‘Een vis met vleugels’

Informatieover roggen

3

2 Een vis met vleugels?

Wat vooral bijzonder is aan de rog is dat zijn lichaam plat en zijnborstvinnen heel groot zijn. Zelfs zo groot dat ze voor aan de rogelkaar raken. Het lijken net vleugels waarmee hij met sierlijkegolvende bewegingen door het water ‘vliegt’.Door zijn zachte botten is hij niet zo sterk, maar wel heel erg soepel.De staart die lang en dun is gebruikt de rog als roer.Deze ‘vleugels’ en de dunne lange staart geven hem zijn echteroggen-uiterlijk.

2

1 Roggen zijn rare snuiters

Stel je eens voor. Je ligt met je neus en mond in het zand op debodem van de zee; je handen zitten vast aan je zij en je ogen zit-ten in je nek. Je hebt honger en je wilt een garnaal vangen. Voorjou is dat een onmogelijke opgave. Voor een rog een makkie.

Stel je ook eens voor dat jouw botten net zo zacht worden als hetpuntje van je neus.Je zou dan op de grond vallen en niet meer kunnen lopen.Een rog heeft daar geen last van. Zijn skelet is van kraakbeen netals het puntje van jouw neus en oren. En toch kan hij bewegen.We noemen hem daarom een kraakbeenvis, net als de haai.

Botten zijnhard omdat er kalkin zit. In kraakbeenzit geen kalk dus

is het zacht.

ogen

spuitgaten

borstvinnen

buikvinnen

staart

staartvinnen

5 Spuitgaten of zuiggaten?

Aan de bovenkant van de rog, achter de ogen, zie je zijn spuitga-ten. Als de spuitgaten open gaan zuigt de rog adem-water naar binnen. Hij ‘ademt’ in.De ‘spuitgaten’ zou je dus ook ‘zuiggaten’ kun-nen noemen.Het water kan ook door de mond binnenkomen, maar dat gaat niet als de rog in hetzand ligt of zijn mond vol heeft.

Aan de onderkant van de rog zie je de kieuw-spleten. Aan iedere kant vijf. Als je goed

kijkt zie je ze open en dicht gaan.Als de kieuwspleten open gaan ‘ademt’de rog uit.

Als de spuitgaten dicht gaan, gaan de kieuwspletenopen en andersom.

Het werkt als een pomp. De rog zorgt er zo voor dat ersteeds vers water langs zijn kieuwen

stroomt.

Voor een vis, zoals de rog, is‘water binnen halen’ even

belangrijk als voor ons‘ademhalen’. Wij halenzuurstof uit lucht; eenvis haalt het uit water.Zonder zuurstof zou-den we stikken.

5

Tussen despuitgaten en de

kieuwspleten liggende kieuwen waarmee

hij zuurstof uitwater haalt.

kieuwspleten

spuitgat

oog

4

3 Zwemmen of zinken

Als je een poosje naar een actieve rog kijkt, zul je zien dat als hijlos is van de bodem hij altijd zwembewegingen maakt. Anderevissen zoals snoeken kunnen zonder te bewegen doodstil in hetwater zweven. Daarvoor gebruikt de snoek zijn zwemblaas. Dat iseen zakje gevuld met lucht.Maar een rog heeft geen zwemblaas. Als hij niet zwemt zinkt hijnaar de bodem. Dat maakt zwemmen tot een flinke krachtsin-spanning.Het is dus maar goed dat zijn botten van kraakbeen zijn en nietvan been. Want been is veel zwaarder. Wat ook helpt is dat delever van een rog groot is en olie bevat. Omdat olie drijft maaktdat de rog ook weer lichter. Maar zweven? Nee, dat lukt niet.

4 Een huid van schuurpapier

De huid van de rog is niet zoals bij vissenbedekt met schubben, maar met kleinetandjes die op beenstukjes staan. Je noemt zetandschubben.

Hierdoor voelt zijn huid ruw aan net als schuurpapier.Deze tandjes kunnen ook groot zijn en dan noem je het stekels.

Deze stekels kun je vaak goed zien. De stekelrog heeftwel drie rijen stekels op zijn staart.

We weten van roggen dat ze hun huid graagschuren aan een steen of een rots. Dat doen zeom zich schoon te houden.Dat is waarschijnlijk ook de reden dat ze zich

in een aquariumbak graag door mensenhan-den laten aaien.

Wetenschappersdenken dat voorou-ders van de rog, nog

ouder dan de dino’s, eenbenen pantser droegen en

dat deze tanden metbeenstukjes daar nog

van over zijn

stekels

7

• Hij kan waterstroompjes voelen.Door te bewegen of zwemmen in water maken die-ren waterstroompjes. Roggen kunnen die niet alleenvoelen, maar weten dan ook waar het dier dat beweegtprecies is.

• Een rog kan elektriciteit voelen.Een prooi verstopt in het zand kan hij voe-len met speciale elektrische zintuig-jes. Als een soort detectors. Datkomt doordat spiertjes die bewe-gen een heel klein beetje elek-triciteit maken, ook die vanmensen.

• Met de onderkant vanzijn lichaam kan hijgoed voelen, net als wijmet onze handen.

Als de rog een prooi ontdekt heeftspringt hij er bovenop en houdt hemgevangen met zijn lichaam. Daarnapeuzelt hij zijn vangst rustig op. Dat ‘sprin-gen’ doet hij met zijn ‘achterpootjes’, een soort gespierde vinnen.Het lijkt alsof je bij z’n mond twee lippen ziet, maar dat zijn

kaken met daarop rijen stompe tandjes. Die zijnzo sterk dat hij er zelfs schelpen mee kan

kraken!

Weet je dat een rog kan braken? Danduwt hij zijn maag door zijn mondnaar buiten en schudt hem leeg.Waarschijnlijk doet hij dit om bijvoor-beeld stukjes schelp weer kwijt teraken. Handig hè?

Het zintuigwaarmee vissenwaterstroompjeskunnen voelen ishet zijlijnsysteem.

achterpootjes

kaak met tanden

Kieuwspleten

mondneusgat

6

6 Verstoppertje spelen.

Een rog ligt met zijn platte lichaamgraag op de bodem van de zee. Hetliefst wil hij door niemand gezienworden. Door zijn prooidierenniet, zodat ze lekker dichtbijkomen en hij ze dan kan vangen.Maar ook door zijn vijanden niet,zodat hij zelf niet gevangenwordt. Een zeehond bijvoorbeeldeet graag een rog.

Daarom maakt hij zich onzichtbaar.Met zijn vleugels woelt hij zand over zichheen en samen met zijn schutkleur zorgt datvoor een perfecte camouflage.Je ziet dan niet meer het verschil tussen rog en bodem.Als je goed kijkt zie je alleen nog zijn ogen en zijn spuitgaten.Zo kan hij èn zijn vijanden in de gaten houden èn waterademhalen.

7 Eten zonder ogen

Een rog eet graag visjes, krabben, inktvissen, garnalen en schelp-dieren. Maar hoe vangt hij die? Zijn ogen zitten bovenop zijnlichaam en zijn mond onderop. Dat lijkt erg lastig, maar daarheeft hij slimme oplossingen voor.

Want behalve dat hij zich kan ingraven in het zand en zich zobijna onzichtbaar maken, heeft hij voor het voed-sel zoeken nog een paar heel speciale trucjes.

• De rog kan heel goed ruiken.Hij ‘ruikt’ waar zijn prooi is.

De neusgaten lig-gen onder aan de kop

en de kleine ‘neusschelp-jes’ kunnen bewegen in de

richting van het ‘reukspoor’.Omdat de neusgaten ver uit

elkaar staan kan hij ookde plaats van de prooi

goed bepalen.

9

De lege eikapsels zijn heel licht en gaan drijven. Met een beetjegeluk vind je ze aangespoeld op het strand.

Het duurt wel zeven jaar voordat een jonge rog zelf eieren gaatleggen.

8

8 Een vis uit een doosje

Weet je dat een mannetjesrog twee penissenheeft? We noemen die ook wel claspers.Je ziet ze liggen naast zijn staart.Daarmee bevrucht hij het vrouw-tje. Dat is bijzonder want gewonevissen doen dat niet.

In het voorjaar legt hetvrouwtje de eieren op de zee-bodem. Steeds één tegelijkmaar samen kunnen het erwel vijftig zijn.De eieren zien er heelanders uit dan vogeleieren.Het is een plat bruin ofzwart doosje met op iederehoek een uitsteeksel. Metdeze uitsteeksels of hoornskan het ei zich vastzetten.Ook stroomt er vers waterdoor de hoorns naar binnen.

In het doosjeligt een

grote dooi-er metdaarop, net als bij een vogelei, een kleinembryo.De dooier is het voedsel voor het embryo.Na ongeveer zeven maanden,

als de dooier op is, is hetembryo veranderd in een

minirog die dan dappervanuit zijn doosje de grote

zee in zwemt.

Tijdens deparing bijt het man-netje zich vast in de

buikvin van het vrouw-tje. Dat kan er nogalruig aan toe gaan.

Zo’n minirogjeis ongeveer 10 cm groot.

In warmer water komende eieren eerder uit dan

in koud water.

roggenei

claspers

10 Schokken, gif en nog meer weetjes

Weet je dat

roggen 380 miljoen jaar geleden al op aarde voorkwamen?

er in de noordzee 11 soorten roggen voorkomen?

de grootsten daarvan, de Vleet en de Pijlstaartrog, wel 250centimeter groot kunnen worden?

en de andere soorten wel 70 tot 120 centimeter.

roggen tussen de 15 en 20 jaar oud kunnen worden en degrootste rog, de Vleet, zelfs wel 50 jaar?

er in 2002 een Vleet werd gevangen bij Ierland die ruim 2meter lang was en wel 70 kilo zwaar?

vissers op Vleet vroeger hun ondergoed in olie uit de levervan de Vleet dompelden om zo beter beschermd te zijntegen de kou?

de Pijlstaartrog een gezaagde giftstekel op zijnstaart draagt waarmee hij rake klappen uit kan delen?

de Sidderrog met een elektrische schok 20 gloeilampen kanlaten opflikkeren?

het eikapsel van de rog ook wel ‘meerminbuidel’ genoemdwordt?

roggebrood niets met roggen te maken heeft?

er een rog bestaat, de Manta, die 5 meter groot kanworden en leeft van plankton?

olie uit de lever van Pijlstaartroggen wel werd gebruikt alshuismiddeltje tegen spierpijn?

1110

9 Roggen en mensen

In een schoolboek uit 1934 staat telezen dat twee soorten roggen, de vleeten de stekelrog, in die tijd nog veelvoorkomen langs onze kust.Ook staat er in dat hun vlees wordtgegeten en uit hun lever ‘traan’ (eensoort olie) wordt gekookt.

Nu worden er langs onze kust bijnageen roggen meer gevangen.Visserijbiologen denken dat dat komtomdat er te veel wordt gevist.Vooral de vissersboten die vissen metboomkornetten zijn gevaarlijk voor derog. Eigenlijk vissen deze vissers opplatvissen zoals schol en tong. Zij trek-ken hun netten door het zand van dezeebodem waar de platvissen verstoptliggen. Die zwemmen dan op enkomen in het net terecht. Maar daarliggen natuurlijk ook roggen en dieworden dan ook gevangen. Omdat rog-gen niet zo veel en niet zo snel jongenkrijgen als platvissen, zijn ze veel eerderallemaal weggevist.

Toch mag in 2002 in de Noordzee 696.000 kilo rog gevangen wor-den. Ze zijn er dus nog wel, maar langs onze kust bijna niet meer.Gelukkig vonden onderzoekers in 1999 weer jonge roggen (2 jaaroud) in zee bij Noordwijk. Visserijbiologen denken daarom datals er minder gevist wordt de rog vanzelf weer terug zal komenlangs onze kust.

boomkorvisser

13

11 Waar kun je nog echte roggen zien?

Wil je echte roggen zien?Dat kan hier!

Arsenaal Vlissingenwww.arsenaal.com 0118-415400

Artis Zoo Amsterdamwww.artis.nl 020-5233400

De Noordwester Vlielandwww.denoordwester.nl 0562-451700

Diergaarde Blijdorp Rotterdamwww.rotterdamzoo.nl 010-4431495

Dolfinarium Harderwijkwww.dolfinarium.nl 0341-467467

Ecomare Texelwww.ecomare.nl 0222-317741

Fort Kijkduin Den Helderwww.fortkijkduin.nl 0223-612366

Natuurcentrum Ameland Amelandwww.ameland.nl/toerisme/musa 0519-542737

Natuurmuseum Terschelling Terschellingwww.terschelling.net/recreatie 0562-442390

Sealife Scheveningenwww.sealife.nl 070-3542100

Zeeaquarium Bergen Bergenwww.zeeaquarium.nl 072-5812928

tekst: Yvonne Koning tekeningen en foto’s: Joke Baron, Yvonne Koning

vormgeving: STRETTA, Utrecht uitgave: Stichting De Noordzee

Stichting de Noordzee, adres: Drieharingstraat 25, 3512 BH Utrecht,

tel: 030-2340016, email: info@noordzee.nl, internet: www.noordzee.nl

uitgave: Stichting De Noordzee/ Vereniging Kust en Zee

tekst: Yvonne Koning tekeningen en foto’s: Joke Baron, Yvonne Koningvormgeving: STRETTA, Utrecht

Stichting De Noordzee, adres: Drieharingstraat 25, 3512 BH Utrecht,tel: 030-2340016, email: info@noordzee.nl, internet: www.noordzee.nl