ALLEMAAL WOORDJESOver antieke, nieuwe, moeilijke en vuile woorden en

de containers waarin ze worden opgeslagen.

2 TAALBIJLAGE DE STANDAARDWOENSDAG 5 NOVEMBER 2014

Meer dan drieduizend jaar is het ons van dienst geweest,

en in een jaar of tien hebben we het zo goed als overbodig

gemaakt: het alfabet.

Elk kind leert het in de basisschool, waar het in de hoofdjes

wordt geramd tot ze het wel kunnen dromen. Je hoort het

op warme dagen als de ramen van de klassen openstaan:

aa – bee – cee – dee … Dat is binnenkort gedaan. De kinde­

ren moeten de letters nog wel leren, kunnen schrijven en

groepjes letters herkennen als woorden. Maar wat zo ty­

pisch is aan het alfabet, namelijk de volgorde van de let­

ters, dat hebben we stilaan niet meer nodig en dat zal dus

vroeg of laat verdwijnen.

We gebruikten die volgorde immers alleen om woorden op

te bergen in lijstjes en ze daar weer uit op te halen. Stel

je voor dat ik vraag in deze bijlage eventjes het woord oet­

lul aan te wijzen, dat zou niet mogelijk zijn. Maar wel als

alle woorden in alfabetische volgorde staan.

Het alfabet biedt ons al 3.500 jaar een manier om alle

denkbare woorden en veel din­

gen die een naam hebben, op

een ordelijke manier te schik­

ken. Boeken op naam van de au­

teur in een bibliotheek, medicij­

nen in de kast van de apotheker,

namen van mensen in een tele­

foongids, steden en dorpen in een atlas. Als je het alfabet

kent, kun je zo terugvinden wat je zoekt.

Maar nu we overal over computers, tablets en smart­

phones beschikken, zoeken we zelden of nooit nog alfabe­

tisch. We tikken een naam in en daar verschijnt de infor­

matie die we zochten. Namen van mensen die we willen

opbellen, zitten in het geheugen van onze gsm. Informatie

die vroeger in de dikke boekdelen van encyclopedieën

stond, vinden we met gemak, zelfs als we maar bij benade­

ring weten hoe iets heet. Om een straat te vinden in een

stad, hoef je het stratenplan niet meer te overlopen, je tikt

de naam in en je smartphone leidt je ernaartoe.

De grootste verandering is te zien in de publicatie waar het

alfabet levensregel nummer een was: het woordenboek.

Nu al willen de meeste mensen niet meer alfabetisch zoe­

ken; binnenkort kunnen ze het niet meer.

Daarom, nog gauw voor het traditionele woordenboek op­

houdt te bestaan, deze bijlage. Een gebruiksaanwijzing,

een blik achter de schermen, maar ook een ode!

EEN SCHAT AAN WOORDEN(SCHAT)

ZOEKHETEENSOP

Een woordenboek zegt meer danduizend woorden. Maar daarmee is

lang niet alles gezegd. Sommigevragen blijven onbeantwoord.

Rik Schutz

COLOFON ­ Hoofdredacteur: Karel Verhoeven ­ Samenstelling: Karin De Ruyter,Astrid Houthuys en Ludo Permentier ­ Bijdragen: Peter Cuypers, chef eindredactieDe Standaard; Astrid Houthuys, eindredactrice De Standaard; Ludo Permentier, columnistDe Standaard/medewerker Nederlandse Taalunie/UGent; Rik Schutz, publicistOnder Woorden/medewerker Nederlandse Taalunie; Bert Vermeulen, freelanceredacteur­ Illustraties: Dirk Huyghe ­ Cover: Dirk Huyghe ­ Vormgeving: Stephanie Verbraekel­ Eindredactie: Astrid Houthuys en Eva Van den Eynde.

Nu we overal overcomputers, tabletsen smartphonesbeschikken, zoekenwe zelden of nooitnog alfabetisch

LUDO PERMENTIER

ADIEU ALFABET

WOENSDAG TAALDAG

2

DE STANDAARDWOENSDAG 5 NOVEMBER 2014 TAALBIJLAGE 3

WOORDENBOEKVORMRAAKT UIT DE MODE

WAAR ZIJN ZEGEBLEVEN?

De woordenboeken vanKramers, Verschueren (metplaatjes!) en Koens mogendan nog trots staan te blin­ken in menige boekenkast,we grijpen er steeds mindernaar om woorden op te zoe­ken. Wie vandaag in woord­nood zit, grijpt zijn surf­plank en glijdt het internetop:

WWW.VANDALE.NL

Bevat de beknopte informatie uitde databank van de uitgeverij.

WWW.WOORDEN.ORG

Bevat informatie uit een verza­meling van nieuwe en ouderewoordenboeken. Zeer omvangrijk.Geeft verwijzingen naar gespecia­liseerde online naslagwerken.

WOORDENBOEK.BABYLON.COM

Eerst downloaden. Maakt gebruikvan Wikipedia. Biedt ook de mo­gelijkheid teksten te vertalen.

NL.THEFREEDICTIONARY.COM

Vooral goed voor vertalingen.Het Nederlandse woordenboekis recent en betrouwbaar, maarbeperkt.

NL.WIKTIONARY.ORG

Bevat bij veel woorden hoorbareuitspraak. Maakt de indruk dat ernogal wat uit de Grote Van Daleis overgeschreven.

WWW.MUISWERK.NL/MOWB

Bedoeld voor scholieren. Ergbeperkt in omvang.

WWW.ENCYCLO.NL

Zoekt in een hele reeks bronnenop internet.

WWW.BETEKENIS­DEFINITIE.NL

Zoekt in een hele reeks bronnenop internet. (rs)

Waarom worden verklarende woorden­boeken gemaakt? Om ons te helpen onzeeigen taal correct te gebruiken. Als moeder­taalsprekers van het Nederlands weten weal verschrikkelijk veel van onze taal, maarnatuurlijk niet alles. Vaak twijfelen we enzoeken we bevestiging van wat we vermoe­den. De meeste vragen gaan over de spel­ling en betekenis(sen).Maar er zijn er meer. Wat is:

b de juiste spelling: tofu of tofoe, electrischof elektrisch?de betekenis: gijzelaar blijkt zowel daderals slachtoffer te kunnen zijnb de voluit geschreven vorm: gsm =global system for mobile communicationsb het juiste meervoud: blad: bladen,bladeren, blaren?b het voltooid deelwoord: overlegdof overgelegd?b het lidwoord: de of het algoritme,de of het game?b de uitspraak: nootuulen of nootuulen,teeraapeut of teeraapuit?b de plaats waarop ik het woord magafbreken: bios­coop of bio­scoopb dat verwarrende andere woord: renu­meratie/remuneratie, mortuarium/mora­torium?b de exacte term voor wat ik bedoel: mod­der/drek/prut/blubber/derrie/smurrie/bag­ger/slijk?b het antoniem: glad – stroef,transparant – opaak?b het dure woord voor: doorzichtig =transparant, hartspecialist = cardioloog?

b het nette woord voor: pies = urine, poe­pen = cohabiterenb het gewone woord voor: expliceren =uitleggen, obstructie = verstopping?b gewoon Nederlands voor: human re­sources = personeelszaken, meeting = ver­gadering?b Standaardnederlands voor: bankbrief­je = bankbiljet, bureel = kantoor of bureau?b de juiste combinatie: een tattoo maken/aanbrengen/zetten, een beslissing nemen/maken, allergisch aan/voor?b het gedrag in samenstellingen: sommi­ge woorden krijgen altijd een ‘s’ als ze voor­aan staan in een samenstelling: jongens­boek, meisjesfietsb de herkomst: komt zebra uit het Latijn,het Arabisch of het Amhaars?b de (relatieve) frequentie: de aanduiding<f> stond ooit bij de 5.000 frequentstewoorden in de hedendaagse Van Dale.

Of onze moderne woordenboeken ook eenantwoord geven op al deze vragen, leest uverderop in deze bijlage.Er is ook informatie die we niet in onzehandwoordenboeken vinden: moeten leer­lingen dit woord kennen na het lager on­derwijs? Hoe ziet een … eruit? Met welkeandere woorden associëren moedertaal­sprekers dit woord? Behoort dit woord totde actieve woordenschat van meer dan 80procent van de moedertaalsprekers? Inwelke samenstellingen komt dit woordvoor? Sinds wanneer komt dit woord in hetNederlands voor?Soms zijn er gespecialiseerde woordenboe­ken met het antwoord op zulke vragen.Soms (nog) niet. Sommige mensen denkendat woordenboeken met uitsterven be­dreigd zijn. We hebben immers het wereld­wijde web? Dat is een vergissing. Het webbiedt veel, maar geen zorgvuldig verzamel­de en geredigeerde informatie over onzewoordenschat. Woordenboeken biedenmeer, maar dat kan nog best wat beter enuitgebreider.

HET ENE OOG ISHET ANDERE NIET

Het ene oog is het andere niet. Enhet ene woordenboek is het andereniet. Afhankelijk van waar je hetwoord oog opzoekt, krijg je een ‘ge­wone’ verklaring, een rijmpje, deherkomst van het woord, een medi­sche beschrijving of een handvolwoordassociaties:

1. Pocketwoordenboek Neder­lands van Prisma – een gewoon,beknopt verklarend woordenboek;

2. Mijn eerste Van Dale van VanDale – een voorleeswoordenboekvoor peuters, met tekeningen enrijmpjes;

3. Etymologisch woordenboekvan Van Dale – dat de herkomstvan woorden beschrijft;

4. Pinkhof geneeskundig woor­denboek van SpringerMedia – eenvaktaalwoordenboek voor artsen,paramedici, verpleegkundigen enstudenten;

5. het woordassociatieprojectSmall world of words van degroep experimentele psychologievan de KU Leuven – geeft het re­sultaat van een grootschalig onder­zoeksproject waarin de woordasso­ciaties van ruim 70.000 taalgebrui­kers zijn samengebracht:www.smallworldofwords.com/new/visualize.

Een jaar of 25 geleden kreeg Van Dale eenbrief (in een envelop, met een postzegel erop)met de klacht dat het woord ‘is’ ontbrak in hetwoordenboek, dat toch duur genoeg was ge­weest. Ik mocht zulke brieven beantwoordenen schreef terug dat we juist een kinderwoor­denboek hadden uitgebracht waarin bij de on­regelmatige werkwoordsvormen een verwij­zing stond naar het hele werkwoord, maar datde meeste mensen die iets over het woord iswilden weten, spontaan bij zijn keken. En deklager schreef terug dat hij zich diep schaam­de; hoe had hij zo dom kunnen zijn!Lang geleden. Vaker en vaker zoeken we woor­den op in woordenboeken zonder ze eerst omte zetten in de ‘woordenboekvorm’. Meervou­den, verleden tijden, vergrotende trappen, hetwemelt ervan. Tien jaar geleden kwamen dezoekwoorden kopien, kopieen en kopieën nogzelden voor in de lijsten waarin alle opgezochtewoorden worden bewaard. En nu komen ze allevaker voor dan het woord kopie zelf. Logisch,want het grootste spellingprobleem met ditwoord is de meervoudsvorm (kopieën inder­daad).Waarom alle woorden die we opzoeken in eenonlinewoordenboek worden bewaard? Omdatde lijst met niet­gevonden woorden een basisvormt om woorden toe te voegen. (rs)Het web biedt veel,

maar geen zorgvuldigverzamelde en geredi­geerde informatie over

onze woordenschat

1

3

4

5

4 TAALBIJLAGE DE STANDAARDWOENSDAG 5 NOVEMBER 2014

RUUD HENDRICKX BELOOFT VAN DALE TOEGANKELIJKER              TE MAKEN

‘GEBRUIKERS ZULLENDE VAN DALE ZELFKUNNEN AANVULLEN’Niet akkoord met de uitleg in‘Van Dale’? In de toekomst zultu zelf de definitie van woordenkunnen aanvullen.Hoofdredacteur Ruud Hendrickxstaat klaar om uw suggesties teverwerken in de volgende editie.Die wordt meteen ook ‘Belgisch­Nederlandser’.Rik Schutz

© Dirk Huyghe

Intussen is het tien jaar gele­den dat Van Dale nog eens meteen nieuwe papieren editie naarbuiten kwam. Volgend jaar is hetweer zover: dan ligt de vijftiendeeditie van de Dikke Van Dale in dewinkelrekken. Wij spraken metRuud Hendrickx, taaladviseur vande VRT én de Vlaamse hoofdre­dacteur van het woordenboek.Over taaladviseurs en woorden­boekenmakers, nieuwe trends inhet woordenonderzoek en voor­zetsels.

Taalgebruikers zijn vaak opzoek naar welk voorzetsel ze bijeen werkwoord moeten gebrui­ken. Zulke dingen vind je vaakniet terug in ‘Van Dale’. Gaat udaar iets aan veranderen?

‘Ja, wij maken van Van Dale meereen hulpmiddel om taal te produ­ceren. Hoe gebruik je een woord?Het blijft een verklarend woor­denboek, maar het zal ook eentaalproductiewoordenboek wor­den. We zullen ook het zoeken ver­gemakkelijken. In de huidige edi­tie is hier en daar al steunkleur ge­bruikt en er zullen meer typografi­sche middelen worden ingezet.’

U krijgt lijsten met nieuwewoorden en de combinatieswaarin ze voorkomen. Die heefteen computer uit grote verza­melingen digitale teksten ge­zeefd. Wat moet de woorden­boekmaker nog zelf doen?

‘Het materiaal waarmee we wer­ken is veel rijker geworden, maarde computer kan niet vaststellenwelke combinaties van woordenin het woordenboek horen als ant­woord op vragen van taalgebrui­kers. Ook nieuwe betekenissenherkennen en die beschrijven ingoede definities, is mensenwerk.’

Als taaladviseur was ‘Van Dale’voor u een instrument. Nu be­paalt u zelf wat er in ‘Van Dale’staat. Gaan de lexicograaf ende taaladviseur samenvallen?

‘In het woordenboek moet je op­nemen wat voorkomt. Woorden

DE NIEUWE

Hoe nieuw zijn nieuwe woor­den? Als er érgens sprake isvan hergebruik, van recy­cling, dan is het wel in onzewoordenschat.Slechts heel zelden komt ereen echt helemaal nieuwwoord bij. Nieuwe woorden,of neologismen, zijn meestalcombinaties van bestaandebouwstenen. Dat kunnenwoorden en voor­ en achter­voegsels uit onze eigen taalzijn, of woorden uit anderetalen, en soms een combina­tie van beide.Uitgevers van woordenboe­ken hebben de gewoonteveel aandacht te vragenvoor de nieuwe woorden ineen nieuwe editie van hunwoordenboek. De voorbeel­den uit een persbericht inoktober over een nieuweeditie van een bekend woor­denboek, illustreren de ver­schillende typen nieuwewoorden.

De grootste groep vormensamenstellingen van be­

staande woorden: reactievoetbal,zelfcitatie, keukentafelgesprek,pandapunt, piekorgasme, vat­bom, weggeefwinkel, wowmo­ment, retourpinnen, zelfkassa.Ook het vreemd ogende koe­kwous is een samenstelling methet zeldzame woord wous.

Een bestaand woord krijgteen voorvoegsel (de­) of ach­

tervoegsel (­ificatie): deradicali­seren, gamificatie.

Merknamen, in deze voor­beelden van de internetdien­

sten Snapchat en Tinder, leverensoms nieuwe werkwoorden op:snapchatten, tinderen.

Engelse werkwoorden meteen Nederlandse uitgang: to

scrape wordt scrapen.

Engelse woorden: onesie(oorspronkelijk een merk­

naam voor rompertje, nu ook ingebruik voor huispak), scriptedreality. (rs)

1

2

3

4

5

DE STANDAARDWOENSDAG 5 NOVEMBER 2014 TAALBIJLAGE 5

nu andersoordeelt,maar doordathet gebruik isveranderd.Andere voor­beelden vanwoorden diein de volgen­de Van Daleworden ge­markeerd als

“Belgisch­Nederlands” zondermeer: bekampen, bevraging,bloemsuiker, dampkap.’‘Ook “gallicisme” is naar mijn ideesoms te snel als grond voor afkeu­ring gebruikt. Het kan ook gaanom een aanvaardbare leenverta­ling of om een vorm die in het Ne­derlands op dezelfde manier isontstaan als in het Frans.’

Aan de KU Leuven en de UGentonderzoeken taalkundigen dewoordenkennis van grote groe­pen taalgebruikers. Die kunnenvia internet woordassociatiesdoorgeven en aangeven welkewoorden men kent. Wat zullenwe daarvan zien in ‘Van Dale’?

‘Het zal ons werk zeker beïnvloe­den en inspireren. We gaan na hoewe de resultaten van het onder­zoek kunnen verwerken in de la­beling van woorden in Van Dale.Voorts zullen we de online VanDale uitbreiden met een wikifunc­tie. Abonnees zullen zelf informa­tie kunnen toevoegen. Dat zalvoor ons als basismateriaal die­nen om het woordenboek aan tevullen. Wat door gebruikers wordttoegevoegd, zal voor andere ge­bruikers zichtbaar zijn, maar hetzal er anders uitzien dan het gere­digeerde woordenboek.’

Wordt de volgende editie delaatste in boekvorm?

‘Dat beslist de uitgever, maar hetlijkt me onwaarschijnlijk.’

RUUD HENDRICKX BELOOFT VAN DALE TOEGANKELIJKER              TE MAKEN

die voorkomen inhet werk vanVlaamse schrij­vers horen in hetwoordenboek,ook als ik ze geenstandaardtaalvind. Lezers (ookin Nederland)moeten de bete­kenis ervan kun­nen opzoeken.Als lexicograaf vel ik geen oordeeldoor woorden te weren, maar ikprobeer wel een antwoord te ge­ven op de vraag of je het in eenformele context kunt gebruiken.Ik zal vaker aangeven of eenwoord “formeel”, “informeel” of“spreektaal” is.’‘De aanduiding “Belgisch­Neder­lands, niet algemeen” komt nuveel voor, en dat zal minder gebeu­ren. Ze betekent voor de woorden­boekmaker niet meer of minderdan dat het woord weinig voor­komt in publicaties, of mindervaak dan een standaardtalig syno­niem. Als taaladviseur heb ik hetinderdaad vertaald in “niet ge­bruiken” en zo wordt het door Vla­mingen ook spontaan geïnterpre­teerd.’‘We zien nu dat woorden die vroe­ger werden bestreden, en die nu inVan Dale vaak “niet algemeen” of“spreektaal” genoemd worden,steeds vaker worden gebruikt inverzorgde taal. Een jonge auteurals Saskia De Coster accepteertniet langer alle aanpassingen vanhaar Nederlandse redacteur endaardoor wordt haar werk Vlaam­ser dan dat van een vorige genera­tie literaire auteurs. In het werkvan Stefan Hertmans komen op­geblonken laarzen voor. Het label“spreektaal” bij het woord opblin­ken in Van Dale, zal dus verdwij­nen. Niet doordat de lexicograaf

Woordenboeken zijn er in soorten. Tijddus voor een vergelijking van enkele veelge­bruikte verklarende woordenboeken vanhet Nederlands: de Grote Van Dale, PrismaHandwoordenboek, Van Dale Basiswoor­denboek, woorden.org, Van Dale Neder­lands als tweede taal (NT2) en het AlgemeenNederlands woordenboek. Zelfs binnen diebeperkte set woordenboeken – vertaal­ envakwoordenboeken laten we hier buitenbeschouwing – zie je nog grote verschillen:in prijs (van gratis tot 149 euro), in vorm(gedrukt, cd of online) en in inhoud. Dat hetdikste of duurste woordenboek altijd debeste keus is, is een misverstand. Wie Ne­derlands leert en een andere moedertaalspreekt, bijvoorbeeld, heeft veel meer aaneen woordenboek als Nederlands als twee­de taal (NT2), dat rekening houdt met dieachtergrond.

Omvang

Het Nederlands kent een onbegrensd aan­tal woorden. Elk woordenboek is dus perdefinitie incompleet. Gebruik een woor­denboek dus ook nooit om na te gaan of eenwoord bestaat. Als u het gaat opzoeken, be­staat het. U kunt hooguit ontdekken of het(al of nog niet) in uw woordenboek staat.Bedenk voor u een woordenboek raad­pleegt, wat u wilt vinden. Wilt u de beteke­nis van (ver)oude(rde) of zeldzame woor­den opzoeken, dan is het online Woorden­boek der Nederlandsche taal ideaal. Wilt uinformatie opzoeken van woorden die u zelfgebruikt, zoals het juiste meervoud of despelling van een gangbare uitdrukking (teallen tijde), kies dan voor een beknopterwoordenboek.

Boek of online

Vindt u het prettig om in een boek te blade­ren, zoekt u vooral woorden op als u in detrein zit te puzzelen, laat u dan niet aanpra­ten dat een online woordenboek altijd hethandigst is. Hebt u alleen af en toe eenwoordenboek nodig en bent u toch altijd enoveral online, dan is toegang tot een be­trouwbaar digitaal woordenboek ideaal. Decd­rom is een prettige tussenvorm, die uook kunt raadplegen als u geen toeganghebt tot het internet, maar dit medium isaan het verouderen.

Prijs

U krijgt altijd waar voor uw geld. Of u diewaar nodig hebt en of u uw geld eraan wiltuitgeven, moet u zelf bepalen, maar aangeen van de hier vergeleken woordenboe­

ken moet u zich bekocht voelen. In alle ge­vallen krijgt u veel, zorgvuldig geredigeer­de, actuele informatie over onze woorden­schat die jaren bruikbaar blijft. Wanneer ude prijs omrekent naar een bedrag per afge­drukt woord, dan zult u zelfs nauwelijksgoedkopere boeken kunnen vinden.Er zijn overigens meer motieven om eenwoordenboek te kopen dan informatiebe­hoefte. U koopt een horloge ook niet alleenom te kijken hoe laat het is. Een mooi ge­bonden boek is voor velen fijn om te hebbenof cadeau te krijgen.

Spelling

Niet alle vergeleken titels hebben het keur­merk ‘officiële spelling’ van de Taalunie,maar alle houden zich eraan.

Lidwoord en genus

Nog niet zo lang geleden moesten woorden­boekgebruikers uit de letters o, m of v ach­ter een zelfstandig naamwoord zelf aflei­den welk lidwoord erbij hoorde. Tegen­woordig vermelden alle woordenboekenhet lidwoord expliciet. Nederlands als twee­de taal (NT2) vermeldt niet het onder­scheid tussen m en v. Dat is een keuze diete verdedigen is voor de doelgroep (mensenmet een andere moedertaal).

Klemtoon

Enkele jaren geleden is de gewoonte ont­staan om in het trefwoord de klinkers in debeklemtoonde lettergreep te onderstrepenen dat is in no time de standaard geworden.

Uitspraak

Er zijn drie mogelijkheden: 1) geen uit­spraak 2) weergave in het fonetisch alfabet3) weergave in gewone letters. Geen enkelwoordenboek geeft uitspraak bij alle woor­den. Meestal staat het bij vreemde woor­den; in woorden.org bij de 24.000 gang­baarste woorden.

Antoniemen en synoniemen

Met name in de Dikke Van Dale ontbreektsystematiek: taalverloedering = ‘taalbe­derf ’, maar bij het trefwoord taalbederfstaan twee andere synoniemen.

Combinaties

Met welke woorden een woord vaste combi­naties vormt, is in veel woordenboeken afte leiden uit voorbeeldzinnen. Voor vrijwelallemaal geldt dat er meer níét in staat danwel.

Regiolabeling

Van oudsher worden alleen woorden die inNederland niet gangbaar zijn gemarkeerd.Vroeger met ‘ANZ’ of ‘Zuidn.’, tegenwoordigmet ‘BN’, ‘Belg’ of ‘in België’. Het Handwoor­denboek van Prisma is het enige dat woor­den die in België niet of weinig gebruiktworden, markeert als ‘Nederlands­Neder­lands’ (NN).

EEN WOORDIS EEN WOORD IS

EEN WOORD

De ‘Dikke Van Dale’ mag dan al als debijbel worden gezien, er zwemmen nogandere vissen in de zee. En die hebbenook zo hun troeven. Rik Schutz

‘Of de volgendeeditie de laatste inboekvorm wordt?

Dat lijkt meonwaarschijnlijk’

Ruud Hendrickx: ‘Het materiaal waarmee we werken, is veel rijkergeworden.’ © Ivan Put

DikkeVan Dale

230.000 70.000 30.000 15.000 onvoltooid 24.000

boek en online boek met codevoor 1 jaar online

boek boek + cd online online

149 euro of75 euro per jaar

45 euro 30 euro 17 euro gratis gratis

PrismaHand-

woordenboek

Van DaleBasis-

woordenboek

Van DaleNederlands

als tweede taal(NT2)

AlgemeenNederlands

Woordenboek

woorden.org

aantaltrefwoorden

vorm

prijs(afgerond)

6 TAALBIJLAGE DE STANDAARDWOENSDAG 5 NOVEMBER 2014

element in: hoe groot is jouwwoordenschat in vergelijkingmet het gemiddelde?Spelenderwijs komt op dezemanier kennis over woordenvan heel veel taalgebruikers be­schikbaar.Niet van alle taalgebruikers,want mensen zonder computeren analfabeten doen niet mee,maar toch van honderdduizen­den Nederlandssprekenden uithet hele taalgebied. En er wor­den geen gegevens weggelaten;alles komt beschikbaar.

Woordassociaties

Aan de KU Leuven onderzoekende psychologen Simon De Dey­ne en Gert Storms via een web­site welke associaties woordenoproepen. Deelnemers – intus­sen meer dan 70.000 – krijgenop hun scherm een woord tezien en mogen drie anderewoorden intikken. Van 12.000Nederlandse woorden is op diemanier al een netwerk opge­bouwd waarin woordassociatiesvan taalgebruikers zichtbaarzijn.De gevonden relaties tussenwoorden komen soms overeenmet wat ook in klassieke woor­denboeken te vinden is. Syno­niemen bijvoorbeeld en woor­den die ook in zinsverband vaaksamen voorkomen. Maar in veelmeer gevallen tonen de associa­tienetwerken soorten van bete­kenisverwantschap die nooiteerder in kaart zijn gebracht.

De woordassociatietest van deKU Leuven kun je zelf doen opwww.smallworldofwords.com/nl

Sinds in België enkele psycholo­gen zich met woordonderzoekbezighouden, kunnen we nietalleen meervoudsvormen en be­tekenissen opzoeken in hetwoordenboek, we kunnen ook teweten komen wat de gebruikersvan de Nederlandse taal wetenover woorden.Hoeveel mensen kennen hetwoord? Welke associaties roepthet woord op? Die vragen blij­ven niet langer onbeantwoord.Hoe die informatie in onzetoekomstige ‘woordenboeken’verwerkt zal worden, is nog nietduidelijk. Maar dat er meer tezeggen valt over onze woorden­schat dan we in de traditionelewoordenboeken kunnen vin­den, dat staat wel vast.

De taalgebruiker isde kennisbron

De manier waarop deze infor­matie beschikbaar komt, isnieuw. Tot voor kort beschrevenwoordenboekmakers wat ze zelfwaarnemen of aangereikt krij­gen via digitale tekst. Maar watin het woordenboek terecht­komt, gaat altijd eerst de lexico­graaf in, en komt er gezeefd engeordend als woordenboekarti­kel weer uit.Maar soms gaat het anders. Deonderzoeker bouwt een websiteen nodigt gewone taalgebrui­kers uit om mee te doen. Voor dedeelnemer is meedoen een soortspelletje: je krijgt op je schermeen woord te zien en je vult ietsin of aan.Bij het woordkennisonderzoekvan Marc Brysbaert van deUGent (zie interview hiernaast)zit er zelfs een wedstrijd­

TAALPSYCHOLOGEN PEILEN NAAR ONZE WOORDKENNIS

METENIS

WETENMeervouden, verleden tijden,

synoniemen: in een woordenboekvinden we een schat aan informatie.Maar we willen meer weten. Hoeveel

mensen een woord kennenbijvoorbeeld. Spek naar de bek van

taalpsychologen. Rik Schutz

Marc Brysbaert, taalpsycholoogaan de Universiteit Gent, heeft aantienduizenden mensen gevraagdwelke woorden ze kennen. Hijtoonde elke bezoeker van zijn sitehonderd woorden uit een door zijnteam samengestelde lijst van60.000 en vroeg om bij elk woordaan te klikken of het woord bestaatof niet.

De woorden die in veel tekstenvoorkomen, dat zijn toch dezelf­de als de woorden die iedereenkent?

‘Nee. Wij ontdekten dat duizendenwoorden die bijna iedereen kent,niet voorkomen in de lijsten metde 50.000 frequentste woorden uitverschillende tekstverzamelingen,zoals akkerbouw, bouwgrond, deel­woord, flitspaal, gospelmuziek,kijkcijferkanon, postpakket,scheurkalender.’‘Wat de frequentie is van eenwoord, dat kun je meten. Verzameleen grote hoeveelheid teksten enlaat een computer tellen. Dan ont­dek je dat de en van veel vakervoorkomen dan doedelzak en ca­pot. Maar hoeveel mensen eenwoord kennen, de “prevalentie”van een woord, dat kun je uit eendigitale tekstverzameling niet af­

BEKENDVERSUSFREQUENT

Hoe ouder we worden, hoemeer woorden we kennen.Dat betekent niet dat we aldie woorden ook frequentgebruiken. TaalpsycholoogMarc Brysbaert zocht uit welkewoorden door de grootstegroep mensen gekend zijn.Rik Schutz

MARC BRYSBAERT,TAALPSYCHOLOOGAAN DE UGENT

DE TE LICHTE

Elke dag staat er in dekrant wel een woord dat uniet eerder hebt gezien.Lang niet al die nieuwewoorden halen het woor­denboek. De meeste ziet unooit meer terug, althansniet meer nadat de gebeur­tenis die de aanleiding ge­weest is voor het vormenervan weer uit het nieuwsis verdwenen.

b In de Rotterdamse zoo brakin 2007 een gorilla uit, daartoegeprikkeld door een dame dieoogcontact met hem had ge­zocht. Het dier heette Bokitoen die naam dook direct op inallerlei samenstellingen. Een re­clamebureau bracht een speci­aal ‘brilletje’ op de markt,waarmee je grote apen recht inde ogen kon kijken, zonder datze dat in de gaten hadden, deBokitokijker. Een geslaagdestunt, maar bril en woord zijnintussen weer verdwenen enhet woord zal dus het woorden­boek niet halen. Bokitoproof(van hekwerk, bestand tegengrof geweld) staat wel in VanDale. Terecht. Het woord gaatterug op hetzelfde incident,maar het levert bij een zoek­tocht op internet ook recentehits op.

b Veel nieuwe woorden passenin een patroon, waarbij eendeel van het woord varieertmet de actualiteit. Sinds hetWatergateschandaal in de jaren70 van de vorige eeuw, zien wehet achtervoegsel ­gate vaakterug in samenstellingen. Elkschandaal levert wel een nieuwvoorbeeld op (Dutroux­gate),maar die komen lang niet alle­maal in het woordenboek.

b Ook het voorvoegsel lok­ isproductief geworden: lokauto,lokfiets, lokoma, lokpuber. Nietal die woorden komen in hetwoordenboek, maar wel hetvoorvoegsel, met een handvolillustratieve voorbeelden.

b En hoe specialistischer eenwoord, hoe kleiner de kans dathet terechtkomt in een alge­meen woordenboek. In een ge­woon woordenboek zoekt u ver­geefs naar cremello, perlino enpalomino. Dat zijn aanduidin­gen voor de kleur van eenpaardenvacht en daarvoor kuntu terecht in een gespecialiseerdnaslagwerk. (rs)

(Met dank aan TannekeSchoonheim en RuudHendrickx.)

DE STANDAARDWOENSDAG 5 NOVEMBER 2014 TAALBIJLAGE 7

IS EREEN WOORD

VOOR…?

© Dirk Huyghe

leiden. Dat moet je vragen aan detaalgebruikers. Er zijn dus woor­den die veel mensen kennen, ter­wijl ze weinig worden gebruikt. Al­thans, ze zijn zelden opgeschrevenin de kranten en romans waarvande woorden zijn geteld. Pas nu we­ten we welke woorden dat zijn.’

Wat kunnen we met die kennisdoen?

‘Voor mensen die Nederlands le­ren, of dat nu scholieren of volwas­sen buitenlanders zijn, is het be­langrijk eerst de woorden te lerendie “iedereen” (bijna elke volwas­sen moedertaalspreker) kent. Ookom de moeilijkheidsgraad van tek­sten te bepalen, wordt meestal ge­keken naar woordfrequentie. Mengaat ervan uit dat woorden die zel­den worden geschreven, moeilijke

woorden zijn, en dus vermedenmoeten worden in eenvoudige tek­sten. Een betere maat voor moei­lijkheid is de bekendheid van eenwoord. Een woord dat iedereenkent, is namelijk niet moeilijk, ookniet als het weinig voorkomt.’

Wat kenmerkt de mensen dieveel woorden kennen?

‘Er is een duidelijk verband tussenopleidingsniveau en het aantalwoorden dat iemand kent. Wat weook verwachtten, is dat hoe ouderiemand is, hoe meer woorden hijkent, maar wat ons verraste is datdat proces niet stopt. Tot op hogeleeftijd blijven mensen hun woor­denschat uitbreiden.’‘En een heel opmerkelijke uit­komst van ons onderzoek is dathoe meer vreemde talen iemand

Professor Brysbaert: ‘Wat ons verraste, is dat mensen tot op hoge leeftijdhun woordenschat blijven uitbreiden.’ © Fred Debrock

‘Hoe meervreemde taleniemand kent,hoe groter zijnNederlandsewoordenschatis. De vrees datde kennis vande moedertaalzou achteruit­gaan, blijkt dusongegrond’

kent, hoe groter zijn Nederlandsewoordenschat is. De vrees dat hetleren van een of meer vreemde ta­len ten koste zou gaan van de ken­nis van de moedertaal, blijkt dusongegrond. Het tegendeel is waar.’

Is uw onderzoek nu afgerond?‘O nee! Ons verdere onderzoek zalzich onder meer richten op devraag op welke leeftijd kinderen de20.000 prevalentste, dus bij demeeste mensen bekende woordenleren.’

Marc Brysbaert e.a.,‘Woordenkennis van Nederlandersen Vlamingen anno 2013’.Academia Press, 2014, 656 blz.

ONLINEwoordentest.ugent.be

© Dirk Huyghe

RIK SCHUTZIn een woordenboek zoek je een woord en daarover vind

je dan informatie. Maar wat als je wel weet wat je bedoelt,maar het woord niet kent? Als je wilt weten of er wel eenwoord bestaat voor wat je wilt uitdrukken? Dan heb je eenomgekeerd woordenboek nodig.Sinds woordenboeken digitaal doorzoekbaar zijn, kun jemeer vinden dan vroeger. Stel, je wilt weten of er een woordis voor ‘vrolijk toneelstuk’ en je tikt deze combinatie in hetzoekvenster van het online woordenboek Nederlands, danvind je blijspel met het synoniem komedie. (Let op, in deDikke Van Dale werkt het alleen als je vrolijke toneelstukintikt.)In het ANW, het nieuwe wetenschappelijke woordenboekvan het Nederlands, is zelfs een speciale zoekmogelijkheid‘(van) betekenis (naar) woord’, maar doordat het woorden­boek nog lang niet af is, is het lastig die functie te testen.Zoeken op de combinatie dom+ gemeen levert slechts oetlulop. De combinatie rijk+ oud geeft: Perzische, kasteel en aso­boak.Met een beetje geluk vind je dus het Nederlandse woord,áls het bestaat, maar óf het bestaat, daarover krijg je geenuitsluitsel. En er zijn meer verschijnselen waarvoor het Ne­derlands geen woorden heeft dan u denkt. Dat valt op alsandere talen er wel een woord voor hebben.Af en toe verschijnt er een boekje waarin woorden uit eengroot aantal talen zijn bijeengebracht, die iets betekenendat in de moedertaal van de – meestal Engelstalige – sa­mensteller niet in één woord kan worden uitgedrukt. Koro,Howard Rheingold; The meaning of Tingo, Adam Jacot deBoinod; In other words, Christopher Moore zijn zulke woor­denboeken.Tip: zoek, voor u zich zo’n boekje aanschaft, op het internethet woord plimpplamppletteren op. In The meaning ofTingo omschreven als ‘the Dutch word for skimming stones’(‘steentjes keilen’). Tja.

8 TAALBIJLAGE DE STANDAARDWOENSDAG 5 NOVEMBER 2014

Het Woordenboek van het Algemeen Onbeschaafd Neder­lands moet zowat het smeuïgste woordenboek van het Ne­derlandse taalgebied zijn. Niet meteen bruikbaar om uitvoor te lezen tijdens je allereerste bezoek aan de schoonou­ders, maar wel goed voor enkele uren gniffel­ en gnuifple­zier. Van aarsgewei tot zweefteef: een abc van onbeschaafdNederlands.

Aarsgewei: (het), brede, geometrische tatoeage op de on­derrug, vooral bij vrouwen; synoniem: trampstampBallentent: (de), een ongezellige, bekakte horecagelegen­heidCamseks: (de), webcamseksDuh: dat spreekt vanzelf, dat is logischEigenheimer: (de), eigenwijze persoon die niet veel laatmerken van wat hij denktFoef: (de), vrouwelijk geslachtsdeelGeitenwollensokkentype: (het), 1. iemand die zich inzetvoor mens en milieu 2. wereldvreemde idealistHeftig: 1. erg leuk, cool een heftig feest 2. uitroep als ietsgaaf, cool wordt gevondenIJskonijn: (het), iemand zonder gevoelJammerhout: (het), vioolKadaver: (het), oudere persoonKlootjesdrogerij: (de), seminarie, studiehuis waar gees­telijken gevormd wordenLekkers: (mv.), alles wat een vrouw seksuele aantrekkings­kracht geeft, met name haar benen, billen en borsten. Haarlekkers tonenMauwen: zaniken, zeurenNada: niets niks, nakkes, nada, niente, nop helemaal nietsNokken: beëindigen, stoppenOpzouten: opdonderenPotloodventer: (de), man die zijn geslachtsdelen in hetopenbaar toontPretballon: (de), grote vrouwenborstRemspoor: (het), spoor van poep in een onderbroek of wcSoppen: 1. neuken 2. vochtig worden van seksuele opwin­dingTentslet: (de), meisje dat tijdens een meerdaags popfesti­val met verschillende mannen seks heeftUilenzeik: (de), slecht bier, slappe koffie, slechte drankVinkentering: (de), krijg de (vliegende) vinkentering, ver­wensingWipkip: (de), vrouw die met veel mannen neuktZweefteef: (de) 1. vrouwelijke zwever 2. stewardess

‘Woordenboek van het Algemeen Onbeschaafd Nederlands’,Prisma, 350 blz. Zie ook:

ONLINEwww.onbeschaafdnederlands.nl

HOE BRENG JE ZOVEEL MOGELIJK INFORMATIE EFFICIËNT AAN DE MAN?

HET IDEALEWOORDENBOEKBESTAAT (BIJNA)

VAN

AARSGEWEITOT

ZWEEFTEEF

DE STANDAARDWOENSDAG 5 NOVEMBER 2014 TAALBIJLAGE 9

het meteen opzoeken in de Oxford EnglishDictionary. Maar veel online woordenboe­ken zijn nog steeds behoorlijk ‘van papier’;de elektronische organisatie van informa­tie is nog niet ideaal, waardoor je uitdruk­kingen nog niet snel kunt vinden.Martin ziet twee mogelijkheden om een‘volledig woordenboek’ zo in te richten datje er meteen in vindt wat je nodig hebt. Bijde ene houd je rekening met een gebrui­kersprofiel: het woordenboek toont slechts

wat aansluit bij wat bekend is over (de no­den van) de gebruiker. Bij de andere inte­greer je het woordenboek + corpus in bij­voorbeeld een taalleeromgeving. Het woor­denboek functioneert dan op de achter­grond en biedt alleen de informatie aan diede leerder nodig heeft.Verkuyl beschouwt ook het Algemeen Ne­derlands Woordenboek als een mooie stapin de richting van een ideaal woordenboek,door de combinatie van betekenis­ en ency­clopedische informatie. Als de Vlaamse enNederlandse overheden dat project blijvenfinancieren, dan komt stap voor stap hetideale woordenboek tot stand.

Een handzaam woordenboek waarin jealtijd vindt wat jezoekt, dat is kort samengevat het idealewoordenboek. Het verraderlijke schuilt inde combinatie van allesomvattend en hand­zaam.De intussen gepensioneerde hooglerarenHenk Verkuyl (semantiek) en Willy Martin(lexicologie) hebben zich, onafhankelijkvan elkaar, beziggehouden met het idealewoordenboek. Het begin van hun loopbaanlag in de vorige eeuw, toen de computervoorzichtig begon ingang te maken in detaalwetenschap. Sindsdien is er nogal watveranderd. Is het ideale woordenboek dich­terbij gekomen?Martin ziet wel voordelen aan de komst vane­woordenboeken: ruimte, omvang en ge­wicht zijn geen probleem meer. Maar omvolledigheid te benaderen, zou je een woor­denboek moeten koppelen aan een grotehoeveelheid digitale teksten, een zoge­noemd corpus. Een woordenboek beperktzich altijd tot één voorbeeld. Bij aanbeve­len, bijvoorbeeld, lezen we ‘iemand beveeltiets bij iemand aan’ en ‘iemand beveelt ie­mand voor iets aan’, maar het is lastig ommet regels te specificeren wát precies aan­bevolen kan worden in het Nederlands.Toegang verschaffen tot een corpus metheel veel voorbeelden kan dit probleem op­lossen.

Ideaal in zicht

Volgens Verkuyl komt de huidige situatieop internet al vrij dicht bij het ideale, hijkan in zijn e­boek een woord aanklikken en

Perfectie bestaat niet,maar we komenaardig in de buurt.Althans wat het idealewoordenboek betreft.We hebben een massaaan informatiebeschikbaar inzakformaat. Maaralles kan beter.Rik Schutz

Veel onlinewoordenboeken zijn nog

steeds behoorlijk‘van papier’

niet, maar ‘zet’ je, thee kan ‘slap’ of ‘sterk’zijn, red.). Het ANW is trouwens zo opge­bouwd dat de verklaringen bij de lemma’svoortdurend kunnen worden aangevuld,bijvoorbeeld door de netwerken van woord­associaties die nu in Leuven worden opge­bouwd.’De redactie vraagt zich van elk nieuw woorddrie dingen af: hoe vaak wordt het gebruikt,hoe lang al en waar? Hoe vaker, hoe langeren in hoe meer delen van het taalgebied eenwoord gangbaar is, hoe groter de kans dathet in het woordenboek komt.‘Woorden die een goede kans maken op op­name in het woordenboek zijn bijvoorbeeldboterhammentaks en firmawoning. Overbeide woorden wordt al geruime tijd gedis­cussieerd. Ze worden allebei ook alleen inBelgië gebruikt en dat zal in het woorden­boek ook worden vermeld. Maar een woordhoeft niet per se in het hele taalgebied ge­bruikt te worden om te worden opgenomenin het ANW.’Niet alle woorden die ooit in de krant heb­ben gestaan, komen in het woordenboek.‘Het woord kut­Marokkaan, dat enkele ja­ren geleden door een Amsterdamse politi­cus werd gebruikt om straatschoffies vanMarokkaanse afkomst mee aan te duiden,maakt minder kans. Na een heftige discus­sie in de pers over dit woord, is het gebruikervan sterk teruggelopen. Waarschijnlijkleggen we het als hypewoord terzijde.’

­ ONLINEanw.inl.nl/search

Het Algemeen Nederlands Woordenboek(ANW) is een project van het Instituut voorNederlandse Lexicologie in Leiden en kunje zien als een vervolg op het 19e­eeuwseWoordenboek der Nederlandsche Taal(WNT). Net als het WNT bevat het ANW véélmeer dan wat een gewone taalgebruikerooit zal willen opzoeken – het is een wareschatkamer van de Nederlandse taal: het zittjokvol voorbeelden, sorteermogelijkhedenén het geeft ook de Belgisch­Nederlandse ofNoord­Nederlandse status van woordenaan. Anders dan het WNT, dat de ontwikke­ling van de Nederlandse woordenschat doorde eeuwen heen beschreef, is het ANW eenmomentopname van het Nederlands vannu. Het woordenboek is alleen online teraadplegen, en dat zal ook zo blijven.‘Al is het woordenboek nog lang niet volle­dig’, zegt hoofdredacteur Tanneke Schoon­heim, ‘toch wordt het al volop geconsul­teerd. Vertalers bijvoorbeeld zijn erg blijmet de enorme verzameling vaste verbin­dingen in het Nederlands (thee ‘maak’ je

‘Kut­Marokkaan komt er niet in’

Het Algemeen NederlandsWoordenboek of ANW is een goedvoorbeeld van hoe het woordenboekvan de toekomst eruit zou kunnen zien.Ook al is het woordenboek nog in volleaanbouw, toch kun je het nu alraadplegen: het staat online én het isgratis. Rik Schutz

© Dirk Huyghe

BLIK OP DE TOEKOMST: HET ALGEMEEN NEDERLANDS WOORDENBOEK

DEMOEILIJKSTE

Eén ‘f’ of twee, ‘y’ of ‘ie’?Sommige woorden bezorgentaalgebruikers meer kopzor­gen dan andere. Deze woor­

den werden in 2014 hetvaakst online opgezocht.

Een top dertig.

accuraataffiniteit

alternatiefanomie/geanonimiseerd

assertiefbaby

bedrijfbraiserenbriseren

budget/budgettenbureaucadeau

cafécomplex

compromitterenconcept

condoleren/gecondoleerdcoulance

creeren/creërencultuur

cvdatumDuits

e­mail/emailempathisch/empatisch

Engelsfactuur

fenomeenfonetischgemeente

Googlegroepgsm

honoreren/gehonoreerdidee

initiatiefkippenvelknapperd

kopiemedischmetafoor

moreelolie

percipiëren/gepercipieerdpragmatisch

raadrelatief

relativerenseks/sex

tenaamstellingupdaten/geüpdatetvannacht/vanacht

vermijden/vermeidenvof

willen

Deze lijst is samengesteld opbasis van de top twintig vanvandale.be, woorden.org enwoordenlijst.org.

10 TAALBIJLAGE DE STANDAARDWOENSDAG 5 NOVEMBER 2014

Van Dale al 150 jaar mee en is eral een veertiende druk versche­nen, in 2005, digitale updates nietmeegeteld.

Woordenboeken bestonden alin de middeleeuwen, maar hetwoordenboek zoals we het nukennen, is veel jonger. Zo dateerthet Nieuw Woordenboek der Ne­derlandsche taal van 1864. In 1867begint Johan Hendrik van Daleuit het Zeeuws­Vlaamse Sluis datwoordenboek te herwerken. Hijherziet veel omschrijvingen enbreidt het boek sterk uit. Zijnboek geldt tegenwoordig als detweede druk van het Van DaleGroot woordenboek der (later: vande) Nederlands(ch)e taal.De eerste schoolwoordenboekendateren uit dezelfde periode. Dewoordenboeken Nederlands,maar ook vreemde talen, vertel­den scholieren de exacte beteke­nis van woorden en hun correctespelling. Het boek van onderwij­zer Van Dale groeide uit tot deDikke Van Dale van nu. In drie de­len én online. Intussen gaat de

HEEFT PAPIER NOG EEN PLAATS IN DE KLAS?

Zoeken leerlingen vandaag online naar de betekenis vaneen woord? Of duiken ze 150 jaar na het eerstewoordenboek nog steeds in een papieren exemplaar?Drie Vlaamse scholen doen hun boeken open.Bert Vermeulen

‘Vroeger verkochtenwe woordenboekenen dat was het. Nu

denken we met elkeschool mee: wat wil

je precies?’VERONIQUE VAN

HANDENHOVEVan Dale

Het papieren woordenboek moet vandaag knokken voor een plek in de klas. Jongeren laten zich liever verleiden door de gebruiksvriendelijkheid van de online versie. © Fred Debrock

‘We gebruikenze niet zo vaak’

De driedelige Dikke Van Dale heefteen keurig plaatsje op de lessenaar vanBart De Jaegher. Hij onderwijst de zesde­klassers in basisschool De Zonnetuin inSint­Kruis in Brugge. Binnen handbereikeen Prisma­woordenboekje Frans. ‘Daarinhebben we vanmorgen opgezocht watroeien in het Frans is’, legt hij uit. Of deleerlingen zelf ook woordenboeken ge­bruiken? ‘Nu niet, de bak met woorden­boeken staat wellicht hiernaast’, zegt hij.‘Daarin zitten een dertigtal Prismaatjes,ook voor de vierde en vijfde klas.’Even later reikt hij me een fris ogendexemplaartje aan. Druk: 1999, 2de opla­ge, zo blijkt. ‘Ja, we gebruiken ze niet zovaak.’ Het klinkt bijna als een excuus. ‘Inseptember heb ik ze één keer gebruiktvoor een oefening over mannelijke, vrou­welijke of onzijdige woorden.’ (bv)

MARC SANNENSINT­FRANCISCUSCOLLEGE

HEUSDEN­ZOLDER

‘Papieren woordenboekenhebben alleen maar nadelen’

In het Sint­Franciscuscollege inHeusden­Zolder zijn geen woordenboe­ken te bespeuren. Al bijna vijf jaar ge­bruikt deze school alleen nog de online­versie van de Van Dale­woordenboeken.Dit jaar: 1.650 leerlingen, zowel bso, tsoals aso. 1.570 hebben ook een thuislicen­tie. Hoeveel kost een pakket (Neder­lands en de moderne talen) per leerlingper schooljaar? Twee euro. Ter vergelij­king: een zakwoordenboekje voor ééntaal kost circa tien euro en is reeds ver­ouderd de dag waarop het verschijnt.Dat vertelt de initiatiefnemer, MarcSannen, leraar Frans en ICT­coördina­tor. Vanwaar de omschakeling naar on­line? ‘Het is een veel eigentijdsere ma­nier van werken voor de leerling, het isuitgebreider, altijd up­to­date, je kan ersnel in opzoeken, je hebt het permanent

BART DE JAEGHERDE ZONNETUIN, BRUGGE

ter beschikking en tegen een democrati­sche prijs. Bovendien beschikt elke leer­ling thuis en op school over dezelfdekwalitatieve tools.’Een opsomming in één adem alsof hij hetdownloadt van ‘zijn harde schijf ’. Zijn deleerlingen even enthousiast? ‘In het beginwaren ze kritisch. “We hebben toch gratisGoogle Translate”, klonk het. Ik liet zeeen simpel zinnetje als We staan op metGoogle Translate vertalen. Nous sommessur en We stand on. Tja. Vertaalrobots enwebsites hebben ook hun waarde, maarze zijn geen concurrentie voor een goedwoordenboek. Bij voorkeur online, wantnaar mijn aanvoelen hebben papierenwoordenboeken alleen maar nadelen.’ Enhebben onlinewoordenboeken geen nade­len? ‘Ja, één nadeel: geen internet bete­kent geen woordenboek.’ (bv)

Papier of online?

‘Onze online woordenboeken zijnniet bedoeld om de papieren ver­sies te vervangen. Online versiesbevatten dezelfde inhoud als denieuwste boeken én bieden extramogelijkheden zoals luisterennaar de uitspraak van woorden.Ze kunnen naast elkaar gebruiktworden en elkaar aanvullen’, legtVeronique Van Handenhove uit.Zij is manager verkoop en marke­ting bij Van Dale.‘Maar je kunt niet meer zonder.We zien dat steeds meer scholende weg vinden naar de elektroni­sche Van Dales. Veel hangt af vanhun computerinfrastructuur.Maar papier of online, de essentieis natuurlijk dat woordenboekenop school efficiënt gebruikt wor­den. Vroeger verkochten we woor­denboeken en dat was het. Nudenken we met elke school mee:wat wil je precies?’

‘WIE GEBRUIKTNU NOG EENWOORDENBOEK?’

DE STANDAARDWOENSDAG 5 NOVEMBER 2014 TAALBIJLAGE 11

Het papieren woordenboek moet vandaag knokken voor een plek in de klas. Jongeren laten zich liever verleiden door de gebruiksvriendelijkheid van de online versie. © Fred Debrock

‘Een rijk arsenaal aanhulpmiddelen aanreiken’

In het KA De Tandem in Eeklo lopenwe Marieke Rommel, lerares Frans envertaler, tegen het lijf. ‘Mijn vertaaloplei­ding leverde me een innige band op metwoordenboeken. Ik koester mijn eigenexemplaren.’ Maar heeft de school waarze lesgeeft ook veel woordenboeken? ‘Inelke taalklas hebben we een flink aantalrecente kleine schoolwoordenboeken vanPrisma en van Van Dale. Voorts ook en­kele ‘echte’ Van Dales. Mijn collega’s enik vinden dat een woordenboek of andernaslagwerk deel moet uitmaken van detaalopleiding. Alleen zo leren de leerlin­gen hoe ze zelfstandig, efficiënt en kri­tisch tot oplossingen kunnen komen bijeen taalopdracht, vooral voor het schrij­ven.’

‘Wie een woordenboek gebruikt, hoeftdaarom internet niet te mijden. Ook datis zeer waardevol: onlinewoordenboeken,het Groene Boekje, de VRT­taalwebsite enOnze Taal. We moeten leerlingen bewust­maken van het rijke arsenaal aan hulp­middelen, hen aansporen om bronnen opeen kritische manier te gebruiken. Datpast niet alleen in taallessen, maar ookin de context van de onderzoekscompe­tentie. Willen we dat jongeren niet ver­drinken in de stroom van informatie encommunicatie, dan moeten we hen daar­in begeleiden. De woordenboeken staandan op de plank, zij maken ook deel uitvan die stroom. Ze lonken met hun klei­ne, misschien in deze tijd zeldzame ze­kerheid.’ (bv)

MARIEKE ROMMELKA DE TANDEM EEKLO

DE ANTIEKE

Woorden van het jaar en woor­den die voor het eerst in eennieuwe druk van een woorden­boek staan, trekken altijd veelaandacht. Maar hoe zit het metde woorden die zo weinig meergebruikt worden dat bijna nie­mand ze nog kent? Die geschraptworden uit de pocketwoorden­boeken? Je komt ze nog wel te­gen in romans uit de vorige eeuwen soms in een gedicht. Wie be­kommert zich om deze bijna ver­geten groep?Deze zomer deed de historica enromanschrijfster Nelleke Noorder­vliet een oproep om zulke be­dreigde woorden te behoedenvoor totale vergetelheid. Haaridee werd opgepikt door het ra­dioprogramma De Taalstaat, datelke zaterdagmorgen op de Ne­derlandse Radio 1 wordt uitge­zonden. Presentator Frits Spitsriep luisteraars op om een (bij­na) vergeten woord te adopterenen intussen zijn al honderdenwoorden ingezonden. Ook doorVlaamse luisteraars.Vergeetwoorden die aanvaardworden door het Gezelschap vanGeadopteerde Vergeetwoordenkrijgen van mevrouw Noorder­vliet, de beschermvrouwe van hetgezelschap, een heus adoptiebe­wijs toegestuurd. Wie een woordadopteert, verplicht zich ertoeom ‘goed voor het woord te zor­gen’ en het woord te blijven ge­bruiken. Frits Spits heeft zelf hetwoord prudent geadopteerd en ergaat geen uitzending voorbij zon­der dat hij dat woord een ofmeer keren gebruikt.Woorden waarvoor al een adop­tiebewijs is uitgereikt, zijn:edoch, doerak, kruien, kek, mie­ters, deksels, zwerk, jegens, fi­deel, sneven, belatafelen, somwij­len, lichtekooi. (rs)

Wilt u ook een vergeetwoordadopteren? Stuur een e­mailnaar taalstaat@kro.nl.

12 TAALBIJLAGE DE STANDAARDWOENSDAG 5 NOVEMBER 2014

PETER CUYPERSStiekem droomt elkejournalist er weleensvan: een nieuw woordcreëren dat zich in hetalgemene taalgebruikverspreidt en uiteinde­lijk het woordenboekhaalt.Soms gebeurt die schep­ping onbedoeld: eencollega lanceerde ooit

een nieuw type oorlogsvliegtuig, de bomen­werper. Het toestel is gelukkig nooit gebouwdgeworden en nooit in een woordenboek geland.Een verrassing is dat niet: een korte terugblikop de oogst die de eindredactie van deze krantde voorbije tien jaar binnenhaalde, leert datweinig nieuwe woorden de tand des tijds door­staan én dat de blijvers zelden één enkele vaderhebben.Als er één domein is waarop onze woorden­schat de voorbije jaren rijker is geworden, ishet dat van de milieuproblematiek. De kli­maatvluchteling beleefde zijn doorbraak in2006, toen de orkaan Katrina een kwart mil­joen mensen op de vlucht joeg. De kinderenvan Katrina zitten intussen overal: het begrip‘klimaatvluchteling’ heeft wereldwijd invul­ling gekregen, en met stijgende zeespiegels entoenemende broeikasgassen lijkt zijn toekomsthelaas verzekerd.

halen: het is bijzonder moeilijk om als individueen plaats te verwerven in het woordenboek.Nieuwe functies die in een maatschappelijkebehoefte voorzien, worden veel gemakkelijkeraanvaard. Zo heeft de griepcommissaris bin­nen de kortste keren burgerrecht verwor­ven. Het wordt uitkijken of de ebolacoördina­tor even noodzakelijk blijft (voor de volksge­zondheid valt te hopen van niet).Want ook die vaststelling dringt zich op: duur­zaamheid is de uitzondering geworden. Strakskiezen we het woord van 2014, even omkijkennaar de genomineerden van 2013 levert eenmeedogenloze kaalslag op. De winnaar vantoen, de selfie, overleeft allicht nog even, al ver­anderen de trends in het universum van de so­ciale media ongenadig snel (de verdienstelijkepoging van schrijver Kees van Kooten om deselfie te vernederlandsen tot otofoto was ookgeen lang leven bescho­ren). Een andere genomi­neerde van vorig jaar, depandarel die het koninkrijkop zijn grondvesten deeddaveren, speelde amper zesmaanden later in de verkie­zingen al geen rol van bete­kenis meer. En ook de des­tijds veelbesproken rom­meltrein rijdt niet meer,maar dat heeft hij eigenlijknooit gedaan.

IN HETDIGITALETIJDPERKVERDWIJNTNIETS OFNIEMANDMEER

KINDEREN VAN KATRINA

1. Reageerbuisbaby uit een eicel die omniet­medische redenen werd ingevroren.Op die manier kunnen vrouwen hun kin­derwens uitstellen, bijvoorbeeld omdat zeeerst carrière willen maken of een geschik­te partner vinden.2. Deze taks wordt geïnd op geld dat in be­lastingparadijzen verstopt zit achter inge­wikkelde vermogensstructuren. De begun­stigden van zulke structuren moeten zichvoortaan bekendmaken bij de fiscus.3. Sinds kort liggen op basis van dezekeverlarven nuggets, schnitzels en burgersin de winkelrekken.4. Het in één keer achter elkaar bekijkenvan meerdere afleveringen van eentelevisieserie. Toenemende trend door uit­gesteld kijken en streaming.5. In deze kooi worden gieren uit verschil­lende dierentuinen bij elkaar gezet, zodatze zelf hun ideale partner kunnen uitzoe­ken. Bestaat sinds kort in de dierentuin vanPlanckendael.6. Wie dit talent heeft, kan beter facturenontcijferen, internetbankieren en het aan­tal potten verf berekenen die hij nodig heeftvoor het schilderen van zijn keukenmuur.7. Studie van overerfbare veranderingendie niet terug te vinden zijn in de geneti­sche informatie die in het DNA gecodeerdzit. Volgens deze wetenschapstak heeft bij­voorbeeld een ongezonde levensstijl nega­tieve gevolgen voor de volgende generaties.8. Harde rubberen kegels maken het haastonmogelijk om over deze voorwerpen te lo­

pen. Infrabel zal ze in 2015 leggen bij hon­derd overwegen om spoorlopers te ontmoe­digen.9. Kruising van een brandweerauto en eenambulance. Deze wagen moet eerste hulpverlenen, in afwachting van de anderehulpdiensten. Werd deze zomervakantie inRotterdam getest.10. Deze benaming voor de nieuwe Vlaam­se én Belgische regering, die elk bestaat uitlouter centrumrechtse partijen, is bedachtop basis van de vlag én de regeringssamen­stelling van een Scandinavisch land.11. Vergoeding die gemeentescholen sindsdit jaar vragen voor het toezicht op de mid­dagmalende kinderen.12. Langs dit metalen opstapje kunnen on­der andere reeën en vossen die in het ka­naal Brussel­Schelde zijn gesukkeld, weerop het droge komen en zichzelf van de ver­drinkingsdood redden.13. Fenomeen waardoor we minder ge­neigd zijn te reageren op een dreiging diegeleidelijk toeneemt, dan op een acute drei­ging. Dit woord wordt gebruikt in contex­ten als het ontstaan van een burn­out en deklimaatproblematiek.14. Het verschijnsel dat bepaalde mensenniet in al hun lichaamscellen hetzelfde ge­netische materiaal bezitten.15. Manier om een boodschap op een voor­af bepaald tijdstip in één klap naar al jeTwitter­ en Facebookvrienden te sturen.Daardoor kan je boodschap een zeer grootbereik krijgen.

A. StruikelmatB. GecijferdheidC. BoterhammentaksD. MozaïcismeE. EpigeneticaF. BuffalowormG. ThunderclapH. UitstelbabyI. GekooktekikkersyndroomJ. BingeviewingK. FaunatrapL. DoorkijkbelastingM. DatingvolièreN. BrambulanceO. Zweedse coalitie

(Deze oefening is gebaseerd opde lijst ‘Woorden van de week’van de Taaltelefoon.)

ONLINEDe oplossing van deze oefeningvindt u opwww.standaard.be/taalbijlage

Woorden komen en woorden gaan.Elke week stuurt de Taaltelefoon de‘Taallink’. In dit mailtje vindt u ondermeer een ‘Woord van de week’, eenwoord dat plots alomtegenwoordig is inhet nieuws. Soms blijven die woordenlangere tijd hangen. Vaak gaat het omeendagsvliegen.De volgende woorden waren deafgelopen maanden hot. Kunt u deverklaringen verbinden met het juistewoord?

Positiever is het verschijnen van het passief­huis of de passiefwoning, nauw verwant metde lage­energiewoning. In dezelfde buurt ver­toeven de energiesnoeiers, vaak mensen uit eensociaal moeilijke positie die worden opgeleidom energiebesparende ingrepen uit te voerenin woningen en gebouwen. Hun toekomst oogtop dit moment beleidsmatig enigszins wankel,maar één zekerheid hebben ze: in het digitaletijdperk verdwijnt niets of niemand meer.Zo heeft het internet het eeuwige leven ge­schonken aan de pornoneef. Begin 2008 bleekeen familielid van kardinaal Godfried Dan­neels actief in een gespecialiseerde branchevan de filmindustrie, wat heel even een hotitem in de media opleverde. De pornoneef isintussen allang weer van de nieuwsradar ver­dwenen, maar het woord levert bij de zoekma­chine Google nog altijd ruim tweeduizend hitsop.Waarmee de man een wereldster blijft in verge­lijking met de amper 113 treffers – het woordis in dit geval op zijn plaats – voor de mayonai­segevangene, een gedetineerde die in 2010 inde gevangenis van Hasselt een cipier in elkaarsloeg omdat hij geen extra mayonaise op zijnfrieten kreeg. Vergetelheid is zijn deel gewor­den en navolgers heeft hij niet gekregen; éénconclusie is alvast dat er de jongste jaren geenklachten meer zijn over het penitentiair sau­senbeleid.Meer algemeen is de moraal van deze twee ver­

COLUMN

OEFENING 3