Kaartbeeld (deelgebied)

AlterrAtlas 2010

2 LGN6, Gerard Hazeu

Inhoud

6 Geschiktheidskaart, Fokke Brouwer

4 Bodemkaart Krimpenerwaard, John Mulder

8 Agenda Vitaal Platteland (AVP), Wies Vullings

12 HGN, Henk Kramer

10 Bodemkaart, Folkert de Vries

14 Puntinformatie 1850, Gert van Dorland

16 Historische geografie, Chris de Bont

18 LANMAP, Sander Mücher

20 Drentse Aa, Gilbert Maas

22 Natura 2000/TMK 1850, Rienk-Jan Bijlsma

24 Westerwolde 1829, Ruut Wegman

Landelijk Grondgebruiksbestand Nederland 6 (LGN6) - Uitsnede Wageningen en omgeving

2

Het LGN6ras-bestand heeft ten opzichte van LGN5 enkele belangrijke veranderingen ondergaan. LGN6 is volledig gebaseerd op Top10vector en niet op haar voorganger LGN5 zoals dat in het verleden het geval was. LGN5 heeft namelijk zijn voorganger LGN4 als geometrische/thematisch basis. Daarnaast is het stedelijk gebied in LGN6 gedefinieerd met behulp van BBG/BG2003 en is de natuur overgenomen uit BKN2007. De methodiek voor het maken van het bestand LGN6ras bestaat uit de volgende twee hoofdstappen: - een object-georiënteerde classificatie en- een pixel-classificatie.De object-georiënteerde classificatie is onder-verdeeld in een classificatie van agrarische en niet-agrarische gebieden. De object-georiënteerde classificatie van het niet-agrarische gebied bestaat uit de bepaling van het stedelijk gebied, het monitoren van landgebruiksveranderingen en het toekennen van LGN-klassen (LGN6ras-code). De classificatie van de agrarische percelen komt sterk overeen met de voor LGN5 gevolgde methodiek.

LGN6, Alterra, WURGerard Hazeutel.: 0317 481928email: Gerard.Hazeu@wur.nlwww.lgn.nl 3

Het LGN6-bestand onderscheidt 39 landgebruiks-typen. Het is een landelijk rasterbestand met een ruimtelijke resolutie van 25*25 meter en met als referentiejaren 2007/2008. In het bestand worden de belangrijkste landbouwgewassen, bos, water, natuur en stedelijke klassen onderscheiden. Voor een uitsnede zijn het landgebruik LGN6 (boven) en LGN5 (onder) weergeven met in het midden het LGN6 monitoringsbestand (LGN6 geaggregeerd naar 8 klassen) met in het zwart de werkelijke landgebruiksveranderingen tussen LGN5 en LGN6.

Legenda1 - agrarisch gras2 - mais3 - aardappelen4 - bieten5 - granen6 - overige landbouwgewassen8 - glastuinbouw9 - boomgaarden10 - bloembollen11 - loofbos12 - naaldbos16 - zoet water17 - zout water18 - bebouwing in primair bebouwd gebied19 - bebouwing in secundair bebouwd gebied20 - bos in primair bebouwd gebied22 - bos in secundair bebouwd gebied23 - gras in primair bebouwd gebied24 - kale grond in bebouwd gebied25 - hoofdwegen en spoorwegen

26 - bebouwing in het buitengebied28 - gras in secundair bebouwd gebied30 - kwelders31 - open zand in kustgebied32 - duinen met lage vegetatie33 - duinen met hoge vegetatie34 - duinheide35 - open stuifzand en/ of rivierzand36 - heide37 - matig vergraste heide38 - sterk vergraste heide39 - hoogveen40 - bos in hoogveengebied41 - overige moerasvegetatie42 - rietvegetatie43 - bos in moerasgebied45 - natuurgraslanden61 - boomkwekerijen62 - fruitkwekerijen

Voor uitgebreide informatie over LGN6 kunt u Alterra-rapport 2012 (Hazeu et al., 2010) raadplegen.

4

Bodemkaart landinrichtingsgebied Krimpenerwaard

5

Toelichting op de bodemkaartDe Krimpenerwaard bestaat grotendeels uit broek- en bosveen en ligt 1 tot meer dan 2 m beneden de zeespiegel. Ieder jaar zakt het maaiveld verder met 0,3 tot 0,5 cm. Het is haast niet te bevatten, dat het centrum van de Krimpenerwaard zo’n 1000 jaar geleden meer dan 3 meter hoger lag dan nu. Binnen een tijdsbestek van een paar eeuwen zagen de bewoners kans om de broekbossen van de Krimpenerwaard om te toveren tot een weidelandschap met een uitgesproken dominant, opstrekkend verkavelingspatroon. Het raamwerk van deze grootscheepse ontginningsactiviteiten is voor een groot deel gespaard gebleven. De getijdewerking op Lek en Hollandse IJssel nam in de 11e eeuw na Chr. steeds meer toe, waardoor de randen van de Krimpenerwaard bij vloed overstroomden. Zo ontstond een ingewikkeld patroon van getijdekreken. In de geulen en vlak daarnaast kwam kalkrijke, lichte zandige klei tot afzetting. Door inversie zijn de voormalige kreken als smalle kronkelende ruggetjes in het landschap zichtbaar. In het binnenland kwam door de maaiveldsdaling als gevolg van oxidatie van het veen een aantal voormalige rivierstroompjes aan de oppervlakte te liggen. Hun beddingen bestaan uit rivierklei. Ook zij manifesteren zich als smalle kronkelende ruggetjes in het landschap. De middeleeuwse bewoning concentreerde zich langs de grote rivieren en langs de ontginningsassen in het centrum van de Krimpenerwaard. Direct achter de boerderijen lagen de bemeste weilanden. De mest bestond uit slootbagger, huisvuil uit de grote steden en stalmest vermengd met zand. Ook de vele hennepakkers verspreid over de Krimpenerwaard werden bemest. Ver van de boerderijen vandaan bevonden zich de schraallanden. Ze werden één maal per jaar in juli/augustus gemaaid. In die stilte en rust verscheen menig eendenkooi verscholen in hoog opgaand geboomte. De afwatering van het gebied geschiedde aanvankelijk via sloten en weteringen op de rivieren; na de bedijking eerst nog via sluizen en later via windmolens. De afdamming van de Hollandse IJssel in 1285 bij Klaphek tegenover Vianen leidde tot een toename van de getijdewerking op die rivier. Tussen Krimpen en Gouda werd een diepe bedding uitgeschuurd, waardoor de waterhuishouding van de Krimpenerwaard naar de Hollandse IJssel kantelde. We vinden de meeste boezems langs de Hollandse IJssel. Tussen Lekkerkerk en Bergstoep bevindt zich een oude kronkelwaard van een voorloper van de Lek, de Nes genaamd. De kronkelwaard is opgebouwd uit rivierzand en -klei. Het hoogste gedeelte van dit gebiedje ligt op circa 70 cm + NAP; het centrum van de Krimpenerwaard op meer dan 2 m – NAP. Duizend jaar geleden lag het cenrum van de waard hoger dan de Nes.

John Muldertel.: 0317 481577email: John.Mulder@wur.nl

Schaapjeszijde

Vlist

Schraallanden

Oude veenkade Lijnbaan

Boerderij

Julianadorp

Schagen

Wieringerwerf

Medemblik

Wervershoof

1.1

1.1

1.1

1.1

2.3

1.2

1.1

1.3

2.4

1.1

2.3

1.1

1.1

1.1

2.4

1.1

1.3

1.3

1.1

1.1

1.1

1.3

1.3

1.1

1.3

1.1

1.2

1.2

1.1

1.41.4

1.1

1.1

2.3

1.1

2.4

1.2

1.4

1.1

1.3

1.3

1.1

1.1

1.1

2.31.2

2.4

1.1

1.1

1.1

1.4

2.4

1.4

1.1

1.4

1.1-1.0

1.2

2.3

1.4

1.1

1.1

1.1

1.1

1.2

-1.0

1.4

1.1

1.41.1

1.1

1.2

1.3

1.1

1.1

1.11.1

1.1

2.4

1.1

1.1

1.1

1.3

1.3

3.0

1.3

1.4

2.1

-1.0

1.4

1.1

1.2

2.1

1.1

1.1

2.4

1.1

1.4

1.4

1.1

1.1

2.3

1.1

1.3

3.0

-1.0

1.1

1.4

2.43.0

2.4

2.4

2.4

1.4

-1.0

2.3

-1.0

1.1

2.4

1.1

2.1

1.1

2.4

-1.0

1.2

1.1

2.4

2.4

2.4

1.4

2.3

3.0

3.0

2.4

1.1

1.1

1.3

-1.0

1.1

1.3

1.1

2.4

3.0

2.4

1.1

2.4

1.1

-1.0

1.1

3.01.1

2.1

1.2

2.4

2.4

1.2

2.4

2.4

2.4

1.1

2.1

2.4

-1.0

1.4

1.1

1.1

3.0

1.1

2.4

3.0

2.4

2.33.0

1.41.1

2.4

-1.0

-1.0

2.4

1.3

2.3

3.0

1.1

1.1

3.0

2.1

1.4

2.4

-1.0

-1.0

-1.0

1.1

1.1

-1.0

-1.0

-1.0

3.0 1.1

-1.0

3.0

3.0

-1.0

-1.0

3.0

-1.0

-1.0

-1.0

1.1

3.0

2.4

2.4

3.0

1.2

1.1

Geschiktheidskaart voor bloembollen (WIB-C) in Noord-Holland

0 2 4 6 81Kilometers

6

7

Tabel Bodemgeschiktheidsklassen voor continue of periodieke bloembollenteelt in Noord-Holland1 Gronden met ruime mogelijkheden 1.1Weinig teeltrisico voor continue bloembollenteelt met uitzondering van narcissen; goed te beheersen gunstige grondwaterstanden (kalkrijk, humus-en kleiarm duinzand tot >120 cm -mv.). 1.2 Weinig teeltrisico voor continue bloembollenteelt met uitzondering van hyacinten; redelijk te beheersen gunstige grondwaterstanden (kalk-, klei-en leemarm matig fijn of matig grof zand tot >120 cm -mv.). 1.3 Enig teeltrisico voor bloembollenteelt; enige tekortkomingen t.a.v. de water-en/of luchthuishouding. 1.3.1 Bovendien extra teeltrisico voor narcissen. 1.3.2 Bovendien extra teeltrisico voor hyacinten. 1.3.3 Bovendien extra gevoeligheid voor te grote dichtheid van de wortelzone. 1.4 Enig teeltrisico door vochttekort en slechts periodieke mogelijkheden voor tulpenteelt en enkele bijgewassen, zoals gladiolen en bolirissen; hoog opbrengstniveau; niet gemakkelijk mechanisch rooibaar i.v.m. kluiten en huidbeschadiging (goede zavelgronden en recent gescheurde, zeer humeuze tot humusrijke zwaardere kleigronden). 2 Gronden met beperkte mogelijkheden 2.1 Matig teeltrisico voor continue bloembollenteelt met zeer ruime vruchtwisseling (matige tekortkomingen door wateroverlast en/of vochttekort). 2.2 Matig teeltrisico voor continue bloembollenteelt met ruime vruchtwisseling (matige tekortkomingen door wateroverlast en/of vochttekort). 2.3 Matig teeltrisico voor bloembollenteelt (matige tekortkomingen door wateroverlast en/of vochttekort, of de profielopbouw). 2.4 Matig teeltrisico voor periodieke tulpenteelt en enkele bijgewassen, zoals gladiolen en bolirissen (matige tekortkomingen door wateroverlast en/of vochttekort). Tot deze klasse behoren ook gronden met een storing in de verticale waterbeweging, slempgevoeligheid en wat te zware gronden. 3 Gronden met weinig mogelijkheden Dit zijn gronden met ernstige beperkingen door wateroverlast en/of vochttekort, de verkruimelbaarheid of de profielopbouw met betrekking tot de kwaliteit van het geoogste product.

Fokke Brouwertel.: 0317 486521email: Fokke.Brouwer@wur.nlDHV / Alterrra Brouwer, F., J. Gallero en M. ten Kate, Pilotproject bodeminformatie landbouw voor Provincie Noord-Holland, gepubliceerd: 2009, 56 pp.

Legendageen data1.1

1.21.3

1.3.31.4

2.12.2

2.32.4

3.0

Meerjarenprogramma Vitaal Platteland (AVP) 2007-2013

8

Wies Vullingstel.: 0317 481726email: wies.vullings@wur.nl 9

In april 2004 is de ‘Agenda voor een Vitaal Platteland’ (AVP)gepresenteerd als de gezamenlijke beleidsvisie van de ministeries LNV, VROM en V&W om het platteland gereed te maken voor toekomstige veranderingen. De Agenda voor een Vitaal Platteland gaat uit van een integraal perspectief en richt zich op de economische, ecologische en sociaal-culturele aspecten van het platteland. Uitgangspunt voor de beleidsuitvoering is het Meerjarenprogramma AVP welke in februari 2006 gereed is komen en de Wet Investering Landelijk Gebied (WILG). Om de voortgang van het beleid te toetsen en de mate van realisatie van het ingezet beleid te verklaren is de monitor Agenda Vitaal Platteland opgesteld. De monitor bevat echter alleen cijfermateriaal per provincie. Dit maakt het moeilijk om voor te stellen wat het beleid in het veld teweeg brengt. Om de monitor aansprekender te maken is een module ontwikkeld waarin door middel van panoramafoto’s wordt ingezoomd op een aantal plaatsen waar in het kader van het AVP veranderingen gaande zijn. Ieder jaar wordt op precies dezelfde plek een panoramafoto gemaakt om de veranderingen te monitoren. Daarnaast wordt er extra informatie gegeven over de projecten die op die plek uitgevoerd worden. Zowel de monitor als de panorama-module zijn gemaakt in opdracht van het ministerie van LNV (Domein NLP). Ze zijn gemaakt en worden beheerd door Wageningen Universiteit en Research Centrum (WOT N&M en Centrum voor Geo-Informatie).

Wageningen

Bennekom

Veenendaal

Renkum

Y30VII

pZg23III

Y30VII

Rd90AVII

hVcII

Rn52A-

Y30VII

bEZ30VII

Rn95CVI

Y21VII

pZg21III

Rn67CV

Rn52A-

kWzII

cHn21VII

Rn95AVI

kWzII

zEZ21VI

Rd90AVI

Rn47CV

cY30VII

Hn21IV

zVzII

Rn95CVI

Rd90AVI

hVzI

Hn21III

Rn67CVI

Rd90A-

Rd90CVI

Rn44CIII

Rd90AVI

bRn46CV

Rn67CV

zEZ21VII

Rd90A-

zVcII

Rn52A-

Rd10AVII

Y21VII

zEZ21VI

pZg21III

pZn23IV

pZn21II

EZg21III

Rn95CVI

Y21VII

Hn21III

bEZ30VII

pVcII

hVcI

Rd90AVII

Rd90AVI

zEZ21VII

Rd90A-

Rn44CV

cHn21III

VzI

VoI

Hn21III

pVcII

kWzII

Hn21III

Rd90A-

cHn21III

pZg23II

VzI

pZg23III

Rn52A-

Rd10AVI

Rd10AVI

cHn21VI

Rn52A-

pZg23III

Rn62CII

Rd90A-

cHn21VI

cHn21III

vWzII

zEZ21VI

zEZ21VI

vWzII

pZn21II

Rv01CII

cHn21III

pVcII

bEZ30VI

Hn21II

Rn95AVI

cHn21VI

Rn95A-

cHn21VI

Rn62CV

zWzII

zEZ21VI

VoI

Rd90A-

Hn21III

Rn95CVI

VoI

Rd90AVI

zEZ21VII

Rn52A-

hVcII

Rn95A-

zEZ21VI

zEZ21VII

Hn21III

pZg23III

vWzII

Rn67CVI

zEZ30VII

zEZ21VII

Hn21III

zVcI

Rn52A-

Rd90A-

zEZ30VII

VoI

Rn47CV

bEZ21VIcHn21

VIzEZ21

VII

zVzII zEZ21

VI

Rn95A-

bEZ21VI

pZg21II

cHn21VI

zEZ21VIIzEZ21

VI

Rn95CVI

Rd90AVIIRn67C

Vb

cHn21III

pZn21III

Rn44CV

Bodemkaart van Nederland, schaal 1 : 50 000

10

gMn85CV

Mn25AVI

Mn35AVb

Mn15CVb

Mn15CVb

Mn35AVb

Mn25CV

Mn25CV

Mn25AVI

Mn15AVI

Mn15CVb

gMn85CV

Mn15AVI

Mn85CV

gMn83CV

Mn15CVb

gMn53CV

Mn25AVb

Mn25CV

Mn15AVI

Mn15CVb

gMn85CV

Mn45AV

Mn15CVb

Mn25CV

Mn35AV

Mn35AV

Mn85CV

gMn83CV

Mn25CV

Mn45AV

Mn25CVb

Mn15AVI

Mn25AIII

Mn15CVb

Mn25CIII

Mn15AVI

Mn25AVb

Mn85CIII

Mn45AV

Mn25CV

Mn35AV

Mn85CV

Mn35AV

Mn15AVI

Mn25CVb

Mn25CV

gMn25CVb

Mn15AVI

Mn15CVb

Mn15CVb

Mn25CV

Mn25AVI

gMn83CV

kMn68CV Mn85C

VgMn83C

V

Mn25CVb

gMn83CV

Mn15CVb

Mn15CVb

Mn85CIII

gMn83CV

Mn25CVb

gMn85CIII

Mn15AVI

Mn25CV

De Bodemkaart van Nederland, schaal 1 : 50 000, geeft ruimtelijke informatie over de bodemopbouw tot globaal 1 meter diepte. Met grondwatertrappen wordt informatie gegeven over de grondwaterstanden ten tijde van de kartering.

Bron: Bodemkaart van Nederland, schaal 1 : 50 000Auteur: F. de Vriestel.: 0317 486512email: folkert.devries@wur.nlwww.bodemdata.nl 11

Verschillen in bodemopbouw zijn in kaart gebracht via een uitgebreide veldverkenning, waarbij per 100 ha 10 tot 20 grondboringen worden verrricht. Aan de hand van de gegevens van deze boringen en allerlei landschappelijke kenmerken is de begrenzing van de verschillende bodemtypen bepaald.

De bodemkundige informatie op de bodemkaart heeft betrekking op de aard en samenstelling van de bovengrond (grondsoort) met een verdere onderverdeling naar bodemvorming, veensoort, afwijkende lagen in het profiel, aanwezigheid van kalk en verstoringen door vergraving en egalisatie. De kaart geeft meestal geen bodemkundige informatie over de stedelijke gebieden.

LegendaZeekleigronden

Mn15A Kalkrijke poldervaaggronden; lichte zavel, profielverloop 5

Mn25A Kalkrijke poldervaaggronden; zware zavel, profielverloop 5Mn35A Kalkrijke poldervaaggronden; lichte klei, profielverloop 5

Mn45A Kalkrijke poldervaaggronden; zware klei, profielverloop 5Mn15C Kalkarme poldervaaggronden; lichte zavel, profielverloop 5

Mn25C Kalkarme poldervaaggronden; zware zavel, profielverloop 5Mn85C Kalkarme poldervaaggronden; klei, profielverloop 5

gMn53C Knippige poldervaaggronden; zavel, profielverloop 3

gMn83C Knippige poldervaaggronden; klei, profielverloop 3gMn25C Knippige poldervaaggronden; zware zavel, profielverloop 5

gMn85C Knippige poldervaaggronden; klei, profielverloop 5

kMn68C Knippoldervaaggronden; zavel en lichte klei, profielverloop 4, of 4 en 3Algemene onderscheidingen

Oude bewoningsplaatsenWater

Historisch Grondgebruik Nederland 1900 (HGN 1900)

12

HGN, Alterra, WURHenk Kramertel.: 0317 481816email: henk.kramer@wur.nlwww.hgnnederland.nl 13

HGN 1900

Historisch Grondgebruik Nederland 1900graslandakker en kale grondheide en hoogveenloofbosnaaldbosbebouwing en wegenwaterrietmoerasstuifduinen en zandplatenoverig

De verschillende edities van het HGN geven het grondgebruik van Nederland weer voor geselecteerdetijdstappen in het verleden. De bron voor de HGN bestanden zijn historische topografische kaarten. HGN edities van 1900, 1960, 1970, 1980 en 1990 zijn beschikbaar. Het referentie jaar voor het grondgebruik is niet exact het genoemde jaartal, deverkennings data van de gebruikte topografische kaarten kan tot vijf jaar voor of na het genoemde jaartal liggen.Het HGN1900 bestand heeft een ruimtelijke resolutie van 50*50 meter, de edities van 1960 en later 25*25 meter.

HGN 1990

graslandakker en kale grondheide en hoogveenbosbebouwing en wegenwaterrietmoerasstuifduinen en zandplatenbebouwd gebiedkassen

HGN 1960

Historisch Grondgebruik Nederland 1960 - 1990

Puntinformatie van Nederland in 1850

14

Gert van Dorlandtel.: 0317 481693email: gert.vandorland@wur.nl 15

De puntinformatie van Nederland in 1850 is vervaardigd met de Topografische Militaire Kaart uit 1850 (TMK) als basis. (kaartje links boven)Omdat de gekleurde TMK bladen niet in alles een duidelijk beeld geeft, is daarnaast gebruik gemaakt van de zwart/wit versie van de TMK (links midden) en de Bonne kaarten van 1900. (links onder)Het puntenbestand bevat de belangrijkste puntinformatie die de TMK verschaft. In het kaartje boven is te zien waar de punten van1850 in de huidige topografie zich bevinden ofdat ze verdwenen zijn.In het kaartje onder is de verdeeldheid te zienvan de de ruim 20000 punten die het bestand heeft.

LegendaKerkKlooster/AbdijPastorijKerkhofKapelKruisHunnebedKasteelHuis met grachtHuis/buitenplaats

JagershuisWindmolen/poldermolenWatermolenZaagmolenKorenmolenPapiermolenOliemolenSchansVestingwerkenVerdedigingswerkenFortBatterijSchaapskooi

SchoolStationSteenovenPanovenKalkoven

TolBrouwerijWegwijzerHerbergTerpVuurtorenVeerVoetveerWerfEendenkooiSluisStoomgemaalHavenDokBaakBoeiOverig

Papierfabriek

Ruïne

Historische geografie van de Diemer- en Overdiemerpolder (800-1350 na Chr.)

16

17

BRONBont, Chr. de, 2008. Vergeten land; ontginning, bewoning en waterbeheer in de westnederlandse veengebieden (800-1350). Dissertatie Wageningen Universiteit. Wageningen (in 2009 verschenen als Alterra Scientific Contributions 27. Wageningen).Bont, Chr. de, i.v. Apud Amestelledamme - bij Amsterdam; een historische geografie van de veen-gebieden in en rondom Amsterdam (800-1350 na Chr.).Topografie: Topographische en Militaire Kaart van het Koningrijk der Nederlanden van ca. 1850, oorspronkelijke schaal 1:50.000

Schematische voorstelling van de ontwikkeling, aard, oxidatie, klink en indicatieve hoogte boven zee-niveau van de toppen van het veen rond 800 na Chr.; kleiafzettingen in de eutrofe veenontwikkeling (bosveen) zijn niet aangegeven (De Bont, 2008, p. 98, afb. 39)

Vanaf de 10de eeuw is het reliëfrijke veenlandschap rondom Amsterdam in gebruik genomen door boeren die er aanvankelijk een gemengd bedrijf konden uitoefenen. Bij de besloting van het gebied hielden ze optimaal rekening met de hoogteverschillen in het veen, niet alleen om een maximale ontwatering te bewerkstelligen maar ook om een optimale waterberging zeker te stellen. Het interne waterbeheer werd gereguleerd door een stelsel van zij- en achterkaden en brede zijdwenden. De boerderijen lagen als hoevenzwerm verspreid in het ontgonnen gebied, waarbij elke hoeve wel in het eigen perceel lag. Na verloop van tijd daalde door ontwatering en veraarding van het veen het maaiveld zo snel dat de akkers vernatten en men zijn heil door een nieuwe ontginningsfase hogerop in het veen moest gaan zoeken. De sloten werden verlengd, waarbij rekening werd gehouden met een doorde eerdere ontginningen gewijzigde veenmorfologie, waardoor de knikken in de verkaveling verklaard kunnen worden. De boerderijen volgden het ‘opgeschoven’ akkerland, waarbij de tweede generatie boerderijen zich meestal lineair hergroepeerden langs de oorspronkelijke achterkade van de eerste ontginningsfase. Omdat er over deze ontginningsperiode weinig in de geschreven bronnen is terug te vinden, is vanuit de klassieke historische geografie een methodiek ontwikkeld waarbij gebruik gemaakt wordt van niet alleen historische en paleogeografische gegevens en inzichten, maar ook de

betekenis van het topografisch archief als bron, zoals dat zich van de Kadastrale Minuten van ca. 1830 en de Topographische en Militaire Kaart van het Koningrijk der Nederlanden van ca. 1850 laat aflezen en analyseren, voor dit type onderzoek is uitgewerkt. Deze aanpak bleek voor de ontginnings-, bewonings- en vroege waterstaats-geschiedenis van de veengebieden in laag-Nederland tot geheel nieuwe inzichten te leiden en nogal ontmythologiserend uit te werken.

Natuurlijk landschap vóór ca. 1000 na Chr. voedselrijk vlakliggend veen (eutroof) voedselrijk-voedselarm hellingveen (mesotroof) voedselarm hoogliggend veen (oligotroof) waterscheiding de Muiderberg veenriviertje (natuurlijke waterloop) het Almere en het kweloog NaardermeerOntginnings- en bewoningssporen vanaf ca. 1000 na Chr. ontginningsrichting achterkade zijkade zij-/achterkade aangetaste, of jongere verkaveling, onland brede zijdwende; mogelijk brede zijdwende 12-13e-eeuwse kerk(locatie); bij benadering locatie van mogelijke voorganger 12e-eeuwse archeologische site; idem: 1033 na Chr.

Znr_fo

Znr_op

Chs_al

Cms_ha

Cls_al

Mmr_fo

Cmr_fo

Mls_al

Cms_pa

Znr_sh

Zmr_fo

Chr_haMhs_al

Mhs_fo

Mhr_sh

Chr_fo

Ahs_al

Mhr_fo

Mmr_sh

Mhs_ha

Cms_fo

Mms_fo

Cmr_ha

Mms_ha

Ahr_fo

Chs_fo

Zar_op

Zhs_fo

Mlr_pc

Chs_ha Chr_al

Mhr_ha

Mhr_al

Cls_fo

Zmr_al

Mhs_sh

URBAN

Mls_ha

Cls_ha

Mmr_ha

Mmr_al

WABOD

Zms_al

Mhr_pc

Zlr_pc

Zhs_al

Mlr_foMls_fo

Mnr_fo

Mlr_af

Mls_pc

Europese Landschapsclassificatie: LANMAP

18

19

LANMAP is een nieuwe Europese hiërarchische landschapsclassificatie. Het betreft een transparante, reproduceerbare, flexibele en gebruiksvriendelijke methode om landschappen te karteren en in te delen in verschillende klassen. Omdat er veel regionale verschillen in landschappen bestaan, is het van cruciaal belang om de juiste balans te vinden tussen het verminderen van de inherente complexiteit en het behoud van een adequaat detailniveau. Tegen deze achtergrond is LANMAP opgezet, gebruikmakend van beschikbare segmentatie- en classificatietechnieken en hoge-resolutie digitale pan-Europese milieubestanden. Validatie van LANMAP is uitgevoerd door de vergelijking met tien nationale geogerefereerde landschapsclassificaties en een enquête onder Europese milieu - en onderzoeksinstituten. Een belangrijke conclusie was dat LANMAP een consistent beeld geeft voor heel Europa en daarmee een gemeenschappelijke classificatie- en communicatietool biedt. Echter het kan de nationale landschapsclassificaties zeker niet vervangen, die vaak meer informatie bezitten over regionale verschillen. In andere woorden, LANMAP biedt vooral een waardevol Europees kader.Contact persoon: Sander Mücher (Sander.mucher@wur.nl)Website (downloads): http://www.alterra.wur.nl/UK/research/Specialisation+Geo-Information/Projects/lanmap2Publicaties: Mücher, C.A., Klijn, J.A., Wascher, D.M., Schaminée, J.H.J., 2010. A new European Landscape Classification (LANMAP): A transparent, flexible and user-oriented methodology to distinguish landscapes. Ecol. Indicat., 10 (2010) 87–103.Mücher, C.A., 2009. Geo-spatial modelling and monitoring of European landscapes and habitats using remote sensing and field surveys. PhD thesis Wageningen University, Wageningen, The Netherlands, ISBN 978-90-8585-453-1, 269 pp.

LegendMasks

URBANWABOD

1.Arctic2. Boreal3. Atlantic

Ahr_foAhs_paAhs_haAhs_fo

4.AlpineZlr_pcZhr_alZhr_foZhs_alZhs_pcZhs_haZhs_foZmr_alZmr_paZmr_foZmr_shZmr_op

Zms_alZms_paZms_foZms_opZnr_foZnr_shZnr_opZar_alZar_opZas_op

5.MediterraneanMlr_afMlr_alMlr_pcMlr_foMls_alMls_haMls_shMls_weMlo_alMhr_afMhr_alMhr_pcMhr_pa

Mhr_haMhr_foMhr_shMhs_afMhs_alMhs_paMhs_haMhs_foMhs_shMmr_alMmr_haMmr_foMmr_shMmr_opMms_paMms_haMms_foMmo_paMnr_sh

6.ContinentalCls_haCls_foChr_afChr_al

Chr_paChr_haChr_foChs_afChs_alChs_haChs_foChs_weCho_alCho_foCho_weCmr_paCmr_haCmr_foCmr_opCms_paCms_haCms_foCms_opCmo_pa

7.Anatolian8.Steppic

Sl

SlOudemolense Brug

Loon

Grafheuvels

sche

en

Noord

Holt

r

De Volharding

l

e

Gagelveen

Gd

Taa r

l

Boszicht

Ballooërveld(Militair Oefenterrein)

Ou

Osdijk

Gasters

De Burgvallen

Lage

s

esch

o

Scheebroek

Markesteen

de

Sl

Looner Koeweg

Weg

Linthorst HomanwegErica

broeken

Smal

Taarl

o

De

demol

Diep

Veen

Gasterse

Diep

Gar

Elsbroek

Westersche

Landen

lo

n

Veen

Achterste

Het Kleurenveld

rengen

Taarlose Veentje

Vettenbosch

Den Dollard

Diepveen

Heest

Balloërveld

Voorste

Zuidesch

Sl

Schee

Aoë

r

sw e

Kienveen

Kana

alweg

- Oos

t

Buitenst

die

veld

Loo Hoeve

't Loo

Oudemolen

Gastersche

maden

Nieuwlanden

Rolder

oë

Terborgh

e

Sepelbosschen

Tuina

kkers

Lage Maden

Maden

Hoof

eg

Nij en Old

sche

Visvlieten

s

(Mil Oefenterrein)

te

Sl

Oosteinde

g

nr

(Gemeentehuis te Gieten)

Ziekenkampen

Sl

esch

ose

Gasterense

Heirw

eg

Hooge

Osdijk

dw

(Gemeentehuis te Vries)

Diep

Duinen

Heere

e

An

broeken

loop

Ae

g

Vrieserweg

Weg

Weg

Binnen

p

Taarlo

che

Hunebed

Weg

Gasteren

Gastersche

diepje

w

n

Rotsloot

Noordesch

Drentse Aa: Het natuurlijke landschap

20

21

Bron: Fysisch-geografische detailkaart van het Nationaal Beek- en Esdorpenlandschap Drentse Aa ten behoeve van het NWO-project ‘The cultural biography of nature.Historical-ecological research and communicative planning in the Dutch National Landscape Drentse Aa. Deze landschapsbiografie zal verschijnen in 2011.Auteur: Gilbert Maas, geomorfoloog Alterra, Centrum Landschap WUR Tel: 0317-481649 gilbert.maas@wur.nlOpdrachtgever: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE)

Boven Pekela

Waskemeer

Venekoten

Oude Willem

De Holm

Nieuw-Roden

Veenhuizen

Nietap

HoltienLheebroek

Hijkersmilde

Foxwolde

Brunsting

Peest

Ter Aard

Ubbena

Hoornsedijk

Yde

Vries

Westerbork

Loon

Eldersloo

Schipborg

Noordlaren

De Groeve

Kropswolde

De Kiel

Nieuw-Annerveen

Lula

Sappemeer

Gieterveen

Gasselternijveenschemond

Wildeplaats

Valthermond

2e Exl oërmond

Nieuw-Buinen

Stadskanaal

Hoogeduurswoude

Langedijke

Niebert

De Haspel

Oost indië

Zuideind

Leek

Smilde

Westervelde

Langelo

Peizerwold

Laaghalerveen

Bunne

Eelde

Graswij k

PaterswoldeFelland

Ball oo

OnnenOnnen

Anloo

Kropswolde

Ellertshaar

Nieuwe Compagnie

Odoornerveen

Eesergroen

Borger

Bronnegerveen

Korte Akkers

1e Exl oërmond

Bovenstreek

Oos terwolde

Wapse

Jardinga

Willemstad

De Knolle

Weperpolder

(Haulerwyk)

Leggeloo

Hoogersmilde

Steenbergen

De Polle

Hijkersmilde

Oranje

Lieveren

Foxwolde

Huis ter Heide

Norgervaart

Smalbroek

Hijken

Witten

Zeijerveen

Alting

Zeijen

Hooghalen

Ubbena

Zeegse

Vredenheim

Nooitgedacht

Rolde

Grolloo

Meerwijck

Zuidlaarderveen

Breeland

Gieten

Westdorp

Kiel -Windeweer

Gieterzandvoort

Borgercompagnie

Kostvlies

Drouwen

Torenveen

Veendam

Tussenkl appen

Numero Dertien

Ommelanderwijk

Valtherblokken

PaterswoldeNuis

Kalteren

Haule

Niebert

Haulerwijk

Willemstad

Boerenst reek

Tolbert

Eemster

Noordeind

Rheeveld

Zeijerveld

Donderen

Geelbroek

Zwiggelte

Tynaarlo

Glimmen

Rolde

Foxholsterbosch

Foxhol

Oud-Annerveen

Eexterzandvoort

Gasselte

Borger

Jagerswij k

Tripscompagnie

De Hi lte

Bonnerveen

Gasselterboerveen

Drouwenerveen

Wildervank

Bosje

Exloo

Valthermond

HOOGEZAND-SAPPEMEER

Tweede Exloërmond

Wateren

But inga

(Waskemar)

Heineburen

Boekhorst

Weper

Fochteloo

Blauw

Geeuwenbrug

Leek

Zuidvelde

Roderwolde

Kloosterveen

Peize

Beilen

Klatering

Makkum

Schel fhorst

Rhee

Anreep

Haren

Schieven

Oudemolen

Zuidveld

Marwijksoord

Anderen

Zuidlaren

Schoonloo

Wolfsbarge

Eext

Eeserveen

Eexterveen

Veenhof

Eexterveen Bareveld

Nieuwediep

Tusschenloegen

Schreierswijk

Nieuwediep

Gasselterboerveenschemond

Wildervanksterdallen

Borgercompagnie

Janssensticht ing

Oldendiever

Een-West

Zevenhuizen

Amerika

Terheijl

Een

Nietap

Leutingewolde

Alteveer

Altena

Peizerwold

Ter Horst

Winde

Zeijen

De Punt

Deurze

Vredenheim

Hoogezand

Bonnen

Borger

Drouwen

Achter 't Hout

Ees

Westeind

Eexterveenschekanaal

Buinen

Muntendam

Zuidbroek

Bovenstreek

Duurkenakker

Valthe

Boermastreek

Drouwenermond

Hoetmansmeer

Nieuw-Buinen

Meeden

Aekinga

Appe lscha

Dieverbrug

Molenstad

Ravenswoud

Roderesch

Leutingewolde

Rode n

Sandebuur

Beil ervaart

Boerlaan

Eursing

Laaghalen

Ekehaar

Nijlande

Papenvoort

Annen

Sappemeer-Noord

Annerveenschekanaal

De Hi lte

Odoorn

Buinerveen

Tweede Dwarsdiep

Exloërveen

Boven Veensloot

Beneden Veensloot

Kibbelgaarn

Jonkersvaart

Terwisscha

Diever

Veldst reek

Tolbert

Appelscha

Boterveen

Mi ddelboer

Zuidvelde

Norg

Bovensmilde

Hijken

De Pol

Lieving

Eleveld

ASSEN

Amen

Taarlo

Elp

Gasteren

Mi dlaren

Schoonoord

Spij kerboor

Kalkwijk

Annerveenschekanaal

Kostvlies

Bronneger

Gasselternijveen

Streek

Eerste Dwarsdiep

1e Exl oërmond

Exloërkijl

Nieuwe Pekela

Zuidwending

Dwarsdiep

De kaart van het Natuurlijke Landschap van de Drentsche Aa heeft een landschapsgenetische legenda-opbouw met op het eerste niveau een indeling in fysisch-geografische landschappen, op het tweede niveau een indeling in geomorfologische eenheden, terreinvormen en op de laagste niveaus een bodemkundige en hydrologische onderverdeling. De opzet van de legenda, als bloklegenda, is ontleend aan de Paleogeografische kaart van Drente. De volgende landschappen worden onderscheiden:- beekdallandschap- grondmorenelandschap- smeltwatererosielandschap- dekzandlandschap- stuifzandlandschap- hoogveenlandschapLEGENDA

B1 Venig voedselarme beekdal bodem

B3 Venige voedselrijke beekdalbodemB4 Zandige beekdalbodem, meandergordelB5 Venige beekoverstromingsvlakteB6 Moerige beekoverstromingsvlakteB7 Zandige beekoverstromingsvlakte

B10 Beekdalglooiing, -helling

G1 Grondmorenerug,-plateauG2 GrondmorenewelvingenG3 Grondmorenevlakte

P1 Smeltwaterrestrug, -plateau (potklei)

P3 Smeltwater(rest)heuvelP4 PingoruineP5 Droogdalglooiing

D1 Hoge dekzandduinen (1.5-5m)D2 DekzandwelvingenD3 Dekzand vlakte (verspoeld)D4 Uitblazingslaagte

S1 Hoge stuifzandduinen (1.5-12.5m)S2 Lage stuifzandduinenS3 Stuifzandvlakte en uitblazingslaagteH1 Hoogveenlandschap (ontgonnen)Bebouwing

B0 Beekdallandschap

G0 Grondmorenelandschap

P0 Smeltwatererosielandschap

D0 Dekzandlandschap

S0 Stuifzandlandschap

x Niet gekarteerd

P2 Smeltwaterrestrug, -plateau (premorenaall-, fluvioglaciaal zand)B2 Venige matig voedselarme beekdalbodem,

meandergordel

B9 Smeltwaterdal/beekdal in (verspoelde) premorenale afzettingen

B8 Smeltwaterdal/beekdal in grondmorene en/of potklei

Natura 2000 en de TMK 1850

22

23

Bronn2tmkbosAuteurR.J. Bijlsma, G.J. van Dorland & J.A.M. Janssen, 2010. Bos en bossages in 1850. Een referentiebestand voor Natura 2000-habitattypen bos van de Hogere zandgronden en het Heuvelland. Alterra-rapport 1967, Wageningen.OpdrachtgeverMinisterie van LNV, Programmadirectie Natura 2000

Nederland kent 162 Natura 2000-gebieden die zijn aangewezen onder de Vogelrichtlijn en aangemeld onder de Habitatrichtlijn. Beide Europese richtlijnen zijn belangrijke instrumenten om de Europese biodiversiteit te waarborgen. Alle Vogel- of Habitat-richtlijngebieden zijn geselecteerd op grond van het voorkomen van soorten en habitattypen die vanuit Europees oogpunt bescherming nodig hebben.Op de droge hogere zandgronden worden twee habitattypen bos onderscheiden: Oude eikenbossen en Beuken-Eikenbossen met Hulst. Het Natura 2000-profiel van beide bossen vereist dat ze oud zijn. De oudste landsdekkende topografische kaart van Nederland is de Topographische en Militaire Kaart van ca. 1850. Deze kaart is dan ook een onmisbare referentie voor beide habitattypen bos.

In opdracht van het Ministerie van LNV is voor alle Natura 2000-gebieden van de hogere zandgronden en het heuvelland een digitaal bestand gemaakt van bossen zoals aanwezig op de TMK. Het bijzondere van de TMK is dat naast de legenda-eenheid gesloten bos ook open bos bestaande uit verspreid staande bomen en struiken wordt weergegeven (zie Legenda). Dit open bos kan zijn ontstaan door degradatie van gesloten bos of uit opslag van eik in de heide. In beide gevallen werd dit open, heideachtige bos sterk begraasd door schapen waardoor bossages met laag-vertakte bomen en struiken ontstonden. Later, in de loop van de 20e eeuw, is de graasdruk door schapen weggevallen en zijn de bossages uitgegroeid tot zgn. strubbenbossen met meerstammige, vaak kromgegroeide en laagblijvende eiken. Dit strubbenbos vormt nu de kern van Natura 2000-habitattype Oude eikenbossen. Het is een belangrijk leefgebied voor specifieke bosflora en -fauna.

Strubbenbos komt vooral voor op de Veluwe, maar bijvoorbeeld ook wel op de Brabantse Wal en in het Drentse Aa-gebied. In beekdalen en moerasgebieden wordt op de TMK ook open bos weergegeven. Het gaat hierbij om open moerasbos (broekbos).

Bos en bossages in 1850Hogere zandgrondenNatura 2000 gebieden

LegendaBosStrubbenbos/moerasbosHoutwal/singel

Westerwolde 1829 grondgebruik met veldnamen - Uitsnede Vlagtwedde en Smeerling

24

25

Belastingtarief 1829 (licht = laag, donker = hoog)

Eigendom 1829 (verschillende kleuren zijn eigenaren) Kadaster 1832 een bron voor historisch onderzoek De doelstelling van het kadaster was in eerste instantie om belasting te kunnen heffen op onroerend goed. Ook de rechtszekerheid ten aanzien van goederen was een belangrijke doelstelling. Het onroerend goed werd vastgelegd op kaart, de zogenaamde minuutplans en in tabellen de zogenaamde oorspronkelijk aanwijzende tafels (OAT). In de OAT werden de volgende gegevens vastgelegd: veldnaam, perceelnummer, eigenaar, beroep en woonplaats eigenaar, grondgebruik, oppervlakte en belastingtarief. Om de kadasterkaart te kunnen gebruiken voor historisch onderzoek en reconstructie van het landschap is de minuutplan gevectoriseerd en samen met de digitale OAT verwerkt tot een Historisch GIS (HISGIS). Een voorbeeld hiervan is HISGIS Westerwolde.

Westerwolde, een typisch esdorpenlandschap Westerwolde is de landstreek in het zuidoosten van Groningen. Het bestond in 1829 uit 7 kerkdorpen die op de dekzandruggen langs de twee riviertjes die door Westerwolde stromen, de Ruiten Aa en de Mussel Aa, liggen. De Ruiten Aa maakt tegenwoordig deel uit van de EHS. In 1829 bestond Westerwolde voor het grootste deel (72%) uit veen en heide. De in cultuur gebrachte grond bestond uit hooiland, weiland en bouwland.

Bezitreconstructie tussen 1568 en 1829 Historisch onderzoek in de Groninger Archieven heeft geleid tot een serie boeken1 waarin per dorp alle eigenaren en een groot aantal pachters van de huizen

in Westerwolde tussen 1568 en 1829 in chronologische volgorde zijn beschreven. De opbouw van de boeken is van 1829 terug in de tijd naar 1568 en van enkele eigenerfde boerderijen soms tot in de 15e eeuw. 1568 is het eerste jaar waarvan hoenderbelastinglijsten bewaard zijn gebleven. Uit elk huis waar rook uit opsteeg moest een hoen betaald worden aan de bisschop van Münster. In ruil daarvoor zij deze Westerwolde beschermen tegen invallen van vijanden. In Westerwolde begint het kadaster op 1 januari 1829. De reconstructie heeft dus een meerwaarde vanaf deze datum terug in de tijd, waarbij de percelen van de kadastrale kaart het basismateriaal is. Veldnamen, plaatsduiding en beschrijving van het landschap van vroeger Om de ligging van een perceel aan te duiden werden in het verleden de belendingen met de vier windrichtingen aangegeven. Elk stukje land had zijn eigen naam en die namen hadden allemaal een betekenis. Veel van die namen hadden betrekking op de fysieke gesteldheid van een plek, zoals hoogte, begroeiing, bodem, hydrologie of landgebruik. Veldnamen waren in vroeger tijd onmisbaar voor ruimtelijke oriëntatie en communicatie over plaatsduiding op het platteland. Voor historisch onderzoek geven ze inzicht in de fysieke omstandigheden en de beleving van de gebruikers. Ten einde de veldnaam bij een perceel te kunnen plaatsen, moet het eigendom van de percelen worden gereconstrueerd. 1 C.J. Wegman en R.M.A. Wegman, Westerwolders en hun Woningbezit. van 1568 tot 1829 (1991-2006). deel 1-9. HISGIS Westerwolde Ruut Wegman tel: 0317 486180 email: Ruut.Wegman@wur.nl Legenda

Wageningen HGN-1990

Colofon

Het nulnummer van AlterrAtlas is samengesteld met een selectie van mooie, interressante, spraakmakende of op een andere manier in het oog springende kaarten als resultaat van uitgevoerd onderzoek.

Een verzameling van cartografische producten die een beeld geven aan het werk van de Environmental Sciences Group (ESG). Dit nulnummer is uitgebracht in het kader van de vernieuwingsimpuls 2010 van Alterra naar een idee van Gert van Dorland en Jandirk Bulens

van het Centrum Geo-Informatie. Gert van Dorland heeft de AlterrAtlas samengesteld en vorm gegeven.

De AlterrAtlas is in een beperkte oplage van 2 nummers uitgebracht op liggend 28x21-formaat en bevat 26 pagina's uitgevoerd met hard kaft in full color. Het is ook digitaal beschikbaar en kan 'op aanvraag' worden bijgedrukt of via het World Wide Web worden bekeken.

Het nulnummer bevat onderzoekswerk van Gerard Hazeu, John Mulder, Fokke Brouwer, Wies Vullings, Folkert de Vries, Henk Kramer, Gert van Dorland,

Chris de Bont, Sander Mücher, Gilbert Maas, Rienk-Jan Bijlsma en Ruut Wegman. Foto's: voorzijde Theo Jacobs, boven Jandirk Bulens

De Creative Commons Naamsvermelding-Niet-commercieel-Geen Afgeleide werken 3.0 Nederland Licentie is van toepassing op dit werk.

Ga naar: http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/nl/.

Juni 2010.