Oz

ti~ ILAHIYAT FAKOLTESI DERGISI22:1 (2017), SS. 103-115. · .. .. · ...

EL-iLELU'L-MUTENAHiYE OZELiNDE iBNU'L-CEVZt'NiN BAZI METiN TENKiDi UYGULAMALARI•

Alparslan KARTAL"•

F•k•h. tefsir, hadis, cografya, t1p,.vaaz ve ahlak gibi <;ok farkh alanlarda, 380'i a~km eser telif eden Ebu'I­

Ferec ibnu' I-Cevzi, hicri altlnCI asnn en onemli Islam alimlerindendir.lbnu'I-Cevzi'nin hadis alanmdaki

ilmi dirayeti, ozellikle Kitobu'l-Mevzucit ve el-lle/u'l-Miitencihiye fi'l-Ehcidfsi'l-Vcihiye adh eserlerinde on

plana <;1kmaktad1r. lbnu'I-Cevzi, Kitobu'l-Mevzucit'ta uydurma rivayetleri, el-ilelu'l-Miitencihiye'de ise

kendileri ile ihticac olunmayan <;ok zay1f, vahi rivayetleri bir araya getirdigini belirtmektedir. Muellif,

eserlerinde geleneksel usule uyarak oncelikle sened tenkidi yapm1~. gerekli gordugii yerlerde ise metin

tenkidinde bulunmu~tur. au degerlendirmelerinde mute~eddit davranmasmdan dolayJ islam alimleri

tarafmdan zaman zaman tenkid edilmi~se de hicri altmc1 as1rda metin tenkidinde bulunmu~ olmas1

onun ilmi cesarete ve dirayete sahip oldugunu gostermektedir. el-ile/'de, rivayetlerin

degerlendirilmesinde muellifin uygulaml$ oldugu bazr metin tenkidi uygulamalan bu makalenin

konusunu te~kil etmektedir. Eserin genelinde sened tenkidi agrrhkh olarak kullamlmr~sa da bazr

rivayetlerin tahlilinde metin tenkidi de yapt1ga tespit edilmi~tir. Geleneksel usule uyarak sened tenkidi

yapmaksiZin metin tenkidi yapmadaga goru l mu~tiir. Geleneksel hadis anlaya~mm hakim oldugu bir

donemde fbnu'I-Cevzi'nin baz1 rivar&tleri metin tenkidi suzgecinden gec;irmi$ olmas1 ehemmiyet

arzetmektedir.

Anahtar Kelimeler: lbnu'I-Cevzi. Hadis, Ten kid, Metin Tenkidi, el- ilelu'I -Mutenahiye.

Text-Based Pract1ce of lbn'ui-Cevzi

(In Consideration of His Book el-ilelu'l-Miitenah_iye Fi'l -Ehadisi'l-Vahiye)

Abstract

Abu'I -Ferec Ibn ai-Jawzi, who has over 380 works in many different fields such as fiqh, tafsir, hadith,

geography, medicine, sermon and morality, was one of the most important Islamic scholars of the

Bu makale "Aiparslan KARTAL. el-ile/u'l-MOtencihiye Fi'l-Ehcidfsi'l-Vcihiye Ad/1 Eseri 1§!9mdo fbnu'l­Cevzi'nin (o. 597/1201) Cerh-To'dil Metodu, (Don~mon: Prof, Gr. Komi/ c;AKIN) Yoymlonmom~ Doktora Tez~ Ankara Oniversitesi SBE, Ankara, 2015" adh doktora tezinden istifade edilerek haZJrl anm1~t1r.

•• Yrd. Doc;. Dr. Kafkas Oniversitesi ilahiyat Fakultesi, kartalalparslan@hotmail.com

104 Alparslan KARTAL

sixth century. Ibn ai-Jawzi's scientific affirmation in the field of hadith emerges in the foreground

especially in the works of Kitab ai-Mevzhat and ol-lie/ oi-Miitenhiye fi'I-EhOdi oi-Vohiye. His book

Kitobu'I·Mevzuot involves fabrication hadiths. The book el-1/elu'/-Miitenohiye Fi'I-EhOdisi'I·Vohiye

compiles the hadiths which are rather weak and with whom adjudication is not possible. The author,

in his works, first made a narrative criticism in accordance with the traditional method, and when

necessary he found it in a text criticism. lbn'ui-Cevzi, because of being strict with his critics has been

criticised by Islamic scholars. However, the fact that he had been in the text criticism in the sixth

century shows that he has scientific knowledge and affirmation. In o/-/le/, some text criticisms applied

by the author in evaluating narratives constitute the subject of this article. Although the narrative

criticism has been used predominantly in the whole of the work. it has been determined that some 6f

the narratives also made text criticism in the analysis. It has been observed that he did not make

textual criticism without following the traditional criticism. It is worth noting that Ibn ai-Jawzi had

spent some of his narrations in text criticism at a time when the traditional hadith understanding

dominated.

Keywords: lbnu'I·Cevzi, hadith, criticism, text criticism, el-ilelu'I-Mutenahiye.

Giri ~

Rivayet gelenegini muhafaza etmekle beraber dirayet y6nu de kuvvetli

olan, ele~tirel du~Oncenin de referans ald1g1 ender alimlerden biri kabul edilen ve

hicri 51Q y1hnda dogan EbO'I-Ferec ibnu'I-Cevzi,1 87 YJihk bereketli bir 6mrun

nihayetinde 597 /1201'de vefat etmi~tir.2 D6nemin en 6nemli ilim, ticaret ve siyaset

~ehri olan3 aym zamanda Abbasi Devleti'nin de ba~kenti olan Bagdat'ta dogan

mOellif, ilim tedrisatJ maksad1yla Bagdat d1~ma ~1kmam1~; hac yolculugunun

d1~mda butOn 6mr0nu bu ~ehirde ge~irmi~tir.4 Bagdat'm ilmi imkanlannm

zenginligi nhle yapmasm1 gerektirmemi~tir.

S1bt lbnu'I-Cevzi, EbO'I-Muzaffer ~emsOddin YOsuf, Mir'otu'z-Zomon {i Torihi'I-A'yon, Haydarabad, 1370/1951, c. VIII, s. 481. Muellifin hayat1 ile ilgili malumat i~in bkz. Zehebi, ~emsuddin EbO Abdillah Muhammed b. Ahmed, Tezkiretu'I-Huffoz, Daru'I-Kutiibi'l-ilmiyye, Beyrut, 1419/1998, c. IV, s. 92; ibn Receb, Abdurrahman es-Selami ei-Hanbeli, ez-Zeyl olo Tobokoti'I-Honobile, thk. Abdurrahman b. SUieyman ei-Useymin, Mektebetu'I-Ubeykan, Riyad, 1415/2005, c. II, s. 463; Munziri, Abdulazim b. AbdOikavi, et-Tekmile li Ve(eyoti'n-Nokole, n~r. Be~~ar Awad Ma'ruf, Beyrut, 1480/1981, c. I, s. 394; ibn Hallikan, Ahmed b. Muhammed b. EbO Bekr, Ve(eyotu'I-A'yOn ve EnbOu Ebnoi'z-Zoman, thk. ihsan Abbas, Daru's-Sadr, Beyrut. 1994, c. Ill, s. 142; Zehebi, ~emsuddin Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed, Siyeru A 'lomi'n-Niibelo, Daru'I-Hadis, Kahire, 1427/2006, c. x:v. s. 460; Ibn I mad, EbU'I-Felah Abdu'I-Hayy ei-Hanbeli, !jezeratii'z-Zeheb {i AhbOri men Zeheb. Daru Ibn Kesir, Beyr0t,1406/1986, c. I, s. 47; Safedi, EbO's-Sefa Salahattlin Halil b. Aybek. el-Vofi bi'I­Ve(eyot, thk. Ahmet ei-ArnaOt, Turki Mustafa. Daru lhya-i Turasi'I-Arabi, Beyrut, 2000, c. XVIII, s. 110. AbdUiaziz Seyyid Ha~im Gazzuli, ibnu'I·Cevzi el-lmomu'l·Miirebbi ve'/-Vo'izu'l-Beligu ve'l-Aiimu'I­Miite(ennin, Daru'l- Kalem, D1ma~k. 1420/2000, s. 20. Mahmud Ahmed Kaysiyye Nedvi, ibnu'I-Cevzf ve Kitobuhu'l-Mevduot, Bas1lmam1~ Doktor~ Tezi, Pencap Oniversitesi,lahor, 1401/1981, s. 67-68. Gazzuli, lbnu'l·Cevzi, s. 54.

F:O. ilahiyat Fakultesl Dergisi 22:1 (2017) 105

islam alimleri i~erisinde, eser telif ettigi ilim dahnm ~e~itliligi ve eser say1s1 bak1mmdan en veiOd olanlanndan biri olarak kabul edilen Ebu'I-Ferec ibnu'I­Cevzi,5 tefsir, hadis, f1k1h, akaid, zuhdiyyat, vaaz, ahlak, t1p, cografya vb. alanlarda,

say1s1 hakkmda farkl1 goru~ler olsa da, 380 civannda eseri ilim dunyasma kazand1ran yed-i t01a6 sahibi bir alimdir. c;:ok eser telif eden aliml.erde gorulen baz1

. hatalara du~mekl e beraber islami ilimlerin farkh alanlannda yazm1~ oldugu baz1 eserlerin halen referans kaynag1 olmas1 onun ilmi yetkinligini ortaya koymaktad1r.

Bir~ok me~hur hadis eserini ku~Ok ya~larda ezberleyen7 ve ~ok uzun rivayetleri eserlere bakmadan vaazlannda aktarabilecek kadar kuwetli bir zekaya ve h1fz kuwetine sahip olan ibnu'I-Cevzi'nin hadis alanmda otuzu a~km eseri vard1r. Bunlar arasmda en me~hur olam Kitabu'l-Mevziiot't1r. Muellif, bu kitabm mukaddimesinde, uydurma olduklan kesin alan rivayetleri, bu eserinde topladJglnl belirtmektedir. Bu eser islam aleminde ~ok kabul gorniu~ ve mevzu

hadis literatOrunun en tanman kitaplanndan biri olagel mi~tir. Eserine alm1~ oldugu rivayetlerin ekseriyeti hususunda isabetli davrand1g1 soylenebilir. Ancak ozellikle Sahfhayn ve Siinen-i Erbao'daki baz1 rivayetleri mevzu gormesi nedeniyle ele~tirilmi~tir. Baz1 sahih ve hasen hadisleri mevzu gormesi nedeniyle de

mute~eddit bir muhaddis olarak kabul edildigi bilinmektedir. ibnu'I-Cevzl'nin, hadis alamndaki ikinci en onemli kitab1 el-ilelu'l­

Miitenohiye {i'l-Ehadfsi'l-Vohiye adh eseridir. Hadisleri alt1 gruba ay1ran, bunlann ilk dordunu ihticac edilebilecek hadisler olarak kabul eden muellif, altmCJ grubu da uydurma rivayetler olarak kabul etmi~; bunlan da Mevziiat'ta toplam 1 ~t1r.

Be~inci grup ise, ~iddetli illet sebeplerinden dolay1 ~ok zay1f alan vohf rivayetlerdir ki bunlarla ihticac olunmaz. i~e ~ydurma rivayet seviyesinde olmayan ama ihticac

olunacak dereceye de ~1kamayan bu ~ok zay1f rivayetleri muellif, el-ilel'de

topladJQinl ifade etmektedir.8 Bu ~ah~mada el-ilel'de tespit edilen baz1 metin tenkidi ornekleri degerlendirilecektir ..

1. ibnu'l Cevzl ve Metin Tenkidi 1.1. Metin Tenkidi Geleneksel hadis usulunde nakd kavram1yla ifade edilen hadis tenkldi,

daha ~ok sahfhle sahfh olmayam birbirinden te{rfk etme ve rivayetlerin isnadlannm

5 Enbiya Yild1nm, Hadis Meseleleri, Ragbet Yay1nlan, Istanbul, 2008, s. 289. 6 "Tam, geni~ bilgi sahibi" anlamlanna gelen yed-i tu/0 terkibi, bir alanda veya farkh alanlarda

vukOfiyet sahibi alimleri va~1fland1rmak i~in kullamlmaktad~r. (bkz. Ya~ar <;agbay~r, 6Wken Osmanlt Tiirk~esi SozWgD, OtOken Yaymlan, istanbul, 2017, s. 1788-1789; Ferit Devellioglu, Lugat, Aydm Kitabevi, 17. 8aslo, Ankara, 2000, s. 1157)

7 Zehebi, Siyeru A'ldmi'n-NObe/6, c. XV, s. 462. 8 ibnu'I-Cevzi, Abdurrahman b. Ali Ebu'I-Ferec et-Temimi el-8ekri, el-ile/u'l-MDtendhiye (i'l-Ehddisi'/­

Vdhiye, thk.. Halil Meys, Daru'I-Kutiibi'l ilmiyye, Beynit, 1983, c. I, s. 17.

_,

106 Alparslan KARTAL

ve ravilerinin tenkidi anlamma gelmektedir.9 Hadis tenkidi, ic; tenkid ve dt~ tenkid · olarak ikiye aynldtgmda ic; tenkid, gunumuzdeki ifadesiyle metin tenkidini; dt~

tenkid ise isnad tenkidini ifade etmektedir. ic; ve dt~ tenkid ~eklrndeki ikili aynm, tarih biliminin de kullandtgt bir tenkid sistemidir.10

Bilinenin aksine, hadisin bize ula~masmm yolu alan isnadm tenkidinden daha once metin tenkidine rastlanmaktadtr.11 Sahabilerin idrak seviyeleri aynt

olmadtgtndan, Hz. Peygamber'in sozlerini algtlamalan da farklila~tyordu. Hz. Ai~e'nin, kendisine ula~an bazt rivayetleri metin ac;tsmdan tenkid edip reddettigi bilinmektedir.12 Aynt hadisin f1lUhtelif tariklerinin metinlerinde farkltltklann olmast algmm oznelligi ile de a<;tklanmaktadtr.13

Yukanda da belirtildigi Qzere Hz. Ai~e'nin, baz1 rivayetlere yonelik, metin tenkidinin ilk donem ornekleri olarak nitelendirilebilecek tenkidleri mevcuttur. Hadislerin Hz. Peygamber'e aidiyetini tespit etmenin yollarmdan biri olarak, isnad sistemi ve ravilerin guvenilirlik kontrollerinin yaptlmast tek bo~tna yeterli olmaymca, hadis metinlerinin de belli kriterlere gore tenkid suzgecinden ge~irilmesi gerekli gor0lmu~t0r. 14 Bir hadisin sthhatinin tespitinde isnad verilerine ilaveten metin tenkidinin de aranmasi gerektigi zaman ic;inde kabul edilen bir goru~ haline gelmi~tir. ~unku isnad degerlendirmesi sonucunda sahih oldugu kamstna vanlan bazt rivayetlerin Kur'an ve sahih hadislerin genel hukumleriyle uyu~mad1g1 gorulmu~tUr. Gunumuzde metin ·tenkidi Kur'an'a Arz, Sunnet'e Arz, Hadise Arz,

Tarihe-Vakaya Arz, Akla Arz ve Manttk ve Dile Arz gibi temel kriterlere gore yaptlmaktadtr.15

9 Ylidmm, fvletin Tenkidi, Ragbet Yaymlan, 2. Ba5kt, istanbul, 2014, 5. 34. 10 Selahattin Polat, "Hadi5te Metin Tenkidi (1)", Erciyes Oniversitesi ilahiyat Fakil/tesi Dergisi, say•: 6,

Kay5eri, 1989, 5. 114-1 15; Ali Ar51an, 'Tarih ve Hadi5 ilimlerindeki Tenkid U5ulleri", BEOiFD, c. 1, 5:2, Zonguldak. 2014, 5. 56. .

11 M. Said ·Hatipoglu, is/ami Tenkld Zihniyeti ve Hadis Tenkidinin Dogu~u. Ba5tlm•$ Doktora Tezi, Ankara, 1962, 5. 63.

12 Bu konuda aynnt1h bilgi i~in bkz. Ebu Abdillah Bedruddin Zerke$i. Hz. A~e'nin Sahabeye Yonefttigi Ele~tiriler, Yay. Haz. Bunyamin Erul, Otto Yaymlan, 5. Ba5k1, Ankara, 2012. Bunyamin Erul, bu k1ymetli eseri Tur~<;e'ye kazand1rmakla kalmaml$, kitabm tertibini degi$tirerek Kur'an'a Arz, Sunnet'e Arz, Hadise Arz, Tarihe-Vakaya Arz, Akhna ve Kanaatine Arz ve Mant1k ve Dile Arz ba$hklan altmda, Hz. Ai$e'den sad1r alan metin tenkidi rivayetlerini SJ(alam•$1Jr. GGnumuz okuyucusu ic;in, istifadeye daha ac;1k bir $ekle koyarak ve baZJ hatalan da tashih ederek yaymlaml$tlr.

13 Polat, Habil Nazhgul, SOieyman Doganay, Hadis Ara~ttrmalan ve Tenkid Ktlavuzu, iFAV, istanbul, 2008, s. 8.

1• Salih, Karacabey, Hadis Tenkidi, Emin Yaymlan, Bursa, 2010,5. 201.

' 5 Y1ldmm. fvletin Tenkidi, s. 459-718.

F.O. ilahiyat Faki.iltesi Dergisi 22:1 (2017) 107

1.2. el~ilelu'l-Miitenohiye fi'l-Ehodisi'l-Vohiye'de Metin Tenkidi el-ilel, ic;erdigi 1 579 rivayetin, muellifi tarafmdan isnad ve metin a<;~smdan

tenkidinin yapildJgJ bir eserdir. Ancak klasik donem muhaddislerinin adeti, oncelikle isnad tenkidi yapmak oldugundan muellif de agJrllkiJ olarak isnad tenkidine yonelmi~tir. Bununla beraber rivayetleri c;e~itli ac;1lardan metin tenkidine .tabi tuttugu da gorulmektedir. Ancak bunlann say1s1 fazla degildir. MevzOot'mda gec;en ~u cumleler isnad ve metin tenkidi ile ilgili muellifin gorO~Ierini ortaya koymaktadJr:

"Bu rivayetin ravilerini, muhaddislerin adeti Ozere, hadis uydurduklan bilinsin diye cerhettik. Aslmda, buna benzer rivayetlerin ravilerinin tenkidine de

gerek yoktur. <;unkO guvenilir ravilerden imkans1z, gerc;ek d1~1 ( mi.istehll ) rivayet gelse, reddedilir ve ravisine hata nisbet edilir. Farzet ki sikalardan bir grup, devenin igne deliginden gec;tigini haber veriyorlar. Onlann guvenilir olmas1, bu durumda fayda vermez ve verdikleri haberin de bir tesiri yoktur. <;unkO rivayet imkan dahilinde degildir, gerc;ek d1~1drr. Akla muhalif ve usule ayk1n gordugun tOm

hadisler bil ki uydurmadJr. Onu tetkik ic;in tekellufe girme. <;unku bu kitabrm1za (MevzOat) aldJg1m1Z ve mevzO olduklan hususunda ~Ophe olmayan, ravilerinin hadis uyduranlar oldugunu ac;1kc;a bilmediklerimiz haric; 6yle rivayetler vard1r ~i ricalinin sika oldugu hususunda muhaddisler ittifak halindedirler. Ancak rivayet ya mevzO ya makiOb ya da mudellestir. i~te en mO~kil i~ budur." 16

Bu mevzOda, ibn Kayy1m ei-Cevzlyye de mevzu rivayetin metninden anla~ilacagm1 ve boyle durumlarda isnad tenkidine ihtiyac; olmadJgm1 belirtmektedir. 17

Muellif, yukandaki ifadelerinden de anla~ilacagJ uzere akla ve usule aykrn tOm rivayetlerin reddedilmesi gerektigini ve bunun ic;in cerh ve ta'dil degerlendirmesine bile ihtiyac; olmadJgmJ belirtmektedir. Ancak muhaddislerin usuli.inun, metin tenkidi oncesinde cerb ve ta'dll degerlendirmesi yapmak ~eklinde

oldugundan muellif, bu uygulamaya sad1k kalarak, el-ilel ve MevzOot eserlerinde, cerh ve ta'dil degerlendirmesi yapmaks1zm metin tenkidi yoluyla rivayet tenkidinde bulunmam1~t1r. Filhakika, cerh ve ta'dil .degerlendirmesi, metin tenkidinden tamamen kopuk bir tahlll degildir. Muellifin baz1 rivayetlerin isnad tenkidinde takmd1g1 mi.ite~eddit tavnn arka plamnda z1mnl bir metin tenkidi yatmaktad1r. <;unku rivayeti hasen seviyesine du~urecek bir ravi cerhi seb~biyle rivayetin zay1f gorulmesi, metnin muellif tarafmdan batil gorulmO~ olmas1 ile ac;1klanabilir. Muellif ba~ka h~dis alimleri tarafmdan sahlh ve hasen gorulen

16 ibnu'I-Cevzi, el-ite/, c. I, s. 151 . 17 ibn Kayy1m EbO Abdillah ~emsuddin Muhammed b. Ebi Bekr b. Eyyub ez-Zurai ei-Cevziyye,

Mecmu'u'l-Fetciva, thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kastm, Mecmeu'I-MOiki Fahd, Medine, 1995, c. IV, s. 410.

108 Alparslan KARTAL

rivayetleri zaytf hatta uydurma olarak degerlendirirken, metnin Kur'an'a, sOnnete, tarihT olaylara, akla, vb. munafi olduguna kanaat getirmi~, ancak rivayet hakkmdaki hGkmGnQ isnaddaki ravilerin baz1 kusurlarma dayandtrmakla delillendirmi~tir.

el-ilel'deki metin tenkidi uygulamalan, baz1 ba~hklar altmda incelenip her

ba~ltkla ilgili baz1 6rnekler gosterilecektir. A<;1k bir 6rnegine rastlamlmad1gmdan Kur'an'a Arz ilkesi <;er<;evesinde bir metin tenkidi ba~hgma gerek gorulmemi~tir.

Sahih hadise arz yontemine uygun goru len metin tenkidi uygulamalanndan

baz1lanna yer verilmi~tir. Diger be~~llklarda ise eserde az say1da 6rnek yer almaktad1r.

el-ilel'deki yapm1~ oldugumuz ara~t1rma sonucunda muellifin daha c;ok isnad tenkidi yontemine dayanarak rivayetleri degerlendirdigi, metin tenkidine

istisnaT olarak ba~vurdugu gorOimG~tGr. Ancak baz1 rivayetlerin hic;bir degerlendirme yapilmaks1zm esere almmas1, bazilannm isnad tenkidinde a~m derecede mute~eddit bir tav1r takmtlmas1 ve cerh-ta'dTI ilkelerine uyulmamas1 gibi nedenler de bir nevi metin tenkidi saytlabilir. Muellifin isnad yontemine ba~vurmaks1zm bir rivayet hakkmda sadece metin tenkidi yaparak zaytf ya da mevzu hGkmG verdigine rastlanilmaml~tJr.18 MGellifin el-ilel'deki metin tenkidi uygulamalanndan baz1 6rnekler a~·ag1da incelenecektir.

2. el-ilelu'l-Miitenahiye fi 'l-Ehadisi 'l-Vahiye Adh Eseri Ozelinde, ibnu' l Cevzi'de Metin Tenkidi Uygulamalan

2.1. Sahih Hadislere Arz ibnu'I-CevzT baz1 rivayetleri sahlh hadise tezat te~kil etmesi sebebiyle

sahlh kabul etmemi~tir.19 Baz1 6rnekler ~u ~ekildedir: a. 1082 nolu rivayet, ~u ~ekildedir:

tUll ~ ~I J~j ~:t J~ ~~ ;.}-~ J. ~I p ;.}- ~~~l!"f~ J. e4 ;.}- ~~lji1 ~.Sjj - ; ' - ~·,<-b ~L-&

- t.r- r-' --.. Rasulullah'1 bir yere yaslanm1~ bir ~ekilde yemek yerken gordOm."

'1 J~ ~j ~ :&1 ~~~of c.~' ~j ~JJ-1 iJ_,? 1$~\Jllj ~ ~ ,~_,· :....Alj1.1 J~ . ."~JSI

"MGellif dedi ki: Bu (rivayet) sahih degildir. Vak1dl, hadisi terkedilen bir ravidir. Sahih rivayette Rasulullah (s.a.v): "Ben yaslanarak yemek yemem" buyurmu~tur."

18 Bu konuda geni~ ar;1klama ve ornekler i<;in bkz. Alparslan, Kartal, el-ilelu'L-MOtenohiye Fi'L-EhOdisi'L­Vohiye Adlt Eseri l~tgmdo ibnu'l-Cevzi'nin (o. 597!7207) Cerh-Ta'dil Metodu, (Dant~man: Prof. Dr. Komi/ c;AKIN} Yaymlanmam1~ Doktora Tezi, Ankara Oniversitesi SSE, Ankara, 2015.

19 ibnu'I-Cevzi, el-ile/, 724, 1505, 356, 733, 331 nolu rivayetler.

F.O. ilahiyat FakUitesi Dergisi 22:1 (2017) 109

ibnu'I-.Cevzl, bu · rivayetin ravilerinden ei-Vak1di'nin metrDku'l-hadis

olduguni.J soyledikten sonra, rivayetin sahlh hadiste gec;en bir rivayete muhalif oldugunu, dolayJsJyla sahlh olmadJgmJ belirtmektedir.

b. 1113 nolu rivayet, ~u ~ekildedir.

.:-;.1 u J~ ~~~ :-;. P. _,!l.u J~ 1~1 J:.?-1 :-;. ~ ~ J!l I){ J~ .r.:"l) :-;. ~ ~~ 6vl w ~; :-;. ~~ ~ 8i;. j~ r.S"'J-" )all~~ y.i u 'J~ ~\hi~, ~y.: J. c.#:-;.~ u j~ ~u. j~ :J~ ~~ ~ ~:)\3\J.I J. ~~ 4 ~ W1 ~~ J. ~~.P,·J. 0~1 j l;! ~~ J. ~ ~ ~). J.

-- - ."..~,:.or _lj J .::,_{-i~ ·~J.?.f.;:.., -. 111· :~E- ~ -:&, k .011 J , -.- ~ <.r- -- . - ~""'"' ·'r' $ r-' -· ~$'""- ~J

"Sizden biri bir §ey ic;tiginde onu bir nefeste ic;sin." 20

ibnu'I-Cevzl, bu rivayetin tahlllinde Yahya b. Sa'id'in Eban b. Yezid'den rivayette bulunmadJgmJ, metindeki "iqsin" ifadesinin ashnm "iqmesin" oldugunu, metnin kalbedilme ihtimalinden ~Ophelendigini belirttikten sonra bu rivayetin SahfhOyn tarafmdan rivayet edilen, Rosulullah, bir kaptan bir ~ey iqerken iiq defa

nefes allrdL 21 rivayetiyle tearuz halinde oldugundan sahlh olmadJgmJ savunur.22

ibnu'I-Cevzl bu rivayeti metin tenkidine tabi tutmu§ ve metninde bir degi§menin soz konusu olabilecegini ifade etmi§tir.

c. 1482 nolu rivayette, mOellif cerh ve ta'dll degerlendirmesi yapt1ktan sonra "bu rivayet, oyle ~eyler ihtiva ediyor ki hiqbiri kabul edilmez ~eylerdendir."

diyerek metni tenkid etmeye ba~lamaktad1r. .

Mevcut rivayete gore Hz. Peygamber alt1 ~ey geldiginde olumun temennl edilmesini tavsiye etmektedir. Bunlar sefih insanlann hakim olmas1, rO~vetle

hOkum verilmesi, insan kanmin (can1nm) deger kaybetmesi, sda-i rahmin

kaybolmas1, vazifelilerin (polislerin) c;ogalmas1, Kur'am, musiki yerine koyacak zamanelerin t;Jkmasl.23 .

MOellif, oncelikle oiOmOn temenni edilmesinin yasakland1g1 Sahfhayn rivayetlerinin oldugunu belirterek bir tanesini zikreder ve rivayetin Sahfhayn

rivayetine tezat te§kil ettigini belirtir. Aynca, Kur'an'm gOzel sesle okunmas1yla

ilgili MOslim'de gec;en, Hz. Peygamber'in sesli bir ~ekilde Kur'an okudugunu anlatan bir rivayete yer verir. Daha sonra Rasulullah'm zaman zaman EbO MGsa'ya Kur'an okutup onu dinledigini a~anr.24 Bu gibi.delilleri one sOren muellif rivayetin

20 ibnu'I-Cevzi, el-ite/, c. II, s. 669. 21 Buhari, E~ribe 26; Muslim, EJribe, 123; Ebu Davud, E$ribe, 19; Tirmizi, E~ribe, 13; ibn Mace, E~ribe,

18. 21 ibnu'I-Cevzi, el-flel, c. II, s. 669. 23 ibnu'I-Cevzi, el-ilel, c. II, s. 887. 24 ibnu'I·Cevzi, el-ile/, c. II, s. 888.

110 Alparslan KART AL

sahih hadislerle anlar.n yonuyle c;eli~tigini vurgulayarak metin tenkidinde

bulunmaktad1r.

. 2.2. icmaya Arz

et-itel'deki 419 nalu rivayet, Hz. Fat1ma'nm olecegini hissedip gusul almas1

ve ba~kalan anu gormesin diye 6ldukten sanra y1kanmamasm1 vasiyet etmesi, Hz.

Ali'nin de bu vasiyete ~yarak onu 61dukten sanra gusletmeden defnetmesini

anlatmaktad1r. ibnu'I-Cein:l bu rivayetin cerh ve ta'dll degerlendirmesini yapt1ktan

sanra "Bu nastl sahih olur?" diyerek rivayeti tenklt eder. 25

ibnu'I-Cevzi'ye gore, 61Umden sanraki gusul oliimiin hades olarak kabul

edilmesinden dolayt gerekli goriilmii~iir. icmaya aykm alan mezkOr rivayet

gec;ersizdir. Hz. Fat1ma'nm bu meseleyi bilmedigini farzetsek dahi, Hz. Ali'nin bilmemesini ana iftira olarak kpbul eden mOellif, rivayeti kabul eden Ahmed b. Hanbel ile imam ~afii'yi de ele~tirmi~tir.26

el-ilel'de yukanda verilen 6rnek d1~mda icmaya arz yontemi kullanliarak

metin tenkidi yap1lan rivayete rastlan1lmam1~1r.

2.3. Tarihi Ger~eklere Arz

ibnu'I-Cevzl, baz1 rivayetlerin tenkidinde tarihi vaka ve gerc;eklere

muhalefet nedeniyle rivayetin sahih olmad1gm1 savunur. Rivayetteki bilgilerle tarihi bilgileri mukayese eder; bir tearuz almas1 durumunda rivayetin reddine hOkum verir.

a. el-ilel'deki 559 nalu rivayette, Rasulullah'm hamamdan d6nen

Ommu'd-Derda'ya nereden geldigini sordugu, onun da hamamdan geldigini s6yleyince, "Bir kadm anasmm evinden ba~ka bir evde soyundu mu, kendisi ile

Rahman olan Allah'm arasmdaki perdeyi ytrtm~ olur." ~eklinde mukabelede bulundugu anlat1lmaktad1r.

Muellif, rivayetin isnadmdaki ravileri cerh ve ta'dll degerlendirmesine tabi tuttuktan sonra, Hz. Peygamber donemlnde Medine'de umuml hamamm

bulundugu hususunda tarih kitaplannda bir malumat olmad1gmdan bu rivayetin sahlh almad1gm1 kabul etmektedir. Bu rivayetle ilgili ei-Hatib ei-Bagdadi de

benzer bir yorum yapm1~ ve devr-i risalette, Medine'de hamam olmad1g1nl, o donemde hamamlann ~am ve Fars diyannda bulundugunu belirterek bu rivayetin sahih olmad1gm1 belirtmi~tir.27

25 ibnu'I-Cevzi, el-Ite/, c. I, s. 261. 26 lbnu'I-Cevzi, el-Ite/, c. I, s. 262. 27 Ebu Bekr Ahmed b. Ali ei-Hatib ei-Bagdadi, el-Muvadd1h /i Evhcimi'/-Cem' ve't-Te{rik, thk.

Abdurrahman b. Yahya ei-Muallimi, Daru'I-Fikri'l-islami, 1-11. Kahire, 1405/1985, c. I, s. 362.

F.U. ilahiyat Fakiiltesi Dergisi 22:1 (2017) 111

b. Buhari'de Hz. Ai~e'den nakledilen bir rivayette Hz. Peygamber,

vefatmdC:m sonra kolu en uzun alan e~inin kendisine 610mi.inden sonra ilk kavu~acak e~i olacagmt soylemektedir. Rivayetin devammda Hz. Peygamber'in e~lerinin bu sozO zahirl .manada anlayarak kollannt oi~Oklerini ve en uzun kolun Hz. Sevde'ye ait oldugunu tespit ettfkleri ve nihayetinde Hz. Peygamber'in .vefatmdan sonra ilk vefat edenin Hz. Sevde oldugu anlattlmaktadtr.28

ibnu'I-Cevzl, bu rivay!?ti ~u ~ekilde tahlll etmektedir: "Bu hodiste ravilerden birinin hotas1 soz konusudur. BuhOri'ye hayret

dogrusu, buno nostl oldu do dikkot etmedi! Kezo BuhOrf'ye ta'lik yazonlor do buno dikkot ~ekmediler. (BuhOr'i'nin ilk ~arihi) Hottabf de bunun yonl~ltgmL

onlayomom~. ~Onku hodisi o~tklom1~ ve Hz. Sevde'nin Hz. Peygomber.'e kavu~mast nubuwetin olametlerindendir' demi~tir. Bunlonn hepsi hotodtr. Bu homm oslmda

Zeynep 'tir. "29

Tarihi ger~eklere baktldtgtnda, Hz .. Peygamber'in vefatrndan sonra ilk vefat

eden peygamber e~i Hz. Omer'in hilafeti doneminde hicri 20. ytlda Hz. Zeynep binti Cah~ olmu~tur.30 MOellif SohlhOyn hadisinin metnini tarihi ger~eklere arz etmi~ ve bir hata yaptldtgrnt tespit etmi~tir.

c. MOslim'in Sohfh'inde ge~en bir rivayette de EbO SOfyan'm mOsiOman

olduktan sonra ktzt OmmO Hablbe ile Rasulullah'rn evlenmesini teklif ettigi ve

Rasulullah'tn da bu teklifi kabul ettigi anlattlmaktadtr.31

ibnu'I-Cevzl bu rivayetin de tarihi ger~eklerle uyu~madtgtnt, ~OnkO Hz. Peygamber'in OmmO Habibe ile Habe~istan'daki mOsll.imanlar donmeden hicri yedinci sene evlendigini, Neca~i'den onu kendisiyle n,ikahlamasrnt istedigini, EbO SOfyan'm ise Mekke'nin fethinden once mOsiOman oldugunu soylemektedir. Ancak ibnu'I-Cevzl buradaki hatantn raviden kaynaklandtgtnt iddia etmi~; rivayeti

uydurma gormemi~tir. MOellif itham alt•ndaki ravinin ikrime b. Ammar oldugunu; Yahya b. Sa'id

ile ibn Hanbel'in onu zaytf gordOklerini; Buharl'nin ondan hadis rivayet etmedigini

ve MOslim'in ise Yahya b. Maln'in (6.233/847) tevsikinden dolayt o raviden rivayette bulundugunu belirttikten sonra tarih~ilerin kmastna aykrn bir rivayet

28 Buhari, es-~ahih, Zekdt, 1420 nolu rivayet, c. II, s. 11v. 29 ibnu'I·Cevzi. Ke~fu'/-Mi.i$ki/ min Hadisi's-Sahihayn, thk. Ali Huseyur .:1-ilevvdb, Daru'I-Vatan, Riyad,

c. IV, s. 472. 30 el-isbehani Ebu Nuaym Ahmed b. Abdullah, Ma'ri(etu's-Sahiibe, thk. Adil b. Yusuf ei -Azzazi, Daru'J­

Vatan, Riyad, 1996/1419, c. VI, s. 3223. 31 Muslim, es-Sahih. Feddilu's· Sahdbe, 25.01 nolu rivayet, IV/1945.

112 Alparslan KARTAL

oldugu i~in bu rivayetin hatali ordugunu soylemektedir.32 ibn Hazm da bu rivayeti benzer nedenlerle tenkid etmi~tir.33

Bu iki ornekte de goruldugu uzere ibnu'I-Cevzl, rivayetlerin tenkidinde

cesur davranm1~ ve gordugu hatalan a~1k bir ~ekilde beyan etmi~tir. $eyh6yn'a olan itimadmdan dolay1-tespit etmi~ oldugu hatalan sadece evhOm (yamlgl) olarak nitelelendirmi~ ve onlan tenkidde ileri gitmemi~ir.

2.4. Aida Arz

ibnu'I-Cevzi baz1_ rivayetlerin tenkidinde akli delillere gore bir tahlil yapar, akla uymayan rivayetleri reddeder. Mevzuat'ta ~u ifadelerle bu konudaki

du~uncesini dile getirir. "Akla muhalif ve usule aykm gordiigiin tiim hadisler bit k[ uydurmadtr. Onu

tetkfk ir;in tekel/iife girme." 34 ·

el-ile/'deki 448, 449, 450 ve 451 nolu rivayetleri tetkik eden muellif hepsinin bat1l oldugunu iddia etmektedir. Rivayetlerde Hz. Peygamber'in bir ki~inin dunyaya geldigini, o ki~inin cennetlik olacagm1 bildirdigi rivayet

edilmektedir. 0 ki~i ise Muaviye b. Ebi Sufyan'd1r. Farkh tariklerini bir araya getirerek ravileri, cerh ve tadil y6niinden tenkid eden muellif, aklen de bu rivayetin muhal yani imkans1z oldugunu ifade-ederek degerlendirmesini sonland1nr. 3s

1577 nolu rivayet, Hz. Ali'ye nisbet edilen baz1 sozleri ihtiva eden bir

rivayettir. Muellif, mOtad. olamn aksine cerh ve ta'dil degerlendirmesine ge~meden once bu rivayetin sahih olmadJQinl, ~unku bu sozun Hz. Ali'ye ait olamaya5=agml belirterek isnad tenkidine ge<;er. Bu sozun Hz. Ali gibi bir zattan aklen sad1r olmas1 mumkun olmayacagma hukmeden muellif rivayeti akla arzederek tenkid

etmi~tir.36

Sonu~

Akla ve nakle aykm tOm rivayetlerin, isnad tenkidine gerek kalmaks1zm

uydurma olduklanna hukmedilebilmesini savunan ibnu'I -Cevzi', baz1 rivayetlerin tenkidinde metnin bat1l olmasma ragmen muhaddislerin adeti uzere oncelikle isnad tenkidi yaptiQinl belirtmektedir. e[-i{e{'de mueJJif isnad tenkidi yapmakSIZin

sadece metin tenkidi yaparak rivayet tahlilinde bu l unmam1~t1r. Anc:ak baz1 rivayetlerin hi~bir deg.erlendim1e yapllmaks1zm .esere ahnrnas1 ve baz1 rivayetlerin

12 ibnu'I-Cevzi, Ke~(u Mii~ki/, c. II, s. 463-464. 13 ibn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed, et-lhkcim fi Us!lti'l·Ahktim, thk. Ahmed Muhammed $akir,

Daru'I-Afaki'I-Cedide, Bey~ut, c. VI. s. 23. 34 ibnu'I-Cevzi, Mevzuc'it, c. I, s. 151. • 15 lbnu'I-Cevzi, el-Ite/, C·. I, s. 280. · 36 ibnu'I-Cevzi, e/-llel, c. II, s. 946.

F.O. ilahiyat FakOitesi Dergisi 22:1 (2017) 113

isnad tenkidinde a~1r1 derecede mute~eddit bir tav1r takmllmas1 ve cerh ve ta'dil ilkelerlne uyulmamas1 b_ir c;e~it metin tenkidi say1labilir .. Kanaatimizce metninin sahih olmad1gma kani· .t>ldugu. rivayetler hususunda muellif isnad tenkidinde

te~eddut ederek rivayeti!) gayr-i sahihligini tem~llendirmek istemi~ olmaild1r. Yaygm olmasa da . el-flel'de baz1 metin tenkidi uygulamalan

gozlemlenmi~tir. Kur.'an-'9 arz y6nteminin ac;1k bir ~ekilde tatbik edi ldigi bir metin tenkidi ile kar~ lla~1lmam 1~t1r. Eserde en c;ok rivayetlerin sahih hadislere arz1 metoduyla yap1lm1~ metin tenkidi 6rnekleri vard1r. Rivayetlerin Sahfhayn'a arz1 da s1k ba~vurulan bir t1ygulamad1r. icmaya arz hususunda sadece bir 6rnek tespit

edilebilmi~tir. Tarihe arz da s1k ba~vurulan yontemlerdendir. ibnu'l-'cevzi'nin ayn1 zamanda iyi bir tarihc;i olmas1 bu husustaki vukOfiyetini arttlran sebeplerdendir. Akla arz ile ilgili de sm1rlt 6mekler vard1r.

Geleneksel hadis usulune ekseriyetle uymakla beraber, rivayetlerin tenkidinde ifrata vard1g1 iddias1 ile kendinden sonraki birc;ok alim ve muhaddis tarafmdan ele~tirilen ibnu'I-Cev::i"nin isl~m toplumu ic;inde me~hur olan hadisler hakkmdaki cesur yorumlan, metin tenkidinin ilerleyen y1llarda 6nem kazanmasma

katk1 saglam1~t1r. ibn Teymiyye tarafmdim takdirle kar~llanan ibnu'I-Cevzi, bir taraftan gelenegi muhafaza ederken. gelenegin tenkid sistemini kullanm1~; diger taraftan da bu sistem it;erisinde kalarak farkll yorumlarda bulunmu~, boylece

taklitc;iligin oni.ine gec;meye_ c;all~ml~tlr.

Kaynak~a

Arslan, Ali, "Tarih ve Hadis ilimlerindeki Tenkit Usulleri"'. fJEOiFD, c.1, 5:2, Zonguldak, 2014.

Buhari, Muhammed b. Ismail, es-.<:ahlh, ·tllk. Muhammed b. Zuheyr en-Nas1r, Daru Tavk•'n-

Necah, I-IX. h. 1422.

<;agbay1r, Ya~ar, OWken Osmanlt Tlirk~esi Sozliigu, Otljken Yaymlan, istanbul, 2017.

Devellioglu, Ferit, Lugat, Aydm Kitabevi; 17. Bask1, Ankara, 2000.

Gazzuli, AbdUiaziz Seyyid Ha~im~ ibnu'l-Cevzi el-imamu'l-Murebbi ve'l-Va'izu'l-Belig ve'l­

Aiimu'l-Mutefennin, Daru'l- Kalem, D1ma~k. 1420/2000.

Hatib, Ebu Bekr Ahmed b. All ei-Bagdadi, el-Muvaddth li "Evhami'l-Cem' ve't-Tefrik, thk.

Abdurrahm~n b. Yahya ei-Muallimi, Daru'I-Fikri'l-islami, 1-11, Kahire, 1405/1985.

Hatipoglu, M. Said, lslam(T-enkld Zihniycti ve Hadis Tenkidinin Dogu~u. Basdm1~ Doktora

Tezi, Ankara, 1962:··

ibn Hallikan, Ahmed b. Mutiamm~iJb. Ebu Bekr. Ve{P_vatu"l-A'yan ve EnbcitJ Ebndi'z-Zaman,

thk. ihsan Abbas. D~ru·s~Sadr, Beyrut, 1994.

ibn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed, ei-ihkrim · {i Us_uli'l-Ahkrim, thk. Ahmed

Muhammed ~a~ir, Daru·J~~faki'I-Cidid!>, B~yrut: ibn imad, _ Ebu'I-Felah Abdu'l_-• 0

-'

: ;:n .. . ; -- ..

114 Alparslan KARTAL

Hayy ei-Hanbeli, $ezerati.i'z-Zeheb fl Ahbar men Zeheb, Daru ibn Kesir, Beyrlit,

1406/1986.

ibn Kayytm, EbO Abdillah ~emsUddin Muhammed b. ·Ebi Bekr b. EyyOb ez-ZuraT ei-Cevziyye, . .· ~ . . Mecmu'u'l-Feta./a, thk. Ahdurrahman b. Muhammed b. Kastin, 'Mecmeu'I-Mulki

Fahd, t-0~dine,. 199?.. . .. . ibn Receb, Abdurrahm~n . es-S~i'ami ~i~Hanbeli, "ez-Zeyl ala Tabakati'l-Hanabile, thk.

Abdurrahma~ ·b: Suley~~~·.ei-Use;mi~.~ M~kt~be.tu'I-Ubeykan, Riyad, 1415/2005.

ibnu'I-Cevzi, Abdurra~m~ii b. Ali. EbG'I-Ferec et-Te0T~i ei-Bekri,el-i/e/u'/-MDtenahiye fi'l­

Ehcidisi'l-Vahfye; 'thk. Halil M~ys, D~ru'I-KutOhi'l-ilrniy}te, 1-11, Bey rOt, 1983.

~ Kitabu'l-Mevz06t mine'l-Eh6disi'l-Merf06t, thk. Nurettin Boyactlar, Edvau's-Selef, I­

III. Riyad, 1997.

___, Ke~fu'l-MiJ~kil min Hadfsi's-Sahihayn, thk. Ali Huseyin el-Bewab, Daru'I-Vatan,

Riyad.

isbehani, EbO Nuaym Ahmed b. Abdullah, Ma'rifetu's-Sah6be, thk. Adil b. YGsuf ei-Azzazi,

Daru'I-Vatan, Riyad, 1998/1419.

Karacabey, Salih, Hadis Tenkidi, Emin Yaymlan, nursa, 2010.

Kartal, Alparslan, el- ilelu'l-MiJtenahiye Fi'l-Ehadisi'l-Vahiye Adlt Eseri l~tgtnda ibnu'l­

Cevzl'nin (o. 597/1201) Cerh-Ta'dil Metodu, (Dam~man: Prof. Dr. Komi/ (AKIN)

Yaymlanmamt~ Doktora Tezi, Ankara Oniversitesi SSE, Ankara, 2015.

Munziri, Abdulazim b. Abdulkavi, et-Tekmile li Ve{eyati'n-Naka/e, n~r. Be~~ar Awad Ma'ruf,

BeyrOt, 1480/1981.

Muslim, ibnu'I-Haccac Ebu'I-Hasen ei- Ku~eyri, es-Sahih, thk. Muhammed Fuad Abdu'I-Baki,

Daru ihyai't-Turasi'I-Arabi, 1-V, BeyrOt.

Nedvi, MahmOd Ahmed ei-Kaysiyye, ibnu'l-Cevzi Fe Kitabuhu'l-Mevduat, Bastlmamt~

Doktora Tezi, Pencap Ontversitesi,'Lahor, 1401/1981. ·

Polat, Selahattin, "Hadiste Metin Tenkidi (1}", Erciyes Oniversitesi ilahiyat FakiJ/tesi Dergisi,

sayt: 6, Kayseri, 1989.

Polat, Selahattin, Nazltgul, Habtl. Doganay, SUieyman,-' Hadis Ara?ttrmalan ve Tenkid

Ktlavuzu, iFAV, istanbul, 2008.

Safedi, EbG's-Sefa Salahatttin Halil b. Aybek, ~1-Vafl bi'l-V<?{eyat, thk. Ahrnet el-ArnaOt, :rurki

Mustafa, Daru ihya-i Turasi'I-Arabi, Beyrut, 2!JOO.

Serahsi, EbG Bekr Muhammed 'b. EbG SE::'hl, u~O/u's-Serahsl. thk. EbG'I-Vefa ei-Afgani,

Kahraman Yaytnlan, ista0b1,1l, 1984. ·

S1bt ibnu'l-Cevzi, EbG'I-Muzaffer ~em~uddin YGsuf, 'Mir'atu'z-iaman fl Tarihi'l-A'yon,

Haydarabad, 1370/1951.

Ytldtnm, Enbiya, Hadis Mesdeleri, Ragbet Yaythlan,·istanbul, 2008. · · . .•

___,·Metin Tenkldi, Rag bet Yaymlan, 2. Bask1, istanbul, 2014.

F.O. i lahiyat Fakiiltesi Dergisi 22:1 {2017) 115

Zehebi, ~emsiiddiA EbG Ab.oillah tv~uhammed b. Ahmed. Siyeru A'lami'n-Nubela, Daru'l-. .. - . Hadis, I-XVII I, Kahire! .. _1427/2006. , _

____. Tezkiretu'l-Huffaz, Da~u' I-Kiitiibi'l-ilmiyye, I-IV, BeyrGt 1419/1998.

Zerke~i. EbG Abdillah Bed.ruddin, Hz. A~e'nin Sahabeye Yonelttigi Ele~iriler, Yay. Haz.

Biinyamin Erul, ~tto Yaymlan, 5. Bask1, Ankara, 2012.1