонан докладца а, Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н планово-бюджетан а, Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н лаккхарчу кхеташонан кхийолчу комиссийн а са-цамца. 1978 ш. Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н консти-туцин уггаре а коьртачех цхьаъ дара 8-гӀа дакъа – «кхиэлъяр, арбитраж, прокурорийн терго», и шина коьртах лаьттара. «суд а, арбитраж а» боху 15-гӀа корта шена 140–152 ст. йогӀуш бара, цара къастош тӀечӀагӀдора – кхиэлъяр Нохч-ГӀалгӀайн ассР-хь суьдо бен кхочуш ца до. Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н суьдаш яра Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н лак-кхара суд а, районийн (гӀаланийн) халкъан суьдаш а. Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н суьдийн дар-лелоран низам билгалдоккхура сссР-н, РсФсР-н, кнсти-туцин а законаша. 148-гӀа ст. билгалдаьккхира: Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н суьдан гӀуллакх дӀахьо нохчийн, гӀалгӀайн я оьрсийн меттанашкахь, я билггалчу меттехь бехаш болчу дукхахболчеран маттахь. хӀара я важа мотт ца хууш волчунна суд дӀаяхьаре а, суьдан материалаш йовзийта а гоч-дархо кхойкхура, бехкевечун бакъо яра суьдехь шен маттахь къамел дан. 149-гӀа ст. тӀехь бохура: Зуламдарна бехке цхьа а ван мегар дац, ткъа ишт-та жоьпе озо а ца мега суьдан сацамца а, законца догӀуш а бен.

декъан тӀаьххьарлера 16-гӀа корта («проку-ратура») йиъ статья шена чуйогӀуш бара. 153 ст. нийса догӀуш, ерриг министерствоша, пачхьалк-хан комитеташа, ведомствоша, предприятеша, учрежденеша, цхьаьнакхетараллаша, халкъан депутатийн меттигера советийн кхочушдаран а,

тӀедахкаршдаран а органаша, колхозаша, коопе-ративийн я юкъараллин цхьаьнакхетараллаша, даржашкахь болчара, ткъа иштта Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н гражданаша нийса а, цхьатерра а законаш кхочушдар дӀахьора сссР-н Генеральни прокуро-ро а, цуьнан куьйга кӀел болчу РсФсР-н а, Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н а прокурораша, даржана царал лахара болчу прокурораша а. Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н прокурор, районин прокурораш а цу дар-жашка дӀахӀиттор 154 статьяца тӀечӀагӀдина дара: Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н прокурор дӀахӀоттавора сссР-н Генеральни прокуроро. Районийн а, гӀаланийн а прокурораш дӀахӀиттабора РсФсР-н прокуроро, уьш тӀечӀагӀбора сссР-н Генеральни прокуроро.

оцу декъан тӀаьххьарлера ши статья Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н а, цул лахахь болчу а прокуро-рийн даржан хан билгалйоккхуш ю, 155 статья-ца и 5 шо хан яра. 156 статьях тӀечӀагӀдина ду, прокуратурин органаша шайн декхарш кхочуш-до меттигера Ӏедалан органех бозуш а боцуш, сссР-н Генеральни прокуроран куьйга кӀел бо-цуш аьлла.

9-гӀа дакъа – «Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н герб, байракх, коьрта гӀала а» – кхаа статьях лаьтта (ст. 157–159), и лерина ду автономни республикин билгалонашна (символика) а, коьрта гӀалина а.

тӀаьххьарлера 10-гӀа дакъа – «Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н конституцино болхбар а, цу тӀехь хий-цамашбаран низам а» (ст. 160–161) Нохч-ГӀал-гӀайн ассР-н конститутица нийса а доцуш Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н дерриг а нормативан-бакъонийн актийн дар-лелор тӀечӀагӀдеш а, уьш кхочушдаран мур билгалбоккхуш а дара.

Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н конституцин дер-зоран 161-гӀа статья дӀакхайкхош яра: Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н конституци хийцар кхочушдо Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н лаккхарчу кхеташоно, и къобалдина хила деза Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н лаккхарчу кхеташонан депутатийн юкъарчу те-рахьах 60% и къобалдеш делахь.

2019 шарахь 16 шо кхечира Нохчийн Респу-бликин конституци тӀеэцна [12]. 2003-чу шеран Нохчийн Республикин конституцино законийн бух кхоьллира, хӀоьттина юкъараллин-политикин а, бакъонийн а хьал политикин декъехь тодарца цхьаьна. Нохчийн Республикин 2003 шеран кон-ституцино бакъо елира Ӏедалан коьрта инсти-туташ кхоллар дӀадоло а, и чекхдаккха а. хӀара ши конституци вовшашца юьстича, гуш ду вай-заманан Нохчийн Республикин конституцехь пачхьалкхан символашна (герб, байракх, коьрта гӀала) леррина шакъаьстина дакъа цахилар. ткъа и статьяш яра Нохч-ГӀалгӀайн ассР-н советски

53

конституцешкахь (1937 а, 1978 а ш.ш.), иштта чРи-н конституцехь а (1992 шо). Вай юьйцучу конституцешна мелла а алсам талламаш бира оха а, тхан соавторша а шакъаьстинчу публикацеш-кахь [13, 46 агIо]. Юьззина схьаэцча, Нохчийн Республикехь конституцин-законийн дӀахӀоттам, и кхиор дӀадоладелира XXI бӀ. Россин пачхьалк-XXI бӀ. Россин пачхьалк- бӀ. Россин пачхьалк-хан гурашкахь: 1. хьалхара мур – 2000–2003 ш.ш. – конституцина бух кечбаран мур. Законийн база кхолларан некъаш а, гӀирсаш а билгалбахар, Нох-чийн Республикин хинйолчу конституцин про-екташ кечъяр. 2. шолгӀа мур – 2003–2008 ш.ш. конституцин дӀахӀоттаман баххаш денбаран чол-хе гӀуллакх, тӀеман урхаллин меттана граждански урхалла дӀахӀоттор, и бозуш бу 2003-чу шарахь Нохчийн Республикин конституци тӀеэцаран референдумца. 3. кхоалгӀа мур – 2008–2017 ш.ш. – Нохчийн Республика законийн бух тӀехь

тӀечӀагӀъялар, и доьзна ду: а) Нохчийн Респу-бликин коьрта закон Россин Федерацин коьрта законца цхьаьнадар кхочушдар; б) Нохчийн Ре-спубликин парламенто законаш кхолларан мур жигарбаларца.

2003-чу шеран Нохчийн Республикин кон-ституци, цунна юкъа цхьацца хийцамаш ба-лийнехь а, XXI бӀешеран Нохчийн Республи-XXI бӀешеран Нохчийн Республи- бӀешеран Нохчийн Республи-кин дӀахӀоьттина даьлла коьрта закон ду. Цо гӀуллакхдарца гайтира шен ницкъ а, доккха маьӀна а, законийн коьрта баххаш тӀехь латта а, дикачу агӀор кхиа а шен ницкъ хилар а. 2000-чу шерийн юьххьехь Нохчийн Республикин хьал-харчу президентан, Россин турпалхочун кады-ров ахьмад-хьаьжин дӀадолорца дӀахӀотта а, кхиа а доладелла и коьрта закон Нохчийн Респу-блико цу муьрехь дӀабаьхьначу чолхечу, халачу некъан жамӀ ду.

Оьрсийн маттара гочдинарг Бурчаев Х.Х.

пайдаЭЦНа литеРатуРа

1. Абумуслимов А.А. о гибели мудира шуаип-муллы Центароевского // таллам. 2015. № 1 (8). с. 6–10.

2. Абумуслимов А.А. ЦIонтаройн юкъараллин исторера цхьадолу хаттарш // таллам. 2015. № 2 (9). с. 7–10.

3. абумуслимов а.а., абумуслимов а.и., абумуслимова а.с. о генеалогии тайпа цонтарой (ста-тья 1) // Вестник академии наук чеченской Республики. 2017. № 3 (36). с. 17–28.

4. Абумуслимов А.А., Абумуслимова А.С. краткий очерк истории села Центарой (ЦIоьнтара) Ножай-Юртовского района чечни (часть I) // таллам. 2015. № 1 (8). с. 11–18.

5. Абумуслимов А.А., Абумуслимова А.С. о генеалогии тайпа цонтарой (кIорни-некъе – абумус-лимовы) // таллам. 2016. № 2 (11). с. 7–16.

6. Абумуслимов А.А., Абумуслимов А.И., Шуаипов К.А.-В., Тимералиев Ю.С., Цалаев И.Х., Абду-лаев И.М., Исмаилов У.А. ЦIонтаройн генеалоги (кIорни-некъе – чаьлбиган тiаьхье) // таллам. 2016. № 1 (10). с. 7–14.

7. Абумуслимов А.А., Абумуслимова Ф.И. кхеташонан корта – объект исторического и духовного наследия чеченцев // таллам. 2017. № 2 (13). с. 10–14.

8. Абумуслимов А.А., Гайсултанова Т.А. Влияние миграционных процессов на формирование че-ченского народа в хV–хVIII вв. / В сборнике: Этногенез и этническая история народов кавка-за. материалы I международного нахского научного конгресса. 2018. с. 92–103.

9. Сайдумов Д.Х., Сайдумов М.Х. от мехк-кхела (первого чеченского суда) до парламента че-ченской Республики. теоретико-правовые вопросы становления чеченского парламентаризма / В сборнике: актуальные проблемы науки и практики. сборник научных статей II междуна-родной научно-практической конференции. 2010. с. 94–98.

10. Сайдумов М.Х. конституция союза объединенных горцев северного кавказа и дагестана: чечня в процессе становления государственности (1917–1918 гг.) // евразийский юридический журнал. 2018. №3(118). с. 199–202.

11. конституция чечено-ингушской ассР 1978 г. (принята на внеочередной восьмой сессии Вер-ховного совета чечено-ингушской ассР шестого созыва 26 мая 1978 г.). Грозный: чечено-ингушское книжное издательство, 1978. 48 с.; конституция татарской ассР 1978 г. казань, 31 мая 1978 г.; Внеочередная девятая сессия Верховного совета татарской ассР (девятый созыв). 30–31 мая 1978 г. стенографический отчет. казань, 1978. с. 91–125.

12. конституция чеченской Республики. Грозный, 2013. 64 с.13. Сайдумов Д.Х. Сайдумов М.Х. конституция чечено-ингушской ассР 1937 г. как основа ста-

новления государственности республики в советский период // труды кНии РаН. Грозный, 2013. с. 262–269.

54

THE CONSTITUTION OF THE CHECHEN-INGUS ASSR 1978: GENERAL REVIEW AND SOME COMPARISON WITH THE CONSTITUTION

OF THE CHECHEN REPUBLIC 2003

© D.KH. SаIDUMOV

Academy of Sciences of Chechen Republic, groznyChechen State University, grozny

Abstract. The article examines the last Soviet Chechen-�ngush constitution of 1978, a general article-by-article review is made, the main content of the core values embodied in this regulatory document is disclosed. Some comparison of this constitution with the Constitution of the Chechen Republic of the 2003 model is made and the significance of this constitution for modern Chechen society and its development is indicated.Key words: constitution, law, norm, law, state, power, society.

55

удк: 342.4 DOI: 10.25744/tallam.2020.18.1.037

НОхЧИйН РЕСПУБлИКИНа а, ГӀалГӀайН РЕСПУБлИКИНа а ЮККЪЕРа ДОЗа БИлГалДаККхаРх БаРТБаР

© д.х. сайдумоВ

Нохчийн Республикин Ӏилманийн академи, соьлжа-ГӀалаНохчийн пачхьалкхан университет, соьлжа-ГӀала

Аннотаци. Россин Федерацин шина субъектна юккъера дозанаш къасторан бартбарна таллам бина статья тӀехь. Оцу документан законехь хиларан мах хадийна. Цу исторически бартбарна буха куьг яздарна тӀера и документ болх бан доладаларе кхаччалц болчу некъана таллам бина.Коьрта дешнаш: Конституци, суд, доза, парламент, сацам.

СОГлаШЕНИЕ ОБ УСТаНОвлЕНИИ ГРаНИЦЫ мЕЖДУ РЕСПУБлИКОй ИНГУШЕТИЯ И ЧЕЧЕНСКОй РЕСПУБлИКОй

© д.х. сайдумоВ

академия наук чеченской Республики, г. Грозныйчеченский государственный университет, г. Грозный

Аннотация. В статье сделан обзор соглашения по границе между двумя субъектами Российской Федерации. Дана правовая оценка данному документу. Исследован путь от подписания до всту-пления в силу данного исторического соглашения.Ключевые слова: конституция, суд, закон, граница, парламент, постановление.

Для цитирования: сайдумов д.х. соглашение об установлении границы между Республикой ингуше-тия и чеченской Республикой // таллам. 2020. № 1 (18). с. 55–56. DOI: 10.25744/tallam.2020.18.1.037.

2019 шеран 26-чу сентябрехь магас гӀалахь (ГӀалгӀайн Республикин коьрта гӀалахь) Нох-чийн Республикин куьйгалхочо кадыров Рамза-на а, ГӀалгӀайн Республикин куьйгалхочо евуров Юнус-бека а буха куьйгаш яздира ГӀалгӀайн Ре-спубликина а, Нохчийн Республикина а юккъе-ра доза къасторан бартбарна. хӀокху бартбаран маьӀна дара Россин Федерацин шина субъектана доза къасторан хаттар дӀакъовлар. 1991-чу ша-рахь дуьйна РФ-н шина субъектан – Нохчийчоь-нан а, ГӀалгӀайчоьнан а – юккъера доза къастор билгалдаьккхина дацара, ма-дарра аьлча, билг-гал тӀечӀагӀдина дацара уьш мичахь ду. доккха-чу маьӀнехь долу и хьал пачхьалкхан – законан дӀахӀоттамехь а, кхиарехь а законан бух тӀехь къастор кхочушдаза дуккха шераш дара.

Нохч-ГӀалгӀайчоь дӀасхьакъаьстинчул тӀаьхьа 27 шо дӀадаьлча, шина а агӀорхьара вежараллин республикийн куьйгалхоша, шина халкъан лаа-маш кхочушбеш, хӀара барт бира.

хӀокху документан боцца бинчу талламо [1] гойту: бартбар 6 декъах лаьтта; бартбар кхочуш-дина Россин Федерацин конституцин, Нохчийн

Республикин конституцин, ГӀалгӀайн Республи-кин конституцин а бух тӀехь.

хӀокху бартбаран хьалхарчу декъаца цхьаь-надогӀуш, цу тӀехь коьрта маьӀна ду, координатийн кхетам луш картографин а, геодезин а юххедил-лар хилар. картографин сурт тӀечӀагӀдо 1:200000 масштаб йолчу картано. бартбарехь билгалдина ду ст. 67, п. «а» 1 бух тӀехь дозанаш хийца йиш хилар, 102 статьяца – шина а агӀорхьарнаш реза белахь. бартбар тӀечӀагӀдар кхочушхуьлу Россин Федерацин шина субъекто законаш тӀеэцарца хӀокху бартбарна буха куьйгаш яздинчул тӀаьхьа 1 бутт хан дӀаяьлча. буха куьг яздина бартбар за-конехь болх бан долало бартбар тӀечӀагӀдеш долу законаш тӀеэцча. хӀара бартбар тӀечӀагӀдан шина а субъекто бартбаран нормативан-законан акташ дало деза, Россин Федерацин шина а субъекташ-кахь хӀорангахь хила еза 4 экземпляр (2 кхочуш-даран Ӏедалехь, 2 законаш кхолларан Ӏедалехь).

хӀара бартбар кхочушдеш, Нохчийн Респу-бликина а, ГӀалгӀайн Республикина а юккъера доза къасторан бартбар тӀечӀагӀдаран Нохчийн Республикин Закон тӀеийцира Нохчийн Респу-

56

бликин парламенто 2018 ш. 4-г1a октябрехь №45-РЗ йолуш, Нохчийн Республикин куьйгалхочо цунна буха куьг яздира 04.10.2018 шарахь. Нох-чийн Республикин депутаташа цхьабарт болуш тӀеийцира и документ, буха куьг а яздира.

Нормативно-законан документ 2 статья йо-луш ду: ГӀалгӀайн Республикина а, Нохчийн Ре-спубликина а юкъeра дозанаш къасторан барт-eра дозанаш къасторан барт-ра дозанаш къасторан барт-бар тӀечӀагӀдар а, Закон кхочушдар дӀадолор а (Ӏедалан тӀегӀанехь и зорбане даьллачул тӀаьхьа 10 дийнахь). документ зорбатуьйхира Нохчийн Республикин юкъараллин-политикин «Вести Ре-спублики» газето 2018 шеран 5 октябрехь (доку-менташ юкъадалош). бартбар кхочушдан доладо 2018 шеран 16 октябрехь.

Нохчийн Республикин юкъаралло резахи-ларца мах хадийра вежараллин шина республи-кин бартбар, хӀунда аьлча административни до-занаш къастор цхьа мотт, дин, къоман мехаллаш цхьаъ йолу ши халкъ вовшахкъастош дацара. хӀетте а, закон тӀеэцар цхьабосса къобал ца дира ГӀалгӀайн Республикехь. и бартбар къобалцадар дӀадолийнарг яра ГӀалгӀайн Республикин кон-ституцин суд, цо 2018 шеран 30-гӀа октябрера №19-п сацамца кхайкхам бира ГӀалгӀайн Респу-бликин халкъан Гуламе, и документ ГӀалгӀайн Республикин конституцица догӀуш дац аьлла.

Цу кхайкхаман бух тӀехь ГӀалгӀайн Республикин конституцин суьдо сацам тӀеийцира, Нохчийн Республикина а, ГӀалгӀайн Республикина а юк-къера дозанаш билгалдахар, цу хьокъехь рефе-рендум дӀаяьхьна цахиларна, законан бух тӀехь дац пачхьалкхан Ӏедалан органашна, меттигера шаьш урхаллдаран органашна, цхьаьнакхетарал-лашна, ГӀалгӀайн Республикера бахархошна аь-лла. Нийсонан а, законан а бух тӀехь цуьнан жамӀ деш сацамбан беза хьал хӀоьттира. и хьал къасто дийзира ГӀалгӀайн Республикин куьйгалхочун евкуров Юнус-бекан дехарца Россин Федера-цин конституцин суьдехь. хиллачу кхеташонехь ладуьйгӀира и бартбар къобалдечаьрга а, цунна резабоцчаьрга а, буьззина таллам а бира феде-ральни а, региональни а законодательствона. и 26 агӀон тӀехь гайтарца, 2018 шеран 6 декабрехь Россин Федерацин конституцин суьдо жамӀдаран сацамна тӀехь дӀакхайкхийра дуьхь-дуьхьал лаьт-тачарна. ЖамӀ иштта дара: шина субъектан ку-ьйгалхоша буха куьйгаш яздина бартбар законца нийса ду, Россин Федерацин конституци талхош дац, пачхьалкхан Ӏедалан лаккхарчу органашкахь, шаьш-шайн урхалладаран органашкахь, пред-приятешкахь, учрежденешкахь, цхьаьнакхета-раллашкахь, даржашкахь болчара, гражданаша а, церан вовшахтохараллаша а и къобалдан а деза.

Оьрсийн маттара гочдинарг Бурчаев Х.Х.

пайдаЭЦНа литеРатуРа

1. Вести Республики. №74(3067). 5 октября 2018 г.2. постановление конституционного суда Российской Федерации по делу о проверке консти-

туционности Закона Республики ингушетия «об утверждении соглашения об установлении границы между Республикой ингушетия и чеченской Республикой» и соглашения об уста-новлении границы между Республикой ингушетия и чеченской Республикой в связи с запро-сом Главы Республики ингушетия. санкт-петербург, 6 декабря 2018 года. тӀекхочийлан раж: http://doc.ksrf.ru/decision/KSRFDecision367708.pdf. пайдаэцаран терахь: 29.10.2019 ш.

AGREEMENT ON ESTABLISHING A BORDER BETWEENTHE REPUBLIC OF INGUSHETI AND THE CHECHEN REPUBLIC

© D.KH. SAIDUMOV

Academy of Sciences of Chechen Republic, groznyChechen State University, grozny

Abstract. The article provides an overview of the border agreement between the two constituent entities of the Russian Federation. The legal assessment of this document is given. The path from signing to the entry into force of this historic agreement is examined.Key words: сonstitution, court, law, border, parliament, resolution.

57

ФИЛоЛоГИН IИЛМА

удк: 81.114 DOI: 10.25744/tallam.2020.18.1.038

ГаДаЕв мОхьмаД-СалахьаН лИТЕРаТУРИН КхОллаРаллИН КЕСТаллИН ДОШам

© а.т. абдулкадЫРоВ

Нохчийн Республикин Ӏилманийн академи, соьлжа-ГӀала

Аннотаци. Статья тӀехь боцца хаамаш ло меттан юкъара а, авторийн кхоллараллин а кестал-лин дошамаш хӀитторах лаьцна. Дуьйцу Гадаев Мохьмад-Салахьан кхоллараллин кесталлин до-шам хӀотторан хьокъехь цуьнан кхоллараллин текстийн корпус ярах лаьцна а, къастадо словник вовшахтохар дӀадахьар а, билгалйоху словника юкъара дешан кепийн выборка яран принципаш а. Иштта бовзуьйту Гадаев Мохьмад-Салахьан кхоллараллин кесталлин дошаман хӀоттам.Коьрта дешнаш: Гадаев Мохьмад-Салахь, нохчийн мотт, кесталлин дошам, текстийн корпус, лемма, къамелан дакъош.

ЧаСТОТНЫй СлОваРь лИТЕРаТУРНОГО ТвОРЧЕСТвамаГОмЕД-Салаха ГаДаЕва

© а.т. абдулкадЫРоВ

академия наук чеченской Республики, г. Грозный

Аннотация. В статье даются краткие сведения о составлении общеязыковых и авторских частотных словарей. Описывается организация корпуса текста литературного творчества Магомед-Салаха Гадаева, обращается внимание на выборку и на принципы лемматизации сло-воформ. Также ознакомляет с структурой частотного словаря литературного творчества Магомед-Салаха Гадаева.Ключевые слова: Магомед-Салах Гадаев, чеченский язык, частотный словарь, корпус текста, лемма, части речи.

Для цитирования: абдулкадыров а.т. частотный словарь литературного творчества магомед-сала-ха Гадаева // таллам. 2020. № 1 (18). с. 57–61. DOI: 10.25744/tallam.2020.18.1.038.

Нохчийн мотт кхиор – иза къоман гIиллакх-оьздангалла ларъечу декъах коьртаниг ду. амма беккъа хх-чу бIешерийн меттаIилманийн гIирсех пайдаэцарца таханлерчу дийнахь нохчийн мотт кхиор лакхарчу тӀегӀане даккха кхачамболлуш нислур дац. буххелц хийцаделла догIу дахаран хьелаш а, цуьнца цхьаьна маттах пайдаэцар а. уг-гаре хьалха нохчийн маттана оьшург – мотт ком-пьютерна чубиллар ду.

компьютеро муьлхха а хьал каде кхочушдан аьтто барах терра, меттаӀилманехь а компьюте-ран программех а, тайп-тайпанчу приложенех а пайдаоьцу. шеконе дац – маттана юкъа ком-пьютеран технологеш ялоро нохчийн маттана хьалхахIиттина дуккха а Iалашонаш кхочушъян аьтто бийриг хиларна. ткъа цу балхана оьшу кест-

кеста цхьацца статистикин методех пайдаэцар. статистикин методех цхьа метод ю лингвостати-стика. лингвостатистико йозанехь а, къамелехь а схьагучубуьйлучу хиламийн (озан я элпан, я де-шан, я предложенин и кх. дӀ. а) бараман хьесап дарца меттан амал гучуйоккху, иштта церан жамӀ дарца цу хиламаша маттахь а, йозанехь а дӀалоцу меттиг а билгалйоккху.

уггаре хьалха лингвостатистико дакъалоцу статистикин лексикографи дӀахӀотторехь. ста-тистикин лексикографино кхочушдо кесталлин дошамаш хӀотторан а, царах пайдаэцаран а хье-лашца доьзна хаттарш. кесталлин дошаман коьр-тачу Iалашонех цхьаъ ю – къоман йоза девзачу наха шайн йозанехь, къамелехь, ешарехь пайда-оьцу дешнийн барам мел бу а, царна шен меттан

58

лексика мел хаа а къастор. Цул сов кесталлин до-шамаша аьтто бо уьш хIиттийнчу муьрехь дехачу къоман политикин, экономикин, культурин, Iер-дахаран юкъара жамI дан, цу муьрехь даьхначу къоман амал къасто а, цуьнан башхаллийн хьесап дан а.

дуьненахь шуьйра баьржинчу меттанийн а (ингалсан, немцойн, оьрсийн), иштта шайн мотт кхиорехь алсам а лакхенаш яьхначу меттанийн а (гӀезалойн, казахийн) дуккха а дикка хьалха ду-ьйна кхиамаш бу кесталлин дошамаш хӀитторна тӀехь. 20-чу бӀешаран чаккхенехь 40 меттан хьокъехь хӀотто ларийна 500 кесталлин дошам [1].

иштта шайн меттан кесталлин дошамаш хӀиттийна ца Ӏаш, шайн литературин классикийн а, вайзаманахь гӀарабевллачу шайн яздархойн а кхоллараллин дошамаш хӀиттор а ламаст хилла дӀахӀоьттина цу меттанашкахь: Генкель м.а. ча-стотный словарь романа д.Н. мамина-сибиряка «приваловские миллионы». пермь, 1974; ча-стотный словарь романа л.Н. толстого «Война и мир» (сост. З.Н. Великодворская и др.). тула, 1978; алфавитно-частотный и частотный слова-ри языка комедии а.с. Грибоедова «Горе от ума» (сост. а.В. королькова). смоленск, 1996; частот-ный словарь автобиографической трилогии м. Горького (авт.-сост. п.м. алексеев). спб., 1996; частотный словарь рассказов а.п. чехова (авт.-сост. а.о. Гребеньщиков). спб., 1999).

ткъа нохчийн меттан хьокъехь аьлча, асха-бов хаважис Гайстултанов Ӏумаран «Ӏарби» цӀе йолчу говзар т1ехь бинчу аьзнийн а, элпийн а ке-сталлин талламбарал совнах кхин цкъа а цхьам-мо нохчийн яздархойн говзарш т1ехь статистикин методца талламаш ца бина [2, 16 агӀо].

2019 шарахь нохчийн яздархочун Гадаев мохьмад-салахьана леринчу цхьамоггӀа Ӏил-манан мероприятешца: Нпхьу-хь йина «ма-гомед-салахь Гадаев: поэт, гражданин, ученый» цӀе йолу семинар, НРӀа-хь дӀаяхьа леринчу «Фи-лософская и художественная картина мира м.-с. Гадаева», оха юьхьарлецира Гадаев мохьмад-салахьан сийнна нохчийн филологехь дуьххьар-лера кхоллараллин кесталлин дошам хӀотто.

Гадаев мохьмад-салахь нохчийн къоман ли-тературехь шуьйра а, къеггина а лар йитина ву. Гадаевн лирика шен а, шен къоман а хала дахар дуьйцуш а, амал йоьллуш а ю, кӀорггера фило-софи а шена чу къуьйлуш а йолуш [3, 81 агӀо], иштта, филологин Ӏилманийн кандидата альбе-ков Нурвадис къаста ма-дарра, Гадаев мохьмад-салахьан проза нохчийн лингвокультурин масал хилла, нохчийн къамелан-гIиллакхан васт ма-дарра гойтуш ю [4, 101 агӀо].

исбаьхьаллин дуьненан литературин агӀонхьара анализ яран цхьа некъ бу кесталлин дошамаш хӀиттор. хӀунда аьлча кесталлин доша-маша схьалун хаамаш талламхочун хьежамашка а, цуьнан озабезамашка а хьаьжжина ца хуьлу, ткъа уьш яздархочун исбаьхьаллин дуьненехь къастийнарг бен хила йиш яц. кхоллараллин ке-сталлин дошамаша аьтто бо авторан исбаьхьал-лин дуьненан сурт делла, цуьнан меттан барам къасто а, цуьнца цхьаьна яздархочун меттан хьал мел шуьйра ду а гойту, иштта кесталлин доша-маша таро хуьлуьйту авторан кхолларалла кхечо шен дола яьккхина я хӀокхо кхечернаш шен дола яккхина-те аьлла къасто а.

Гадаев мохьмад-салахьан литературин кхол-лараллин кесталлин дошам хӀотто оха талламбан лерира НРӀа-хь «Нохчийн Республикин къаьм-нийн синкхачанан хазна» бохучу сери юккъехь Гадаев мохьмад-салахьан кхоллараллина лерин-чу «синлехамаш» цӀе йолчу шина книги юкъая-хийтинчу нохчийн маттахь йолчу кхоллараллина [5–6].

иштта вай хьахийнчу Гадаевн кхоллараллин шина тома юкъара, кесталлин дошам хӀоттош, оха пайда ийцира нохчийн маттахь йолчу массо поэтически йозанах а, прозех а, эпистолярех а – яздархочо шен гергарчу а, накъосташка а яздин-чу кехатех. бакъду цо гочйинчу кхечу яздархойн йоза хье ца дира, хӀунда аьлча, тхуна хетарехь, Гадаевс гочдарш вуно говза динехь а, амма цо ци-гахь къасториг кхечун ойла ю, кхечу яздархочун исбаьхьаллин дуьне ду довзуьйтуш.

оха вовшахтоьхначу м.-с. Гадаевн кхолла-раллин текстан корпуса юкъаяхийтира цуьнан 26 200 дош барам болу 107 лирикин кхолларалла (стихаш, поэмаш), 21 250 дашах лаьтта 11 прозин кхолларалла (дийцарш, повесть), иштта Гадаев м.-с. шен гергарчу нахе а, накъосташка яздинчу 14 500 дашах лаьтта эпистоляри а. Цу кеппара Га-даев мохьмад-салахьан кхоллараллин кесталлин дошам хӀоттийна тайп-тайпанчу жанрийн 61 950 дашах лаьттачу материала буха тӀехь.

Нохчийн меттан кесталлина таллам бан НРӀа-н пайде семиотикин отдело пачхьалкхан тоьшалла даларца кхочушйира «DoshStat» цӀе йолу аьзнийн, элпийн, дешнийн дагардаран а, хьесапдаран а программа [7].

иштта 61 950 дашах лаьтта Гадаевн кхолла-раллин «DoshStat» программех чекхъяьккхича цо вайна ло 13 811 дешан кеп. РогӀера дӀабаьхьна болх цу дешан кепашна леммитизаци яр ду – дешан кепаш юьхьаьнцарчу кепе хӀиттор. Юь-хьаьнцара кеп кесталлин дошамехь лемма аьлла къастийна.

59

ЦӀердешнийн леммаш цхьаллин терахьан цӀерниг дожаре хӀиттийна, масала: дог-дагана – даго – дог, нах – нехан – наха – нах, ткъа цхьал-лин терахь доцу лемма дукхаллин терахьахь гай-тина, масала: зӀаьнарш. иштта цхьаллин терахье цӀерниг дожаре хӀоттийна лач дожарийн кепехь бен текстана юкъахь духьал ца кхета дешнаш, ма-сала: интеллигенцин (1) – интеллигенци – (1).

Цхьадолу меттигниг дожаран кепехь долу цӀердешнаш, масала: безаме, кхетаме, латкъа-ме юьхьанцарчу кепе ца далийна, хӀунда аьл-ча уьш йозанехь билгалдешнаш а хилла лела. ишта цӏердешнийн юьхьанцарчу кепе далийна цӀердешнийн меттигниг дожаран латтаман ке-пийн дукхахйолу кепаш, нагахь санна цара и кепаш кхуллуш цӀердешан меттигниг дожара аффикс – е- ларъеш нислахь, масала: урамехула – урам, суьртехь – сурт, амма суьртахь бохучу дашна леммитизаци ца йина, ша ма-дарра доша-ма юкъа дахийтина.

меттигниг дожаран кеп ларъеш кхолладел-лачу цхьадолу меттигниг дожаран кепашкахь а ца йина леммитизаци, хӀунда аьлча иштта кепаш куцдешан я билгалдешан маьӀнехь лела, дукха-хьолахь, масала безамехь. иштта леммитзаци ца йина меттигниг дожаран латтаман хьалхара юха-хьажориг кепана а, хӀунда аьлча и кеп йозанехь меттиг а, хан а гойтучу юкъаметтигаллин билгал-дешан маьӀнехь лела, масала: йистера, туьйра-нахьлера, классера и.кх.дӀ. а.

контекстехь цӀердешан доланиг дожаран кеп, дукхахьолахь, юкъаметтигаллин билгалде-шан маьӀнехь лелахь а, цӀердешан юьхьаьнцарчу кепе хӀоттийна, масала ойланан – ойла, беран – бер, дешаран – дешар. Нагахь санна шина кепара яздина дош корпус юкъахь нисделча, церан юь-хьаьнцарчу кепехь къасториг мациевн дошамехь къастийна кеп ю, масала, ирзо, ирзу – ирзу.

лаамазчу билгалдешнийн лач дожарийн кепаш а, лаамечу билгалдешнийн массо кеп а билгалдешнийн лаамазчу кепан цӀерниг дожаре хӀоттийна, масала: хазачу, хазаниг – хаза; кийрар-чу, кийрарниг – кийрара. классашца хийцалун билгалдешнаш юкъарчу –д- классе хӀиттийна, масала: воккха, йоккха, боккха, доккха – доккха.

массо а терахьдешан кеп масаллин терахь-дешнийн кепехь цӀерниг дожарехь къастийна: кхаанца, кхузза, кхоалгӀа – кхоъ. амма цхьа, цхьана, цкъа боху кепаш, дукхахьолахь, къастам-за цӀерметдешнийн маьӀнехь леларх терра, цхьаъ бохучу терахьдашах дӀа а ца тухуш, шена къа-стийна гайтина дошамехь, делахь а контекстехь талламбарца терахьдешнийн маьӀнехь царах леларг схьа а хаьржина, цхьаъ бохучу леммах дӀатоьхна.

ЦӀерметдешнаш шен-шен тайпананехь цӀерниг дожарехь къастийна.

хандешнийн массо кеп а (хенан кепаш, при-части, деепричасти, хаттаран, латтаман), сатта-маш а хандешан билгалзачу кепехь гайтина, ма-сала: олу, эли, аьллий, алахьара, олуш, аьлларг – ала. амма масдарш шена къастийна гайтина до-шама тӀехь иштта шена къастийна далийна шен хӀоттамехь –хьама- суффиксаца лела масдарш а. шен статья ю дошамехь орфографин бакъонца –ца- дакъалгаца цхьаьна яздинчу яханчу а, карар-чу хенийн причастин лаамечу кепийн а, масала: цалиънарг, цатайнарг, цалург. иштта классийн гайтам шайн хӀоттамехь долу хандешнаш юкъар-чу –д- классе далош къастийна, масала: вала, яла, бала, дала – дала.

куцдешнаш а, гӀуллакхан къамелан дакъош а, айдардешнаш а, азтардаран дешнаш а, юкъа-дало дешнаш (дийцарехь, схьагарехь, хьесапехь) шаьш ма-дарра къастийна.

Гадаев мохьмад-салахьан кхоллараллин ке-сталлин дошам кхаа декъах лаьтта:

Ранган-кесталлин дошам;алфавитан-кесталлин дошам;долахьчу цӀерийн кесталлин дошам.Ранган-кесталлин дошаман Ӏалашо ю Гадаев

мохьмад-салахьан йозанехь дешнийн кесталла къасто а, уьш йозанехь дукха я кӀезиг барамехь лелоре терра царна ранг хӀоттор а, леммаша тек-стана юкъахь дӀалоцучу меттиган процент гай-тар, уьш цхьаъ вукхунна тӀе тохарца ягаръярехь цара текста юкъахь дӀалоцучу меттиган хьесап дарца жамӀ дар а. уггаре лакхара ранг 1 лору. иза массарал дукха кесталла йолчу дашна ло. ишт-та кхин дӀа леммийн кесталла лахъяларх терра ранг а хийцало. Ранган-кесталлалин дошаман декъехь ранг къастийна хьалхарчу бӀогӀамалгехь. шолгӀачу бӀогӀамалгехь Гадаевн кхоллараллин меттан хьал ду охьаяздина – цу бӀогӀамалган цӀе лемма ю. кхоалгӀачу бӀогӀамалгехь леммин ке-сталла гайтина, цхьатерра кесталла йолу, цхьа ранг йолу леммаш, шен ранг юкъахь алфавитан рожехь ялийна. боьалгӀачу бӀогӀамалгехь хӀора дешан кесталлино Гадаевн кхоллараллехь маса процент меттиг дӀалоцу гойту. ткъа тӀаьххьарчу пхоьалгӀачу бӀогӀамалгехь леммийн кесталлин процентийн, цхьаъ вукхунна тӀетохарца кхочуш-хуьлу жамӀ гойту, цу бӀогӀамалган коьрта Ӏалашо ю – муьлххачу цхьа леммина тӀекхаьчча, лакхара дуьйна цунна тӀекхаччалц йолчу кесталлин хье-сап дарца дешнаша текстехь мел меттиг дӀалоцу гайтар. масала, кесталлин дошамехь хьалхарчу шина рангерчу леммийн кесталлийн процента-ша Гадаевн кхоллараллехь 10 процент меттиг дӀалоцу, ткъа дуьххьарлерчу 10 ранган леммийн

60

кесталлийн процентийн жамӀо гойту цара 25 про-цент гергга текст дӀалоцуш хилар.

ткъа алфавитан-кесталлин дошам оьшу, муьлха цхьа дешан кесталла хьажа лиъча, и каро атта хилийта, хӀунда аьлча ранган-кесталлин до-шама декъехь дешнийн рагӀ элпаца къастош яц, рангашца къастош ю. долахьчу цӀерийн кестал-лин дошамехь алфавитан рожехь охьаягарйина Гадаев мохьмад-салахьа шен кхоллараллехь ялийна массо цӀе а, гайтина церан кесталла а.

Гадаевн кхоллараллин кесталлин дошаман барам 4184 дашах лаьтта, иштта хьесап дича, яз-дархочун мотт «къен» хетало, амма 61 950 дашах лаьттачу шен кхоллараллехь цо пайдаэцна 13 811 нохчийн меттан дешнийн кепах, ткъа цу агӀора хьаьжча, шен кхоллараллехь Гадаев мохьмад-салахьа, юкъарчу хьесапехь, хӀора пхоьалгӀа дош керла далош, кхоьллина шен говзарш.

Яздархочун кхолларалла доза доцуш шуьй-ра хетало, иза кхочушхилла ша дешан говзанча

хиларх терра, шена бен ца бевзачу литературин «морзахашца» дешнийн маьӀна, кхоллараллин чулацам совбаккхарца, нохчийн меттан дешнийн кепех пайда алсам эцарца а.

кесталлин дошам пайденна хир ю, уггаре хьалха мохьмад-салахьан кхолларалла толлучу меттан а, литературин Ӏилманчашна, лакхарчу вузашкахь а, хьехархойн колледжехь а нохчийн мотт литература хьоьхучу белхахошна а, ишко-лийн хьехархошна а, иштта студенташна а. иштта нохчийн меттан кесталлин а, Нохчийн Республи-кин яздархойн, поэтийн кхоллараллин меттан ке-сталлин а талламбаран материально-технически база а хилла, пайдаэца а тарло. кесталлин доша-мо аьтто бийр бу яздархочун Гадаев мохьмад-салахьан кхоллараллин исбаьхаллин дуьненан сурт хӀотто а, иштта цуьнан кхолларалла нохчийн а я кхечу къаьмнийн а классикийн, гӀарабевллачу яздархойн кхоллараллашца юста а, литература а, мотт а кхио хьелаш алсамдаха а.

пайдаЭЦНа литеРатуРа

1. Лутцева М.В. лингвостатистическое исследование и лексикографическое описание юри-дической терминологии в неспециальной сфере использования (на материале произведе-ний дж. Гришема) [Электронный ресурс] – Режим доступа: URL https://vuzlit.ru/851742/lingvostatisticheskoe_issledovanie_i_leksikograficheskoe_opisanie_yuridicheskoy_terminologii_v_nespetsialnoy_sfere_ispolzovaniya_na_materiale_proizvedeniy_dzh_grishema (дата обращения: 18.09.2019).

2. Асхабов Х.И. современные проблемы компьютеризации чеченского языка // известия. 2017. №3 (19). с. 15–21.

3. Гарсаев Л.М. Рецензия на рукопись книги «Гадаев м.-с.Г. символ памяти», том I // Рефлексия. №1. 2017. с 1.

4. Альбеков Н.Н. лингвокультурологический феномен прозы м.-с. Гадаева // Вестник академии наук чеченской Республики. 2017. №4 (37). с. 100–105.

5. Гадаев М.-С.Г. безамна бӀарлагӀа. духовное наследие народов чеченской Республики. т. Ӏ. Грозный, 2010. 494 с.

6. Гадаев М.-С.Г. Синлехамаш. духовное наследие народов чеченской Республики. том ӀI. Гроз-ный, 2010. 557 с.

7. Абдулкадыров А.Т. свидетельство № 2018617362. Российская Федерация. DoshStat: свидетель-ство об официальной регистрации программы для ЭВм / с.м. умархаджиев, м.х. бекаев, а.с. бадаева, Э.с. израилова, З.а. султанов, х.и. асхабов, Я.В. Эльсаев, а.а. абдулкадыров; заявитель и правообладатель ГкНу академия наук чеченской Республики. № 2018614661; за-явл. 11.05. 2018; зарегистр. 22.06.2018.

FREQUENT DICTIONARY OF LITERARY CREATIONMAGOMED-SALAH GADAEV

© A.T. ABDULKADYROV

Academy of Sciences of the Chechen Republic, grozny

Abstract. The article provides brief information on the compilation of general language and copyright frequency dictionaries. The organization of the corpus of the text of literary work of Magomed-Salakh

61

Gadayev is described, draws attention to the selection and the principles of lemmatization of word forms. Also introduces the structure of the frequency dictionary of literary work Magomed-Salah Gadaev.Key words: Magomed-Salah Gadaev, Chechen language frequency dictionary, text corpus, lemma, parts of speech.

62

удк: 82.95 DOI: 10.25744/tallam.2020.18.1.039

аБДУллаЕв лЕЧИН КхОллаРаллЕхь лИТЕРаТУРИН ТУРПалхОЧУН ваСТ

© Н.Н. алЬбекоВ

Нохчийн пачхьалкхан университет, соьлжа-ГIалаНохчийн Республикин Iилманийн академи, соьлжа-ГIала

Аннотаци. Статья т�ехь яздо Абдуллаев Лечин кхолларалехь турпалхочун х�уттучу вастах лаь-цна. Билгалдоккху, Абдуллаев Лечин кхолларалин турпалхо шен дуьненан хьежамашца кхечу ав-торийн белхашкахь болчу турпалхойх къаьсташ хилар. Цу мог�арехь тидам т�ебохуьйту Лечин турпалхочун шатайпалла цуьнан к�оргера ийман хиларна. Статья т�ехь билгалдоккху Лечин тур-палхо авторан шен синмехалшца цхьаьнавог�уш хилар.Коьрта дешнаш: литературин турпалхо, васт, кхолларалла, дуьненан хьесап.

ОБРаЗ лИТЕРаТУРНОГО ГЕРОЯ в ТвОРЧЕСТвЕ лЕЧИ аБДУллаЕва

© Н.Н. алЬбекоВ

чеченский государственный университет, г. Грозныйакадемия наук чеченской Республики, г. Грозный

Аннотация. В статье произведена попытка описания образа литературного героя в произведе-ниях Л. Абдуллаева. Подчеркивается, что литературный герой Л. Абдуллаева имеет разительное отличие от главных персонажей литературы прошлых эпох. В частности, отмечается черта «набожность», которая является одной из основных характерных особенностей героя Л. Абдул-лаева. В статье также отмечается синхронизация мировоззрения автора и героя произведений. Ключевые слова: литературный герой, образ, творчество, картина мира.

Для цитирования: альбеков Н.Н. образ литературного героя в творчестве лечи абдуллаева // таллам. 2020. № 1 (18). с. 62–65. DOI: 10.25744/tallam.2020.18.1.039.

литературин талламашкахь исбаьхьаллин белхийн персонажашна юкъахь коьрта меттиг дIалоцу литературин турпалхочо [1]. литерту-рин турпалхо тайп-тайпанчу цIерашкахь билгал-вакхаро (масала, эпически турпалхо, трагически турпалхо, лирически турпалхо и.кх.дI.) гойту исбаьхьаллин болх кхуллуш коьрта хиламаш турпалхочунна «кхочуш хилар» а, уьш турпалхо-чунна гуонаха хIоттош хилар а. масала, эпосан турпалхочун коьрта маьIна гуча муха долу аьл-ча, уггаре хьалха, берриг а хиламаш оцу тур-палхочунна гонаха хуьлуш болу дела, иза коьрта декъашхо а волуш. оцу хиламашкахь гучудовлу цуьнан «турпала» васташ – доьналла, нийсо, майралла, тешам, собар, г�иллакх, яхь, и.кх.дI. къаьстина турпалхочо дуьненахь дахаран хадо-чу мехаца я цуьнан хьежамашца, дукхахьолахь, авторо Iорабокху берригге исбаьхьаллин белхан идейни чулацам, маьIна я шен дахаран хьесап.

делахь а, кхузахь ала догIу, массо а литерату-рин жанрашкахь, я белхашкахь турпалхо дикачу

агIор гойтуш ца хуьлу. масала, цхьаболчу лите-ратурин белхашкахь турпалхочун васташ воун амалшца билгалдовлур. кхузахь, м.м. бахтина ма-аллара, «турпалхо даима а «турпала» хила декхаралахь вац, хуьлийла иза я эпосан, я тра-гедин, я кхин йолчу жанрийн декъашхо. Цуьнца хуьлу доьналлин а, ледара а амалш [2]. масала, сатирически я комически белхашкахь турпалхо-чух довлу беламе, даьсса хIуманаш. иштачу бел-хашкахь автаро ледарчу стеган сурт хIотта до.

турпалхочун коьрта Iалашо хIун ю аьлча, иза массо а декъашхойх шайн дикачу я вуочу гIулкхашца, я леларца исбаьхьаллин балха тIехь къаьсттина доккха дакъа дIалоцуш ву, хIунда, иза берриге а хиламийн сема (ось) йолу дела. аь-лларг чIагIдо с.В. савинковс. Цунна хетарехь, «турпалхочун васт хенаца дустийла дац, иза хан-на тIехула ву» [3].

шеко яц, турпалхо «исбаьхьаллин белхан лард хилар, цуьнан меттиг дийцаран я иллин сема а хилла дIахIоьттина хилар» [4]. Цундела нийса

63

ду е.а. бурцаевс бохург, «хIора а керлачу хенан литературо, шен заманца хийца а луш, чIогIа сема тергойо гонахIа дахарехь хуьлучу хийца-мийн. иштта кхоллало керла васташ, жанраш, гIирсаш, кхоллараллин гIулчаш, ритмаш шайца цхьаьна литература кхиаеш, ешархойн дуьнене хьиежамаш хуьйцуш,, къаьсттина литерартурин турпалхочун» [5].

шен исторически кхиарехь нохчийн литера-туро а, муьлхха а кхечу къоман литературо санна, чIогIа сема тергойина халкъан дахарехь «заманца хуьлучу хийцамашна». Цундела литературин тур-палхо а оцу заманан хийцамашца а, хьежамашца а вогIуш нисван везна. исбаьхьаллин белхан ав-торша халкъана юккъехь хIоьттинчу социальни я поитически хьолаца цхьаьнадогIуш хIоттадо турпалхочун я антитурпалхочун васт, цуьнан хIоьттинчу хьолан хьесап, оцу хьиесапца догIу лелар а. советан Iедалан заманан литературин дика турпалхой революционераш я тIеман, къин-хьиегаман жигархой бу. уьщ адаман дахарехь масалш хилла дIахIиттина хилла. иштта билгал-баха беза сатирически я забарен белхашкахь гай-тина ледара турпалхой а, шайн леларца малонца, мекарлоца, хIилланца гIарбевлла болу.

таханалерчу нохчийн литературехь, шен хе-наллин барам, тхан хьесапехь, сссР йоьхначул тIаьхьа болалуш йолчу, «турпалхо» бохучу кхеэ-тамехь шуьйра васташ карадо, шайн идейни чу-лацамца даьржина а долуш. хууш ма-хиллара, тIамо чIогIа эмоциональни а, экспресивни а тIеIаткъам бо адаман дахаран мехаллех хадочу хьесапан. Вайн махкахь хиллачу къизачу шина тIамо, литературин тема билгалйаккхарал сов, турпалхочун а, дерриге халкъан а дахаран мехал-лийн сурт хийцина. Цуьнца дуьстина хила там бу аьлла хета, таханлерчу литературин турпал-хочун дахарехь хуьлучу суьртийн хьесап мелла а философски хьежамашца билгалдолуш хилар. иза Iорадолу турпалхочо уггаре коьрта адаман дахар, са, могашалла, доьналла дуьллуш хиларо. кхидолу дуьненан рицкъанаш я революционни идейш мехала яц таханлерчу литературин тур-палхочунна. могаш а, маьрша а, дийна а хилар лору цо дуьненан массо а рицкъанал меха. стен-ца доьзна ду и? дера ду тIамо хIоттийначу хьо-лехь оцу кхаа хIманах хьо хада муьлхачу хенахь кхерам болу дела. ткъа царех цхьаннах хьо къаь-стинчул тIаьхьа, дуьненан дисинчу рицкъано хьо Iехор воцу дела а. тIамо адаман уггаре мехалчу хIуманна кхерам тосу, цуьнан дахарна, сина. ма-сех шерашкахь иштачу кхерамехь дехачу адаман кхин хьежамаша а, мехаллаш а хуьлу дахаран.

суна хетарехь, таханлерчу нохчийн лите-ратурин турпалхочун дахаран мехаллаш уггаре

дика гучуйовлу абдуллаев лечин исбаьхьаллин белхашкахь. турпалхо мила ву аьлла гойтуш йолу билгало, цуьнан персонификаци шатайпа компо-зиционни башхалла ю абдуллаев лечин кхол-ларалин. и турпалхо, дукхачхьолахь, хьалхарчу юьхьехь вистхуьлуш хиларца гучуйулу цуьнан авторца цхьаьна догIу дахаран мехаллин хьесап, цо дахаран хадо мах, церан цхьаьнайогIу фило-софи.

хьалхалерчу литературин турпалхошца юь-стича, стенца Iорайолу лечин турпалхочун ша-тайпаналла, цо дуьненан суьртан хIотто хьесап, цуьнан башхалла?

лечин турпалхочун коьрта башхалла, цуьнан кIорге-ийман ду. амма данне дац и ийман наха-на гайтамна, кепана лелориг. шен дегIа массо а сина пхенаца ийна, берриг а синкхетам схьалаь-цна, турпалхочун лелар а, дахар а динан нийсачу некъа тIе хIоттийна, иймано шеца лело гIиллакх-оьздангалла, собар, кIорггера кхетам шеца болу башхалла ю таханлерчу лечин исбаьхьаллин турпалхочун васт билгалдоккхург. кхузахь ала деза, ша и турпалхо леррина динан Iилма Iамийна Iеламстаг а воцуш, халкъа юкъара могIарера стаг хилар, шен хьежамашца а, дуьненан Iилманца а дуьстича, халкъан хьалхара могIаршкахь иза ве-лахь а. и хьежам а, и дуьненан Iилма а ду лечин турпалхо, шен философски хьесапца бух боцучу кхетаме а валийна, адамийн тIаьххьара хинйолчу хIусаме боьду некъ цунна шарбинарг.

Вола бохуш, кхойкхург воцуш,дийца бохуш, хоьттург воцуш,суо гIун волчу кошах кхоьруш,дугIун долчу чуьртах вогуш,сайн ойланца кIезга уьйрейолу тоба хоьржуш, вогIу.

дахаран кIезигчу хIуманах тоам хилар, на-халахь гIара ца вийлар, вевзаш хила ца лаар, я цIарна тоьлаш хила цалаар, я хьелашца воьттина хила цалаар а ду лечин турпалхочун башхаллех коьртачех цхьаъ. дерриг а бохург санна дам оцу массо а билгалдаьккхинчу хьелашка кхийдачу хенахь, лечин турпалхо дуьненан цIераша, я ба-хамо Iехош вац.

баьчча хила са ца туьйсуш,ЦIарна тола, сий ца къуьйсуш,пайхамаршачул а башхаЯхь ца къуьйсуш, бол ца боьхуш,ВогIу, хоржий и сайн тоба.

кIеззигчу хIуманах а тоам хуьлуш волчу ле-чин турпалхочун аьтто хуьлу «IиндагIехь» ваха,

64

тийналлехь виса. маьрша хила. са маьрша хилар-ца бен делла дац дуьненан исбаьхьаллин хазалла ган. Iаламо хIора денна а, сохьта а хуьйцуш, мас-со а беснашца кхелина хIитто инзаре исбаьхьал-лин суьрташ [6].

амма «IиндагIехь» ваха бохучун маьIна данне а дац, лечин турпалхо дуьненан марзонех Iехалуш цахилар. шен ирачу иэсаца, къегинчу бIаьрсица цунна кхечарел дуккха гIолехь го дуь-нено хIитто исбаьхьаллин суьрташ. Царех кIорге кхетар а, церан буьззина мах хадор а цуьнан ира-чу хьекъалан тоьшалла ду. дахаран а, Iаламан а хазалла, ша адаман са айбина Iаьршашка даккха ницкъ болу, иштта, шен хазаллица хьо талхийна, тилийна дакъазваккха а ницкъ болчу хазаллин массо а цинцах а чам кхеташ ву лечин турпалхо. и хазалла, дуненан марзонаш уггаре хала а, къиза а зиэр ду цунна.

«дуьненан къахьонаш-м хала ма яцарадуьненан марзонаш, шух виса-кх, делаI!»

берриге а нах оцу марзонашка кхийдачу хе-нахь лечин турпалхо царна букъ бетташ хIунда ву-техьа? оцу хаттарна жоп лечин турпалхо-чун коьрта вастаца гучудолу. иза цуьнгахь долу кIорггера ийман ду. оцу иймано ницкъ ло цунна дуьненан марзонех Iеха ца вала.

дуьненан марзонаш, со йина вер вуй-техьшу йовза дезначохь гуттар и ойла?!

хазалле кхочуш цхьа а ницкъ бац дуьненахь. хазалла массо а безаман, йовхонан, дикачу юкъа-меттиган бух бу. хазалло стаг балех а воккху, бале а лоцу. хазалло, заза тосий самадоккхий, ира-кара хIоттадо уггаре кхоьлина са, дегI. ткъа хьанна я стенна къовсалур ду шен хаззалица дуь-ненахь уггаре хаза кхоьллинчунца – йоIца?

сан синна тем хьарамбинчо,хьо суна хьаналйинера-кх.куьзганахь син сибат гинчо,ГIайби тIехь гIенан лар гинчо,кхеттачо хин, цIеран ларах,сан син сан дегIаца бина,хьо боцург, шад боций хиъна,хьо суна хьаналйинера-кх.

безам а, дахарехь кхиндолу, дала хьуна яз а дина, тIехIоьттина зиэр санна, кийрара са паргIате, мукъа доккхучу меттана, дарц хуьлий, и карзахдоккхуш бу лечин турпалхочунна. иза а ю билгало, оцу турпалхочун син маршо тий-наллехь йоцуш, сацам боцуш дIаоьхучу хенаца

а, йистйоцчу паналлехь кхерстачу ойланашца а боьзна хилар, ур-атталла мерза безам а, «синна тем хьарамбинчо» цхьана карзахаллина, зиэрна баийтича санна.

хIоьттинчу хьолехь шен амалца я леларца мел чIогIа шатайпаллица къасталуш велахь а, ле-чин турпалхо, цуьнан массо а барамехь авторца цхьаьнадогIу сурт даймехкан теманца гучудолу. Цуьнца дуьстина ду аьлла хета лечин иллешкахь даймехкан тема къаьсттина эмоциональни сов Iаьткъина хилар, хIунда, махке болу безам хIора тIулгаца, хIора хица, хIора гуца, аренца, Нохчий-чоьн муьлхха а сибатца, шад хилла, са дихкина ву лечин турпалхо. Цундела Нохчийчоь езаран масал хIотта оцу турпалхочунна вац цхьа а да, хIунда, хIара ду и турпалхо кху дуьнен чу ваьлла латта а, иза дIавоьрзур волу лахьта а.

барзана товр ду сан кху Нохчийн мехкан миччара латта.со лийчо векал ду орга а, терк а, муьлхха тIулг – чурт хилла гIатта.

даймехкан темехь авторан а, цуьнан турпа-хочунн а васт цхьаъ хилла дIахIоттар къаьстина гучудолу стихашкахь авторо шен цIе йоккхуш караярца. даймахке болчу безамехь авторо леч-къа а ца до ша а, шен турпалхо а цхьаъ хилла дIахIоттар. оцу темехь авторо шек цхьанна а тур-палхочу а ца тешабо шен даймехкаца йолу юкъа-меттиг дIагайтар, хIунда аьлча, мел къонах и хи-ларх, даймахке болчу безамехь цхьа а турпалхо хилалур вац авторна хьеха Нохчийчоь еза Iамо.

Нохчийн литературехь дуккха бу исбаьхьал-лин белхаш нохчийн къоман исторехь вайн хIора а чIкъуро мел хьегначу тIеман къизаллех, халачу баланех, къаьхьачу заманех лаьцна йазбина. оцу белхийн мjгIарехь, нохчийн къомо и баланаш хIунда хьегна, хIун ду коьрта «бахьана» аьлла гойтуш йина анализ лечин белхашкахь карайо. оцу анализо шех кхоччуш тиэша а во, хIунда, и анализ йинарг шен сица дегIаца оьзданг а волуш, мел шегара хьал иэшош елахь а, нисонна тIера ца волуш, Нохчий къоман сема а хилла дIахIоьттинчу цхьана къонахчо йина дела.

лела цахаар, я Iама цалаар –хIун ду техь гуттар а вайн лазарг, лезнарг?мостагI ма вийцалахь, мостагIчо вахахаийна да суна вуьйцу ца хезна.

Цундела массо а къонахчунна мехала бу цуь-нан хьежам, тергам. масаллина ду цуьнан дахар, цуьнан кхиэтам.

65

пайдаЭЦНа литеРатуРа

1. Гинзбург Л. о литературном герое. л., 1979.2. Бахтин М.М. Эпос и роман (о методологии исследования романа) // бахтин м.м. Вопросы

литературы и эстетики. м., 1975. с. 456.3. Савинков С.В. ISlavica Litteraria (SPFFBU, X) ročník II, číslo 2, 2008.4. Николаев Н.И. дискуссия. 2012. № 3 (21).5. Бурцева Е.А. литературный герой как основная примета литературной эпохи.6. Альбеков Н.Н. Яхь ца луш вогIу дахаран новкъа // таллам. 2014. № 2. с. 56–58.

CHARACTER OF LITERARY HERO IN THE WORKS BY LECHI ABDULLAYEV

© N.N. ALBEKOV

Chechen State University, groznyAcademy of Sciences of the Chechen Republic, grozny

Abstract. The article aims to describe the image of a literary hero in the works of L. Abdullayev. �t is emphasized that the literary hero by L. Abdullayev has a different character from the main personalities of the literature of past yeras. �n particular, it is noted that "piety" is one of the main characteristic feature of a hero by Abdullayev. The article also notes the synchronization of the worldview of the author and the hero of the works.Key words: literary hero, character, creativity, picture of the world.

66

педАГоГИКА

удк: 159.922.4 DOI: 10.25744/tallam.2020.18.1.040

хИНБОлЧУ ГОвЗаНЧИйН ЭТНОКУльТУРах ПайДаЭЦаРЦаКОРмаТаллИН КУльТУРа КхОллаР

© ш.м.-х. аРсалиеВ

Нохчийн Республикан Iилманийн академи, соьлжа-ГӀалаНохчийн пачхьалкхан хьехархойн университет, соьлжа-ГӀала

Аннотаци. Корматалин культурин къепенехь къоман долчо дакъалацар талларна а, дешаран декъехь хинболчу говзанчашна и мехала хилар а гайтарна лерина ю статья. Къоман кльтура хууш хилар кхолларан проблематалларал сов, оха гойту къепенан, хууш хиларан, технологин а кепаш талламан методологин база сана. Къаьсттина тидам т�ебохуьту къоманкультура хууш хиларна хинволчу говзанчинкорматаллин культурин цхьа дакъа и долуш санна. Деран декъехь корматаллин дар лелоран дикалла билгалйокхкхуш долу юьхьсах (личность) лаьцна тайп-тайпана хетарш а гайтина х�окху балха т�ехь. Статьян материалаш зеделлачух пайдаэцаран маь�нехь мехала ю де-шаран декъехь, педагогинин �илманашкахь, вайзаманан дешаран къепенашкахь а къахьоьгучарна.Коьрта дешнаш: корматаллин культура, къоман культура, къоман педагогика, юьхьса, хаарш хи-лар.

фОРмИРОваНИЕ ПРОфЕССИОНальНОй КУльТУРЫ БУДУЩИх СПЕЦИалИСТОв С ИСПОльЗОваНИЕм ЭТНОКУльТУРЫ

© ш.м.-х. аРсалиеВ

академия наук чеченской Республики, г. Грозный чеченский государственный педагогический университет, г. Грозный

Аннотация. Статья посвящена изучению роли этнического компонента в структуре профессио-нальной культуры и обоснованию его важности для будущих специалистов в области образования. Мы рассматриваем проблему формирования этнокультурной компетентности и представляем системный, компетентностный и технологический подходы как методологическую базу иссле-дования. Особое внимание уделяется этнокультурной компетентности как компоненту профес-сиональной культуры будущего специалиста. В статье представлена субъективная оценка раз-личных аспектов личности, определяющих качество профессиональной деятельности в области образования. Материалы статьи имеют практическое значение для специалистов в области об-разования, педагогических наук и современных систем образования.Ключевые слова: профессиональная культура, этнокультура, этнопедагогика, личность, компе-тентность.

Для цитирования: арсалиев ш.м.-х. Формирование профессиональной культуры будущих спе-циалистов с использованием этнокультуры // таллам. 2020. № 1(18). с. 66–72. DOI: 10.25744/tallam.2020.18.1.040.

къоман культура кхоллаялар дIадолало адам дуьнен тIе ма-делли, дерриге дахарехь саццаза дIа а доьду и. Цундела вайзаманан педагогикин уггар хьалха кхочушдан дезачех ду корматал-лин культура кхоллар а, и кхиор а. хьехархочун корматаллин культура оха билгалйоккху дуккха дакъойх лаьтташ, чолхе, кхуьуш йолу дIахIоттам

санна. хьехархочун корматаллин культурин «школашкахь къоман культура дIасаяьржина хиларо, къомаллех дуьзна халкъан культурин суьрташ, демографин хийцамаш, къаьмнаш-на юкъахь зIенаш тасаяларо аьтто бо адамийн, муьлхха а къомах иза хиларх, барамна дуккха йолу къаьмнийн культураш йовза, шен къоман

67

идентичность кхоллаяла бух а кхуллуш» [1, 1760 агIо].

къоман культурин дакъоша гойту адаман къо-маллин а, къомах доьзна а йолу башхаллаш [2–4]. Этнически культура кхолларехь коьрта дакъа ду этнопедагогика [5–6]. «Цундела хинболчу гов-занчийн корматаллин культура кхиарна таллам-бар къаьсттина мехала ду. «Вайзаманан хьехар-хо психологин, методикин, технологин а хаарш, зеделларг долуш хилла Iен везаш вац лаккхара корматаллин говзанчаш Iаморехь, иштта цуь-нан хила деза культурийн вовшех йозуш хиларх, адамийн юкъаметтигех а хаарш; иза кийча хила веза этикетан тIедахкарш а, бакъенаш а ларъян, хьехархочун корматаллин а, юкъара культурин а хаарийн тIегIа билгалдоккхуш йолу корматаллин цхьа могIа билгалонаш а хила еза цуьнан» [7, 158 агIо].

Этнопедагогика педагогикин Iилманан керла дакъа ду, цо гойту этносийн тобанийн дешар а, кхетош-кхиор а муха ду, церан цу тIехь зеделларг, къоман доьзале, этносе, къоман амале, дерриге къоме а хьежамийн оьздангаллин, этикин, эсте-тикин а хьежамаш муха бу а дуьйцу [5].

Этнопедагогикин технологеш кхиор кхо-чушдо дешаран юкъарчу принципийн бух тIехь, амма цуьнан шен методологин а, теоретически а база ю [5, 8]. Этнопедагогико толлу къоман зе-делларг а, йоза дешаран ламасташ а, цундела и Iилманан шакъаьстина дакъа санна еха, цуьнан шен дIахIоттам, методаш, къепе, юкхедилларш а хиларна.

хIора а къоман шен-шен дешаран къепе ю, иза лаьтта историн, ламастийн, къоман ойланийн а сийлаллийн а мехаллийн бух тIехь.

и къепе йоьзна ю къоман башхаллашца, къам дехаш долчу меттиган Iаламан хьелех, халкъан культурин шатайпаналлах а, цо гойту къоман де-шаран коьрта ойла.

Этнопедагогикехь пайдаоьцуш долу тал-ламан некъаш а, кепаш а дукха хиларца цхьаь-на тайп-тайпана а ду. Церан бух тIехь коьрта жамIаш дина этнопедагогикин ламасташна а, цара корматаллин культура йолу адам кхиорна бечу тIеIаткъамна а.

хIокху суьрта тIехь хьехархочун адаман дIахIоттам гайтарца корматаллин культурин а, хьехархочун хаарийн а зIе ю гойтуш [1, 9].

Хьехархочун хаарш

Методологех хаарш

Юкъарчу культурех хаарш

Коммуникативнвни хаарш хилар

Социокультурех хаарш хилар

Информационни хаарш хилар

Хьехархо

Шен хаарийн дукхалла Корматаллин культура

Хьехархочун психикин

дег1ан могашаллин

хьал

Хьехархочун шен

башхаллаш Корматаллин хаарш хилар

Методологех хаарш

Этнокультурех хаарш

Психолого-педагогикин хаарш

Предмет хаар

Хьехархочун модель

68

Этнокультурех хаарш хилар адамех го къоман культурин дIахIоттамех лаьцна цуьнан хьежамех, а хаарех, цо царех пайдаэцарх а. берийн къамал-лин а, психологин башхаллаш, моно- а, полиэт-нически а доьзалшкахь дешаран шатайпаналла, полиэтнически коллективехь халкъийн юкъамет-тигийн башхаллаш, бер кхуьуш долу Iер-дахаран а, культурин а хьелаш, регион кхиаран тIегIа а, регионера къоман дIахIоттам а болуш шайна тIе коьрта тидам берзар оьшуш хьал хIоттарш а ду. Нагахь иштта хьелаш тидаме оьцуш дацахь, дук-кха а культурийн цхьанаэр долчу дуьненахь адам кхетош-кхиоран проблема лаьттар ю. Этнокуль-турин хаарш хиларан коьрта маьIна ду и хаарш долчу адамна шен жигара дар-лелор кхочушдан таронаш хилийтар.

адаман этнокультурех хаарша шайна чу-лоцу адаман ницкъ а, дар – лелорна иза кийча а хилар: этнокультурин ламасташ кхочушдан, ца-рах пайдаэца; тайп-тайпана этнокультураш Iамо; къаьмнийн культурех долу хаарш леха; этнокуль-турин, Iер-дахаран, иштта кхин а цаьрца доьзна хIуманаш девзаш, церан маьIна деш хила; къаьм-нийн юкъара гIуллакхаш, хаттарш къасторехь дакъалаца.

Этнокультурин хаарийн дIахIоттам, юкъ-арчу хетарехь, шена чулоцуш бу хаарийн, дар-лелорийн, эффективни (лаккхара синхаамийн) а маьIнийн агIорхьа вовшашца дозуш долу дакъ-ош.

адаман къомаллин культура кхоллаяран къе-пе лору хьехар, йоза-дешар, дар-лелор, диалог, тIекаре [5]. Этнокультурин хаарш кхолладаларан коьрта кепаш лору шен-шен къаьстина а, шимма цхьаьна а гIуллакх кхочушдар а, коллективехь юкъ-аметтигаш лелор а [10]. и цхьаьна гIуллакхашдар а, юкъаметтигаш а леррина вовшахтоха а тарло (лекцешкахь, дискуссешкахь, конференцешкахь, цхьаьна болхбарехь, и. кх. а адамо гулдина хаарш а, зеделларг а), ша-шаха я цхьадолчу декъана дагалаьцна (беро доьзалан юкъаметтигашкахь, нийсархошца тIекаренашкахь, ловзарехь я къин-хьегамехь, хаамийн гIирсашкахула, и. дI. кх. а хьелашкахь гулдина хаарш а зеделларг а).

иштта этнокультурин хаарш гуш хуьлу тоъал долчу тIегIанехь йоза-дешар хиларехь (цо гIо до къаьмнаш цхьабосса бакъонаш йолуш ларарехь, гIиллакхе хиларехь, шен кхачамбацарш эшорехь), иштта адам шена гонахьарчу хьолах дIакхета кийча хилар (къаьмнийн культурийн цхьаьнаэр тIелацарх, культурин баш -халлаш тIеэцар).

корматаллин культура чолхе хилам бу, шен дIахIоттамехь тайп-тайпана дуккха а дакъош до-луш. Царех цхьаъ ду – этнокультура, и, адаман

дахарехь маьIне хилла ца Iаш, дукха къаьмнех йолчу юкъакъаралехь адамна шен дар-лелорехь оьшуш а ю. хIора болх лерина бу этнокульту-рин маьIна корматаллин культурехь мел доккха ду гайтарна. талламан Iалашо ю этнопедагоги-кин а, этнопедагогикан а технологи ша хинволчу говзанчин корматаллин культура кхолларехь кхо-чушдешдерг билгалдаккхар.

тхешан талламехь оха пайдаэцна синергети-кин, системин, компетентан, технологин а кепех.

системин (къепенан) кенпаца толлуш болчу хиламашка тхо хьовсу вовшашца зIенаш йолуш долчу дакъойх лаьттачу къепенашка санна. маса-ла, хьехархочун корматаллин культура оха толлу хаарш хиларан, педагогикин къепе, и. кх. дерг а санна. Этнопедагогикин технологи тхуна го дар-лелорийн къепе, и дI. кх. а санна.

компетентни (хаарш хилар) кепаца толлу адаман хаарш, Iилма, къинхьегаман шовкъ а, уьш цхьана къепенан дакъош ду [6, 11].

синергетикин (шен лаамехь, ша-шаха) кепе-нехь хIумане хьовсу цхьана а рожехь я низамехь доцуш ша-шен кхиошйолчу къепене санна. оха билгалдоккху синергетика этнопедагокин мета-дологина къаьсттина мехалла йолуш хилар. Эт-нопедагогикин кхиар цхьана рожехь дIа ца доьду, цуьнан дуккха а некъаш ду, цхьа къепе шен хьо-лера кхечу хьоле а хIуттуш [8]. Этнопедагогикин къепе цхьана меттехь лаьтташ, цхьана агIорхьа кхуьуш а яц, шен кхиар кхидолу дакъойн санна хийцалуш а долуш. ша-шаха цхьаьна а кхетта, кхиар дIадолор кхочушхуьлу, нагахь къепе цхьа-наэшшара яцахь, ткъа ишттаниг хуьлу, нагахь къепенах чекхйолуш хIума, ницкъ я хаам бацахь. Этнокультура кхоллаяларан меттигехь и этнокуль-турин информаци (хаам) ю. синергетико дуьй цу оцу я вукху аттрактаро кхоьллинчу меттигех лаь-цна. кхиар кхидIа а дIадахарна тIеIаткъамбеш йолу хьаьрма санна го аттрактор [12]. Цхьанаэш-шара баланс цалаттар къепенан кхиаран индика-тор ю. адам семантически билгалзачу хьелаш-кахь, маьIнийн «къовсамехь» хиларо кхуллу цул а маьIне дерш. кхузахь уьш – этнокультурин син-хаамаш бу [4]. синергетика Iилманехь керла некъ бу, цо толлу тайп-тайпана къепенаш ша-шаха цхьаьнакхетар, кегадаларх низам кхолладаларан законаш, кхоллалуш йолу къепенаш ондда латта-ран а, уьш йохаран а бахьанашший, механизмаш-ший йийца гIерта и [13–14].

технологийн кепехь, хьехархочун дерриге дар-лелор цхьа къепе санна а доцуш, цхьанна тIаьхьа важа кхочушдар вовшахтохар санна ду [15–16]. Этнопедагогически технологи этнопе-дагогикин дар-лелор ду: цуьнан бух, принципаш,

69

коьрта Iалашонаш (идея), ардарш, чулацам, и. дI. кхин а.

адам кхиор – иза беха, хала, дуккха а тIегIанаш долуш гIуллакх ду [17]. Цу белхан ди-каллин гайтамаш оьшуш бу и вовшахтохарон, цуьнан маьIне хиларан а мах хадо, цо аьтто бо диагностика дIаяхьа, Iалашонаш билгалъяха, оьшу гIирсаш схьахаржа, Iалашоне кхачор волу технологеш кхио а.

Этнокультурин хаарийн тIегIа къоман культу-рех долу хаарш дика хиларан, адаман хьуьнаран мах хадорца билгалдохуш ду [18–19]. Н.Г. арза-масцеван, м.л. Воловикован, л.б. Зубаревн, Ф. ченан, т.В. поштареван, иштта дуккха а кхечийн белхийн талламийн бух тIехь оха билгалдехира корматаллин культурин компонентан дакъош; культурин (кхоччуш хаарш а, мехаллех кхетар а, тIедахкарех, хIокху я вукху къоман культурин, цуьнан векалан башхаллех) [20]; каммуникати-ван (механизмаш, кепаш а, къаьмнийн вовшех кхеташ хиларан а, цхьана гIиллакхашдаран а стратегех [21]; Iер-дахаран (культурин вовшаш-ца зIепаш хиларх а, цуьнан тIаьхьалонех а хаарш хилар, культураша вовшийн т1еюзаран шатайпа-наллин къаьмнийн юкъаметтигех дуьненаюкъа-ра – законийн документ, ткъа иштта шен къомах боцчаьрца цхьаьна дар-лелор кхочушдан таро хи-лар [22]; меттанийн – шен къоман, пачхьалкхан, кхечу халкъийн а меттанаш хаар [23].

хинболчу говзанчийн этнокультурех хаарш кхолларехь коьрта некъаш бу: этнокультурин тайп-тайпаналлин мехаллаш къобалъяр [24]; къаьмнашна юкъахь диалог дIаяхьар вовшийн ле-рамбаран бух тIехь; адамийн исторех, географех, культурех, гIиллакхех, ламастех, дахаран кепах, мехаллех лаьцна хаарш Iамор [8, 1340 агIо].

оха леррина йолу материалаш кечйира этно-культурин хаарийн тIегIа билгалдаккхарна лери-на. педагогикин коьрта объекташ хIорш ю: ин-формацин а, культурин а дакъош; синхаамийн а, аксиологин а дакъош; идентификацин элемент а.

леррина долу хаттарш а кечдира оха, церан гIоьнца оха билгалдаьккхира хьехархойн а, де-шархойн а этнокультурех хаарш хIокху барамаш-кахь: къоман культурех хаарийн цхьаалла; шен къомах лаьцна хетарг (маттах, исторех, динах, къоман культурин мехаллех, Iер-дахаран башхал-лех); цхьана къоман векалан санна ша-шен мах хадор; адаман дар-лелоран, кхоллараллин жига-раллин тIегIа а.

Этнокультурах хаарш цхьаьнатохаран тIе-гIанан мах хадорна лерина хаттарш кечдира. Царна юкъадахара къоман культурах, регионера гIарабевллачу нахах, Iилманчех, суртдиллархойх,

актерех, музыкантех, спортсменех, и кх. а, ада-мийн ламасталлин говзаллех: къоман кхачанех, гIиллакхех а, ламастех а, хелхарех а, иллех а, эша-рех а, фольклорах, и. дI. кх. а. иштта цу чудогIу ненан мотт хаар, халкъан гIиллакхаш лелор, къо-маллин, кхин а хаттарш [5, 9].

Нохчийн Республикин вузийн студентийн а, хьехархойн а этнокультурах хаарш талларо аьтто бира хинболчу говзанчийн хаарийн тIегIа билгал-даккха: лакхара, юккъера, лахара. лахара тIегIа билгалдоккху хаттаршна 50% лахара жоьпал да-ларо; юккъера тIегIа – 50% тIера 70% кхаччалц; лакхара тIегIа – 70% тIера 50% кхаччалц, 90% тIера хьала – лаккхара тIегIа.

Экспериментан талламаш дIаболийра кечам-баран муьрера. хиллачу жамIашна талламбаро тIечIагIдира этнокультурин хаарийн тIегIа лахара хилар: хьехархой – 63%, студентийн – 79%; хье-хархойн 7% а, студентийн 1% а бен ца гайтира лакхара тIегIа. Цуьнца доьзна хьехархошна во-вшахтуьйхира корматалла лакхаяккхаран кур-саш.

студенташна лерина иштта болх вовшахтуьй-хира университетехь дешаран хенахь. Царна ле-рина яра тIедузаран курсаш, семинараш, и дI. кх. а.

кечамбаран мур чекхболуш юха а таллам бира хьехархошна. Цуьнан жамIаша гайтира эт-нокультурах церан хаарш дикка лакхадевлла хи-лар: хьехархойн – 7% тIера 16% кхаччалц лаккха-ра тIегIа, и дI. кх. а.

Гайтамашкахь иштта хийцамаш хиларо аьт-то бира Нохчийн Республикин дешаран декъехь этнопедагогикин технологийн кепаш и хаттарш кхочушдарна юкъаозо.

Этнопедагогикин хьалхара тоба лаьттара предметех, курсех, факультативан дешарх, уьш гойтуш яря дешаран заведенийн дешаран пла-наш тIехь: урокаш, лекцеш, семинараш, экскур-сеш я факультативан дешар дIахьош а. урокан Iалашоне хьаьжжина билгалйоккхура цуьнан кеп: урок–диалог, урок-довзийтар, урок-дуьне довзар, урок- «хиламна кхиэлъяр», и. кх. а.

технологийн шолгIа тоба аудиторел арахьа дар-лелоран декъера технологеш яра. Цигахь студенташна хьоьхура тайп-тайпана хьежамаш болчу нахаца цхьаьна гIуллакхашдаран хьелаш довзийтар (идеологийн, къаьмнийн, Iер-дахаран кепан, амалан, и. дI. кх, а). классал арахьара бел-хаш «горга стоьлаш», конференцеш, дешаран сахьташ, юкъараллин а, динан а гIиллакхашца, искусстван белхахошца, историкашца, этногра-фашца цхьаьнакхетарш, хаамийн (мохкталларан а, этнографин а экскурсеш, культурин денош,

70

фестивалаш, викторинаш, хиламашна лерина су-ьйренаш, музейн болх, секцеш, кружокаш, гай-тарш, и. дI.кх. а.), садаIаран-самукъадаккхаран (кегийрхойн а, къоман а даздарш, фольклоран, концерташ, театран гайтарш, къоман а, спор-тан а хьуьнарш къовсарехь дакъалацар, халкъан гIиллакхаш хаархо, и. дI. кх. а).

Зиэрийн-экспериментийн болх дIабаьхьира студентийн шина тайпана группашкахь: талламан а, экспериментан а. шина а тобано Iамош ерга цхьа программа яра. талламийн мур, студентийн барам, этнокультурин хаарийн юьхьанцара тIегIа, программин чулацам а цхьатера бара. талламан тобанехь (тт) цкъа а пайда ца эцнера этнокульту-рин а, этнопедагогикан а ресурсеххий, техноло-геххий. тт-н студенташна хьоьхура ламасталлин технологийн, дешаран предметийн гIоьнца хье-харан кепаш, чулацам я аудиторел арахьара болх а цхьана кепара хийцамаш бина бацара.

Экспериментан тоба (Эт) пайдаэца да-гахь яра этнопедагогикин технологех дешар дIадахьарехь. и технологеш кхоьллина яра этно-логин чулацамна, ламасташна, нохчийн къоман этно-педагогикин гIирсашна а тIехь. хIокху бал-ха тIехь хьахийна гIирсаш а, материалаша ерриге кечйина яра хIокху статьян авторо дакъалацарца. Эт-хь болу хийцамаш гуманитарни дисципли-нех боьзна бара: хьехаран сахьташкахь (хIокху я вукху предметна лерина долу), кечамах чекхбев-ллачу студенташа хьехархочун гIоьнца дешаран заведенин дешаран, кхетош-кхиоран балха юкъа-далош дара къоман культурин дакъош. Эт-н то-

банан занятеш дIаяхьаран методика хийцинера: цу чудогIура нохчийн фольклор, нохчийн къоман духаран башхаллаш йовзар, доьзалехь а, юкъа-раллехь а лела хаар, и. дI. кх. а.; аудиторел ара-хьар вовшахтохарш (къеначарний, заьIапхошний белхех бахар, къовсаман ловзарш а, викторинаш а, музейшка эхар, и. дI. кх. а). Нохчийн Республи-кехь бевзаш болчу нахаца цхьаьнакхетарш (яз-дархой, актераш, и. дI. кх. а).

студенташа дакъалецира къоман культура хаарх йолчу конкусашкахь, викторинашкахь, хи-ламашна леринчу ловзаршкахь къоман театре ба-хара. къаьсттина тидам тIебахийтира этнокуль-турехь хаарш хиларехь меттан хаттарна. Нохчийн меттан хьолах пайдаэцар а, ши мотт Iамор деша-рехь кхетош-кхиорехь аьтто беш ду нохчийн хад-къан Iер-дахаран сурт ма-дарра дIагайта; нохчийн литературин мотт кхиорна, меттан исбаьхьаллин суртхIотторан гIирсаш бовзийтарна, ненан матта-на, фольклорна, литературина а тIе ойла йохуьйту.

Цу кеппара, теоретически а, эксперименталь-ни а белхан гайтамаша хIара жамIаш дан аьтто бо: корматаллин культурин маьIне дакъа ду къоман культурах хаарш хиларехь, хинволчу говзанчина и оьшу къоман идентичность кхолларехь, кхечу культурийн лерамбан а, дуьненан культурин кхи-арехь ша дакъалоцуш хиларх кхета а.

оха тхешан дегайовхо йоьзна этнопедаго-гикин кхиарца, х1уьнда аьлча цо гIо до кхидолу къаьмнаш кхиар довзийта, вовшашкара диканиг, пайдехь дерг, дуьненахь зеделларг довза а, царах пайдаэца а [8].

Оьрсийн маттара гочдинарг Бурчаев Х.Х.

пайдаЭЦНа литеРатуРа

1. Jiménez T.R. (2010). Этническая идентичность: более эластичная связь между этническим происхождением и культурой. Этнические и расовые исследования, 33 (10), 1756–1775. DOI: 10.1080 / 01419871003678551.

2. Jiménez T.R. (2016). Возвращение культуры: истоки клана и этнорациональные направления культуры и достижения. Этнические и расовые исследования, 39 (13), 2385–2390. DOI: 10.1080 / 01419870.2016.1200739.

3. Maffini C.S., & Wong, Y. J. (2015). чувства о масштабах культуры – этническая культура. Набор данных PsycTESTS. DOI: 10.1037 / t40631-000.

4. Synergetics (2000). семинар работает. т. 3. материалы круглого стола «самоорганизация и си-нергетика: идеи, подходы и перспективы». м.: издательство московского государственного университета.

5. Арсалиев С. (2016). Этнопедагогические технологии: лучшие подходы и практики. Недавние патенты на компьютерные науки, 9 (2), 173-184. DOI: 10.2174 / 2213275908666151008212858.

6. Wuttke E., & Seifried J. (2017). компетентность, компетенция преподавателя и компетентность специалистов: введение. профессиональная ошибка компетенции преподавателей, 1–14. DOI: 10.1007 / 978-3-319-52649-2_1.

7. Ахтариева Р. (2017). Формирование межэтнической коммуникации среди будущих учителей-инофонов в многонациональной образовательной среде. DOI: 10.15405 / epsbs.2017.08.02.5.

71

8. Arsaliev Sh. (2014). синергетический подход в этнопедагогике. Наука, технологии и высшее образование: материалы V международной научно-практической конференции, Вествуд, 20 июня 2014. издательский дом Accent graphics communications. Westwood. канада.

9. Arsaliev Sh. (2017). моделирование этнопедагогических технологий. материалы IV между-h. (2017). моделирование этнопедагогических технологий. материалы IV между-. (2017). моделирование этнопедагогических технологий. материалы IV между-народной научно-практической конференции «информационные технологии в науке, менед-жменте, социальной сфере и медицине» (ITSMSSM 2017). DOI: 10.2991 / itsmssm-17.2017.13

10. Писаренко В., Бондарев М. (2016). использование инфографики в преподавании иностранных языков для конкретных целей. Недавние патенты на компьютерные науки, 9 (2), 124–132. DOI: 10.2174 / 2213275908666151006000223.

11. Cohen-Scali V. (ред.) (2012). компетентность и развитие компетенции. DOI: 10.3224 / 86649462 Fahrutdinova, g.Z. (2017). самооценка уровня профессиональной этики в «Физической культу-ре и спорте». DOI: 10.15405 / epsbs.2017.08.02.20.

12. Буданов В.Г. (2009). методология синергетики в постнеклассической науке и образовании. из-дание 3, сост. м.: книжный дом «либроком».

13. Князева Е.Н. (2007). синергетика как симптом (синергетика как симптом (обзор книги «си-нергетика парадигмы»)). синергетика образования. м.: прогресс-традиция.

14. Князева Е., Туробов А. (2000). уникальная наука о единой форме природы. м.: Новый мир. 15. Lebeaume J. (2011). между технологическим образованием и научным образованием. техноло-

гия позиционирования образование в учебной программе, 75–86. DOI: 10.1007/ 978-94-6091-675-5_7.

16. Loveland T. (2012). образовательные технологии и технологическое образование. технологи-ческое образование для учителей, 115–136. DOI: 10.1007 / 978-94-6209-161-0_6.

17. Вирт Дж., Шютте М., Викфорт Дж., Лютнер Д. (2017). саморегулируемое обучение с тек-стовыми материалами как компетенция: структура компетенции и компетенция. оценка ком-петентности в образовании, 75–89. DOI: 10.1007 / 978-3-319-50030-0_6.

18. Кузьмина Е.К., Данилова О.А. (2016). Развитие этнокультурной компетентности студентов в неязыковой гимназии. турецкий онлайн-журнал дизайна, искусства и общения, 6 (JLYSPCL), 1027–1031. DOI: 10.7456 / 1060jse / 068.

19. Stefanenko T.G., & Kupavskaya A.S. (2010). Этнокультурная компетентность как компонент ком-Этнокультурная компетентность как компонент ком-петенции в области коммуникации. психология в России: состояние искусства, 3 (1), 550. DOI: 10.11621 / pir.2010.0027.

20. Lipsett-Rivera S. (2018). культура многонациональной колонии. оксфордская исследовательская энциклопедия истории латинской америки. DOI: 10.1093 / acrefore / 9780199366439.013.466.

21. Orsini-Jones M., & Lee F. (2018). межкультурная коммуникативная компетенция (ICC). меж-межкультурная коммуникативная компетенция (ICC). меж-культурная коммуникативная компетенция для глобального гражданства, 7–23. DOI: 10.1057 / 978-1-137-58103-7_2.

22. Лукьяненко (2010). Формирование социально-профессиональной компетенции студентов фа-культета физкультуры. [Формирование социально-профессиональной компетентности студен-тов кафедры физической культуры]. ученые записки университета имени п.Ф. лесгафта, (62). DOI: 10,5930 / issn.1994-4683.2010.04.62.p49-55. [на русском языке].

23. Писаренко В., Арсалиев Ш. (2016). аудиовизуальные технологии обучения иностранным язы-кам. 2016 IEEE 10-я международная конференция по применению информационно-комму-никационных технологий (AICT). DOI: 10.1109 / icaict.2016.7991793.

24. Manyeruke G., & Cakici E. (2017). образование этнической идентичности, самооценка и пси-хологические симптомы среди третьих лиц культуры. PONTE International Research Researchs Journal, 73 (8). DOI: 10.21506 / j.ponte.2017.8.21.

OF FORMING A PROFESSIONAL CULTURE OF FUTURE SPECIALISTS USING ETHNOCULTURE

© SH.M.-KH. ARSALIEV

Academy of Sciences of the Chechen RepublicChechen State Pedagogical University

Abstract. The article is devoted to the study of the role of the ethnic component in the structure of professional culture and the substantiation of its importance for future specialists in the field of education.

72

We consider the problem of the formation of ethnocultural competence and present systemic, competency-based and technological approaches as a methodological basis for research. Particular attention is paid to ethnocultural competence as a component of the professional culture of a future specialist. The article presents a subjective assessment of various aspects of personality that determine the quality of professional activity in the field of education. The materials of the article are of practical importance for specialists in the field of education, pedagogical sciences and modern education systems.Key words: professional culture, ethnoculture, ethnopedagogy, personality, competence.

73

ХААМ

хIокхул хьалхарчу «талламан» номерехь (№2, 2019, 33–35 агIонаш) чулацамехь салгири-ев асланбекан «Нохчий Нахичеванера дIабахарх лаьцна шерийн йоза (гочдар а, талламбар а)» бал-хана юкъа ца даханера суьрташ. хIокху рогIерчу

номерехь оха юкъахдисина Iилманчин-динан хьехамчин Варандара Несерхоев изновр-моллин шен доларчу архивера куьйгайозанан агIонийн суьрташ довзуьйту журнал дешархошна.

74

75

76

77

Абдулкадыров А.Т., НР Iа гуманитарни талламийн институтан меттан а, литературин а от-Iа гуманитарни талламийн институтан меттан а, литературин а от-а гуманитарни талламийн институтан меттан а, литературин а от-делан белхахо

Абумуслимов А.А., биологин Iилманийн кандидат, доцент, НР Iа Iилманан коьрта секретарь, НР Iа Iаламанан хьолан институтан экологин отделан куьйгалхо

Абумуслимова И.А., НР Iа Iаламанан хьолан институтан геологин а, геоэкологин а секторан белхахо

Альбеков Н.Н., филологин Iилманийн кандидат НР Iа гуманитарни талламийн институтан меттан а литертурин отделан куьйгалхо

Арсалиев Ш.М.-Х., педагогикин Iилманийн доктор, профессор, НР Iа член-корреспондент, Нпху Iилманан а, дуьненаюкъара а дар-лелоран проректор, НР Iа гуманитарни талламийн институтан этнологин отделан белхахо

Берсанов Р.У., медицинин Iилманийн доктор, НР Iа Iаламанан хьолан институтан экологин отделан белхахо

Гайрбеков А.Я., историн Iилманийн кандидат, Нпху белхахо

Даукаев А.А., геологин а минералогин Iилманийн доктор, НР Iа Iаламанан хьолан институ-Iа Iаламанан хьолан институ-а Iаламанан хьолан институ-тан геологин а, геоэкологин а секторан белхахо

Даукаев Аслан А., НР Iа Iаламанан хьолан институтан геологин а, геоэкологин а секторан белхахо

Сайдумов Д.Х., юриспруденци Iилманийн доктор, доцент, НР Iа гуманитарни талламийн ин-Iа гуманитарни талламийн ин-а гуманитарни талламийн ин-ститутан къилбаседа кавказан халкъийн историн отделан белхахо

Сайдумов М.Х., х.и. ибрагимовн цIарах йолчу РIа кIти белхахо

Салгириев А.М., талламхо

Хизриев Х.А., историн Iилманийн кандидат, НР Iа гуманитарни талламийн институтан къил-Iа гуманитарни талламийн институтан къил-а гуманитарни талламийн институтан къил-баседа кавказан халкъийн историн отделан белхахо

Хасанова М.И., НР Iа Iаламанан хьолан институтан биологин отделан белхахо

АВТореХ БоццА ХААМАШ

78

Абдулкадыров А.Т., н.с. отдела языка и литературы иГи аН чР

Абумуслимов А.А., к.б.н., доцент, главный учёный секретарь аН чР, заведующий отделом экологии ипР аН чР

Абумуслимова И.А., н.с. сектора геологии и геоэкологии ипР аН чР

Арсалиев Ш.М.-Х., д.п.н., профессор, член-корреспондент аН чР, проректор чГпу, г.н.с. от-дела этнологии иГи аН чР

Берсанов Р.У., д.м.н., г.н.с. отдела экологии ипР аН чР

Гайрбеков А.Я., к.и.н., чГпуДаукаев А.А., д.г.-м.н., г.н.с. отдела геологии и минерального сырья ипР аН чР

Даукаев Аслан А., м.н.с. отдела геологии и минерального сырья ипР аН чР

Сайдумов Д.Х., д.ю.н., г.н.с. отдела истории народов северного кавказа иГи аН чР

Сайдумов М.Х., н.с. лаборатории по исследованию социально-политических, правовых и ду-ховных процессов кНии РаН им. х.и. ибрагимова РаН

Салгириев А.М., исследователь

Тесаев З.А., м.н.с. отдела этнологии иГи аН чР

Хизриев Х.А., к.и.н., в.н.с. отдела истории народов северного кавказа иГи аН чР

сВедеНИЯ оБ АВТорАХ

79

талламНаучно-образовательный журнал

академии наук чеченской Республики№ 1 (18), 2020

корректор – Бурчаев Х.Х.дизайн и вёрстка – Хасиева А.В.

подписано в печать 07.05.2020. Выход в свет 14.05.2020.

Формат 60х84/8. печать офсетная.усл. печ. 9,3. тираж 300 экз. Заказ № 027-20

свободная цена

80

отпечатано в тип. ип тагиева Р.х.с электронного оригинал-макета.

адрес типографии: 3677912, г. махачкала, ул. батырая, 149