189

‘Gedruct toe Campen’. Over de prenten,

uitgegeven door Peter Warnerssen

door Trudi Brink

In 2019 organiseert het Frans Walkate Archief enkele activiteiten die zich richten op prentkunst en grafiek. Ook een expositie met werk dat door kunstenaars in het Grafisch Atelier vervaardigd is, maakt hier deel van uit. De stad Kampen heeft met betrekking tot het drukken van prenten en boeken een rijke historie die teruggaat tot in de 16de eeuw.1 Hierover is eerder gepubliceerd, ook in de Kamper Almanak.2 De losse prenten die zijn gedrukt en uitgegeven door Peter Warnerssen (circa 1520? - voor 1583), thans behorende tot de collectie van het Rijksmuseum in Amsterdam, hebben daarbij echter nooit de volle aandacht gekregen (zie bijlage).3 Dit artikel brengt deze houtsneden onder de aandacht.4 In combinatie met het levensverhaal van de drukker geven zij namelijk een aardig beeld van het leven in de 16de eeuw.5

Kampen in de 16de eeuwGedurende de 13de en 14de eeuw groeide Kampen uit tot een belangrijke stad in de Noordelijke Nederlanden.6 De stad dankte die positie aan haar gunstige ligging. Aan de ene kant lag de stad aan de zee, waardoor Holland en Noord-Europa goed bereikbaar waren, aan de andere zijde bood de IJssel een goede verbinding met het Duitse achterland. Kampen werd groot door de handel, echter meer door het transport van goederen en door overslag, dan door de directe handel zelf. Een grote haven en rijen pakhuizen ontbra-ken dan ook in het stadsbeeld. In 1441 werd Kampen lid van de Hanze, een belangrijk handelsverbond tussen Nederlandse, Duitse en Scandinavische steden. De periode 1325-1475 wordt gezien als de periode van grootste bloei. In deze tijd groeide de bevolking naar een inwonersaantal van 6.000. Hier-door werden diverse stadsuitbreidingen noodzakelijk.In de 16de eeuw keerde het economische tij voor de stad. Militaire operaties en belegeringen eisten hun tol.7 Daarbij verzandde de monding van de IJssel, waardoor de zwaarder wordende schepen Kampen niet goed meer konden

42FV23_F60_deel02_KA2019.indd 189 27-06-19 15:19

190

bereiken. Bovendien verschoof het centrum van de handel in de Noordelijke Nederlanden in de loop van de 15de en 16de eeuw naar het westen. Soms was er sprake van een tijdelijke economische opleving zoals na 1543, toen Gelre onder het gezag van Karel V kwam. De indrukwekkende vernieuwing van de door brand verwoeste schepenzaal getuigt hiervan. Overijssel werd in 1528 officieel onderdeel van het Duitse rijk onder Karel V. Binnen dit rijk bezat de provincie een behoorlijke mate van zelfstandigheid. Af en toe werden er van hogerhand pogingen ondernomen om de gebieden centraler aan te sturen. Dit leidde bij verschillende steden tot problemen.8

Soms kon met succes actie worden ondernomen. Zo beriepen Kampen, De-venter en Zwolle zich, in een conflict over de muntslag in 1553, met goed ge-volg op oude privileges.9 In godsdienstig opzicht bleef het tot 1572 redelijk rustig in de stad. Andersdenkenden werden getolereerd en geaccepteerd. Onder de bevolking van Kampen bevonden zich wederdopers uit Emden, humanisten en mensen die uit de Zuidelijke Nederlanden afkomstig waren. In 1581, een jaar nadat er in Kampen een beeldenstorm had plaatsgevonden, werd het rooms-katholieke geloof er officieel verboden.10

De stad volgde een gematigde koers waar het de censuur van drukwerk be-trof. Toen in 1524 het stadsbestuur de eerste maatregelen ten behoeve van boekencensuur afkondigde, roerde de bevolking zich: groepen geestelijken en geletterde leken, onder wie kapitaalkrachtige kooplieden, leden van het schippersgilde en gewone burgers, voerden oppositie.11 Toch kwam het, op 3 december 1525, tot een officieel verbod op het bezit van Lutherse boeken en werken die door Rome verboden waren. Dergelijke geschriften moch-ten ook niet in de stad gedrukt worden, tenzij schepenen en raad daarvoor toestemming hadden gegeven.12 Dat de uitvoering van dit beleid te wensen overliet, blijkt wel uit het feit dat Philips II, in 1559, aan stadhouder Arem-berg schreef dat hij streng moest toezien op de zaak van de verboden boe-ken. Toch wist Johan Wyllemsz, een collega-drukker van Warnerssen, tussen 1566 en 1568 zijn straf te ontlopen nadat hij Der Goesen handelingen, een werk met drie geuzenliederen op de markt had gebracht.13 Vanwege de hete adem van Aremberg in de nek, moest het stadsbestuur hem wel vervolgen. Toch gebeurde dit maar halfslachtig: met succes werd het proces keer op keer ver-traagd en uiteindelijk kwam het niet tot een veroordeling. Johan Wyllemsz werd zelfs, op 1 december 1567 door de schepenen en raad als gildemeester van het St. Lucasgilde beëdigd.

42FV23_F60_deel02_KA2019.indd 190 27-06-19 15:19

191

Peter WarnerssenDe drukkerij van Peter Warnerssen was gevestigd in de Broederstraat, tegen-over het koor van de kloosterkerk van het Minderbroedersklooster. Momen-teel is op dit adres, Broederstraat 23, restaurant De Bottermarck gevestigd. De straat had een uitstekende ligging voor drukkers, aangezien deze de ver-binding vormde tussen het Raadhuis en het grote Minderbroedersklooster. Aan de drukkerij was een winkel verbonden, waar boeken en papier werden verkocht.14 Het pand, dat Den Witten Valck werd genoemd, had de vorm van een naar boven geklapte letter ‘L’, waardoor de zaak tevens een uitgang aan de Nieuwstraat bezat. Het ingesloten hoekhuis naast de drukkerij heette Het Paradijs. De gevelsteen die nu nog op dat pand aanwezig is, verwijst naar de Bijbelse voorstelling.Peter Warnerssen was een zoon van Katerina en Warner Robertsz, een suc-cesvol lakenhandelaar. Behalve een zoon had dit echtpaar twee dochters. Peter Warnerssen had met zijn vrouw Femme ook twee dochters, Grethe en Geertruidt, en één zoon, Berendt.15 De laatste huwde Peterken van Wirin-gen, zeer waarschijnlijk een telg uit een andere Kamper drukkersfamilie.16

Zoonlief Berendt en zijn vrouw Peterken hadden twee zonen: Willem, die ook drukker werd, en Thomas, die als landmeter en bouwmeester werkte in Kampen, Zwolle, Sneek, Nijmegen en Leeuwarden. Zijn bekendste project in Kampen bestond uit de verbouwing van enkele stadspoorten. Onder zijn leiding kregen de Broederpoort en Cellebroederspoort hun huidige vorm. De kleinzonen van Peter Warnerssen stierven kinderloos. Femme maakte, ‘kranck na den lychaem’, op 23 oktober 1571 haar testament.17 Op dat mo-ment was dochter Geertruidt al overleden. De precieze datum van het over-lijden van Peter Warnerssen is niet bekend, maar uit archiefstukken blijkt dat hij vóór juni 1583 in Duitsland gestorven is.18 Daar was Peter voor de tweede maal gehuwd; in Emmerik liet hij een vrouw met drie jonge kinde-ren achter.Peter Warnerssen komt vier keer voor op de lijst van gildemeesters van het St. Lucasgilde: in 1540, 1545, 1553 en 1560. Hieruit kan geconcludeerd wor-den dat hij een gerespecteerd drukker was. Naast drukker was Warnerssen ook notaris voor de stad.

Boeken en geschriftenUit de drukkerij van Warnerssen zijn, behalve de dertien prenten, veertig boekjes bewaard gebleven: goed verkoopbare, stichtelijke lectuur, gedeeltes uit de Bijbel (bijvoorbeeld delen uit het Nieuwe Testament in het Latijn of

42FV23_F60_deel02_KA2019.indd 191 27-06-19 15:19

AFF

twtnt tot 1amptn tube

barna ftrate bp wo Otter Warnerfen wi:gambe

inden wittin ,

192

Duits), Erasmus-uitgaven, medische werken, almanakken, kronieken, leer-boeken, spreekwoordenboeken en een reisverslag.19 De Jerusalemsche Reyse (circa 1564) is een verslag van een pelgrimsreis, geschreven door de Kamper geestelijke Geert Kuynretorff. Het laatste geschrift dat onder de naam van de drukker in Kampen verscheen, is een Almanak voor het jaar 1567.20 Peter Warnerssen had de stad toen al verlaten. De boekjes kennen verschillende drukkersmerken, nogal variërend in formaat. De meest bekende merken zijn die waarop een hand met valk, een kap over de kop, wordt weergegeven (afbeelding 1). Dit merk verwijst naar de naam van de drukkerij: Den Witten Valck.Peter Warnerssen drukte in 1565, onder vermelding van zijn naam en adres, het omstreden werk D’Anderde Vormaninge.21 Dit was een geschrift van Hen-drik Niclaes, aanhanger van een doperse stroming en schrijver van onder andere Huis der liefde.22 Niclaes had, na zijn verbanning uit Emden, zijn toe-vlucht tot Kampen gezocht. Warnerssen was de eerste drukker die openlijk werk van Niclaes drukte en uitgaf.23 Hij raakte hiermee overigens niet in de

Afbeelding 1: Drukkersmerk met de valk en de initialen van Peter Warnerssen in: De Jerusalemsche Reyse (omstreeks 1564) door Geert Kuynretorff. Stads­archief Kampen, nr. A00194 in de bibliotheekcollectie. Foto: Theo van Mierlo.

42FV23_F60_deel02_KA2019.indd 192 27-06-19 15:19

• ;.4

. "dommig

riffl Wiligill~A rA IMF WIE ‘"" d al 1 I ai

Deliderioddideraui hoc Pafch a comederc vo bircum, antecluam patiar. Lure, zz.

0 minus kfue, in ca Nocgc qua [Mum cit, ack-cris PiNaCID poStqujon Grams cerrr, frsgit dell; D4SLEni au: Acciritc cdirc:

Hoc rurumert Corpus, quod prnmobir rr.s.irur: [-loc rum in mei commeruoranunerrx. Ad cuarkrn rood UM & Poculum pr.rmta eren; &remt Bibire ex hos onuirs, Hoc VOCLIIUM [MIMI Tellanacnmm ril, in uur, S.triguinr :511.i.provohis,e, prumuirireguudirur,

in re:mamma Peccarorum; Hoc facitc,quoti crcurvaL bibericis,inMeNC01.11M<Inorationcm.L~ IT. Coallis tror fie'Peenu

193

problemen. Begrijpelijk, want rond 1565 werd er in Kampen op grote schaal verboden lectuur, met kritiek op de kerk en de geestelijkheid verspreid.24 In 1566 vervaardigde Peter Warnerssen een nadruk van het boekje Van den drij Pausen, Verclaringhe van die menichvuldighe loose practijcken ende listen so van d’Inquisitio.25 In dit werk werden wijlen keizer Karel V, de koning van Spanje en andere vorsten en heren, onder wie de zwager van stadhouder Aremberg, bespot. Ook werd de Inquisitie gehekeld. Met het drukken van dit werk, waarvoor geen toestemming aan de schepenen en raad was gevraagd, kwam hij in de problemen; hierover later meer.

De houtsnedenPeter Warnerssen drukte niet alleen stichtelijke boekjes, maar ook prenten met een moraliserende inhoud. Een prent is een voorstelling die met behulp van een grafische techniek gedrukt is. Hierdoor kan een oplage van eenzelfde afbeelding worden geproduceerd. De dertien prenten die door Warnerssen

Afbeelding 2: Monogrammist AI en Peter Warnerssen. Het laatste avondmaal. 1552. Foto: Rijksmuseum Amsterdam.

42FV23_F60_deel02_KA2019.indd 193 27-06-19 15:19

*411(2--124'

0Zr..be hodbk.i ri.kkbeDrniv.

Gekt kil Ewuc. emer edmip.rn • Ce4

ielAmm

ardh teloom kumd

Eudni. ~Am rii.

a/0 gbp 01111Will n fra arbt ral met b élgitl bmb rpfrbtitibit fM ban

teyymmvem..,~nritalT=IcerrtglettE,ZpkwIe~0.1ffaiirtalmElteril.Milt kttlalso:Arn entw

Vitf«"EgtrIrEAL •Ink dár 1.1.1L.Urnkm Ckkaegln4.1, 411:4.4rg.c.,===.,..1%"~b4:'

194

werden uitgegeven, zijn houtsneden. Een tekening of een bestaande prent vormt doorgaans het uitgangspunt voor een houtsnede. Deze wordt overge-bracht op een blok hout en vervolgens uitgesneden. De houtsnedetechniek is een zogenaamde hoogdruktechniek. Dat wil zeggen dat het hoge gedeelte van het hout, dus het materiaal dat niet werd weggesneden, wordt ingerold met inkt en afgedrukt. Voor het drukken is een drukpers nodig, waarmee je de druk van het houtblok op het papier kunt regelen. Het resultaat is een prent die het spiegelbeeld is van de oorspronkelijke tekening op het hout. Ook het drukken van een tekst, met aaneengeregen spiegelbeeldige lettervormen,

Afbeelding 3: Mono­grammist AI en Peter Warnerssen. De rijke man en de dood. 1553. Foto: Rijksmuseum Amsterdam.

42FV23_F60_deel02_KA2019.indd 194 27-06-19 15:19

',barg itb: tuut gbps bra Met/ kauwt bic 30arc b sti7upscorrt, Grijp (mulo ben ow «Ce alloklmr«.ftcluz 51115..P..1.a.C.t.b0 Ot* rmtred garrat it.1~0111,neb, dgrrt..I.VNyg N; iblar-CH;~

195

is een vorm van hoogdruk. We noemen dit boekdruk. De prenten van Peter Warnerssen zijn een combinatie van woord en beeld. De teksten, in boekdruk, vormen een geheel met de afbeelding, de afdruk van een houtsnede.Bij de vervaardiging van een prent waren meerdere personen betrokken. Allereerst was daar de ontwerper, die de voorstelling tekende. De graveur sneed de voorstelling vervolgens uit in het materiaal, in het geval van de Kamper prenten was dit hout. De derde persoon die er aan te pas kwam, was de drukker. Deze was tegelijk de uitgever van de prent. Soms bevond zich, zoals bij Peter Warnerssen, een winkel bij de drukkerij, zodat het drukwerk

Afbeelding 4: Peter Warnerssen. Het levensrad. 1558. Foto: Rijksmuseum Amsterdam.

42FV23_F60_deel02_KA2019.indd 195 27-06-19 15:19

Etrtgn bu zut Rilt Ittructvnit E Rut h tutitb bliittn. fair

1~1~..Yrdon

196

direct kon worden verkocht. De namen van de drie, bij de vervaardiging van een prent betrokken personen vinden we vaak in de prent terug: ‘inv’ (inven-tor) verwijst dan naar de ontwerper, ‘fe’ (fecit) of ‘sc’ (sculpsit) naar diegene die het snijwerk verrichtte en ‘exc’ (excudit) naar de drukker/uitgever. Bij prenten met inscripties was er ook nog de schrijver of dichter die de tekst opstelde. Ten slotte was er soms dan nog iemand die de voorstelling, na het drukken, van kleur voorzag.Op de meeste prenten die in de werkplaats van Peter Warnerssen gedrukt werden, staat alleen de drukker/uitgever vermeld. We zien dan, onderaan:

Afbeelding 5: Peter Warnerssen. De dood en het minnepaar. 1540­1567. Foto: Rijksmuseum Amsterdam.

42FV23_F60_deel02_KA2019.indd 196 27-06-19 15:19

197

‘Gedruct (soms: “Gheprent”) toe Campen in die Broederstrate, By my Peter Warnersen’. Bij zes prenten is het adres gepreciseerd: ‘(woenende) inden Witten Valck’. De prent met de voorstelling Het laatste avondmaal bevat, in taal aansluitend bij de passages uit de Bijbel, een signatuur in het Latijn: ‘Campis excussit Petrus Warneri’ (afbeelding 2). Deze prent is bovendien, rechtsonder op een bank, voorzien van de datering 1552 plus het monogram van de vermoedelijke ontwerper of snijder: ‘AI’. Een monogram bestaat doorgaans uit de initialen van een persoon, die op een bepaalde, herkenbare manier ten opzichte van elkaar geplaatst zijn. In de houtsnede De rijke man en de dood (afbeelding 3) is het monogram ‘AI’ ook zichtbaar, namelijk op de zegelring van de man. De datering 1553 zien we hier op de klok. Naast de genoemde prenten is er nog eentje gedateerd, namelijk 1558: Het levensrad (afbeelding 4). De overige prenten van Warnerssen bevatten geen datering, noch een monogram van de snijder of ontwerper.In literatuur wordt aangenomen dat ‘AI’ verwijst naar de Kamper schilder Albert Jacobsz. Maler (1522-1573).26 Het monogram van deze kunstenaar ko-men we ook tegen op een altaarstuk ter nagedachtenis aan Johan Evertsz en zijn ouders, dat zich in het Stedelijk Museum Kampen bevindt.27 De signa-tuur bevindt zich hier op het zwaard van Paulus, afgebeeld op de binnen-kant van de linkervleugel. Dit betekent dat Warnerssen bij de vervaardiging van tenminste twee prenten samenwerkte met een stadgenoot. Aangezien de prent Het levensrad veel overeenkomsten vertoont met De rijke man en de dood, wordt aangenomen dat Albert Maler ook bij de totstandkoming van deze houtsnede betrokken was. Vermoedelijk vervaardigde de schilder even-eens enkele houtsneden als boekillustratie voor Warnerssen. Of Maler de voorstellingen alleen sneed of deze ook ontwierp, weten we niet. Alleen voor wat betreft de houtsnede Het laatste avondmaal lijkt het waarschijnlijk dat Maler deze inderdaad ontwierp. Qua compositie en stijl vertoont de voor-stelling namelijk veel overeenkomsten met een gelijknamig schilderij, ook uit 1552, toegeschreven aan zijn vader Jacob Maler.28 Verder valt over de oor-sprong van de overige houtsneden op te merken dat, vooruitlopend op de tekst van het vervolg van dit artikel (Duitse invloed), het niet waarschijnlijk lijkt dat Peter Warnerssen zelf veel prenten heeft ontworpen.Drie van de prenten van Warnerssen zijn ongeveer tweemaal zo groot als de overige exemplaren. Het gaat hier om Het levensrad, De rijke man en de dood en De dood en het minnepaar (afbeelding 5). Wanneer je goed kijkt, zie je dwars over het midden van deze houtsneden een naad. Deze wordt veroorzaakt doordat de prenten niet met één, maar met twee houtblokken zijn gedrukt,

42FV23_F60_deel02_KA2019.indd 197 27-06-19 15:19

198

op twee vellen papier die naderhand zorgvuldig aan elkaar werden gelijmd. Deze prenten zijn te plaatsen in de traditie van de zogenaamde ‘breedbla-dige’ houtsneden.29 Dit zijn grote prenten met populaire onderwerpen, waarin woord en beeld een geheel vormen. Deze houtsneden, vaak met een moraliserend karakter, waren bestemd voor een breed publiek. Ten behoeve van de leesbaarheid waren de teksten doorgaans in de volkstaal opgesteld. Ze werden vermoedelijk aan de muur gehangen, rechtstreeks of bevestigd op een doek of paneel.

De toepassing van kleurOp de prent Het laatste avondmaal na, zijn alle prenten ingekleurd. Kleur werd vanaf 1490 in zowel religieuze als profane prenten toegepast.30 Door middel van verf werd de weergave van het licht versterkt en kregen figu-ren en objecten meer plasticiteit. Hierdoor steeg het realiteitsgehalte van de voorstelling. In de prenten van Warnerssen is te zien dat de kleuren meer nuance krijgen in combinatie met de gedrukte, zwarte lijntjes van de arceringen: recht, licht gebogen, naast elkaar of kruisgewijs geplaatst. De licht-donkerverschillen die zo ontstaan vergroten de ruimtelijkheid van bijvoorbeeld de mens- en dierfiguren. Qua nuancering in kleur en detail springen de prenten Het levensrad en De rijke man en de dood eruit. Sommige van de kleinere prenten, zoals Het rad van fortuin en De zondige mens, zijn dui-delijk eenvoudiger van opbouw en vlakker van karakter (afbeelding 6 en 7).Het kleurenpalet is bij alle prenten ongeveer gelijk: groen, oranje, purper, beige en grijs.31 Deze combinatie van kleuren is te plaatsen in de vroege 16de eeuw. De gewoonte om het wit van het papier te gebruiken om het licht mee weer te geven, stamt ook uit deze tijd.32 Bij Warnerssen zien we dit laatste mooi toegepast in De dood en het minnepaar en Het levensrad. In de 16de eeuw werden vooral de populairdere prenten, bestemd voor een groot publiek, in kleur uitgevoerd: breedbladige houtsneden, souvenirprentjes voor pelgrims, devotieprenten en decoratieve prenten voor aan de muur. Waarschijnlijk steeg de decoratieve waarde van deze prenten door de toe-passing van kleur. Ook leken de prenten zo iets meer op echte kunstwerken waardoor hun status enigszins werd verhoogd.33 Ten slotte trekt een mora-listische prent in kleur meer aandacht, waardoor de boodschap beter tot zijn recht komt. Het past dus in de traditie dat de moralistische (en in drie gevallen breedbladige) prenten van Warnerssen in kleur werden uitgevoerd.Prenten konden worden ingekleurd met sjablonen of uit de losse hand. Voor de houtsneden van Peter Warnerssen zijn sjablonen gebruikt. Het inkleuren

42FV23_F60_deel02_KA2019.indd 198 27-06-19 15:19

‹goo tít Maa btionp WC

ceijeptent toe ICMPto/ ktotilletealboilteerotIV

199

met behulp van sjablonen was goedkoper, omdat hiervoor minder professi-onele mensen ingezet hoefden te worden. Zij moesten snel werken om een bepaalde productie te halen. Een zekere slordigheid is dan ook vaak te zien: de scheidingslijnen tussen de kleurvlakken zijn niet altijd even scherp en soms zijn er ‘randjes’ zichtbaar als gevolg van het niet precies plaatsen van de sjablonen op de onderliggende voorstelling in zwarte lijnen. Zo zien we in Het levensrad, rechtsonder in de prent de groene kleur van het gras doorlo-pen over de stenen en de hangende rozenkrans. En bij De rijke man en de dood is een wit randje zichtbaar in de ronde boog van het raam rechts, net als in Het levensrad links naast de pijl die de Dood vasthoudt. Men gebruikte verf op

Afbeelding 6: Peter Warnerssen. Het rad van fortuin. 1550­1560. Foto: Rijksmuseum Amsterdam.

42FV23_F60_deel02_KA2019.indd 199 27-06-19 15:19

es Alk" tertemlánr !bied. elf ah .étrimnrAmbalvala.1~,rakr. tairledirlefilan minxIctiarmen iiiiivrlarrLárinys wihrp mutur

6.-CroLleienuf rouw m2 1th ~Oe We. mrtrrris eetrem

. 1. fni 40plesnálndri~ , ' C2-ern g• ra %,erstIO elstwitaktur; .00 oerdme~ntardá Ma. • Kreittenrr ~e mmaáo n» 11 "neg dijn.« rouble kis ['temet!. ZO. Ildeflrevibto bilt rámuar.

arreaken u run aam/0i XI

ernnx Merg. mijl eren eaunWel~

aymtgr. ri. ;OM mg:a-Wein... 4.1~.101.0/inwr rom endar lprakerterbffl trl IW terumegysti Murwe 01.V11.•(11iranlli wurrrie

Z)ir -ijr tipt han ph (fat is mijn nann.

11ECheprcnt toe -0mhtn/ bimi Vin Charmant/

200

waterbasis. Voor de toepassing met sjablonen werd de verf dikker gemaakt, zodat deze iets minder snel onder het sjabloon door kon lopen.

De iconografie van de prentenDe houtsneden die gedrukt werden bij Peter Warnerssen zijn inhoudelijk als volgt te typeren. Tot de religieuze prenten, die rechtstreeks een passage uit de Bijbel afbeelden, kunnen we rekenen: Het laatste avondmaal en De Goede Herder aan het kruis. De prent Maning tot geduld in lijden is te beschouwen als een moralistische prent met een religieuze invalshoek. Deze gaat over het volharden in het geloof, te midden van kwade verleidingen. Prenten die als

Afbeelding 7: Peter Warnerssen. De zondige mens. 1540­1567. Foto: Rijksmuseum Amsterdam.

42FV23_F60_deel02_KA2019.indd 200 27-06-19 15:19

rs

et* af/bn Ina arken/ (Pprtnanin kot ban bp/ Oen ick bá benen meen. Dato Ob bekent efi mp,

Illie~preftegtie. el

i.11t

ir....4~1111~111/ imullirse~wiee~ep

ellso~ ~me= 41~~gloprol~ be ergrart~EkstaMa 1~ miatnia 1, e d.IV iffiempeekaihrikeierdielk 4ijuiengsm~lideiosiseditli.

1==collipst

1na1l0itd~

iraileskyreerin

tnirmletewdoel1ri~ldwaeeiildm

!im1tieara

.

belt

a~ Iali .n1 4

~karigen. wam arnItelfrrinn llalt~tiatEllr11~~adki t.11,01bigrk WeRitirbrtrwrrerren ,c.....,addoen grlannasrenre Man liare Mln. ~tak". ~="13&g.".Irbtaa fttaire~s"~"M

iarrrgarale raEr tatandartreren

ander klim 123MW ma Ra. ante Mrtigtermegiraltanari laair. i.kira nd ter ia,apiti aha aUrnorr Endre top Pact Warmt ittai ntttratUaln.

aarearnikla

201

thema ‘gedenk te sterven’ hebben zijn: Het levensrad, De rijke man en de dood en De dood en het minnepaar. De religieuze inslag komt in de prenten onder andere tot uitdrukking in de Bijbelteksten die erin opgenomen zijn. De eer-ste, Het levensrad, toont de vier levensfasen van de mens, met daarboven een personificatie van de Dood die elk moment met een pijl kan toeslaan. In De rijke man en de dood zien we de Dood, loerend op een man te midden van al zijn rijkdom. Vanitassymboliek, verwijzend naar de betrekkelijkheid van aardse rijkdom, speelt in de prent een belangrijke rol. In de derde prent, De dood en het minnepaar, is een koppel dat de liefde aan het bedrijven was, door de Dood verrast. De thematiek van de prenten voert terug op het motief van

Afbeelding 8: Peter Warnerssen. De oude vrouw en de jonge man. 1540­1567. Foto: Rijksmuseum Amsterdam.

42FV23_F60_deel02_KA2019.indd 201 27-06-19 15:19

202

de dodendans. Oorspronkelijk berust dit thema op het verhaal van de doden die ’s nachts een dansje op het kerkhof maken. In de late middeleeuwen werden voorstellingen van de Dood, die mensen van alle rangen en standen in eigen persoon komt halen, populair.34

De overige zeven prenten zijn niet direct gerelateerd aan de Bijbel. In De zon-dige mens worden de zeven hoofdzonden in beeld gebracht. De voorstelling fungeert als een waarschuwing voor de mensen en is moralistisch van aard. Een viertal prenten gaat over de liefde tussen man en vrouw, of eigenlijk meer over ongelijke dan wel onwenselijke verhoudingen in relaties: Het meis-je met de twee geliefden, Het door de vingers zien, De oude vrouw en de jonge man (afbeelding 8) en De grijsaard en zijn jonge vrouw (afbeelding 9).35 Ook uit deze profane prenten spreekt een duidelijke moraal, namelijk dat het beter is te trouwen met een partner van gelijke leeftijd, zelfs wanneer de mogelijke oudere partner in het bezit is van een flinke zak met geld. De twee laatste prenten schetsen een kijk op de samenleving: Het rad van fortuin (afbeelding 6), waarin slechte menselijke eigenschappen regeren, en Eendracht maakt macht, over deugdelijk stadsbestuur. Samenvattend kunnen we stellen dat twee van de dertien prenten, in woord en beeld, rechtstreeks aan de Bijbel zijn ontleend. De overige elf prenten zijn moralistisch van aard, waarbij in vier prenten Bijbelteksten zijn opgenomen.

Duitse invloed De dood en het minnepaarBij sommige van de prenten gedrukt door Peter Warnerssen is duidelijk aan te tonen dat zij vervaardigd zijn naar Duits voorbeeld. Duitsland liep in de ontwikkeling van de houtsnede voor op de Noordelijke Nederlanden. Dit wordt wel verklaard vanuit het feit dat in er Duitsland eerder behoef-te bestond aan een kader ten aanzien van maatschappelijke verhoudingen in een veranderende samenleving. Denk hierbij aan gebeurtenissen als de Reformatie (in 1517), de Boerenopstand (in 1525), de ontwikkeling van ste-den, de toename van geletterdheid en de opkomst van het humanisme. De ontwikkelingen tuimelden in Duitsland al in de eerste helft van de 16de eeuw over elkaar heen.36 Het ontbrak er bovendien aan centrale aansturing, bijvoorbeeld door Karel V. De veranderingen stimuleerden het individuele denkvermogen van de mensen. De prenten vervulden hierin een functie. Zo zetten zij vrouwen, boeren, bestuurders en geestelijken op een nieuwe plaats. Een herkenbare beeldtaal was daarvoor noodzakelijk. In de Noorde-lijke Nederlanden was er iets later dan in Duitsland een markt voor dit soort prenten.37 Bij de prent De grijsaard en zijn jonge vrouw van Peter Warnerssen is

42FV23_F60_deel02_KA2019.indd 202 27-06-19 15:19

ceng ong mangattentuir tr. is Mig Ottif inangEtfftwit, irE Oe pan man. cant tent Wou

ciaccht, tot ciutht,

=Lr

ajeirtmicomenimpa OM Mala liolin~

remi0eiudgip*Mbra iiimiederoand bewAlgalleme ois kom« teem

Oramellddiersc~ ""«0111!"1:Imuraza alinialm~mfr

»" ekeppace 711geldbilifOrowtwhed.ligegurse ~III let in~~1 4~10~01.101). ORM« p. nomemelteigker_ ere" to...

115,

:a117.

8,4+e ie 'lomat:4T= «,

iaat ic niet mach %uit taf bath.

OrierOdgerk NOlaefRana

Mollfet sn rce ern nat lsiinbre~1311~

On Oerkm e.Nnre graniet, ygy

(),

Z""Og~lelliaids611 ~bak Emolgt»~~ 41.0~1•101dimsagil~ ade~lchig 11~1111u~s2=W WialamidilmluadMiffl liedieredilie

lZ4

i.l.

Ome eakel*. idokkeril.1 44« nirponigl Wamumpum illthtsdelegalieem~em Wriaingliaimaiinceariam Irwrmlidowepec~apile a< e underel~inikediemil Immreh 1.1111,0401pee ommli gemdeluiarok ~ka iers~aholhE' ~Orme lueslállkurnqi« Wic Km ixt~M*00 f?1,00~Cdaktegár~s~

ttliat íck nitt fit: tuptikutt ntí

0304.5n.~~» ~loc 4410011,Mtidoegia 31•00,01diálleite~ ~,ziNcil~~ alwauglimudetencefieknr ~k t1iweino,to hg A.a wx[r itiOnod.~¢¢4dttmei (5400 er.p4)~, 4.91

4C5ePgen1 tt Cupe/lupe .15cit-. iet ft a' t latttr barntr(rom,

203

de Duitse invloed wel heel gemakkelijk aan te wijzen: de spreekbanderollen zijn nog van Duitse teksten voorzien en qua compositie vertoont de prent overeenkomsten met een prent van Georg Erlinger uit 1519.38

Duitse invloed is er ook in de houtsnede De dood en het minnepaar. In die voorstelling kijken we in een interieur, een slaapvertrek van een welgestelde familie: de omlijsting van het bed bevat allerlei ornamenten en de kamer heeft een gekleurde tegelvloer en een cassetteplafond. Perspectivisch klopt de ruimte niet: het lijkt alsof het hoofdeinde van het bed zich in een nis bevindt, terwijl de achterwand aan de bovenzijde bij het plafond doorloopt. Op het bed, met het voeteneinde naar de kijker geplaatst, bevindt zich een naakte vrouw die een gordijntje optilt. Hierdoor kijken we via een raampje naar buiten. De vrouw, met een duidelijke blos op haar wangen, heeft een terneergeslagen blik en kijkt niet naar het landschap. Zij zweeft enigszins boven het bed en haar lichaam is wat houterig weergegeven. Onder het bed ligt een dode, naakte man met het zwaard nog in zijn hand. Links beklimt de Dood, half lichaam half skelet, de opgang naar het bed. Hij heeft een

Afbeelding 9: Peter Warnerssen. De grijsaard en zijn jonge vrouw. 1540­1567. Foto: Rijksmuseum Amsterdam.

42FV23_F60_deel02_KA2019.indd 203 27-06-19 15:19

204

spade bij zich en een zandloper die hij met zijn linkerarm vooruit steekt, waardoor deze een centrale plaats in de compositie inneemt: precies onder een boog boven het bed. De drie figuren worden door middel van een doek, een sprei of deken, met elkaar verbonden. Ook dragen zij allemaal een zwa-re ketting.Het opschrift boven de prent luidt: ‘Bereydt u huys: want ghy sult sterven ende niet levendich blijven, Jesaja 38’. Onder de prent vangt de tekst aan met ‘Der twyer liever luyden Clage. Over die onvoersichtighe ende haestighe overcoemst des Doots’. In de tekst die volgt komt eerst het minnepaar aan het woord en daarna de Dood.39 Uit het eerste gedeelte blijkt dat het stel is opgeschrikt door de dood gedurende het bedrijven van de liefde. De man en de vrouw hebben zich te goed gedaan aan alle geneugten van het leven, zon-der aan God of gebod gedacht te hebben. In het tweede deel maakt de Dood duidelijk, met veel voorbeelden uit de Bijbel, dat hij iedereen wegmaait: goed en slecht, jong en oud, rijk en arm. Voor de ongelovigen is hij een deur naar de hel en voor de gelovigen ziet hij de hemel in het verschiet. De Dood lijkt hiermee vooruit te lopen op het oordeel dat Christus zal vellen.De dood en het minnepaar is een kopie naar een prent uit 1522 van Hans Se-bald Beham (1500-1540; afbeelding 10).40 Deze Neurenbergse prentenmaker werkte een periode samen met de snijder Niclas Meldeman, wiens naam in de Duitse prent op de rand van het bed staat. De houtsnede van Warnerssen is even lang als het voorbeeld, maar 8 centimeter breder. Verder zijn de pren-ten spiegelbeeldig aan elkaar, wat door het drukprocedé eenvoudig te ver-klaren is: teken je een voorstelling van een prent na op een blok hout, dan zal deze, uitgesneden en wel, uiteindelijk omgekeerd worden afgedrukt. De tekst onder de prent van Warnerssen is een vertaling van het gedicht dat oorspronkelijk gemaakt werd voor Behams prent.41 Het is een bewerking van Het gesprek tussen de dood en twee geliefden van Hans Sachs (1494-1576). Laatst-genoemde was als schrijver en dichter in Neurenberg werkzaam en lever-de voor meer dan 250 prenten teksten in de Duitse taal.42 Ten slotte moet nog worden opgemerkt dat de voorstelling mogelijk naar overspel verwijst. Het gordijn dat opgetild wordt en de beschaamde gezichtsuitdrukking van de vrouw maken in dat geval duidelijk dat niets voor het licht verborgen blijft.43 De drie zware halskettingen staan voor de ketens van de dood, waar-aan niet te ontkomen valt.

Prent over de zeven hoofdzondenOok het vers onder de prent De zondige mens is ontleend aan een gedicht

42FV23_F60_deel02_KA2019.indd 204 27-06-19 15:19

205

van Hans Sachs, namelijk Der Eygennutz, das grewlich Thier uit 1535.44 Boven de prent staat een titel: ‘Die Tijdt van Nu, soe is mijn naem’. Op de tekst-band achter de figuur staat in het Latijn: ‘Figura de septem peccatis morta-libus’ (Figuur van de zeven doodzonden). In zowel woord als beeld worden de zeven hoofdzonden weergegeven met dierlijke elementen. Daarbij staat de leeuwenkop voor hoogmoed (Superbia), de drakenogen staan voor toorn (Ira).45 Het ontbreken van de rechterhand staat symbool voor gierigheid (Ava-ritia). Met het achterwerk van het zwijn, met krulstaart, wordt onkuisheid (Luxuria) uitgebeeld. De griffioenenbuik staat voor vraatzucht (Gula), zo blijkt uit de tekst.46 De voeten ontbreken om luiheid (Acedia) te symbolise-ren. De linkerhand, in de vorm van een berenklauw, grijpt naar sieraden en

Afbeelding 10: Hans Sebald Beham en Niklas Melde­mann. Tod und Liebespaar. 1522. Foto: Kupferstichkabi­nett Berlin.

42FV23_F60_deel02_KA2019.indd 205 27-06-19 15:19

206

staat voor afgunst en hebzucht (Invidia). Ten slotte verwijzen de horentjes op de kop in zijn algemeenheid naar de duivel. Aan het einde van het vers wordt de lezer opgeroepen om deugdzaam te leven.De figuur is geplaatst onder een architectonische boog, versierd met plant-motieven. Het bovenlichaam van de figuur is frontaal weergegeven. In de heupen zit een lichte draai, zodat het staartje zichtbaar wordt. De achter-grond is egaal van kleur. Door middel van vrij grove arceringen wordt enige ruimtelijkheid en plasticiteit, zowel in de hoofdfiguur als in zijn omlijsting, gesuggereerd. De figuur van de zondige mens doet een tikje heroïsch aan door de plaatsing onder een klassieke boog en doordat we vanuit een laag standpunt tegen hem aankijken.47

De strijd tussen deugden en ondeugden is een oud thema in de kunst.48

In de late middeleeuwen worden, vooral in Frankrijk en Duitsland, dieren aan de deugden en ondeugden gekoppeld. Meestal worden de hoofdzonden in afzonderlijke voorstellingen afgebeeld. De weergave van het thema in één prent mag als redelijk uniek worden beschouwd.49 Prenten met zotte voorstellingen zoals deze komen we overigens behalve in Duitsland in Am-sterdam tegen, namelijk bij de schilder, prentmaker en cartograaf Cornelis Anthonisz. (circa 1505-1553).50 In zijn prent Duivel van de drank wordt een drankzuchtige, gokverslaafde, varkensachtige mens neergezet.51 In de prent Gevleugeld varken wordt duidelijk gemaakt dat dwaze, zwijnachtige mensen de meeste macht en de beste posities op aarde bezitten.52 In deze prenten worden dieren gebruikt om de wereld in haar slechte, maar werkelijke staat te tonen. Als zodanig zijn ze te beschouwen als een vorm van maatschap-pijkritiek.53 De prent De zondige mens van Peter Warnerssen sluit in thematiek en wijze van uitbeelden dus aan bij de houtsneden van Cornelis Anthonisz. Dit geldt eveneens voor de onderwerpen van sommige andere prenten, zoals De rijke man en de dood en Het levensrad.54 Aangezien prenten breed verspreid waren, kunnen we gerust aannemen dat Warnerssen de prenten van Antho-nisz. gekend zal hebben. Verder weten we dat Peter Warnerssen contacten onderhield in Amsterdam, maar helaas is daar verder weinig over bekend.55

VerbanningZoals gezegd waakte graaf Aremberg, als stadhouder van Friesland, Gronin-gen, Drenthe en Overijssel, namens de Spaanse koning over de zaak van de verboden boeken. Nadat Peter Warnerssen in 1566 het geschrift Van den drij Pausen […] had gedrukt, dwong de stadhouder het gemeentebestuur de zaak tegen Warnerssen op te pakken. Het stadsbestuur probeerde, net als in

42FV23_F60_deel02_KA2019.indd 206 27-06-19 15:19

207

de zaak tegen Johan Wyllemsz. eerder dat jaar, de zaak te vertragen. Maar ditmaal lukte dat niet. En zo stond Peter Warnerssen op 23 oktober voor de ‘hoge bank’ om zich te verdedigen.56 Zijn betoog geeft een aardig inzicht in de praktijk van het drukken, uitgeven en verkopen van publicaties in Kampen en daarbuiten. Peter Warnerssen besloot zijn verweer met het ver-zoek zijn excuses te aanvaarden. Samengevat komt zijn verdediging op het volgende neer.Het bewuste boekje wordt op allerlei plaatsen in het land gedrukt en ver-kocht, ook in Kampen, bijvoorbeeld voor het raadhuis en op de visbanken. Kramers riepen luid: ‘Koopt hier van de drie pausen en de Inquisitie.’ Hoe kan ik dan weten dat ik voor het nadrukken permissie moet vragen?57 Er worden in Kampen, in het openbaar en in het vleeshuis, trouwens vaker prenten en brieven te koop aangeboden. Een paar dagen geleden was hier nog een vreemde gezel in de stad met boeken, die grotendeels gericht wa-ren tegen de paus, zijn aanhangers en zijn leer. Is het nuttiger en beter een vreemdeling in Kampen te zijn dan een burger? Bovendien is de inhoud van het boekje niet gelogen, al is het niet de taak van de drukkers om alles te beoordelen wat hun opgedragen wordt te drukken. Verder is mij geen waar-schuwing gegeven. En zouden niet ook alle kopers met mij gestraft moeten worden?Op 28 november 1566 kwamen schepenen en raad tot de uitspraak om Pe-ter Warnerssen in verzekerde bewaring te stellen. Hierop ontstond groot rumoer voor het raadhuis. De ‘vruntschap’ van de beklaagde en allerlei burgers stonden op de stoep en eisten vrijlating op borgtocht. Toen zij te horen kregen dat Peter Warnerssen zich, als goed burger, naar de uitspraak diende te richten, omsingelden zij de drukker en duwden hem de trap af. De stadsdienaars konden niets anders doen dan toekijken. Toen men vervol-gens de veroordeelde ging zoeken, was hij in de stad niet meer te vinden. Het stadsbestuur besloot daarop de drukker uit Kampen te verbannen. Stad-houder Aremberg was boos over de ontsnapping van Warnerssen: ‘Hoezo was Kampen in staat de eigen stadsrechten te handhaven? Deze zaak was met onvoldoende ernst aangepakt’. Hij vond dat het bezit van de drukker geconfisqueerd diende te worden. De raad weigerde dit te doen.Peter Warnerssen vluchtte naar Emmerik, gelegen net over de Duitse grens. Zijn vrouw Femme zette in Kampen de boekwinkel nog enige jaren voort. Van drukkersactiviteiten door Warnerssen in Duitsland zijn geen sporen ge-vonden.58 Wel is zoon Berendt, die met zijn vader was meegevlucht, enige tijd actief geweest als drukker in Emmerik.

42FV23_F60_deel02_KA2019.indd 207 27-06-19 15:19

.Het levensrad

De rijke man en de dood

we deed en het rn•ri n epaar

nel laatste avondmaal

De zondige mens [Pe zeven hookkonclen)

53,2 x 35,7

53,2 2 35,2

53.5 e 34,8

294

Het rad van Remlei BP.P.1932.131

M.9-1932,137 Het met* roet de twee geliefden

iltet duwde vingers z ien

i Maning tot geduld m 'loten

26,5 5, 34.0 reonadi

De oude os.icle erodw en de longe man lOngellike liefde)

Eei id.ael•E maakt

De grijsaard en Zijn jonge vrouw {Ongelijke liesdel

De Goede Herder aan net ketst

Ween Mi: werkt ghe weet niet

wanneer die Heerr des Hoes oom In des, nacht stal

men U sier van u eystnen Aerryt sl hsly, want 'any ,tnrwnn

iDesideno desiderao hoc Pascha

comedere vothiscurn, anlerverri patiar Die rijdt van Ne, soe is mijn naam

rk. Steel en beloop der wend!

Van die valsone nntroufte liefte

tormecke van alken %anken

;er schenden Wis volherdet Let het einde

toe, die wen sa lir h Wart of du hijst alleen, dan ick

,ge herten meen Reglerer, burgher, vreemde

aast, vier Nos een ieder stone lans

Eens jonge mans avernour, dat in

maal ValevLEUI

VerbiojT u mat My: want iek mijn

verloren Scheep monden nebbe

155B

PW AF,P.1.932,129

fie,1,1932.320

Al, PW 1553

PW PP-9.1932.130

RP•P•00-231.4

Al, PW 1552

35,5 a 27.8 PW RP,P•1432.132

39.5 x 2

45.0 x 25.9

39.7 x 2801 PW RP•P-3932-535

40.0 x 27,7 PW J i RP-P-1932-111

39,1 x 27,8 Pik M,R.1932-136

40,0 X 26,5 PW

1 _Re-P-1932-13e

28.1 g 37,0 PW RIL', 1932.135

PW

[ [ R1,P,1983.297A

lIte; went Wer kr ne. Formaat blad

Iln cm.]

l'oeleterrri Sign» in rir datering

.iom.un., nl

208

Tot besluitPeter Warnerssen had een bloeiende drukkerij aan de Broederstraat in Kam-pen. Van dertien losse prenten en ongeveer veertig boekwerkjes is bekend dat zij bij hem gedrukt zijn. Tot 1566 liet het stadsbestuur de drukkers en verko-pers redelijk met rust voor wat betreft de censuur op prenten en geschriften. Dat veranderde toen stadhouder Aremberg van de Spaanse koning het beleid moest aanscherpen. Peter Warnerssen werd hier de dupe van. Hij werd verban-nen uit de stad en woonde de rest van zijn leven in het Duitse Emmerik.Twee van de dertien gekleurde houtsneden van Warnerssen tonen in woord en beeld een scène uit de Bijbel. Ook de overige elf prenten bevatten veel teksten. Soms zijn deze aan de Bijbel ontleend en soms aan Duitse gedich-ten, bijvoorbeeld van Hans Sachs. Ook in beeld zijn Duitse voorbeelden uit de vroege 16de eeuw aan te wijzen, net als relaties met het werk van de Am-sterdamse Cornelis Anthonisz. De prenten waren bestemd voor een breed publiek. De moraal die uit de houtsneden spreekt is duidelijk: leid een deugdzaam, christelijk leven, want de dood kan elk moment toeslaan en dan wacht je het oordeel van Christus. De profane prenten over de relaties tussen man en vrouw zijn, met alle menselijke zwakheden, vooral verma-kelijk van aard. Maar ook uit deze houtsneden blijkt dat moraal en amuse-ment prima samen kunnen gaan.

Bijlage

42FV23_F60_deel02_KA2019.indd 208 27-06-19 15:19

209

Noten

1. Het vroegst bekende Kamper drukwerk dateert uit 1527. G.H.A. Krans, ‘Kamper boekdruk-

kers in de 16e eeuw’, Kamper Almanak (Kampen 1960) 178. Van de Kamper drukker Ste-

ven Joessen zijn dertig boekjes bewaard gebleven; drie religieuze boekjes met teksten en

prentjes worden in het Frans Walkate Archief te Kampen bewaard. G.H.A. Krans, ‘Steven

Joessen, drukker en uitgever te Kampen van ca. 1551-1581’, Het Boek 30 (1950) 91-115. G.H.A.

Krans, ‘De eerste boekdrukkers van Kampen in hun dagelijksche omgeving en het “Kam-

per” liedboek’, Verslagen en mededeelingen VORG 49(1943)85-103/G.H.A. Krans, ‘Peter War-

nersen, drukker en uitgever te Kampen’, Het Boek 24 (1937) 147-186. In 1991 is er, van 2

februari t/m 9 maart, in het Stedelijk Museum Kampen dat toen nog gevestigd was aan de

Oudestraat 158, een tentoonstelling geweest ter gelegenheid van het afscheid van mr. W.E.

Steunenberg bij Uitgeverij Kok in Kampen: Vijf eeuwen boekdrukkers en uitgevers in Kampen,

Kampen 1991.

2. Krans, ‘Kamper boekdrukkers’, 176-191. S. Elte, ‘De rechtszaak tegen Peter Warners, boek-

drukker te Kampen (1566-1567)’, Kamper Almanak (1952) 167-173. Peter Warnerssen wordt in

literatuur ook wel Pieter genoemd, Warnerszoon of Warnerssoen. In deze tekst is gekozen

voor de naam Peter Warnerssen, omdat het Rijksmuseum Amsterdam deze naam han-

teert.

3. Alle prenten zijn in de online catalogus van het Rijksmuseum opgenomen: www.rijksmu-

seum.nl (zoeken op Peter Warnerssen of direct op de URL van de prenten, zie bijlage). Er

is wel op (inter)nationaal niveau over de prenten van Warnerssen geschreven. Karin van

Schaik-Scheers, ‘Een houtsnede met Christus aan het kruis als Goede Herder uitgegeven

door Peter Warnersz.’, Bulletin van het Rijksmuseum 38 (1990) 216. Karin van Schaik-Scheers,

‘Peter Warnersz., uitgever van houtsneden in Kampen’, in: J.P. Filedt Kok, W. Halsema-Ku-

bes en W. Th. Kloek red., tent. cat. Kunst voor de beeldenstorm (Amsterdam 1986) 376-381.

Filedt Kok J.P., ‘Een groep 16de-eeuwse Nederlandse houtsneden afkomstig uit Gotha’, Bul-

letin van het Rijksmuseum 31(juni 1983) 211-215. J. Bolte, ‘Bilderbogen des 16. Jahrhunderts’,

Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 14 (1895) 119-153. De prent Het laatste avondmaal

is opgenomen in: F.W.H. Hollstein, Hollstein’s Dutch and Flemish etchings, engravings and wood-

cuts ca. 1400-1700; Vol. XIII (Blaricum 1984) 8.

4. In dit artikel worden de werktitels uit de bijlage gehanteerd, aangezien deze in de kunst-

geschiedenis het meest gangbaar zijn.

5. Mijn dank gaat uit naar dr. Yvonne Bleyerveld, senior conservator teken- en prentkunst bij

het RKD, die de conceptversie van dit artikel van commentaar voorzag.

6. B.M.J. Speet, Historische stedenatlas van Nederland; afl. 4 Kampen (Delft 1986) 23.

7. C.J. Kolman, Naer de eisch van ’t werck. De organisatie van het bouwen te Kampen 1450-1650

(Utrecht 1993) 37-42.

8. L.C.M. Röst (red.), Grote Winkler Prins; deel 13, 9de editie (Turnhout 1992) 143-146. Er worden,

42FV23_F60_deel02_KA2019.indd 209 27-06-19 15:19

210

in de strijd om het behoud van een min of meer onafhankelijke positie, zeven stedenop-

standen genoemd, waaronder die in Kampen in 1529.

9. Kampen, Deventer en Zwolle verklaarden dat ‘men se alsoo niet van hare hebbende pri-

vilegiën ende hoogheiden, die haer van keiseren en coningen als rijcksteden waren gege-

ven, daarvan niet solde kunnen beroven.’ J.P. Filedt Kok, W. Halsema-Kubes en W.Th. Kloek

(red.), Kunst voor de beeldenstorm. Noordnederlandse kunst 1525-1580 : catalogus (Amster-

dam 1986) 15.

10. F. van der Pol, ‘Kerkelijke geschiedenis: Middeleeuwen en Reformatie’, in: H.J.J. Lenferink

e.a. (red.), Geschiedenis van Kampen; deel 1 “maer het is hier te Campen” (Kampen 1993) 142.

11. Van der Pol, ‘Kerkelijke geschiedenis’, 129.

12. Krans, ‘Steven Joessen’, 92.

13. Krans, ‘Kamper boekdrukkers’, 185. Voor de tekst van de geuzenliedjes: Elte, ‘De rechts-

zaak’, 167-173.

14. Vijf eeuwen boekdrukkers, 12.

15. G.H.A. Krans, ‘Thomas Berendtsz. bouwmeester, schilder en landmeter te Kampen’, in: Ver-

slagen en mededelingen VORG LV (1939) 62-73. Van der Pol meldt nog een zoon, ‘Wolter’: Van

der Pol, ‘Kerkelijke geschiedenis’, 130.

16. Krans, ‘Kamper boekdrukkers’, 177.

17. Krans, ‘Peter Warnersen’, 167.

18. Ibidem, 168.

19. Short-Title Catalogue, Netherlands (STCN): www.kb.nl. Van Schaik-Scheers noemt 57 boek-

jes: ‘Peter Warnersz.’, 376. Voor een inventarisatie van de meeste boeken, zie ook: Krans,

‘Peter Warnersen’, 170-185. De prent De strijd om de broek wordt ook wel aan Peter Warners-

sen toegeschreven. Een enkele aanwijzing hiervoor is de tegelvloer, zowel in vorm als kleur

exact gelijk aan die in de prent De dood en het minnepaar. Dit is echter nog geen bewijs, Van

Schaik-Scheers, ‘Peter Warnersz.’, 380-381.

20. Deze almanak bevindt zich in de collectie van het Stadsarchief Kampen, net als het eerder

genoemde reisverslag.

21. Vijf eeuwen boekdrukkers, 12-13.

22. http://www.biografischportaal.nl/persoon/98836446 (geraadpleegd op 19 februari 2019).

23. Krans, ‘Kamper boekdrukkers’, p183.

24. Van der Pol, ‘Kerkelijke geschiedenis’, 131. Elte, ‘De rechtszaak’, 151-152.

25. Dit boekje werd in 1570 door Alva op de lijst van verboden boeken geplaatst, de zoge-

naamde Index; enkele andere boekjes van Warnerssen stonden al op de lijst van 1557. Van

Schaik-Scheers, ‘Een houtsnede’, 220.

26. Van Schaik-Scheers, ‘Peter Warnersz.’, 377. C.N. Fehrmann, ‘De werken van de familie Ma-

ler te Kampen’, Kamper Almanak (1950-1951) 173-194.

27. Id. 750 in de MeMO-database: memo.hum.uu.nl/database/index.html (geraadpleegd op 19

42FV23_F60_deel02_KA2019.indd 210 27-06-19 15:19

211

februari 2019).????

28. Dit werk is eigendom van het Stedelijk Museum Kampen. L. M. Helmus and P.J. Schoon, ‘De

Kamper Laatste avondmalen. Het late werk van Mechtelt toe Boecop uit het derde kwart

van de zestiende eeuw’, Oud Holland 106, nr. 4 (1992) 163-177.

29. H. Appuhn en C. von Heusinger, Riesenholzschnitte und Papiertapeten der Renaissance (Un-

terscheidheim 1976). D. Landau and P. Parshall, The Renaissance Print (London) 169-170. K.

Moxey, Peasants, warriors and wives: popular imagery in the Reformation (Chicago 1989) 21.

30. Deze ontwikkeling begon in Neurenberg. T. Goedings, ‘Afsetters en meester-afsetters’. De kunst

van het kleuren 1480-1720 (Nijmegen 2015). S. Dackerman, Painted Prints. The Revelation of Color

(Pennsylvania 2002) 10. Dackerman, Painted Prints, 26-29.

31. Alleen bij De Goede Herder aan het kruis wordt helder blauw gebruikt.

32. Dackerman, Painted Prints, 158, 179.

33. H.Th. Musper, Der Holzschnitt in fünf Jahrhunderten (Stuttgart 1964) 54.

34. S. Oosterwijk and S. Knöll (eds), Mixed metaphors. The Danse Macabre in medieval and early

modern Europe (Newcastle upon Tyne 2011). S. Oosterwijk, ‘Of corpses, constables and kings:

the Danse Macabre in late-medieval and renaissance culture’, The Journal of the British Archae-

ological Association 157 (2004) 61-90.

35. E. de Jongh en G. Luijten, Spiegel van alledag. Nederlandse genreprenten 1550-1700 (Amsterdam,

Gent 1997) 82-83. De populariteit van het thema (zie: deel 2: Vergelijkbare prenten, man

(oud/geld) – jonge vrouw).

36. Moxey, Peasants, warriors and wives, 129-131.

37. I. Veldman, Images for the eye and soul: function and meaning in Netherlandish prints (1450-1650)

(Leiden 2006) 193-222.

38. Voor de prent van Erlinger: W. L Strauss, (red.), The illustrated Bartsch; volume 13 (New York

1978) 123.

39. N. Beets, ‘Aanwinsten van zestiende-eeuwsche houtsneden in het Rijksprentenkabinet te

Amsterdam’, Het Boek XXI (1933) 206-207.

40. F.W.H. Hollstein, German etchings, engravings and woodcuts ca. 1400-1700; volume III (Amsterdam

1954) 235.

41. Bolte, ‘Bilderbogen’, 137-139. W. Nijhoff, Nederlandsche houtsneden 1500-1550 (’s-Gravenhage

1933-1936) 29-30.

42. C.M. Armstrong, The Moralizing Prints of Cornelis Anthonisz., (Princeton 1990) 17.

43. In de prent Mars en Venus uit 1588 van Hendrick Goltzius (1558-1617), naar Spranger, speelt

ook een gordijn een rol. Het onderschrift bij deze prent maakt duidelijk dat niets verbor-

gen blijft voor het licht, ook overspel niet. Online collectie Rijksmuseum Amsterdam: hdl.

handle.net/10934/RM0001.COLLECT.382837 (geraadpleegd op 19 februari 2019).

44. Bolte, ‘Bilderbogen’, 137.

45. J.J.M. Timmers, Christelijke symboliek en iconografie (Houten 1991) (Roermond 1948) 211.???

42FV23_F60_deel02_KA2019.indd 211 27-06-19 15:19

212

46. De gulzige griffioen zou kunnen voortkomen uit het verhaal van de hemelreis van Alexan-

der (uit: Historia de Proeliis). Hierin wordt beschreven hoe Alexander, om op te stijgen, twee

griffioenen aan zijn zetel vastketent en een lokaas boven hun koppen hangt, zodat zij, uit

een hevig verlangen naar het voedsel, gaan vliegen. Timmers, Christelijke symboliek, 214.

47. Perspectivisch klopt de prent niet, want we kijken van bovenaf op het tafeltje met sieraden.

48. De dichter Aurelius Prudentius Clemens (348-410) geeft een eerste, uitvoerige voorstelling

van de Psychomachie weer, waarin personificaties van deugden en ondeugden met elkaar de

strijd aanbinden. Timmers, Christelijke symboliek, 157.

49. Van Hans Burgkmair (Augsburg) is wel een dergelijke prent bekend, onder de naam De

zeven demonen, zie: W.L. Strauss (red.), The Illustrated Bartsch; volume 11, (New York 1978) 65.

Bolte vermeldt overigens als bron voor de prent van Warnerssen, een embleem van de

Nürnberger humanist Wilibald Pirckheymer, door Wolfgang Resch (circa 1480-1537) in

1531 gesneden en van verzen voorzien, zie: Bolte, ‘Bilderbogen’, 138.

50. I.H. van Eeghen, ‘Jacob Cornelisz, Cornelis Anthonisz en hun familierelaties’, Nederlands

Kunsthistorisch Jaarboek 37 (1986) 95-132. Voor meer ‘zotte’ prenten, zie: M. Geisberg, Bil-

der-Katalog. Der Deutsche Einblatt-Holzschnitt (München 1923) en: Armstrong, The Moralizing

Prints.

51. Online collectie Rijksmuseum Amsterdam: hdl.handle.net/10934/RM0001.COLLECT.37335

(geraadpleegd op 19 februari 2019).

52. Online collectie Rijksmuseum: hdl.handle.net/10934/RM0001.COLLECT.37618 (geraad-

pleegd op 19 februari 2019).

53. Moxey, Peasants, warriors and wives, 121-129.

54. Zo ontwierp Cornelis Anthonisz. (in 1537) ook een prent met vanitas-symboliek, waarin

een man door de Dood wordt bezocht, zie: hdl.handle.net/10934/RM0001.COLLECT.37397.

En een prent (tussen 1545 en 1553) getiteld De trap der leeftijden: hdl.handle.net/10934/

RM0001.COLLECT.37396 (beide geraadpleegd op 19 februari 2019).

55. Krans, ‘Kamper boekdrukkers’, 177.

56. Van de ‘lage’ bank kon een beklaagde doorverwezen worden naar de ‘hoge’ bank, wat in

het geval van Warnerssen dus ook is gebeurd. Elte, ‘De rechtszaak’, 167-173.

57. Het boekje van de drie pausen staat, onder Lieven de Witte in het jaar 1580 met een

prentje opgenomen in Hollstein’s Dutch and Flemish etchings, engravings and woodcuts 1450-

1700; volume 53, 306. Na de zaak rond Peter Warnerssen is het werk dus nog herdrukt.

Waarschijnlijk was het populair.

58. Krans, ‘Peter Warnersen’, 167.

42FV23_F60_deel02_KA2019.indd 212 27-06-19 15:19