1

Brusse l , 18 april 2001

ADVIES

Advies over de band tussen

milieu en gezondheid

2

D/2001/4665/14

Gedrukt door Goekint Graphics

3

De Voorzitter van het Vlaams Parlement heeft de SERV namens de Commissie ad hoc Milieu

en Gezondheid om advies gevraagd over de band tussen Mil ieu en Gezondheid. De ad-

viesvraag kadert in een reeks hoorzi t t ingen ter voorbereiding van een maatschappel i jke

beleidsnota over ‘mil ieu en gezondheid’ en themadebat in het Vlaams Parlement.

De SERV verwelkomt deze ini t ia t ieven van het Vlaams Par lement. Er is volgens de Raad

immers een vernieuwde aandacht vereis t voor gezondheidsproblemen die verband hou-

den met het mil ieu.

Voor de Raad is het essent ieel dat de huidige parlementaire aandacht voor de relat ie tus-

sen mil ieu en gezondheid wordt meegenomen in het beleid. Daarom heeft de SERV in di t

advies de klemtoon gelegd op één aspect , nameli jk hoe men vanuit de problematiek van

‘mil ieu en gezondheid’ de vertaals lag naar het beleid kan maken.

De problemat iek inzake mil ieu en gezondheid is immers een complex beleidsvraagstuk.

Niet a l leen ontbreekt de informat ie die nodig is om tot een s lui tende analyse te komen

grotendeels . Bovendien veranderen door nieuwe inzichten en maatschappel i jke evolut ies

de noodzaak, de mogel i jkheden en bi jhorende afwegingen om mil ieu- en gezondheids-

problemen aan te pakken voortdurend. Dergel i jke s i tuat ie vraagt om een open pol i t iek

proces van discussie en afweging.

Complexe, dynamische beleidsvraagstukken zoals ‘mil ieu en gezondheid’ kunnen dan ook

enkel op bevredigende wi jze worden opgelost v ia een planmat ige aanpak. Di t betekent

dat ook voor ‘mil ieu en gezondheid’ regelmatig de verschi l lende planningsfasen doorlo-

pen moeten worden.

Volgens de Raad is er geen afzonderli jke planning voor ‘milieu en gezondheid’ nodig, maar

verdient het aanbevel ing de aandacht voor de relat ie tussen mil ieu en gezondheid struc-

tureel te integreren in de bestaande procedures en planf iguren.

In di t advies worden deze ideeën nader gemotiveerd en ui tgewerkt . Meer detai l is opge-

nomen in een achtergronddocument dat deel ui tmaakt van het advies. Aldus wordt tevens

een denkkader aangereikt waarin de informatie waarover de Commissie ad hoc beschikt ,

kan worden geplaats t . Op die manier kan di t advies tevens helpen om de kennis lacunes

en de noodzakel i jke verdere stappen naar een beleid op het vlak van ’mil ieu en gezond-

heid’ aan te geven.

4

5

I N H O U D1. Inleiding 7

1.1 Si tuer ing van het advies 71.2 Opbouw van het advies 8

2. Aanbevel ingen 92.1 Mil ieu en gezondheid 92.2 Integrale benadering, via integrat ie 92.3 Dataverzameling 102.4 Waardering en afweging 112.5 Planmatige aanpak 122.6 Evenwicht tussen lange en korte termi jnini t ia t ieven 13

3. Achtergronddocument 143.1 Inleiding 143.2 De relat ie mil ieu - gezondheid 15

3.2.1 Mil ieu en Gezondheid: een nieuw thema? 153.2.2 De relat ie mil ieu – gezondheid: niet eenduidig 163.2.3 Gezondheidsdeterminanten 183.2.4 Aandeel van de determinanten in de problematiek 213.2.5 Nood aan een brede def ini t ie en analyse 233.2.6 Nood aan ui tbreiding van de verstor ingsketen 243.2.7 Nood aan een integrale aanpak … 283.2.8 … via samenwerking en coördinat ie, maar vooral integrat ie 29

3.3 Dataverzameling over de verstor ingsketen 303.3.1 De verstor ingsketen 313.3.2 De reikwi jdte van het onderzoek over mil ieu en gezondheid 323.3.3 Dataverzameling over de verstor ingsketen 343.3.4 Mil ieumonitor ing 343.3.5 Gezondheidsmonitor ing 353.3.6 Koppel ing van mil ieu- en gezondheidsmonitor ing 363.3.7 Dataverzameling: ook een pol i t ieke keuze 39

3.4 Waardering en afweging 413.4.1 Beleidsvragen: van probleem naar oplossing 423.4.2 Nood aan waardering en afweging 423.4.3 Complexi tei t van waardering en afweging 453.4.4 Beleidsinstrumenten voor waardering, weging en afweging 473.4.5 Waarderingstechnieken 483.4.6 Afwegingstechnieken 543.4.7 Beleidsef fectenrapportage 55

3.5 Mil ieu, gezondheid en mil ieubeleid 583.5.1 Kernopdrachten van het beleid 583.5.2 Nood aan een open, planmatige aanpak 603.5.3 Evenwicht tussen lange en korte termi jnini t ia t ieven 62

6

7

1 I n l e i d i n g

1.1 Situer ing van het advies

De Voorzi t ter van het Vlaams Par lement

heef t de SERV namens de Commiss ie ad

hoc Mil ieu en Gezondheid om advies ge-

v raagd ove r de band tu s sen Mi l i eu en

Gezondhe id . Deze Commis s i e werd op

21 december 2000 opgericht naar aanlei-

ding van de resultaten van het mil ieu- en

gezondhe idsonderzoek da t werd u i tge -

voe rd in opdrach t van de V laamse

regering1. De Commissie moet een maat-

schappel i jke bele idsnota opste l len over

‘mil ieu en gezondheid’ . Deze zal de ba-

sis vormen van een themadebat in de ple-

na i r e ve rgade r ing van he t V l aams

Par lement . Di t themadebat moet b i jdra-

gen tot een meer duidel i jke beleidsvis ie

over de verhouding tussen mil ieu en ge-

zondhe id en ove r he t ove rhe ids -

optreden dat terzake nodig en gewenst is.

A l s l e id raad voor haar werkzaamheden

heeft de Commissie een aantal vragen af-

gebakend waa rop z i j een an twoord

zoekt 2. In di t advies l igt de klemtoon op

één aspect van deze vragen, namelijk hoe

men vanuit de problematiek van ‘mi l ieu

en gezondheid ‘ , d ie ui tgebre id aan bod

i s gekomen t i j dens de t a l r i j ke hoorz i t -

t ingen die de Commissie heeft georgani-

seerd, de vertaals lag naar het beleid kan

maken. Met name beoogt di t advies een

aan ta l k rach t l i j nen voor een be le id in -

zake ‘mi l ieu en gezondheid ’ aan te ge-

ven, en tegelijk een denkkader aan te rei-

ken waa r in de in fo rma t i e waa rove r de

Commissie ad hoc beschikt , kan worden

geplaats t . Op die manier kan het advies

helpen om de kennislacunes en de nood-

zakel i jke stappen naar een beleid op het

v lak van ’mi l ieu en gezondheid ’ aan te

geven.

Voor de Raad is het immers essentieel dat

de huidige par lementaire aandacht voor

de re la t ie tussen mi l ieu en gezondhe id

resul teert in een structurele beleidsmati -

ge aandacht , d ie ook na a f loop van de

werkzaamheden van de Commissie ad hoc

doorwerkt in het beleid.

De Raad wenst erop te wi jzen dat hi j in

vroegere adviezen reeds ui tvoer ig is in-

gegaan op dee laspec ten van he t debat .

Concreet kan worden verwezen naar het

advies aan het Vlaams Parlement over de

p rob l ema t i ek van gene t i s ch gemod i f i -

ceerde organismen3 en naar de aanbeve-

ling over milieukwaliteitsnormen4. Op de-

ze aspec ten wordt in he t kader van d i t

advies niet opnieuw ingegaan.

1 Zie www.wvc.vlaanderen.be/gezondheid.2 Deze vragen zi jn:

- Hoe groot is het probleem?- Wat is de stand van het wetenschappel i jk onderzoek inzake Mil ieu/Gezondheid?- Mil ieu/gezondheids-benadering in de (para)medische prakt i jk - Welke beslui ten zi jn nodig wat betref t de normering?- Wat zi jn de belangri jkste aandachtspunten voor het beleid binnen de diverse deelrelat ies mil ieu-gezond-

heid?- Hoe ver s taan we inzake het mil ieu/gezondheidsbeleid in vergel i jk ing met andere landen?

3 Advies over de pr oblematiek van genet i sch gemodif iceerde or ganismen. SERV, 12 apri l 2000.4 Ker nvragen over mi l ieukwali te i t snor men. Aanzet voor een duidel i jker be le idskader SERV, 14 februari 2001.

8

1.2 Opbouw van het advies

Het advies omvat twee onderdelen. Een

eers te deel bevat de aanbevel ingen van

de SERV voor een bele id inzake ‘mi l ieu

en gezondhe id” . Een tweede dee l i s t e

beschouwen a l s een ach te rg ronddocu -

ment waarin deze aanbevelingen meer in

detail worden uitgewerkt en geïllustreerd.

2 A a n b e v e l i n g e n

2.1 Mil ieu en gezondheid

Het thema ‘mil ieu en gezondheid’ is niet

n ieuw. Wel i s he t zo da t de in fo rmat ie

over de gezondheidsef fecten van mil ieu-

verontreiniging steeds toeneemt en nieu-

we inzichten oplevert . Zo is het nu dui-

del i jk dat blootstel l ing in lage dosis aan

ve ron t r e in i gende s to f f en in he t m i l i eu

mee verantwoordel i jk kan z i jn voor het

on t s t aan o f ve r s t e rken van t a l r i j ke ge -

zondheidsproblemen. Deze s i tuat ie ver-

eist een vernieuwde aandacht voor ge-

zondheidsproblemen die verband houden

met het mil ieu.

De relat ie tussen mil ieu en gezondheid

is echter complex en nie t eenduidig .

Heel wat gezondheidsproblemen worden

in ve rband gebrach t me t mi l i euve ron t -

re in ig ing, maar het i s moei l i jk om deze

fenomenen in ernst, omvang en oorzaken

vo l l ed ig t e omschr i j ven . Verde r z i jn e r

naas t mi l i eugere la tee rde oorzaken nog

ande re oo r zaken d i e r e ch t s t r eek s o f

onrechtstreeks dezelfde gezondheidspro-

blemen kunnen genereren. Een oorzake-

l i jk verband tussen gezondheidsef fecten

en de verspreiding van bepaalde stof fen

in het mil ieu is bovendien vaak moei l i jk

o f n i e t aan toonbaa r. Ook he t p rec i eze

aandee l van de versch i l lende oorzaken

van gezondheidsproblemen is moeil i jk te

achterhalen. Meer onderzoek naar de re-

lat ie tussen mil ieu en gezondheid is dus

nod ig , maa r onderzoek naa r de re l a t i e

tussen ‘ leefs t i j l en gezondheid ’ of ‘voe-

ding en gezondheid ’ of ‘arbeidsomstan-

digheden en gezondheid’ kan volgens de

Raad even relevant worden geacht .

Omwille van de helderheid van het de-

bat i s het dan ook essent ieel aan te ge-

ven we lke moge l i j ke ‘m i l i eu ‘ -oorzaken

van gezondheidsproblemen men precies

in beschouwing neemt . Z i jn d i t de pol -

luen ten d ie rech t s t reeks a fkomst ig z i jn

van lucht- , bodem- of waterverontre ini -

g ing , en d i e t r ad i t i onee l onde r de be -

voegdheid van het milieubeleid vallen, of

beschouwt men ‘mi l ieu ’ in een bredere

betekenis, waarbi j ook voeding, stral ing,

levensstijl, binnenmilieu, e.d. aan bod ko-

men? In de studie mil ieu en gezondheid

en de besprekingen die eraan gewijd wer-

den, is het niet steeds duideli jk welke af-

bakening men gebruikt .

Volgens de SERV is het aangewezen een

ruime definit ie van ‘mil ieu’ te hante-

ren, zodat bi jvoorbeeld ook de kwal i te i t

van de b innen luch t , de voed ing en de

woon- en werkomgeving b i j de ana lyse

van de band tussen ‘mi l ieu en gezond-

he id ’ worden bet rokken. Een debat da t

z ich beperkt tot het mi l ieu in enge z in,

zou immers heel wat relat ies tussen ‘mi-

l ieu en gezondheid’ ten onrechte niet be-

ki jken.

2.2 Integrale benadering, v ia integrat ie

Gezien het voorgaande, kunnen gezond-

heidsproblemen volgens de Raad al leen

9

10

doeltref fend worden opgelost via een in-

tegrale benadering. Dit impliceert on-

der meer de aanpak van a l le veroorza -

kende fac toren , mul t id i sc ip l inar i te i t en

verbreding van de expert ise, en ui tbouw

van een ge ïn tegreerde kenn i sbas i s met

integrat ie van mil ieu- en gezondheidsda-

tabanken, reg is t ra t iesys temen, e .d . (z ie

verder) .

Dit vereis t een verregaande samenwer-

k i n g e n c o ö r d i n a t i e t u s sen de ve r -

schi l lende beleidsdomeinen, in de eerste

plaats tussen volksgezondheid en mil ieu,

maar vooral een versterkte wederzi jdse

integrat ie van mil ieu- en gezondheids-

aspecten in het mi l ieubele id en het ge-

zondheidsbeleid. Dit is volgens de Raad

meer aangewezen dan de opricht ing van

nieuwe structuren of instanties, of de for-

mu le r ing van een gehee l n i euw be le id

inzake mil ieu en gezondheid. Zo dienen

gezondheidsoverwegingen in het mil ieu-

bele id op ges t ructureerde wi jze meege-

nomen te worden in de bes lu i tvorming

over het vast leggen van bi jvoorbeeld mi-

l i eudoe l s t e l l i ngen en mi l i eukwa l i t e i t s -

normen. In het gezondheidsbeleid dient

‘m i l i eu en gezondhe id ’ een s t ruc tu ree l

onde rdee l t e z i j n van een V laams p re -

vent ief gezondheidsbeleid.

De aandacht voor de gezondheidsef fec-

ten moet echter niet al leen beter worden

ge ïn teg ree rd in he t mi l i eube le id , maar

ook in ander e be le idsdomeinen (bv .

ru imte l i j ke o rden ing , hu i sves t ing , p ro -

ductnormeringsbeleid, innovat ie- en we-

tenschapsbeleid, …). Daarnaast is niet al-

leen coördinat ie tussen beleidsdomeinen

maar ook tussen beleidsniveaus nood-

zakel i jk .

2.3 Dataverzamel ing

De beschikbare informatie over de band

tussen mi l ieu en gezondheid is nog be-

perkt . Het gevoerde gezondheidsonder-

zoek heeft vooral informatie opgeleverd

over de invloed van de aanwezigheid in

de mens van bepaalde stof fen die in on-

ze leefomgeving voorkomen op de men-

seli jke gezondheid. Over de bronnen van

deze pol luenten (act iv i te i ten, emiss ies) ,

hun v e r s p r e i d i n g i n bodem, l uch t en

water en de manier waarop z i j de men-

sel i jke gezondheid aantasten (b loo t s te l -

l ingsr outes) leverde het onderzoek veel

minder informatie op. Deze informatie is

e ch t e r noodzake l i j k om b ronge r i ch t e

maa t rege len inzake ‘mi l i eu en gezond-

he id ’ t e f o rmu le ren . M e e r d a t a v e r z a -

meling over de ganse ‘ vers tor ingsketen’

i s daarom noodzakel i jk .

Hoewel nog onvolledig, gebeurt deze da-

taverzameling vandaag reeds voor de ana-

lyse van mil ieupr oblemen. Ook voor de

ana l y se van g e z o n d h e i d s p r o b l e m e n t e

wi j ten aan mil ieufactoren (in ruime zin)

i s derge l i jke da taverzamel ing aangewe-

zen. Dit vereist aanpassingen aan de wij-

ze waarop men vandaag in V laanderen

aan milieumonitoring en aan gezond-

he idsmoni tor ing doet . Het bes taande

milieumeetnetwerk bli jkt immers niet vol-

ledig te zi jn voor de bewaking van de re-

l a t i e t u s sen m i l i eu en gezondhe id i n

Vlaanderen. Inzake gezondheidsmonito-

ring is volgens de Raad het onderling ver-

b inden van meldpunten en reg i s te r s in

een netwerk, met knooppunten voor de

doors t roming van in fo rmat ie pr io r i t a i r.

Een gezondheidsmonitoringsysteem moet

daa rnaas t n ie t a l l een aandach t hebben

voo r de r eg i s t r a t i e van z i ek t ebee lden ,

maar ook voor de act ieve en preventieve

detect ie van gezondheidsproblemen.

Van belang i s tevens dat mi l ieu- en ge-

zondheidsmonitoring geïntegreerd gebeu-

ren, en worden gelinkt in een soort ‘mi-

l i eugezondheidskru ispuntbank ’ , d ie

wordt gekoppeld aan het ri jksregister, de

kruispuntdatabank met de SIS-kaart gege-

vens, het Geografisch Informatie Systeem,

e.d. De plannen terzake zi jn – terecht –

11

ambitieus, maar er moet ook worden ge-

wezen op enkele fac toren en mogel i jke

problemen die de uitbouw van een geïn-

tegreerd mi l ieugezondheidsmoni tor ing-

systeem bemoei l i jken. Zo leer t de erva-

r ing inzake mi l i euda tabanken da t he t

opvullen, beheren en koppelen van om-

vangri jke databanken geenszins voor de

hand ligt. Daarnaast is het aantal poten-

tieel te monitoren stoffen, biomerkers en

ef fecten gigant isch groot . Er is dan ook

consensus nodig over welke e lementen

gemeten worden. Verder is het niet een-

voudig om verbanden te leggen tussen ge-

zondheidseffecten enerzijds en milieufac-

toren anderzijds. Het begrip “gezondheid”

alleen al is niet scherp afgebakend of af

te bakenen.

In deze context vereis t dataverzameling

ook poli t ieke keuzes . Dataverzameling

over de relat ie tussen mil ieu en gezond-

heid moet in al le object iv i te i t en op ba-

s i s van we tenschappe l i j ke me thoden

gebeu ren , maa r i s n i e t l ou t e r een we -

tenschappel i jke aangelegenheid. Gezien

de beperkte middelen, het grote aanta l

po ten t i ee l t e mon i to ren s to f fen , en de

onzekerheid over hun effecten zijn alleen

al de prior i te i ten in de dataverzameling

niet louter wetenschappel i jk te bepalen.

Maar de dataverzameling is daarnaast ook

niet neutraal ten aanzien van het beleid

da t op bas i s van deze da ta za l worden

gevoerd. De data bepalen immers in gro-

te mate het inzicht in de problematiek en

dus ook de p r i o r i t e i t en d i e i n he t be -

leid zullen worden gelegd. Verder is ook

‘de wetenschap’ niet geheel waardevr i j .

De te maken keuzen zi jn niet al t i jd zui-

ver natuurwetenschappeli jk of technisch,

maar vaak in grote mate maatschappeli jk.

Bi jvoorbeeld: voor welke segmenten van

de bevolking wordt de humane toxici tei t

bekeken: een volwassen man, kinderen,

baby’s , zieken, ouderen, zwangere vrou-

wen, embryo’s,…? Welke effecten worden

beschouwd (bi jvoorbeeld bi j geluid: ge-

hoorschade, hinder, slaapstoornissen,…).

We lke waa rde voo r he t r i s i con i veau

wordt gebruikt, m.a.w. vanaf wanneer er-

kent men ie t s a l s een gezondhe idspro-

bleem? Enz.

2.4 Waardering en afweging

De problematiek rond mil ieu en gezond-

heid doet vragen r i jzen omtrent het hui-

d ige mi l i eube le id . Z i jn de hu id ige mi -

l ieukwal i te i t snormen voldoende s t reng?

Houden ze vo ldoende rekening met de

ef fec ten op de mense l i jke gezondheid ?

Hebben we andere soor ten normen no-

dig? Ontbreken er normen voor bepaal-

de parameters, activiteiten en producten?

Zi jn er meer gebiedsgerichte normen no-

dig? Welke maatregelen dringen zich op?

enz.

Deze vragen z i jn te recht , maar kunnen

volgens de Raad niet zomaar worden be-

an twoord . Maa t s chappe l i j ke doe l s t e l -

l ingen of normen moeten immers het re-

su l t aa t z i j n van een m a a t s c h a p p e l i j k

a fweg ingspr oces . Ook he t mi l ieu- en

gezondhe idsbe le id moet mee to t s t and

komen na a fweg ing tu s sen de voorde -

len van het beleid en de nadelen ervan.

Dit impliceert dat beleidsmakers niet al -

leen geïnformeerd worden over de aard,

omvang en bronnen van de problematiek

tussen mi l ieu en gezondheid, maar ook

over de mogeli jke oplossingen en hun ef-

fec ten op mi l ieu , gezondhe id én maat -

schappi j . Er moet t rouwens worden op-

gemerk t da t a fweg ingen hoe dan ook

gebeuren, z i j he t d ikwi j l s op in tu ï t ieve

of min of meer verborgen wijze. Volgens

de Raad dient afweging echter te gebeu-

ren v i a e e n o p e n e n g e s t r u c t u r e e r d

maatschappel i jk debat , gebaseerd op

een wetenschappel i jk verantwoorde en

goed gedocumenteerde ana lyse van de

relevante posit ieve en negatieve effecten

van a l t e r na t i eve be l e id sop t i e s . Deze

waardering van de omvang en verdel ing

van de maatschappeli jke kosten en baten

12

en de weg ing van deze r i s i co ’ s , beho -

ren tot de moei l i jks te maar tegel i jk be-

langri jkste opdrachten van het beleid en

de pol i t iek.

Waarderen en afwegen betekent nochtans

geenszins dat in het debat economische

of commerciële belangen een groter ge-

wicht of voorrang zouden hebben op

de volksgezondheid of het leefmilieu. Het

i s goed moge l i j k da t he t r e su l t aa t van

dergeli jk afwegingsproces ertoe leidt dat

normen en doe l s t e l l i ngen worden ve r -

s trengd in plaats van versoepeld, omdat

de maatschappel i jke baten een stuk gro-

te r z i jn en de maa t schappe l i jke kos ten

lager dan veelal wordt aangenomen.

E r bes t aan ve r sch i l l ende mone ta i r e en

niet-monetaire waarderingstechnieken

d ie be l e id smake r s he lpen in fo rme ren

ove r he t gewich t da t aan bepaa lde e f -

fecten kan worden gegeven. Voor de af-

weging tussen voor- en nadelen van be-

le idsal ternat ieven bestaan verschi l lende

afwegingstechnieken. De moeil i jkheid

o f onmoge l i j khe id om a l l e e f f e c t en t e

kwanti f iceren, is daarbi j geen reden om

kwant i f i ce r ing o f mode l l e r ing vo l l ed ig

ach t e rwege t e l a t en . Ook zonde r

exhaust ie f te z i jn , verhogen afwegings-

t e chn i eken he t i n z i ch t i n de aa rd , s a -

menhang, omvang en verdel ing van ba-

t en en kos t en van he t voo rgenomen

beleid. Op een voorzicht ige wi jze geïn-

t e rp re t ee rd , kunnen de r e su l t a t en van

dergel i jke analyses dus een nut t ig refe-

rent iepunt vormen voor het maatschap-

pel i jk debat over het beleid inzake ‘mi-

l ieu en gezondheid’ .

In verschi l lende landen maken dergel i j -

ke a fweg ings t echn ieken onde rdee l u i t

van een breder sys teem van bele idsef -

fectenrapportage. Dit betekent concreet

dat er systematisch voor belangrijke voor-

genomen en voor belangri jke bestaande

reg lemente r ing en p lannen een e va lu -

a t i e rappor t (o f be le idse f fec tenrappor t )

wordt opgemaakt, waarin het betrokken

bele id , a l sook mogel i jke a l te rna t ieven ,

wordt getoets t op de re levante pos i t ie -

ve en nega t i eve e f f e c t en e r van .

Belangri jk is dat deze evaluat ie niet be-

perkt bli j f t tot één bepaald aspect of één

spec i f ieke inva lshoek (zoals de mi l ieu-

effecten, de gezondheidseffecten, de las-

ten voor het bedri j fs leven, …), maar dat

zoveel mogel i jk al l e belangr i jke aspec-

ten en effecten op een geïntegreerde wij-

z e i n kaa r t worden geb rach t . De SERV

heeft daartoe vroeger zel f reeds concre-

te voorstel len geformuleerd.

2.5 Planmatige aanpak

Voortbouwend op een gedegen inzicht in

de problemen en de mogel i jke reac t ie -

opt ies, moet het beleid volgens de Raad

vooral vier opdrachten vervul len: doe-

len kiezen, maatregelen voorstel len, in-

s t rumen ten han te ren en midde len toe -

wi jzen. Het is duidel i jk dat er z ich ook

voor ‘mil ieu en gezondheid’ meestal een

zeer ru ime waa ie r aan moge l i jke a l te r -

natieven aandient om het beleid concreet

gesta l te te geven. Er z i jn vr i jwel s teeds

verschi l lende bronnen verantwoordel i jk

voor mil ieu- en gezondheidsproblemen,

zoda t de noodzake l i j ke i n spann ingen

oordeelkundig over deze bronnen moe-

ten worden verdeeld. Er z i jn bovendien

vri jwel s teeds verschi l lende maatregelen

en beleidsinstrumenten inzetbaar, en di t

op diverse schakels van de vers tor ings-

keten, zodat ook hier een weloverwogen

keuze nodig is .

De voo rme lde opd rach t en moe ten ge -

beuren in de complexe, dynamische con-

tex t d ie ‘mi l ieu en gezondheid ’ a l s be-

le idsv raags tuk kenmerk t . Door n ieuwe

inzichten en maatschappel i jke evolut ies

veranderen immers de noodzaak en de

moge l i j kheden om mi l i eu - en gezond -

heidsproblemen aan te pakken voortdu-

rend . Daarom i s een sys tema t i s ch en

13

voortdurend proces van probleemoplos-

sing nodig, m.a.w. een planmatige aan-

pak . Di t be teken t da t rege lma t ig de

verschi l lende fasen van de zgn. mi l ieu-

bele idsketen doorlopen moeten worden

(probleemformulering en –analyse, keuze

van doels te l l ingen, select ie van maatre-

gelen, instrumenten en middelen, uitvoe-

r ing en handhaving van het beleid, eva-

lua t ie van het gevoerde bele id , n ieuwe

probleemformulering en –analyse, enz.)

Dit proces moet gebeuren in dialoog tus-

sen de poli t ieke en administrat ieve over-

heid en de doelgroepen met inbegrip van

de soc ia le par tners . Het i s immers n ie t

aangewezen enkel met exper ten te d is -

cussiëren over de aanpak van het vraag-

s tuk ‘mi l ieu en gezondheid ’ . Mi l ieu- en

gezondheidsr is ico’s z i jn maatschappel i j -

ke problemen, en vergen maatschappe-

lijke oplossingen waarover een ruime dis-

cussie moet kunnen plaatsvinden.

2.6 Evenwicht tussen lange en kortetermijninit iat ieven

De oorzaken van de mil ieu- en gezond-

he idsprob lemat iek z i jn s te rk ve rweven

me t de be s t aande p roduc t i e - en con -

sump t i ep roce s sen en l ee fgewoon ten .

Wijz iging daarvan vergt t i jd . Over de re-

latie tussen milieu en gezondheid bestaat

bovend ien nog vee l onzeke rhe id . Ook

meer dataverzameling en een planmatige

aanpak vragen echter t i jd.

Aan de andere kant is het aantal poten-

t iee l toxische agent ia zeer groot , zodat

he t onmogel i jk i s b innen een rede l i jke

termijn al le stof fen en hun gezondheids-

ef fecten te onderzoeken. De onbekend-

heid en onzekerheid zal t rouwens nooit

vo l l ed i g kunnen opgeheven worden .

Bele id impl iceer t a l t i jd k iezen in onze-

kerheid. Ook het voorzorgsbeginsel im-

pl iceer t vo lgens de Raad da t waar z ich

een ernst ige bedreiging van de volksge-

zondheid voordoet , het gebrek aan we-

tenschappeli jk inzicht niet als reden kan

worden geb ru ik t om kos t ene f f e c t i eve

maatregelen om deze gezondheidsef fec-

ten tegen te gaan, ui t te s tel len.

Daarom zal volgens de Raad een even-

wicht moeten worden gevonden tussen

concrete maatregelen die op relatief kor-

te termijn moeten worden genomen ener-

zi jds en een gedegen planning en verde-

re be le idsonderbouwing met resu l ta ten

op langere termi jn anderzi jds.

Zo meent de Raad dat ui tgaande van het

voorzor gsbeg inse l , de invoer ing van

een fysisch chemische hygiëne vereist

i s . Di t bes taat er in de bloots te l l ing aan

react ieve (bv. genotoxische) en aan fy-

siologisch actieve (hormoonachtige) stof-

fen zoveel mogeli jk te beperken, ook als

er geen zekerheid bestaat dat ze welde-

gel i jk gevaarl i jk zi jn.

Via het voorzorgsbeginsel kan echter niet

om het even welke maatregel worden ge-

mo t i vee rd . Aan de toepas s ing van he t

voorzorgsbeginsel z i jn volgens de Raad

immers voorwaarden verbonden, zowel

inhoude l i jk a l s naar procedure toe . Zo

moet elk beslui t om al dan niet te han-

de len u i t hoofde van he t voorzorgsbe-

ginsel worden voorafgegaan door een in-

ven t a r i s a t i e van de we tenschappe l i j ke

kennis en door een evaluat ie van het r i -

s ico en de potent iële gevolgen van niet-

handelen. Verder dienen al le betrokken

par t i j en b i j de bes tuder ing van de ver -

schi l lende denkbare mogel i jkheden be-

trokken te worden en moet de procedu-

re zo transparant mogel i jk zi jn.

3 A c h t e r g r o n d -d o c u m e n t

14

3.1 Inleiding

Dit deel van het advies fungeert als ach-

t e rg ronddocument waa r in de aanbeve -

l ingen ui t het vorige deel meer in detai l

worden ui tgewerkt en geï l lustreerd.

Hoo fds tuk 2 van d i t a ch te rg ronddocu -

ment beschr i j f t de re la t ie tussen mi l ieu

en gezondheid. Hierui t zal de noodzaak

bl i jken van een br ede def ini t ie en ana-

lyse van ‘mil ieu en gezondheid’ , van een

integrale aanpak en van integrat ie .

In hoofdstuk 3 komt de dataverzameling

ove r ‘m i l i eu en gezondhe id ’ a an bod .

Onder meer de behoef te aan een meer

omvat tende dataverzamel ing wordt ge-

motiveerd, alsook de stelling van de Raad

da t da tave rzame l ing ook een po l i t i eke

aangelegenheid is en moet zi jn.

Na een brede a lgemene aanpak van de

problematiek in de hoofdstukken 2 en 3,

focust dit achtergronddocument in hoofd-

stuk 4 en 5 meer specif iek op de relat ie

met het mil ieubeleid.

De problematiek rond mil ieu en gezond-

heid doet immers vragen r i jzen omtrent

het huidige milieubeleid. Antwoorden op

deze vragen moeten volgens de Raad re-

su l te ren u i t een waarder ings - en a fwe-

gingsproces van de maatschappelijke kos-

ten en baten van het bele id. Hoofdstuk

4 zal aangeven dat deze pol i t ieke afwe-

g ing bes t gebeur t v i a een open en ge -

s t ructur eerd maatschappel i jk debat , ge-

baseerd op voldoende wetenschappeli jke

in fo rma t i e en waa rde r i ng s - en a fwe -

gingstechnieken.

De centrale stel l ing in hoofdstuk 5 is dat

het te voeren beleid inzake ‘milieu en ge-

zondheid’ niet mag worden losgekoppeld

van de stappen die normaal in het kader

van de milieubeleidsketen worden gezet.

Het komt erop aan de aandacht voor de

gezondheidseffecten van milieuaantasting

adequaat te in tegr er en in de bestaande

milieubeleidsprocessen, en ook voor ‘mi-

l ieu en gezondheid een planmatige aan-

pak te volgen. Tot s lot wordt ook inge-

gaan op he t noodzake l i j ke e v enwich t

tussen lange en korte termijninitiatieven.

3.2.1 Milieu en Gezondheid: een nieuw thema?

Het verbeteren van het leefmil ieu scoort

hoog op de pr ior i te i tenl i j s t van wester -

se bevolk ingen. Ook in Vlaanderen be-

hoort de mil ieuvervuil ing al meerdere ja-

ren to t de top 5 van de problemen van

haar inwoners (z ie Tabe l 1 ) . De moge-

l i jke ef fec ten van mi l ieuverontre in ig ing

op de menselijke gezondheid spelen hier-

b i j onge tw i j f e l d een be l ang r i j ke ro l .

Immers, mede door de ISVAG-problema-

t i ek , de d iox inec r i s i s , he t Ba lkansyn -

droom, e .d . en door de vas ts te l l ing dat

sommige z iekten zoa ls kanker en a l le r -

gieën meer voorkomen dan vroeger, is de

bezorgdheid bij de bevolking voor de po-

ten t iee l nega t ieve gezondhe idse f fec ten

van mil ieuverontreiniging sterk toegeno-

15

Heel wat gezondheidsproblemen worden in verband gebracht met milieuverontrei-

niging. Het is echter moeil i jk om deze fenomenen in ernst, omvang en oorzaken

volledig te omschrijven. Verder zijn er naast milieugerelateerde oorzaken nog an-

dere oorzaken die rechtstreeks of onrechtstreeks dezelfde gezondheidsproblemen

kunnen genereren. Een oorzakelijk verband tussen gezondheidseffecten en de ver-

spreiding van bepaalde stoffen in het milieu is bovendien vaak moeilijk of niet aan-

toonbaar. Ook het precieze aandeel van de verschi l lende oorzaken van gezond-

heidsproblemen is moeili jk te achterhalen. Het debat moet daarom ruimer worden

gevoerd dan over gezondheid en mi l ieu in z i jn enge betekenis .

Gezondheidsproblemen kunnen alleen doeltreffend opgelost worden via een inte-

grale aanpak . Dit impliceert dat aandacht voor de gezondheidseffecten niet alleen

beter wordt geïntegreerd in het milieubeleid, maar ook in andere beleidsdomeinen.

3.2 De relat ie mi l ieu -gezondheid

1996 %* 1997 %* 1998 %*

Werkloosheid 52,4 Werkloosheid 49,8 Druggebruik bij jongeren 42,3Druggebruik bij jongeren 41,0 Pol. gesjoemel/corruptie 39,6 Pol. gesjoemel/corruptie 35,4Milieuvervuiling 39,4 Druggebruik bij jongeren 38,5 Milieuvervuiling 34,9Belastingdruk 36,3 Belastingdruk 35,7 Belastingdruk 33,6Onveiligheid op straat 27,9 Milieuvervuiling 33,3 Werkloosheid 33,0

1999 %* 2000 %*

Druggebruik bij jongeren 40,6 Milieuvervuiling 40,6Milieuvervuiling 36,2 Druggebruik bij jongeren 36,2Werkloosheid 34,3 Verkeersdrukte 34,3Verkeersdrukte 27,7 Belastingdruk 27,7 Pol. gesjoemel/corruptie 27,5 Onveiligheid op straat 27,5

Tabel 1 : Top-5 problemen van de Vlamingen 5

* Percentage van de Vlaamse bevolking dat de genoemde problematiek binnen zijn top vijf van problemen heeftopgenomen

5 Bron: Vrind 1999, 2000.

men. Ook het onderzoek ‘mi l ieu en ge-

zondheid’ dat recent in Vlaanderen werd

afgerond, geeft aan dat er reden is tot on-

gerustheid en bevest ig t dat er weldege-

l i jk een invloed is van mil ieupol luenten

op de biologische parameters in de mens.

Het thema ‘mil ieu en gezondheid’ is ech-

ter niet nieuw. Het is reeds lang bekend

dat mil ieuverontreiniging schadel i jke ef-

fecten heeft op de volksgezondheid. Deze

ef fec ten l iggen his tor i sch t rouwens aan

de oorsprong van het mi l ieubele id zel f .

De gezondhe idse f fec ten van mi l ieuver -

ontreiniging werden m.a.w. vroeger ook

onderzocht . Zi j z i jn vandaag reeds vaak

een onde rdee l van de ana l y se van m i -

l i eup rob l emen 6, en ve r s ch i l l ende be -

s taande mi l ieukwal i te i tsnormen zi jn ge-

ba see rd op d rempe l s voo r s chade l i j ke

ef fecten bi j mensel i jke blootstel l ing.

We l n i euw i s da t he t be se f da t de ge -

zondheid van de mens wordt beïnvloed

door mil ieuproblemen, meer dan vroeger

in ruime kring aanwezig is . De informa-

t ie over de gezondheidsef fecten van mi-

l i euve ron t r e in i g ing neemt i nde rdaad

steeds toe en levert nieuwe inzichten op.

Zo is het nu duideli jk dat blootstell ing in

lage dos is aan verontre in igende s tof fen

in luch t , wa te r, voedse l , consumenten-

p roduc t en en gebouwen mee ve r an t -

woordel i jk kan zi jn voor het ontstaan of

ve r s t e rken van o . a . a s tma , a l l e rg i eën ,

sommige vormen van kanker, neurotoxi-

s che e f f e c t en en aan t a s t i ngen van he t

immuunsysteem. Tegel i jk bestaan er ook

vandaag nog vele lacunes in de kennis .

Zo is er o.a. s lechts een beperkt inzicht

in de ef fecten van kle ine hoeveelheden

verontreinigende stof fen die z ich in het

l i chaam ophopen a l sook in de man ie r

waarop ver sch i l l ende veron t re in igende

s to f f en me t e l kaa r r eage ren i n he t l i -

chaam. Ook werd bi j de vasts tel l ing van

sommige be s t aande no rmen u i t gegaan

van een “gemiddelde” volwassene, zon-

der rekening te houden met de noodzaak

om groepen in de maatschappi j die zeer

kwetsbaar zi jn te beschermen, zoals kin-

deren, ouderen en zwangere vrouwen.

Deze situatie vereist een vernieuwde aan-

d a c h t v o o r g e z o n d h e i d s p r o b l e m e n d i e

verband houden met het milieu. De Raad

verwelkomt dan ook het initiatief van het

Vlaams Parlement om een themadebat te

wi jden aan ‘mi l ieu en gezondheid ’ met

het oog op de formulering van een beleid

en maatr ege len terzake.

3.2.2 De relatie milieu – gezondheid: niet eenduidig

Belangri jke gezondheidsproblemen wor-

den in verband gebracht met mi l ieuver-

ontreiniging. Het betref t onder meer een

aantal luchtwegenziekten en al lergische

aandoeningen, kankers, verstoringen van

het hormonaal evenwicht , auto- immuun-

z iek ten , n ie rz iek ten , e f fec ten van tox i -

sche agen t i a op he t zenuws te l se l , he r -

senafwi jkingen, en aantast ingen van het

immuunsys t eem. In Tabe l 2 word t een

korte, niet l imitat ieve opsomming gege-

ven van deze m i l i euge re l a t ee rde ge -

zondheidsproblemen7.

16

6 In Vlaanderen hebben de gevolgen van mi l ieuvers tor ing op de gezondheid b i jvoorbeeld s t ruc turee l hunintrede gedaan in de mil ieu- en natuurrapportage vanaf 1996 (MIRA-2).

7 Zie terzake tevens MIRA-S 2000, hoofdstuk gevolgen voor de mens, a lsook de vers lagen van de voorbi jehoorzi t t ingen van de Commissie ad hoc mil ieu en gezondheid van het Vlaams Parlement.

17

Luchtwegenziekten Chronische bronchit is , chronische obstruct ie van de luchtwegen, interst i t ië le longaandoeningen, vermindering longfunct ie, longkanker, piepende ademhal ing, hoesten, reutelen, astma, …

Allergische aandoeningen Astma, huidal lergie, …

Kanker Longkanker, huidkanker, maagkanker, darmkanker,leukemie, borstkanker, teelbalkanker, baarmoederhalskanker, …

Hormonale ef fecten Verminderde kwali te i t sperma, reproduct ieve problemen, congenitale afwi jkingen, borstkanker, teelbalkanker, baarmoederhalskanker, …

Immunologische ef fecten Auto-immuunziekten, aantast ing van het immuun-systeem, …

Nierziekten Nier insuf f ic iënt ie, loodnefropathie, …

Neurotoxici te i t Hersenafwi jkingen, ziekte van Parkinson, ziekte van Alzheimer, …

Ef fecten op het zenuwstelsel Mult iple Chemical Sensi t iv i ty Syndrome, progressieve verlamming, ver laagd IQ, gedragsstoornissen, s toornissen in de zenuwgeleiding, zenuwaandoeningen op drukgevoel ige plaatsen, …

Cardiovasculaire ef fecten Anemie, …

Andere ef fecten Epilepsie, chronisch vermoeidheidssyndroom, s laapstoornissen, hoofdpi jn, …

Tabel 2 : Mil ieugerelateerde gezondheidsproblemen

* Percentage van de Vlaamse bevolking dat de genoemde problematiek binnen zijn top vijf van problemen heeftopgenomen

Het is echter moei l i jk om deze fenome-

nen in ernst , omvang en oorzaken vol le-

dig te omschrijven. Er bestaat immers nog

een g ro t e l eemte i n de kenn i s van de

mi l ieugere la teerde gezondhe idsprob le -

mat iek. Verder z i jn er naast mi l ieugere-

la teerde oorzaken ook nog ander e oor-

zaken die rechtstreeks of onrechtstreeks

dezelfde gezondheidsproblemen kunnen

genereren.

Met de studie ‘milieu en gezondheid’ wou

de V l aamse r ege r ing voo ra l nagaan in

welke mate mil ieuverontreiniging nega-

t i eve gezondhe id se f f e c t en c r eëe r t .

De studie onderzocht de gezondheid van

de bevolk ing op een aanta l p laa tsen in

Vlaanderen waarvoor gegevens van mi-

l ieumeetnet ten besch ikbaar waren. Het

o o r z a k e l i j k v e r b a n d t u s sen mi l i euve r -

ont re in ig ing en gezondheidsproblemen

kwam in de s tudie echter n ie t s terk to t

u i t i ng . De s tud i e t oonde aan da t ge -

zondhe id se f f e c t en op t r eden waa r m i -

l i eumeetne t ten geen prob lemen aanga-

ven. De vervui l ing die gemeten werd in

de mens kwam dus niet zomaar overeen

me t de ve rvu i l i ng i n de omgev ing 8.

Hierui t kan men ofwel a f le iden dat mi-

l ieumeetnet ten ontoereikend zi jn, ofwel

8 He t kab ine t van V l aams M in i s t e r van We l z i j n , Gezondhe id en Ge l i j ke Kansen , O n d e r z o e k M i l i e u e nGezondheid in Vlaander en. Eers te be le idsconclus ies en –antwoorden.

18

dat mensen zeer mobiel zi jn en ziek wor-

den door verontreiniging waarmee ze el-

ders in contact komen, ofwel dat mil ieu-

problemen niet de enige oorzaak zijn van

gezondheidsproblemen. Het vas t s t e l l en

van een eenduid ig ve rband tus s en mi -

l i euve r on t r e in ig ing en gezondhe id s e f -

fec ten i s dus moei l i jk .

Een voorbee ld h ie rvan i s kanker. Naar

schat t ing wordt 20 tot 25% van al le kan-

ke rgeva l l en ve roorzaak t door e r f e l i j ke

factoren, en is 75% tot 80% te wij ten aan

omgev ing s f a c to ren . Kanke r s t e r f t e zou

voor 25 tot 30% te wi j ten zi jn aan tabak,

voor 20 to t 30% aan fou te (voora l ve t -

r i j ke ) voed ing , voo r 1% aan med i s che

procedures , voor 2% aan a lcohol , voor

2% aan ioniserende bestraling en voor 10

tot 25% aan mil ieufactoren in enge zin9.

Een ander voorbeeld is astma. Er bestaat

onzekerheid over het fei t of verontreini-

gende componenten in de bu i t en luch t

astma kunnen veroorzaken10. Waarschi jn-

l i j k gaa t he t ee rde r om he t a anze t t en

(tr igger) van symptomen en ef fecten bi j

voorbeschikte individuen.

De re la t ie tussen mi l ieu en gezondheid

is evenwel nog complexer. Wat goed is

voor het mil ieu is nameli jk niet automa-

t i s ch goed voo r de vo lk sgezondhe id .

Vanuit gezondheidskundig oogpunt kun-

nen er immers vragen worden gesteld bi j

heel wat mi l ieumaatregelen 11. In derge-

l i j k e geva l l en z i j n m i l i eu - en gezond -

heidsdoelstellingen tegenstrijdig en dringt

z i ch een a fweg ing op . Omgekeerd kan

gezondhe idszorg ook mi l i euprob lemen

met z ich meebrengen. Medisch a fva l in

de vorm van naalden, verbanden, bloed-

en anatomisch afval, chemisch afval (sol-

venten, desinfecteerders , enz.) , genees-

middelen, e .d. kunnen besmet te l i jk , ra-

d ioac t ie f en tox i sch z i jn en kunnen op

hun beur t he t mi l ieu schaden. Maar de

be l ang r i j k s t e va s t s t e l l i ng b l i j f t da t e r

meerdere de ter minanten de mensel i jke

gezondheid bepalen.

3.2.3 Gezondheidsdeterminanten

Er is een veelheid aan factoren die de ge-

zondheids toes tand van een ind iv idu of

een populat ie beïnvloeden. Gezondheid

moet daarbij ruim worden geïnterpreteerd

als “een toestand van vol ledig l ichame-

l i jk , psychisch en soc iaa l welbevinden,

en niet enkel de afwezigheid van ziekte

of verzwakking”12.

Traditioneel worden er drie hoofdklassen

van gezondhe idsde te rm inan ten onde r -

scheiden: exogene factoren, de gezond-

heidszorg en de endogene factoren13 (zie

F iguur 1 ) . In deze f i guur z i j n ook een

aantal exogene factoren opgenomen die

niet exact onder één van de categorieën

ondergebracht kunnen worden, nl . voe-

ding en drinkwater, binnenlucht , lawaai

en s t r a l ing . Z i j houden zowe l ve rband

met de leefst i j l , als met fysieke en/of so-

ciale omgevingsfactoren.

9 Recente gegevens van Harvard, volgens Professor Marc Boogaer ts , d ienst Hematologie , UZ Gasthuisberg,KULeuven, Ad-hoc Commissie Mil ieu en Gezondheid 19/02/01. Deze percentages verschi l len naar gelang desoort kanker.

10 Professor Romain Pauwels, Ad-hoc Commissie Mil ieu en Gezondheid. 19/02/01.11 De l i teratuur haal t volgende voorbeelden aan die oncontroleerbare gezondheidsr is ico’s genereren:

- Het scheiden van gf t -afval in of bi j de woning;- Het gebruik van composttoi let ten;- Het toepassen van een centrale warmwater faci l i te i t omwil le van energiebesparende motiver ingen, maar

met legionel la gevaren, tegenover kleine waakvlamloze geisers dicht bi j het af tappunt;- Het gebruik van regenwater ;- De verhoogde isolat iegraad zonder voldoende vent i lat ie , omwil le van energiebesparende motiver ingen;- Het gebruik van bepaalde natuurverven, die al lergische react ies kunnen opwekken.

12 Defini t ie Wereld Gezondheidsorganisat ie .13 Mil ieu- en natuurrapport Vlaanderen 1996. Leren om te keren. VMM, blz. 466.

19

Gezondheidszorg

De gezondheidszorg omvat zowel de pre-

vent ieve maat rege len om gezondheids -

problemen te voorkomen als de medische

handel ingen om ze te verhelpen.

Bepaa lde med i s che p rak t i j ken kunnen

ook een negatieve invloed hebben op de

gezondheid. Hierbi j wordt b i jvoorbeeld

het teveel aan medicat ie vermeld. Door

een frequent ant ibiot icagebruik bi j klei -

ne k inde ren , maken deze m inde r na -

tuu r l i j ke i n f ec t i e s doo r, waa rdoo r b i j -

voo rbee ld de kans op a l l e rg i eën ve r -

hoogt .

Endogene factor en

Met endogene gezondheidsdeterminanten

doe l t men op pe r soonsgebonden ken -

merken d ie van inv loed z i jn op de ge -

zondheid van een indiv idu, maar waar-

over het individu geen controle heeft. De

gezondheidstoestand hangt bi jvoorbeeld

sterk af van de genet ische aanleg. Zo is

GEZONDHEID

ENDOGENEFACTOREN(bijv. erfelijkheid)

GEZONDHEIDSZORG

Luchtverontreiniging

Waterverontreining

Klimaatverandering

Voeding en drinkwater

Bodemverontreiniging

Binnenlucht

Lawaai

Straling

Andere leefstijlkenmerken

bijv. roken, lichaamsbeweging

Arbeids-omstandigheden

Ruimtelijkeordening

Leefstijl Socialeomgeving

EXOGENE FACTOREN= milieu in ruime zin

Fysieke omgeving= milieu in enge zin

Figuur 1: Gezondheidsdeterminanten

20

het bekend dat bepaalde kankers in be-

paalde famil ies veel voorkomen14. Naast

erfel i jke karakterist ieken spelen ook ver-

worven karakteristieken zoals leefti jd een

belangr i jke ro l . Zo za l , ce ter i s par ibus ,

naarmate de bevolking van een regio ge-

middeld ouder is dan elders of vroeger,

ook het aantal kankergevallen gemiddeld

hoger l iggen.

Hierbi j moet een belangri jke evolutie ge-

meld worden: hoe beter we er in s lagen

om mensen l anger in l even te houden ,

hoe mee r be schad igd DNA z i ch kan

voor tp lan ten o f hoe meer mensen z i ch

met een aangeboren beschadiging van het

immuunsy s t eem aand ienen 15. B i j he t

groeiend aantal kankers speel t deze en-

dogene factor zeker ook een rol .

Ook psychologische ef fecten kunnen ge-

zondhe id sk l a ch t en gene re ren . Vr agen

s t e l l en naa r he t SBS ( S i ck Bu i l d ing

Syndrome), bl i jkt bi jvoorbeeld de ziekte

te induceren. Ui t onderzoek in het bui -

t en l and b l i j k t da t deze gezondhe id s -

k lachten in het a lgemeen in 95 percent

van de geval len geen probleem vormen

en s l e ch t s de ove r i ge 5 pe r cen t i s de

moeite waard om te onderzoeken16.

Exogene factor en

Externe of exogene factoren omvatten de

fys ieke omgeving, de leefs t i j l en de so-

c i a l e omgev ing . D i t komt ove reen me t

een ruime definitie van het begrip milieu.

- De fys ieke omgeving of he t ‘mi l ieu’ in

enge z in omva t de compa r t imen ten

lucht , water en bodem, met hun biolo-

gische (bv. bacter iën en virussen), fy-

s ische (bv. geluid, s t ra l ing) en chemi-

sche agentia (bv. zware metalen). Deze

agent ia kunnen v ia verschi l lende toe-

gangspoorten (luchtwegen, huid, maag-

darmkanaal) het l ichaam binnendringen

en e r nega t i eve gezondhe idse f f ec t en

veroorzaken.

- De leefs t i j l is het persoonli jk gedrag op

het gebied van o .a . voedingsgewoon-

ten, roken, l ichaamsbeweging, enz. .

- De sociale omgeving omvat de werk- en

woonomgeving, de socio-economische

si tuat ie en de sociale netwerken.

De belangr i jks te mi l ieugere la teerde ge-

zondheidsdeterminanten in enge zin zi jn

de (bui ten) luchtkwal i te i t , k l imaatveran-

de r i ng en u l t r av io l e t t e s t r a l i ng , de

waterkwaliteit, de bodemkwaliteit, het ge-

luidsniveau en ioniserende en niet- ioni-

serende stral ing.

Figuur 2 geeft ter i l lustrat ie een vereen-

voudigde voorstel l ing van de wijze waar-

op emiss ies v ia verschi l lende bloots te l -

l i ng s rou t e s t o t gezondhe id se f f e c t en

kunnen le iden . Mees ta l worden er dr ie

be l ang r i j ke rou t e s onde r s che iden . B i j

orale opname spelen vooral contaminan-

ten in de voeding ( incl . dr inkwater) een

belangri jk rol . Zo nemen planten op ver-

ontreinigde bodems via hun wortels stof-

f en , zoa l s b i j voo rbee ld cadmium, op .

Cadmium wordt dan ook gevonden in o.a.

graangewassen (en brood) , in groenten

en in zuivelproducten. Vis en schaaldie-

ren kunnen bi jvoorbeeld kwik opstape-

len. Rookgassen bevatten bi j onvolledige

ve rb r and ing d iox ine s d i e z i ch kunnen

neerzetten op gewassen en zo accumule-

r en i n de koeme lk en me lkp roduc t en .

Contaminanten die aanwezig kunnen zi jn

in dr inkwater z i jn b i jvoorbee ld pes t ic i -

14 http://www.uicc.org/programmes/epid/15 Prof . Marc Boogaerts , dienst Hematologie, UZ Gasthuisberg, KULeuven, Hoorzi t t ing op 19 februari 2001 in

de Commissie Ad Hoc Mil ieu en Gezondheid, Vlaams Parlement.16 Rober t V l ie t inck , hoogleraar Cent rum voor Mense l i jke Er fe l i jkhe id , hoorz i t t ing op 22 januar i 2001 in de

Commissie Ad Hoc Mil ieu en Gezondheid, Vlaams Parlement.

21

deresidu’s en nitraat. Verder hebben kin-

deren meestal een intensief contact met

de bodem en brengen ze handen en voor-

werpen vaak naar de mond. Stof fen die

zich in de lucht bevinden worden tevens

via de ademhal ing opgenomen ( inhala-

t ie) . Klassieke luchtpol luenten zi jn zwe-

vend stof , SO2 (beide vooral in de win-

ter) , ozon (vooral in de zomer), NO2 en

PAK’ s (po lya romat i s che koo lwa te r s to f -

f en ) . To t s l o t kunnen s to f f en v i a con -

t a c t me t de hu id he t l i chaam b innen -

dringen (der male opname).

Deze mi l i eude te rminan ten in enge z in

kunnen worden ve r s te rk t o f gemi lde rd

door determinanten die te maken hebben

met de leefst i j l en de sociale omgeving.

Daarbij moet onder meer worden gedacht

aan de voedingsgewoonten, sociaal-eco-

nomische fac toren , he t rookgedrag , de

hygiëne, het gebruik van bepaalde pro-

duc ten in en om he t hu i s , k l ed ing , de

verkeersi tuat ie, harde muziek, s tress , l i -

chaamsbeweging, diverse activiteiten bui-

tenshuis (bv . zonnebaden) , de arbeids-

oms t and igheden , en de ru im te l i j ke

ordening en huisvest ing.

3.2.4 Aandeel van de determinanten inde problematiek

Er zi jn dus tal van oorzaken voor de ver-

schillende gezondheidsproblemen. Zelden

is een gezondheidseffect toe te schri jven

aan één oorzaak. Bovendien zi jn de ver-

schi l len tussen de vastgeste lde gezond-

heidsproblemen in verschillende gebieden

vaak zeer subtiel en daardoor moeilijk aan

één component toe te schri jven.

17 Op basis van Verbruggen, 1996 (MIRA-2).

Figuur 2: Blootstel l ingsroutes vanuit mil ieucompartimenten 17

MILIEUCOMPARTIMENTEN MENS

Bodem

Recreatiewater

Oppervlaktengrondwater

Buitenlucht

Stratosfe-rische ozon

Gewassen

dieren

Opname viamaag- en

darmstelsel

Toevalliginslikken

VoedingDrinkwater

+ Binnen-huislucht

UVstralen Huid

Inademen(luchtwegen)

Ongiftigen(lever)

Systematischeverdeling

(bloedsomloop)

Doelorganen(zenuwstelsel, nieren, enz.)

SYSTEMISCHEEFFECTEN

LOKALEEFFECTEN

Emis

sies

22

In werkel i jkheid bestaat er dus over de

prec ieze omvang en aard van e lke fac -

tor op de gezondheid nog heel wat on-

zekerheid , waardoor het moei l i jk i s om

het aandeel van de verschi l lende veroor-

z akende f a c to ren exac t t e bepa l en .

Bovendien verschi l t het aandeel van el -

ke factor naar gelang de aard van het ge-

zondhe idsprob leem. B i j he t merendee l

van bi jvoorbeeld de kankers spelen exo-

gene factoren de belangri jkste rol, bi j an-

dere kankers eerder endogene factoren.

Ook de bloots te l l ingsper iode is belang-

r i jk voor de mate waar in een bepaa lde

oorzaak een gezondheidseffect genereert.

Wat de b loots te l l ingsroutes be t re f t , be-

weren deskundigen dat 90% van de pol-

luenten in ons l ichaam er via de voeding

terechtkomen. 10% van de pol luenten is

a fkoms t ig van luch tve ron t re in ig ing d ie

ons l ichaam bereikt via de ademhal ing18.

Hierbi j moet opgemerkt worden dat ook

de po l l uen t en i n de voed ing kunnen

voortspruiten uit de blootstelling van die-

ren en gewassen aan mi l ieuverontre in i -

ging (cf. supra voor voorbeelden). Andere

oorzaken van pol luenten in de voeding

kunnen onder meer de bereidingswi jze ,

de ve rpakk ingswi j ze en he t p roduc t i e -

proces zel f z i jn.

Maar naast ef fecten van pol luenten z i jn

er ook gezondheidseffecten door straling,

ge lu id e .d . F iguur 3 geef t ter i l lus t ra t ie

aan hoe in Neder land de aande len van

enkele oorzaken van gezondheidsproble-

men ingeschat werden. Hierui t bl i jkt dat

van de onderzochte determinanten onge-

lukken die thuis gebeuren en verkeers -

ongeva l l en he t g roo t s t e ve r l i e s aan

gezonde l evens j a ren zouden ve r t egen -

woord igen . A l s ee r s t e ‘m i l i eu ’ -oorzaak

komt de verontreiniging in de vorm van

fi jn stof. Verrassend komt geluidsoverlast

op reeds op de vierde plaats .

Meer onderzoek naar de relatie tussen mi-

l i eu en gezondhe id i s dus nod ig , maar

onderzoek naar de relatie tussen ‘ leefst i j l

en gezondheid ’ o f ‘voeding en gezond-

heid ’ of ‘a rbeidsomstandigheden en ge-

zondheid’ kan even relevant worden ge-

acht .

18 Toelicht ing door de heer Robert Vl iet inck, hoogleraar Centrum voor Mensel i jke Er fel i jkheid t i jdens de hoor-zi t t ing over het eindrapport van het onderzoek ‘Mlieu en Gezondheid’ in de Commissie Ad Hoc Mil ieu enGezondheid in het Vlaams Parlement, Vergadering van maandag 22 januari 2001.

23

Figuur 3: Vergel i jking oorzaken van het verl ies van gezonde levensjaren (NL) 19

19 http://www.xs4al l .nl/~r igolet t/GV/20 De Were ldgezondheidsorganisa t ie (WHO) s te lde in 1993 een vr i j ru ime vers ie van het begr ip mil i eu-ge -

zondhe idskunde voor en bet rok h ier in de e lementen water, lucht , bodem, voeding, s t ra l ing , GMO’s , la -waaihinder en het gebouwde mi l ieu. Ui tges loten door de WHO zi jn fac toren ui tgelegd door er fe l i jkheid,economische omstandigheden, soc ia le pos i t ie , de a lgemene levensomstandigheden en dan voora l de le -vensst i j l , de arbeidsomstandigheden, enz.

carcinogenen buitenlucht

zomersmog

UV

vocht (binnen)

fijn stof (korte termijn)

lood (drinkwater)

radon (binnen)

passief roken

geluid

fijn stof (lange termijn)

verkeersongevallen

ongelukken thuis

bron: RIVM, 1997

0 10 20 30 40 50 60 70 80

X 1000 jaar

Verlies gezonde levensjaren

3.2.5 Nood aan een brede definitie enanalyse

Hie rvoo r we rd r eeds ge s t e ld da t “ ge -

zondhe id ” ru im ge ïn t e rp re t ee rd moe t

worden. Daarnaast is het ook belangri jk

te def iniëren wat precies onder pol luen-

ten ui t het ‘mi l ieu’ vers taan wordt . Zi jn

d i t de po l l uen t en d i e r e ch t s t r eek s a f -

komst ig z i jn van lucht - , bodem- of wa-

terverontreiniging, en die traditioneel on-

der de bevoegdheid van het mil ieubeleid

va l len, of heef t men het over mi l ieu in

een zeer brede betekenis van het woord,

waarbij ook voeding, straling, levenssti j l ,

binnenmil ieu, e.d. aan bod komen?20

In de studie mil ieu en gezondheid en de

besprekingen die eraan gewi jd werden,

i s e ch t e r n i e t consequen t aangegeven

we lke de f in i t i e van m i l i eu gehan tee rd

wordt : nu eens heef t men he t over ge-

gevens van bestaande mil ieumeetnetten,

hetgeen een zeer enge def ini t ie van mi-

lieu impliceert, dan weer beschouwt men

aspecten als voeding, levenssti j l , e.d., die

s lech t s in een zeer ru ime def in i t i e van

mil ieu passen.

Omwi l l e van de he lderhe id van he t de -

bat i s he t e s sent iee l aan te geven welke

m o g e l i j k e ‘ m i l i e u ‘ - o o r z a k e n v a n g e -

zondheidspr oblemen men pr ecies in be-

schouwing neemt.

24

Aangez ien in he t onderzoek ‘mi l ieu en

gezondheid ’ en in het voorges te lde ge-

zondheidsmoni tor ingsysteem vooral ge-

zondhe idse f fec ten gemeten worden en

aangezien de invloeden van de verschi l -

lende bronnen van gezondheidsproble-

men moe i l i j k t e onder sche iden z i jn , i s

volgens de Raad in het debat een ruime

definitie van milieu aangewezen. Een en-

ge benader ing r i skeer t gemakkel i jk an-

dere be langr i jke oorzaken van gezond-

heidsproblemen over het hoofd te zien.

3.2.6 Nood aan uitbreiding van de verstoringsketen

Zonder zicht op de bijdragen van de ver-

s ch i l l ende de te rminan ten l i j k t he t ook

we in ig co r rec t om op bas i s van de re -

su l t a t en van de s tud i e o f he t mon i to -

r ingsysteem conclusies te t rekken m.b. t .

maatregelen voor een bepaalde bron.

Daarom heef t de Raad in di t advies het

tradi t ionele DPSI (dr iving forces – pres-

sure – s ta te – impact ) -model , da t a lge-

meen voor de analyse van mil ieuproble-

men wordt gebruik t , u i tgebre id to t een

zeer ruime definit ie van mil ieu zodat het

bruikbaar wordt voor de analyse van de

re la t i e tussen gezondhe id en mi l i eu in

ruime zin (zie Figuur 4) .

Hierbij wordt er niet alleen gekeken naar

de u i t s too t o f emiss ie van veron t re in i -

gende stof fen van maatschappeli jke pro-

ductie- én consumptieactiviteiten (Driving

Forces) naar het mi l ieu, maar ook naar

de woon- en werkomgeving (Pressure) .

Afhankel i jk van de verspreiding, van de

fysische en chemische eigenschappen van

stof fen en van eventuele omzett ings- en

afbraakprocessen, beïnvloedt een emis-

sie de kwali tei tstoestand in een of meer-

dere milieucompartimenten (lucht, water,

bodem), in voeding en drinkwater en in

de woon - en we rkomgev ing ( S t a t e ) .

Bloots te l l ing le idt tot een bepaalde do-

sis , die het ui teindel i jke gezondheidsef-

fect bepaal t ( Impact) .

25

21 De ui t leg wordt hier beperkt tot emissies. Het model is echter ook van toepassing op andere vormen vanmil ieugebruik.

Figuur 4: De verstoringsketen

STATE

PRESSURE

Waarden, voorkeuren, gewoonten

IMPACT

Druk op ecosystemen:emissies naar lucht,

water, bodem

Maatschapppelijke productie -én consumptie-activiteiten en doelgroepen DRIVING FORCES

Toestand van milieu,natuur, klimaat

Voeding endrinkwater

Endogenefactoren

Druk op woon- en werkomgeving: emissies naar binnenlucht, etc.

Toestand woon- en werkomgeving

Effecten op het welzijn en de gezondheid van de mens

Meer in detai l kan de relat ie tussen mi-

l i eu ( i n ru ime z in ) en gezondhe id a l s

volgt worden beschreven (zie Figuur 5) .

Waarden, voorkeuren en gewoonten be-

palen de wi jze waarop een maatschappi j

p roducee r t en consumee r t . D i t e f f e c t

wordt in onderstaande f iguur weergege-

ven door de pij l met het nummer 1. Deze

maa t s chappe l i j ke p roduc t i e - en con -

sumptieact iv i te i ten worden in het t radi-

t ione le DPSI -mode l de ‘Dr iv ing fo rces ’

van de mil ieuproblematiek genoemd om-

da t ze emi s s i e s 21 van ve ron t re in igende

stof fen naar het mil ieu veroorzaken (pi j l

2 ) . Deze emiss ies gebeuren zowel naar

de lucht, het water als de bodem en kun-

nen verschil lende vormen aannemen. De

meest gekende emiss ies z i jn deze in de

vorm van chemische agent ia , zoa ls b i j -

voorbeeld de emissies van dioxines, zwa-

re metalen, e.d.. Het kan echter ook gaan

om emiss ies van versch i l lende b io log i -

sche agentia zoals bacteriën en virussen.

Tot s lot kunnen ook fysische agentia zo-

a l s ge lu id en s t ra l ing geëmi t teerd wor-

den . Deze emi s s i e s z i j n a fkoms t i g van

zowel produc t ie - a l s consumpt ieac t iv i -

te i ten. Door deze emiss ies komt er dus

een druk (Pressure) te s taan op de na-

tuurl i jke omgeving.

Productie- en consumptieactiviteiten ver-

oorzaken echter niet alleen emissies naar

de lucht, het water en de bodem, kortom

de natuurli jke omgeving of het milieu (in

enge z in) , maar ook naar de woon- en

werkomgeving (pi j l 3) . Emissies naar de

b innen luch t z i j n h ie rvan een du ide l i j k

voorbeeld. De kwal i te i t van de binnen-

luch t i n de woon - en we rkomgev ing

wordt normaal niet a ls mi l ieuthema be-

schouwd en is daarom apart opgenomen.

26

Er ontstaat een ‘druk’ op de binnenlucht

door het gedrag van de bewoners van het

gebouw en door de manier waarop het

gebouw opgericht en ingericht werd. Ook

h ie r kunnen emi s s i e s gebeu ren i n de

vorm van fys i sche , b io log ische en che-

mische agent ia .

Emissies naar ecosystemen worden in het

mil ieu verspr eid (pi j l 4). Afhankeli jk van

de verspreiding, van de fysische en che-

mische eigenschappen van stoffen en van

eventuele omzett ings- en afbraakproces-

sen, le id t een emiss ie to t een bepaalde

immissie van de stof (of een afgeleide er-

van) in één of meerdere mil ieucompart i -

menten (lucht, water, bodem). De kwali-

t e i t s t oe s t and van he t m i l i eu ( S t a t e )

verandert dus onder invloed van de ver-

spreiding van emissies.

De emiss ies naar de woon- en werkom-

geving leiden op analoge wi jze via ver-

spre id ing to t een wi jz ig ing van de toe-

s t and van de woon - en werkomgev ing

(p i j l 5 ) . De woon - en we rkomgev ing

wordt echter ook beïnvloed door de kwa-

l i te i t of ‘s tate ’ van de natuurl i jke omge-

ving; de verontreinigde bui tenlucht kan

bijvoorbeeld ook druk op de binnenlucht

verhogen (p i j l 6 ) . Omgekeerd kan ver -

ontreinigde binnenlucht, die bijvoorbeeld

naar buiten geventileerd wordt, een emis-

s ie worden naar de buitenlucht (pi j l 7) .

Een slechte lucht- , water- of bodemkwa-

l i te i t in een bepaalde regio heeft boven-

dien een invloed op de kwali te i t van de

voed ing en he t d r inkwate r d ie in deze

omgeving geproduceerd worden (pi j l 8) .

Ve rde r i s de kwa l i t e i t van he t voedse l

ook rechtstreeks afhankel i jk van de wi j -

ze waarop het geproduceerd wordt (pi j l

9) . Ook de consument kan door de keu-

ze of de bereiding de kwal i te i t van zi jn

voeding sterk beïnvloeden (pi j l 9) .

Mensen worden blootgeste ld aan pol lu-

enten vanuit verschillende milieucompar-

timenten (pijl 10), de voeding (pijl 11) en

de woon- en werkomgev ing (p i j l 12 ) .

Deze polluenten kunnen via verschil len-

de blootstel l ingswegen opgenomen wor-

den in he t l i chaam, n l . v i a he t maag-

darmkanaal, luchtwegen en de huid. Deze

bloots te l l ing is de l ink naar de gezond-

he idse f fec ten ( Impac t ) . Ve rder kan de

mens ook rechtstreeks via zi jn consump-

t ieac t iv i te i ten b lootges te ld worden aan

een bepaa lde impac t (p i j l 13) . He t lu i -

s teren naar luide muziek met een walk-

man leve r t b i j voorbee ld geen d ruk op

voor de natuurli jke of woon- en werkom-

geving, maar kan rechtstreeks schadeli jke

ef fecten genereren bi j de luis teraar. Tot

slot wordt de kwaliteit van de gezondheid

ook sterk beïnvloed door endogene fac-

toren (pi j l 14). Dit zi jn persoongebonden

kenmerken zoals de genetische aanleg.

Een debat over de relat ie tussen ‘mil ieu

en gezondheid ’ dat z ich beperkt tot het

mil ieu in enge zin, zou betrekking heb-

ben op het omkaderd gebied in Figuur 6

en dus heel wat relaties tussen ‘milieu en

gezondheid ’ ten onrechte n ie t beki jken

(cf . supra).

27

Figuur 5: De gedetai l leerde verstoringsketen

Blootstelling

Verspreiding

2 3

1

4 576

8

9

10 11 12

14

13

STATE

PRESSURE

IMPACT

Druk op ecosystemen:emissies naar lucht,

water, bodem

Maatschapppelijke productie -én consumptie-activiteiten en doelgroepen DRIVING FORCES

Voeding endrinkwater

Endogenefactoren

Druk op woon- en werkomgeving: emissies naar binnenlucht, etc.

Toestand van milieu,natuur, klimaat

Toestand woon- en werkomgeving

Waarden, voorkeuren, gewoonten

Effecten op het welzijn en de gezondheid van de mens

28

22 Ook het zogenaamde Peers- rapport ‘Gezondheidszorg in België, ui tdagingen en opportuni te i ten’ spreektvan de noodzaak van een vol ledig geïntegreerd volksgezondheidsbeleid. Zie: (ht tp://www.minsoc.fgov.be/press_releases/nl/peers/peers_vis ie_aelvoet .htm)

Figuur 6: Gezondheid en mil ieu in enge zin in de verstoringsketen

STATE

PRESSURE

Waarden, voorkeuren, gewoonten

IMPACT

Druk op ecosystemen:emissies naar lucht,

water, bodem

Maatschapppelijke productie -én consumptie-activiteiten en doelgroepen DRIVING FORCES

Toestand van milieu,natuur, klimaat

Voeding endrinkwater

Endogenefactoren

Druk op woon- en werkomgeving: emissies naar binnenlucht, etc.

Toestand woon- en werkomgeving

Effecten op het welzijn en de gezondheid van de mens

Gezondheid en milieu in

enge zin

3.2.7 Nood aan een integrale aanpak …

Gezien het voorgaande, kunnen gezond-

heidsproblemen al leen doel t ref fend op-

gelost worden via een integrale benade-

r i n g 22. He t be l e id i nzake m i l i eu en

gezondheid beperken to t he t mi l ieube-

leid in de gebruikel i jke str ikte betekenis

is niet aangewezen. Ook Europese pro-

g ramma ’ s onder s teunen een de rge l i j ke

hol is t ische aanpak van het probleem.

In dergel i jke in tegra le aanpak z i jn vol -

gende punten van belang:

• Aanpak van al le ver oorzakende fac-

tor en

Van belang is dat al le relevante gezond-

heidsdeterminanten in kaart worden ge-

bracht , en dat het ingezet te bele ids ins-

trumentarium ingri jpt op de veelheid aan

veroorzakende fac toren . Het fenomeen

dat mensen minder bereid zi jn r is ico’s te

lopen waar ze ze l f n ie t over bes l i s sen ,

maar wel bere id z i jn ze l f r i s ico ’s te lo-

pen die zel fs groter zi jn, is geen excuus

om enkel de externe veroorzakende fac-

toren aan te pakken. Het overheidsbeleid

moet de to ta le r i s i co ’ s in beschouwing

nemen en dus ook aandacht hebben voor

de r is ico’s die burgers bewust , door on-

verschi l l igheid of onwetend door e igen

gedrag lopen.

• M u l t i d i s c i p l i n a r i t e i t e n v e r b r e d i n g

van de exper t i se

Ui t de aa rd van he t p rob leem vo lg t de

noodzaak van een multidisciplinaire aan-

pak. Toxico logen, epidemiologen, eco-

nomisten, jur is ten, communicat iespecia-

29

l is ten, e.d. zul len gecoördineerd te werk

moeten gaan om problemen inzake mi-

l ieu en gezondheid te kunnen oplossen.

Di t ve re i s t ook da t we tenschappers en

be le id smake r s i n de ve r s ch i l l ende be -

leidsdomeinen en discipl ines deskundig-

he id moe ten ve rwe rven ove r ande re

beleidsdomeinen en discipl ines. De uni-

vers i ta i re wereld moet dan ook werken

aan een verbreding van de ople id ingen

in de r ichting van mil ieu en gezondheid.

• Databeheer

Een integrale aanpak vereis t niet a l leen

meer inz icht in a l le veroorzakende fac-

toren en betrokkenheid van verschi l len-

de wetenschappel i jke d isc ip l ines , maar

ook de u i tbouw van een ge ïn tegreerde

kennisbasis . Concreet betref t het de in-

tegrat ie van mil ieu- en gezondheidsdata-

banken, registratiesystemen, e.d. (zie ver-

der) .

3.2.8 … via samenwerking encoördinatie, maar vooral integratie

Een integra le aanpak vereis t een verre-

gaande samenwerking en coördinatie tus-

sen de verschillende beleidsdomeinen, in

de eerste plaats tussen volksgezondheid

en mil ieu.

Dit impliceert een samenwerking tussen

de verschi l lende instel l ingen en structu-

r en d i e a c t i e f z i j n op deze dome inen .

Door ne twe rkvo rm ing kunnen de be -

voegdhe idsp rob lemen tu s sen deze be -

leidsdomeinen en -structuren, die inzake

milieu en gezondheid nogal complex zijn,

worden opgelost .

Coörd ina t ie i s n ie t a l leen tussen be ide

be l e id sdome inen maa r ook tu s sen b e -

le idsniveaus noodzakel i jk . De bevoegd-

heden inzake mil ieu en gezondheid zi jn

immers ve r sp re id ove r f ede ra le en ge -

wes te l i jke overheden (bv . na t iona le en

reg iona l e onde r zoeksp rog ramma ’ s ) .

Daarnaast is het ook aangewezen om op

Europees en internationaal niveau te ko-

men tot een coördinat ie en/of harmoni-

sa t i e van de gehan tee rde normen . Een

aanpak van he t pe s t i c i dengeb ru ik i n

België alleen bijvoorbeeld, verhindert im-

mer s n i e t da t e r t o ch een ve rhoogde

bloots te l l ing plaatsv indt v ia ingevoerde

producten die in het land van herkomst

aan een veel minder s t renge wetgeving

onderworpen waren en nog schadel i jke

r e s iduen van pe s t i c i den beva t t en .

Daarnaast is het ook aangewezen om op

Europees en internationaal niveau te ko-

men tot een harmonisat ie van indicato-

ren voor mil ieu- en gezondheidsproble-

men , zoda t gegevens en no rmen

onderl ing vergel i jkbaar worden.

Maar vooral is een versterkte wederzi jd-

s e i n t e g r a t i e van m i l i eu - en gezond -

heidsaspecten in het mil ieubeleid en het

gezondhe id sbe l e id nod ig . D i t i s mee r

aangewezen dan de opricht ing van nieu-

we structuren of instant ies, of de formu-

ler ing van een geheel n ieuw bele id in-

zake m i l i eu en gezondhe id . E r moe t

immers over worden gewaakt dat het be-

l e id inzake mi l i eu en gezondhe id n i e t

louter bovenop het bestaande mil ieu- of

gezondheidsbele id komt . Een daadwer-

ke l i j ke in tegra t ie in de bes taande pro -

ce s sen , p rocedu re s en i n s t e l l i ngen i s

meer aangewezen.

Zo dienen gezondheidsoverwegingen in

het mil ieubeleid op gestructureerde wi j -

z e meegenomen t e worden in de be -

sluitvorming over het vastleggen van bi j-

voo rbee ld m i l i eudoe l s t e l l i ngen en

mil ieukwali te i tsnormen.

In het gezondheidsbeleid kunnen de hui-

dige voornemens om mil ieu en gezond-

heid een structureel onderdeel te maken

van het Vlaams prevent ief gezondheids-

30

beleid worden ondersteund23. Bi j de op-

r ich t ing van een ce l mi l ieu en gezond-

he id b innen de admin i s t r a t i e vo lk sge -

zondheid kunnen echter vragen worden

gesteld, wanneer de cel als taak heeft het

Vlaams beleid inzake ‘mil ieu en gezond-

he id ’ te coörd ineren. Zoals vermeld , i s

er naar het oordeel van de Raad immers

geen behoef te aan een afzonder l i jk be-

leid inzake ‘mil ieu en gezondheid’ , maar

we l aan i n t eg r a t i e van m i l i eu - en ge -

zondheidsaspecten in het milieubeleid en

het gezondheidsbele id . Er kan dan ook

eerder worden gedacht aan de oprichting

van een interdepartmentele cel die de ini-

t iatieven op het vlak van onderzoek, me-

t ing en inventar isat ie en inzake het pre-

ven t i ebe l e id coö rd inee r t ( c f . sup ra :

netwerkvorming).

De aandacht voor de gezondheidsef fec-

t en moe t vo l gens de Raad n i e t a l l e en

be t e r worden g e ï n t e g r e e r d i n he t

m i l i eube l e id , maa r ook in a n d e r e b e -

leidsdomeinen (bv. ruimteli jke ordening,

hu i sves t ing , p roduc tno rmer ingsbe le id ,

innovatie- en wetenschapsbeleid, …). Van

een a f zonde r l i j ke , ve rp l i ch t e gezond -

he id se f f e c t en rappor t age voo r be l e id s -

plannen, programma’s en regelgeving is

de Raad geen voorstander. Er moet eer-

der worden gedacht aan de integratie van

he t onderzoek naar de gezondhe id s e f -

f e c t e n , i nd i en ze r e l evan t z i j n , i n een

globaal systeem van beleidsef fectenrap-

portage waarin al le voor het onderzoch-

te geval relevante ef fecten op een syste-

ma t i s che en gecoö rd inee rde w i j z e

worden bekeken24 (z ie verder) .

23 Hier toe zal op plaatse l i jk v lak het Lokaal Gezondheidsover leg (LOGO’s) vers terkt worden. Deze LOGO’szul len in de volgende jaren de klachten inzake mil ieu en gezondheid van zowel professionelen als burgersregis treren en evalueren en deze indien nodig doorgeven voor verdere opvolging. Anderzi jds zul len zi j deplaatsel i jke besturen en bevolking inl ichten over mil ieu- en gezondheidsr is ico’s . Op provinciaal vlak wordteen nauwere samenwerking beoogd tussen mil ieu- inspect ie en gezondheidsinspect ie.

24 In di t verband verwi js t de SERV naar zi jn ui tgewerkte voorstel len terzake. Zie onder meer de SERV-aanbe-vel ing van 16 september 1998 over de ui tbouw van een evaluat iesysteem voor de Vlaamse mil ieuregelge-ving, en het SERV-advies van 14 maart 2001 over het voorontwerpdecreet “mil ieu- en vei l igheidsrapporta-ge”, en specif iek het deel betref fende mil ieuef fectrapportage voor plannen en programma’s .

De besch ikbare in format ie naar de band tussen mi l ieu en gezondhe id i s nog

beperkt. Het gevoerde gezondheidsonderzoek heeft vooral informatie opgeleverd

over de invloed van de aanwezigheid in de mens van bepaalde s tof fen, die in

onze leefomgeving voorkomen, op de mensel i jke gezondheid. Hierui t is geble-

ken dat er weldegel i jk een inv loed is van pol luenten op de bio logische para-

meters in de mens. Over de bronnen van deze polluenten (activiteiten, emissies),

hun verspreiding in bodem, lucht en water en de manier waarop zi j de mense-

li jke gezondheid aantasten (blootstell ingsroutes) leverde het onderzoek veel min-

der informatie op. Deze informatie is echter nodig om brongerichte maatregelen

inzake ‘mil ieu en gezondheid’ te formuleren. Meer dataverzameling over de gan-

se verstor ingsketen is daarom noodzakel i jk .

31

3.3 Dataverzamel ing over de verstor ingsketen

3.3.1 De verstoringsketen

Voor de ana lyse van mi l i euprob lemen

wordt het DPSI-model (dr iv ing forces –

pressure – state – impact) zeer algemeen

gebruikt. Dit model is een beleidsgericht

denkkader dat uitgaat van oorzaak-gevolg

relat ies zodat informatie en kennis over

milieuproblemen in een logische samen-

hang kunnen worden bestudeerd. Via dit

denkkader wordt, zoals reeds vermeld, be-

schreven hoe de toestand van het milieu

en de natuur (state) enerzijds wordt beïn-

vloed door de mil ieudruk (pressure) die

wordt veroorzaakt door maatschappeli jke

activiteiten (driving forces) en anderzi jds

gevolgen heeft voor de mens, de econo-

mie en de natuur ( impact) . In het DPSI-

model worden de gezondheidseffecten dus

geanalyseerd als onderdeel van de effec-

ten van de toestand van milieu en natuur

(zie Figuur 7 ter i l lustratie).

Deze analyse is geen doel op zich, maar

is er finaal op gericht om kennis te struc-

tureren om het beleid te onderbouwen, of

m.a.w. om met kennis van zaken met be-

le idsmaatregelen op de meest aangewe-

zen schakels van de verstor ingsketen in

te gri jpen zodat de negat ieve impact op

mens , na tuur en economie kan worden

verminderd of vermeden. Dit wordt geïl-

lustreerd in de Figuur 8, waarin tevens het

tradit ionele DPSI-model werd uitgebreid

zodat het toepasbaar is voor de analyse

25 Op bas is van Van Humbeeck, Peter, Leo De Nocker, Luc In t Panis , Rudi Tor fs (2000) . Baten van mi l ieu-maa t rege len en mi l i eube le id : begr ippen , de f in i t i e s en methoden . In “Het Hoofds tuk Gevo lgen voor deEconomie in MIRA-S 2000: wetenschappeli jke achtergronddocumenten”. Red. Peter Van Humbeeck. Mechelen,Vlaamse Mil ieumaatschappi j .

1. EMISSIES

2. VERSPREIDING

3. BLOOTSTELLING

4. IMPACTS

Stappen in de analyse

IMPACT

BLOOTSTELLING

Modellen en data

Verspreidingsmodellen lokaal, regionaal,

mondiaal chemische reacties

BlootstellingsbepalingReceptorendata

Blootstellings-effect relatiesvolksgezondheid

'gebouwde' leefomgevinglandbouwmaterialen

ecosystemen

Kritische Drempels

Emissie inventarisatienaar sector & plaats

Figuur 7: De mil ieuverstoringsketen en de inschatt ing van gezondheidsef fecten 25

32

van de relat ie tussen gezondheid en mi-

l ieu in de ruime zin (cf. supra).

3.3.2 De reikwijdte van het onderzoekover milieu en gezondheid

Het onderzoek ‘m i l i eu en gezondhe id ’

had de bedoe l i ng een concep t t e on t -

wikkelen om in de toekomst een ac t ie -

ve monitor ing op te zet ten van het leef-

milieu in functie van de volksgezondheid,

om vragen en ongerustheden van burgers

inzake de gevolgen van een bepaalde mi-

l ieu-invloed op hun gezondheid act ief te

behart igen en om de communicat ie rond

deze twee a spec t en t e o rgan i s e r en .

Daarnaas t werd een poging gedaan om

eventuele streekgebonden verschi l len in

inwendige b loots te l l ing en b io log i sche

effecten te meten in één landeli jk en één

stedel i jk gebied, dat laats te bestaand ui t

twee afzonderl i jke gebieden.

Om deze haa lbaarhe idss tudie prakt i sch

ui t te voeren werd na eva lua t ie van de

bekende meetwaarden in het mil ieu ge-

op tee rd om een s t ede l i j k - i ndus t r i ee l

(Hoboken, Wilr i jk) en een landel i jk ge-

bied (Peer, Hechtel-Eksel) te selecteren.

De doels te l l ing was enerz i jds om na te

gaan of er gebiedsafhankel i jke verschi l -

len in biomerkers zi jn, en anderzi jds om

re la t ies na te gaan tussen b loots te l l ing

aan verontreinigende stof fen en ef fecten

op de gezondheid met het oog op het re-

gistreren van een eventueel verhoogd ri-

s ico op gezondheidsschade.

Concreet werden via de studie gegevens

verzameld over gehaltes aan dioxines en

furanen, merker PCB’s, non-ortho en mo-

no-ortho PCB’s , DDT, DDE, hexachloro-

benzeen, en pentachlorophenol in serum

van “gezonde mensen” . Deze met ingen

van polluenten aanwezig in de mens zelf

integreren de inname ervan via verschi l -

lende blootstel l ingswegen ( lucht , water,

bodem, voeding) en brengen ook de stof-

wisseling in het lichaam mee in rekening.

Sommige s tof fen worden immers na in-

name langdurig opgestapeld (vb. dioxi -

nes) , anderen worden sne l weer u i tge -

scheiden (bv . PAK’s metabol ie ten) . Het

onde r zoek l i e t t oe om b i j een r e l a t i e f

Maatschappelijk debat, educatie

Preventief, procesgeïntegreerd, particlier emisiegericht

Collectief emissiegericht, rationeel gebruik: Inzameling,

opslag, verwerking

Effectgericht: zuivering, opkuis, sanering

Curatief: verzorging, herstel

STATE

PRESSURE

Waarden, voorkeuren, gewoonten

IMPACT

Druk op ecosystemen:emissies naar lucht,

water, bodem

Maatschapppelijke productie -én consumptie-activiteiten en doelgroepen DRIVING FORCES

Toestand van milieu,natuur, klimaat

Voeding endrinkwater

Endogenefactoren

Druk op woon- en werkomgeving: emissies naar binnenlucht, etc.

Toestand woon- en werkomgeving

Effecten op het welzijn en de gezondheid van de mens

VERSTORINGSKETEN RESPONS:

Figuur 8: Doelstel l ingen en maatregelen in relat ie tot de verstoringsketen

33

Figuur 9: Onderzoek mil ieu en gezondheid in relat ie tot de verstoringsketen

STATE

PRESSURE

Waarden, voorkeuren, gewoonten

Effecten op het welzijn en de gezondheid van de mens

Druk op ecosystemen:emissies naar lucht,

water, bodem

Maatschappelijke productie- en consumptie-activiteiten en doelgroepen DRIVING FORCES

Toestand van milieunatuur, klimaat

Voeding endrinkwater

Endogenefactoren

Druk op woon- en werk-omgeving: emissies naar

binnenlucth, etc

Toestand woon- enwerkomgeving

Onderzoek milieu en gezondheid

k le ine g roep (200 ind iv iduen) van ge -

zonde mensen subtiele maar s ignif icante

ef fecten te meten van pol luenten op ge-

zondheidsparameters . Er werden dus in

Vlaanderen verbanden gevonden tussen

b loo t s t e l l i ng sb iomerke r s en gezond -

heidsef fectbiomerkers.

In de studie is dus gekozen voor een do-

sis-ef fect onderzoek. Bi j een dosis-ef fect

onderzoek worden paramete r s van do-

sis en ef fect onderzocht, met het oog op

het vaststel len van relat ies tussen beide.

Zo gaat men na of een verhoogde con-

cen t r a t i e van een agens (b i j voo rbee ld

lood) in het bloed gaat gepaard met de

aanwez ighe id van een b iomerke r (b i j -

voorbeeld een kankermerker, biomerkers

voor zware metaalverontreiniging, PAK-

ve ron t re in ig ing , gech lo ree rde koo lwa-

t e r s to f f en o f VOS) . De rge l i j ke r e l a t i e s

werden in de haa lbaarheidss tudie vas t -

ges te ld . De oorzaken van de b loots te l -

l ing kunnen uit dergeli jk onderzoek ech-

ter niet worden afgeleid.

He t onderzoek ‘mi l i eu en gezondhe id ’

heeft dus m.a.w. vooral informatie opge-

leverd over de invloed van de aanwezig-

heid in de mens van bepaalde stoffen die

in onze leefomgeving voorkomen op de

menselijke gezondheid. In het schema van

de verstoringsketen betreft het de laatste

schakel, tussen dosis en effect, in Figuur

9 omkaderd. De studie kon echter niet de

relat ie leggen met de bronnen van deze

pol luenten (ac t iv i te i ten , emiss ies) , hun

verspreiding in bodem, lucht en water en

de manier waarop zi j de mensel i jke ge-

zondheid aantasten (blootstellingsroutes).

Dergeli jke informatie is echter nodig om

brongerichte maatregelen inzake ‘mil ieu

en gezondheid’ te formuleren. Meer da-

taverzameling over de ganse verstorings-

keten is daarom noodzakelijk. Dit kan ge-

beuren via nieuw, origineel onderzoek en

metingen. Omwille van beperkte tijd en/of

middelen za l men wel l icht ook gebruik

moeten maken van buitenlands onderzoek

dat op gepaste wijze wordt vertaald naar

de Vlaamse situatie.

34

3.3.3 Dataverzameling overde verstoringsketen

Dataverzamel ing over de vers tor ingske-

ten heeft betrekking op de verschi l lende

onderdelen van deze oorzaak-gevolgke-

ten. Hoewel nog onvolledig, gebeurt de-

ze dataverzamel ing vandaag reeds voor

de ana l y se van m i l i eup rob l emen . In

Vlaanderen wordt d i t gecoördineerd en

pe r iod i ek gepub l i c ee rd doo r MIRA .

Daar in worden voor mi l ieu in enge z in

via productie en consumptiegegevens de

maatschappeli jke activi tei ten die worden

verr icht door de verschi l lende doelgroe-

pen beschreven, en wordt v ia verspre i -

dingsmodellen het verband gelegd tussen

het milieugebruik en de emissies van de-

ze doe lgroepen (emiss ie - inventar i s ) en

de toestand van de verschi l lende mil ieu-

compart imenten (immissiegegevens). Tot

s lot gebeurt een inschat t ing van de im-

pac t van deze e f fec ten op de mense l i j -

ke gezondheid , de natuur en de econo-

mie , voor gezondheid mees ta l op bas is

van b loots te l l ingsbepa l ing en dos i s -e f -

fectrelat ies .

Ook voor de ana lyse van gezondheids -

problemen te wijten aan milieufactoren in

ruime z in i s dergel i jke dataverzamel ing

aangewezen, zoals aangegeven in Figuur

10 . Bovendien moeten voor de ana lyse

van de gezondheidseffecten te wijten aan

milieufactoren aanpassingen gebeuren aan

de wi jze waarop men vandaag aan deze

milieumonitoring en aan gezondheidsmo-

n i tor ing doet . Van be lang i s tevens da t

beide geïntegreerd kunnen worden.

3.3.4 Milieumonitoring

De MIRA-rapporten bevat ten reeds heel

wat in format ie over de moni tor ing van

het mil ieu in Vlaanderen. Ook gedetai l -

l e e rde r appo r t en van b i j voo rbee ld de

Vlaamse Mil ieumaatschappij dragen hier-

toe b i j . De ambi t ie bes taa t e r in d i t on-

derzoek van de ta l r i jke , op mekaar in -

gr i jpende verstor ingsketens in te passen

in een omva t tende mode l le r ing van de

verstoringsprocessen, met hun oorzaken,

gevolgen en terugkoppelingen. Maar geen

enkel land bezit vandaag een mil ieuken-

nissysteem dat al zo ver ontwikkeld is .

Figuur 10: Dataverzameling over de verstoringsketen

DATAVERZAMELINGOpiniepeilingen, enquêtes

Productie- en consumptie-gegevens

Emissie -inventarisatie

Verspreidingsmodellen

Immissiegegevens, voedselmonitoring

Blootstellingsbepaling

Dosis-effect relaties

Verspreiding

Blootstelling

STATE

PRESSURE

Waarden, voorkeuren, gewoonten

IMPACT

Druk op ecosystemen:emissies naar lucht,

water, bodem

Maatschapppelijke productie -én consumptie-activiteiten en doelgroepen DRIVING FORCES

Toestand van milieu,natuur, klimaat

Voeding endrinkwater

Endogenefactoren

Druk op woon- en werkomgeving: emissies naar binnenlucht, etc.

Toestand woon- en werkomgeving

Effecten op het welzijn en de gezondheid van de mens

VERSTORINGSKETEN

35

Niet temin merken de onderzoekers van

het gezondheidsonderzoek in Vlaanderen

op dat het bestaande mil ieumeetnetwerk

niet geschikt bli jkt voor de bewaking van

de relatie tussen milieu en gezondheid in

V l aande ren . De mee t s t a t i on s z i j n b i j -

voorbeeld nie t s teeds goed gekozen en

enkel daar opgesteld waar er problemen

verwacht worden. Gezien het aandeel van

luchtverontreiniging in de mil ieu en ge-

zondheidsproblemat iek, i s op bas is van

de huidige wetenschappel i jke inz ichten

vooral de luchtmonitor ing van groot be-

lang, vooral op plaatsen waar veel men-

sen wonen, voedsel gekweekt wordt, enz.

Bovend ien moe t de l i j s t v an geme ten

verontreinigende stoffen herbekeken wor-

den in he t l i ch t van de r e l a t i e t u s sen

mil ieu en gezondheid.

De Raad ondersteunt dat mil ieumeetnet-

ten moeten toelaten om de relat ie tussen

milieu en gezondheid adequaat op te vol-

gen. De bestaande milieumeetnetten moe-

ten dan ook waar nodig ui tgebreid wor-

den. Daarnaas t moeten in het l i ch t van

‘mil ieu en gezondheid’ in zi jn ruime be-

tekenis ook de toestand en evolut ie van

de andere relevante determinanten wor-

den opgevolgd (bv. monitor ing voedsel ,

dr inkwater, binnenlucht , …).

3.3.5 Gezondheidsmonitoring

Naast een adequate mi l ieumonitor ing is

ook een goede gezondhe idsmoni to r ing

vereis t . Ook op di t vlak bestaan er van-

daag in Vlaanderen verschi l lende ini t ia-

t ieven. Voorbeelden zi jn epidemiologisch

onderzoek, bloots te l l ingsanalyses en r i -

s i co -ana lyses . E r bes taan ook versch i l -

lende meldpunten (o .m. huisars ten , a r -

be id sgeneeskund ige d i en s t en , …) en

reg i s te r s (z ie onders taande tabe l ) . Een

aantal registratiesystemen, zoals dat voor

nierziekten behoort naar ver luidt tot de

beste in Europa. Ook voor lood bestaat

een goed monitor ingsysteem. Zo onder-

zoekt men b i jvoorbee ld reeds de lood-

concent ra t ie in de tanden van opgroei -

ende k inde ren . Ve rme ldenswaa rd i g i s

tevens de kruispuntdatabank met de SIS-

kaart gegevens.

Belgische registers :

• Het Nat ionaal Kankerregis ter

• De Minimale Kl inische Gegevens

• Farmanet

• Caranet

… Vlaamse registers :

• Studiecentrum Perinatale Epidemiologie

• Vlaams kankerregis ter

• …

Provinciale registers :

• Limburgse Kankerregis trat ie

• Antwerpse Kankerregis trat ie

• East Flanders Prospect ive Twin Studie

• …

Tabel 3 : Bestaande registers in België

Dit neemt n ie t weg da t e r ook h ier ex-

t r a i n spann ingen nod ig z i j n . Zo h ink t

België naar ver luidt in Europa achterop

op het vlak van epidemiologie26 en kun-

nen onder meer het regis ter inzake aan-

doeningen door ioniserende s t ra l ing en

het Vlaamse kankerregis ter worden ver-

beterd. Vandaag zouden bijvoorbeeld 25%

van de kanke rgeva l l en nog n i e t i n d i t

laats te regis ter opgenomen worden.

Daarnaast is het belangrijk dat deze meld-

pun ten en r eg i s t e r s onde r l i ng ge l i nk t

worden in een netwerk, met knooppun-

ten voor de doorstroming van informatie.

Aan he t behee r en de coö rd ina t i e van

dergel i jk netwerk moet dan ook een ho-

ge prior i te i t worden gegeven.

In een gezondhe id smon i to r i ng sy s t eem

moet bovendien niet al leen aandacht zi jn

voo r de r eg i s t r a t i e van z i ek t ebee lden ,

maar ook voor de act ieve en preventieve

de t ec t i e van gezondhe id sp rob l emen .

Navels t rengbloedinzamel ing, en bloed- ,

moedermelk- en urinemonitoring zijn hier

voorbeelden van. Het netwerk moet daar-

naas t ook geb iedsger ich t o f ten mins te

contextgericht opgezet worden teneinde

een verband te kunnen leggen met ge -

zondheidsdeterminanten, waaronder mi-

l ieufactoren.

In di t l icht kunnen de voornemens wor-

den onders teund om in Vlaanderen een

pe rmanen te mon i to r i ng op t e ze t t en ,

waarbij de resultaten van urine- of bloed-

s ta len anoniem worden gere la teerd aan

omgevings- en leef t i jdskenmerken27. Di t

ve rg t we l l i ch t aanpass ingen aan de re -

g l emen te r ing inzake bevo lk ingsonde r -

zoek28.

3.3.6 Koppeling van milieu- engezondheidsmonitoring

Om de re la t ie tussen mi l ieu en gezond-

heid bloot te leggen, moeten de gegevens

over mil ieu enerzi jds en gezondheid an-

derzi jds met elkaar gel inkt kunnen wor-

den . Pa s dan kan worden nagegaan in

welke mate gezondheidsproblemen te wij-

t en z i j n aan m i l i euve ron t r e in i g ing en

waar de belangri jkste oorzaken van deze

gezondheidsproblemen l iggen.

Ook naar aanle iding van het onderzoek

‘mil ieu en gezondheid’ werd voorgesteld

gegevens ui t mil ieu- en gezondheidsmo-

ni tor ingsystemen onderl ing te verbinden

en een ‘milieugezondheidskruispuntbank’

te maken. Gegevens over he t soor t be-

d r i j v en , de toegekende m i l i euve rgun -

ningen, hun emiss ies , h is tor i sche gege-

vens enz. ui t bepaalde gebieden moeten

36

26 De epidemiologie onderzoekt binnen een afgebakende populat ie de relat ie tussen het voorkomen van ver-ontreinigende stof fen en van gezondheidsproblemen.

27 Zo werd voorgesteld om via biomerkers dr ie jaar l i jks een aantal pol luenten in navelstrengbloed op te vol-gen en di t bi j 5% van de geboorten. Er werd gekozen voor deze bevolkingsgroep omdat de resul taten vandeze metingen kunnen gekoppeld worden aan de geboortegegevens. Bovendien laten deze metingen toe omte vergel i jken met Nederland, waar men dezelfde doelgroep onderzoekt via moedermelk. De kostpri js vandeze drie jaar l i jkse analyse op twee pol luenten (bi jvoorbeeld PCB’s en dioxines) bedraagt 22 mil joen. Voorde tussenliggende jaren wordt bekeken om een urinestaal van jongeren te onderzoeken bij het laatste school-geneeskundig onderzoek (derde middelbaar) . In het laats te tussenl iggende jaar zou dan een groep volwas-senen worden onderzocht . Hier wordt gedacht aan een bloedstaal via bloeddonoren.

28 Juridisch kader moet aangepast worden in België om bevolkingsonderzoek correct ui t te voeren. Jur idischeproblemen die een bevolkingsonderzoek zoals voorgesteld naar aanleiding van het onderzoeksproject mi-l ieu- en gezondheid kunnen als volgt gebundeld worden:

1. formal i te i ten: wie moet op de hoogte gebracht worden2. informatieverstrekking aan de deelnemer: verpl icht , zo ja , welke, aan wie, wanneer3. deelname: verpl icht , verwil l ig , toestemming4. gebruik van l ichaamsmater iaal : ook voor andere onderzoeksprojecten5. omgaan met gezondheidsgegevens: pr ivacy.

Tot op heden geen duidel i jke wettel i jke reglementer ing voor het ui tvoeren van een bevolkingsonderzoek.Slechts enkele bepalingen in bestaande wetteksten kunnen ook relevant zi jn voor het bevolkingsonderzoek,maar die zi jn verspreid en betref fen s lechts deelaspecten.

37

29 Er zi jn bi j de vruchtbeschadigende werking van stof fen tussen diersoorten bi jvoorbeeld verschi l len geno-teerd van een factor 100 en hoger.

dan samengebracht worden. Om het ver-

band te kunnen leggen met geolocatie en

sociale geograf ie zou deze gezondheids-

kruispuntbank bovendien gelinkt worden

aan he t r i jks reg i s te r, de kru i spuntda ta -

bank me t de S I S -kaa r t gegevens , he t

Geograf isch Informatie Systeem, e.d.

Deze plannen zi jn – terecht – ambit ieus.

Maar aan de andere kant moet ook wor-

den gewezen op enkele factoren en mo-

ge l i j ke p rob lemen d ie de u i tbouw van

een geïntegreerd mi l ieugezondheidsmo-

ni tor ingsysteem bemoeil i jken.

Zo leer t de ervar ing inzake mi l ieudata -

banken da t he t opvu l l en , behe ren en

koppe len van omvangr i j ke da tabanken

geenszins voor de hand l igt . De proble-

men kunnen onder meer te maken heb-

ben met technische mankementen en met

in fo rma t i e d i e bepe rk t , geb rekk ig o f

moeil i jk compatibel is, maar ook met on-

voldoende samenwerking tussen de be-

trokken instant ies .

Daarnaast is het aantal potent ieel te mo-

ni toren stof fen en biomerkers gigant isch

groot . Er bestaan momenteel naar schat-

t ing al leen al 30000 door de mens gefa-

br iceerde en gebru ik te chemische s to f -

fen. Er is dan ook consensus nodig over

de p r i o r i t a i r e s t o f f en waa rvan de ve r -

spreiding en blootstelling gemeten wordt.

De Europese Commissie heeft reeds een

l i j s t opgeste ld van 140 gevaar l i jke s tof -

fen waaraan prioritair aandacht moet wor-

den besteed en die het voorwerp moeten

ui tmaken van r i s icobeoordel ingen. Ook

in het kader van internationale verdragen

z i j n p r io r i t a i r e s to f f en aangedu id , b i j -

voorbeeld in het VN-verdrag over persis-

tente organische veront re in igende s to f -

fen (Persistent Organic Pollutants - POPs)

en een aantal verdragen die gericht z i jn

op de bescherming van de mar iene wa-

teren (bv. OSPAR) . Het verd ient aanbe-

vel ing dergel i jke l i j s ten regelmat ig van-

uit gezondheidsoogpunt aan een evaluatie

te onderwerpen. Op di t moment gebeurt

e r b i j voorbee ld voora l onderzoek naa r

grotere part ikels in de lucht , en minder

op d i e se lpa r t i ke l s , t e rw i j l e r mee r en

meer aanwijz ingen zi jn dat f i jn en voor-

a l u l t r a f i jn s to f schade l i j ke r i s voor de

mensel i jke gezondheid.

To t s lo t i s he t n i e t eenvoud ig om ve r -

banden te leggen tussen gezondheidsef-

f e c t en ene r z i j d s en m i l i eu f a c to ren

anderzi jds. Dit is o.a. te wi j ten aan vol-

gende vasts tel l ingen:

1. “Gezondheid” is geen scherp afgeba-

kend -of zelfs maar af te bakenen- be-

grip. Figuur 11 geeft ter i l lustratie aan

da t wanneer vee l mensen worden

blootgesteld aan een potentieel nade-

l ig effect, dit veelal bi j een groot deel

van de blootges te lden tot een of an-

dere vorm van reactie aanleiding geeft,

die op zichzelf niet schadeli jk hoeft te

zi jn, maar kan behoren tot de natuur-

l i jke react ie van het organisme29. Pas

bi j langduriger of intensievere bloot-

s te l l ing kunnen er e f fec ten optreden

d ie a l s nade l ig worden beschouwd.

Maar ook dan zal elke persoon anders

reageren op bepaalde stoffen. Het ver-

schi l in weerbaarheid tegen toxische

stoffen tussen een gezonde jonge man

van 30 en een z ieke of be jaarde b i j -

voorbeeld wordt geschat op een factor

groter dan 10.

38

30 De aangegeven omvang van het deel van de bevolking dat het aan de blootstel l ing gerelateerd ef fect on-dervindt is louter indicat ief .

Figuur 11: Blootstel l ingsef fecten 30

toenemendeernst effecten

deel van bevolking dat aan blootstelling gerelateerd effect ondervindt

Blootstellingen

fysiologische veranderingen

pathofysiologische

veranderingen

ziekte

sterfte

2. Bloots te l l ing-ef fectre la t ies onderzoe-

ken is veela l niet eenvoudig. Bi j mi-

lieublootstell ing gaat het immers veel-

al om een blootstelling gedurende een

lange per iode aan kle ine hoeveelhe-

den . Deze s i t ua t i e i s moe i l i j k na t e

bootsen in een labo. Epidemiologisch

onderzoek verschaf t b i jkomende ge-

gevens over b loots te l l ing-e f fec t re la -

t ies, maar dergeli jk onderzoek is duur

(ongeveer 1,4 miljoen Bfr. per 100 sta-

len) en langdur ig . Er z i jn bovendien

in het dichtbevolkte Vlaanderen bli jk-

baar geen ‘maagde l i jke ’ cont ro lepo-

pulat ies meer, terwi j l deze essent ieel

zi jn voor het epidemiologisch onder-

zoek.

3. Gezondheidsef fecten worden dikwi j ls

veroorzaakt door een samenspel van

meerdere fac toren. Verder bestaat er

s lechts een beperkt inz icht in de ef -

fec ten van kle ine hoeveelheden ver-

ontreinigende stof fen die z ich in het

l ichaam ophopen alsook in de manier

waarop verschi l lende verontreinigen-

de stof fen met elkaar reageren in het

l ichaam (zgn. cockta i l -e f fec t met sy-

nerget ische, addit ieve of antagonist i -

sche interact ies tussen s tof fen) . Ook

kan de t i jd tussen de blootstel l ing en

een ef fec t in bepaalde geval len zeer

lang zi jn, bi j kanker bi j de mens bi j -

voorbeeld dikwi j l s meer dan 30 jaar.

Daarom is het vaak niet gemakkel i jk

o f ze l f s onmoge l i j k om de b i j d r age

van mil ieufactoren af te zonderen van

ande re de t e rm inan ten u i t de l ee f - ,

woon- en werkomgev ing , l aa t s t aan

om de bijdrage van een specifieke ver-

ontreinigende stof of bron te bepalen.

De aanwezigheid van pol luenten die

men meet in de mens ze l f , l aa t z i ch

dus niet zomaar verklaren door de ver-

vuil ing die men in de omgeving meet.

Dit laats te maakt het in de Vlaamse con-

text overigens vaak moeil i jk om op basis

van de resul ta ten van het meetnet con-

c lus ies te formuleren over de noodzaak

en aard van een eventueel te voeren ge-

biedsgericht beleid. Bepaalde mil ieu- en

gezondheidsef fecten in een bepaald ge-

bied z i jn vaak niet a fkomst ig van bron-

nen in dat gebied. Vervuiling kan ook van

e lde r s komen en bepaa lde s to f f en z i j n

t rouwens ve ra lgemeend aanwez ig . He t

gezondheidsonderzoek toonde trouwens

zelf aan dat gezondheidsproblemen wer-

den vas tges te ld waar mi l i eumeetne t ten

geen p rob l emen aangaven . Bovend ien

zi jn de verschi l len tussen de vastgestel -

de gezondhe id sp rob lemen in ve r s ch i l -

lende gebieden vaak zeer subtiel en daar-

door moei l i jk aan één component toe te

schr i jven , waardoor de u i t tekening van

een geb iedsge r i ch te aanpak n ie t a l t i j d

voor de hand l igt .

De wetenschappel i jke onzekerheden en

de w i j z e waa rop daa rmee we rd omge -

gaan , moe ten t r an spa r an t worden ge -

maak t ( z i e ve rde r ) , maa r bemoe i l i j ken

vanzelfsprekend wetenschappel i jke con-

c lus ies over de re la t ie tussen mi l ieu en

gezondheid. Er bestaat dan ook nog een

grote leemte in de kennis en in dergel i j -

ke si tuat ie hoeft het niet te verwonderen

dat er ook tussen wetenschappers one-

nigheid bestaat .

3.3.7 Dataverzameling: ook eenpolitieke keuze

Dataverzamel ing over de re la t ie tussen

mil ieu en gezondheid moet enerz i jds in

al le object iv i te i t en op basis van weten-

schappeli jke methoden gebeuren, maar is

anderz i jds n ie t lou te r een wetenschap-

pe l i j ke aange legenhe id . Gez ien de be -

perkte middelen, het grote aantal poten-

t i ee l t e mon i to r en s to f f en , en de

onzekerheid over hun effecten zijn alleen

al de pr ior i te i ten in de dataverzamel ing

niet louter wetenschappel i jk te bepalen.

Maar de dataverzameling is daarnaast ook

niet neutraal ten aanzien van het beleid

da t op bas i s van deze da ta za l worden

gevoerd. De data bepalen immers in gro-

te mate het inzicht in de problematiek en

dus ook de prior i te i ten die in het beleid

zul len worden gelegd. Verder is ook ‘de

wetenschap’ n ie t geheel waardevr i j . De

te maken keuzen zi jn niet al t i jd een zui-

ver na tuurwetenschappel i jke o f techni -

sche aangelegenheid , maar z i jn vaak in

grote mate maatschappel i jk.

Dit kan worden geïllustreerd aan de hand

van de stappen die veelal worden door-

lopen bi j de beoordel ing van mil ieu- en

gezondheidsrisico’s (zie Figuur 12). In elk

van de aangegeven stappen worden keu-

zen gemaakt en moet worden omgegaan

met onzekerheden.

39

In de fase van blootstell ingsbepaling be-

tref fen de te maken keuzen onder meer:

voor welke segmenten van de bevolking

wordt de humane toxiciteit bekeken: een

volwassen man, kinderen, baby’s, zieken,

ouderen, zwangere vrouwen, embryo’s, …?

Deze keuze is vanzelfsprekend niet neu-

t raa l . Bes taande normen z i jn vee la l ge-

baseerd op data over de ef fecten op een

“gemiddelde” volwassen man van 30 jaar

en 70 ki lo, maar er zi jn wetenschappeli j -

ke gronden om aan te nemen dat vrou-

wen bi jvoorbeeld voor bepaalde s tof fen

gevoe l i ge r z i j n 32. Ande re v r agen z i j n :

Welke blootstel l ingsroutes worden beke-

ken: directe ( inademing, hand-mond ge-

d rag) , ind i rec te (v ia de voedse lke ten) ,

externe (dosis die het organisme bereikt),

en/of in terne bloots te l l ing (opgenomen

dos i s ) ? We lke b loo t s t e l l i ng s s cena r io ’ s

worden bekeken (bijv. groenten uit tuin)?

Beki jk t men cont inue en/of p iek b loot -

s te l l ingen? Worden kenmerken a l s per -

s i s t en t i e en b io -accumula t i e meegeno-

men ? Houd t men r eken ing me t een

achtergrondblootstell ing (additioneel ver-

sus totaalr is ico)? …

Soor tge l i jke vragen moeten worden be-

an twoord voo r de ande re s t appen .

Bi jvoorbeeld: welke ef fecten worden be-

s chouwd (b i j voo rbee ld b i j ge lu id : ge -

hoorschade, hinder, s laapstoornissen, …

(m.a.w. welke defini t ie van ‘gezondheid’

gebru ik t men, i s gezondhe id “n ie t lou-

ter de afwezigheid van ziekte, maar een

staat van fysiek, geesteli jk en sociaal wel-

bevinden”, cf . def ini t ie WHO)? Hoe rele-

vant en representat ief z i jn de bloots te l -

l ings - en impac t ind ica to ren (word t bv .

40

31 VITO (2000). Risicobeoordeling van milieuverontreiniging. De geïntegreerde VITO methodologie. Mol, VlaamseInstel l ing voor Technologisch Onderzoek.

32 Met name voor lood, cadmium en waarsch i jn l i jk ook kools to fmonoxide en enke le gech loreerde bes t r i j -dingsmiddelen.

Figuur 12: Stappen in de ris icobeoordeling van mil ieu-aantast ingen 31

Emissies

Technologie

Verspreiding

Blootstelling

Effecten

BLOOTSTELLINGSBEPALING(1)

HAZARDIDENTIFICATION(2)

RISICOTOETSING(3)

rekening gehouden met synergetische ef-

fecten)? Welke waarde voor het r is iconi-

veau wordt gebruikt , m.a.w. vanaf wan-

neer word t ie t s e rkend a l s een

gezondheidsprobleem: 1/10.000, 1/100.000,

1/1 000 000? … Een veel gebruikte norm

voor het gezondheidsrisico is dat een op

een miljoen sterfgevallen aanvaardbaar is.

Di t impl iceer t voor wetenschappers dat

zij de onzekerheden, gemaakte keuzen en

de wijze waarop daarmee werd omgegaan

t ransparant maken voor be le idsmakers .

Beleidsmakers moeten zich meer bewust

worden da t keuzes worden gemaakt en

moeten worden gemaakt, en dat deze geen

zuiver natuurwetenschappel i jke of tech-

nische aangelegenheid zi jn. Zi j zi jn inte-

gendeel in grote mate maatschappel i jk -

politiek van aard. Dit betekent meteen ook

dat er nood is aan een maatschappel i jk-

po l i t i ek deba t . D i t kan n ie t lou te r aan

wetenschappers worden overgelaten.

3.4 Waardering en afweging

3.4.1 Beleidsvragen: van probleem naaroplossing

41

Het is nodig dat men niet al leen een zicht heeft op de aard, omvang en bronnen

van de problematiek tussen mil ieu en gezondheid, maar ook op de mogeli jke op-

los s ingen en hun e f fec ten op mil ieu, gezondheid én maatschappi j . De waarde-

r ing van de omvang en verde l ing van deze maatschappel i jke kos ten en baten

en de weging van deze r is ico’s , voor zover zi j gekend zi jn, behoren tot de moei-

l i j k s t e maar t ege l i j k be lang r i j k s t e opdrach ten van he t be le id en de p o l i t i e k .

Afweging gebeurt daarom best via een open en ges tructur eerd maatschappel i jk

debat , dat kan s teunen op een wetenschappel i jk verantwoorde en goed gedo-

cumenteerde analyse van de re levante pos i t ieve en negat ieve ef fec ten van a l -

ternat ieve beleidsopt ies . Dergel i jke pol i t ieke afweging moet door wetenschap-

pel i jke waarderings- en afwegingstechnieken worden ondersteund.

De problematiek rond mil ieu en gezond-

heid doet vragen r i jzen omtrent het hui-

dige mil ieubeleid. Het onderzoek ‘mil ieu

en gezondheid’ en ook de hoorzi t t ingen

hebben beves t igd da t er een inv loed i s

van mi l ieupol luenten op de biologische

parameters in de mens en dat mil ieuver-

ontreiniging inderdaad schadeli jke ef fec-

ten heeft op de volksgezondheid.

Vanui t deze probleemste l l ing wordt be-

gri jpeli jkerwijs onmiddell i jk de vraag ge-

s te ld wat er in het huidige mi l ieubeleid

moet veranderen: Hoe zi jn de bestaande

milieunormen tot stand gekomen? Zi jn de

huidige milieukwaliteitsnormen (en emis-

s i eg renswaarden) vo ldoende s t reng ?

Houden ze voldoende rekening met de ef-

f ec ten op de mense l i j ke gezondhe id ?

Hebben we andere soorten normen nodig

(bv. blootstel l ingsnormen, ef fectgerichte

normen, …)? Ontbreken er normen voor

bepaalde parameters, activiteiten en pro-

ducten? Zijn er meer gebiedsgerichte nor-

men nodig of volstaan algemene normen?

Welke maatregelen dringen zich op? enz.

Deze v ragen z i jn te rech t , maar kunnen

volgens de Raad niet zomaar worden be-

antwoord. Dit wordt hierna verder uitge-

werkt en gemotiveerd.

3.4.2 Nood aan waardering enafweging

In format ie over de aard , de omvang en

de bronnen van de pr oblemat iek tussen

mi l i eu en gezondhe id i s e s sen t i ee l om

een doordacht beleid te kunnen voeren,

maar onvoldoende.

In principe is het op basis van informa-

tie over de problematiek mogeli jk om mi-

l i eukwal i te i t snormen en mi l ieu - en ge -

zondheidsdoels te l l ingen vas t te leggen.

Vanui t de zorg voor gezondheid, vei l ig-

heid en leefmil ieu gaat men dan via do-

s i s - e f f ec t r e l a t i e s ove r to t he t voorop -

stel len van vervui lende stof fen in lucht ,

water, bodem, voedse l enz . Volgens de

Raad kunnen derge l i j ke max imaa l aan -

vaardbare concentraties beleidsmatig ech-

t e r n i e t onmidde l l i j k a l s m i l i eukwa l i -

t e i t sno rmen worden be schouwd . De

reden is dat de maatregelen die in de ver-

sch i l lende schakels van de vers tor ings -

keten nodig zi jn om deze maximaal aan-

vaa rdba re concen t r a t i e s i n de p rak t i j k

te bereiken niet “grat is” zi jn. Zi j brengen

f inanc ië l e en ande re maa t s chappe l i j ke

kos ten met z ich mee. Om de mees t ge-

schikte beleidsingrepen te kiezen, moe-

ten daarom de baten ervan (= verminde-

ring van de schadeli jke ef fecten) worden

afgewogen tegen de kosten die deze in-

grepen vergen (zie Figuur 13).

42

De reden voor a fweging i s zowel pr in-

c i p i e e l a l s p r agma t i s ch van aa rd .

P r i nc ip i ee l kunnen maa t s chappe l i j ke

doelstell ingen of normen kunnen niet an-

ders dan het resul taat zi jn van een maat-

schappel i jk afwegingsproces 33. Di t geldt

ook voor het mil ieu- en gezondheidsbe-

leid. Het betreft immers vragen zoals: Wat

wil len we? Hoever en hoe snel wil len we

gaan ? En wa t w i l l en we e rvoo r l a t en ?

B i jvoorbee ld : we lke kanker r i s i co ’ s z i jn

we bereid te aanvaarden ten opzichte van

de voordelen die voortvloeien uit het ge-

b ru ik van chemi sche s to f f en en omge -

keerd? Het beleid moet bi jgevolg mee tot

stand komen na afweging tussen de voor-

de len van het be le id (wat z i jn de pos i -

t i eve gevo lgen van een bepe rk ing van

een bepaalde maatschappelijke activiteit?)

en de nadelen ervan (wat z i jn de nega-

t ieve maatschappel i jke gevolgen van de-

ze act ie?) . Niet al leen tussen mil ieudoel-

s t e l l i ngen en ande re maa t s chappe l i j ke

doelstel l ingen zi jn afwegingen onvermij -

deli jk. Ook binnen het milieubeleid is dit

het geval .

Vanuit pragmatische overwegingen moet

worden opgemerkt dat afwegingen in de

praktijk hoe dan ook gebeuren. Ofwel ge-

beurt dit inderdaad bij de vastlegging van

doelstell ingen en normen, maar wordt de

gemaakte afweging weggemoffeld in een

ondoorzichtige besluitvorming die aan de

u i t e i nde l i j k doe l s t e l l i ngen en no rmen

vooraf gaat . Ofwel gebeurt di t achteraf ,

wannee r de be t rokken doe l s t e l l i ng o f

norm onhaalbaar bli jkt wegens zi jn maat-

s chappe l i j ke consequen t i e s , en ove r -

schri jdingen worden gedoogd.

43

33 Zie hierover onder meer SERV (2001). Kernvragen over mil ieukwali te i tsnormen. Aanzet voor een duidel i j -ker beleidskader. Brussel , Sociaal -Economische Raad van Vlaanderen en ook WRR (1994). Duurzame r is i -co’s : een bl i jvend gegeven. ’s -Gravenhage, Wetenschappel i jke Raad voor het Regeringsbeleid.

Figuur 13: Waardering en afweging

KostenSchade

Waardering - Weging - Afweging

Verspreiding

Blootstelling

STATE

PRESSURE

Waarden, voorkeuren, gewoonten

IMPACT

Druk op ecosystemen:emissies naar lucht,

water, bodem

Maatschapppelijke productie -én consumptie-activiteiten en doelgroepen DRIVING FORCES

Toestand van milieu,natuur, klimaat

Voeding endrinkwater

Endogenefactoren

Druk op woon- en werkomgeving: emissies naar binnenlucht, etc.

Toestand woon- en werkomgeving

Effecten op het welzijn en de gezondheid van de mens

VERSTORINGSKETENMaatschappelijk debat, educatie

Effectgericht, zuivering, opkuis, sanering

Curatief: verzorging, herstel

RESPONS

Preventief, procesgeïntegreerd,particulier emissiegericht

Collectief emissiegericht, rationeel gebruik: Inzameling, opslag, verwerking

Een voorbeeld van het eerste geval is de

norm die in België door de bevoegde mi-

n i s t e r werd vooropges te ld voor de be -

perking van de gezondheidsef fecten van

GSM’s (20,6 volt per meter voor het elek-

tr isch veld). Het is niet duidel i jk waarop

deze b loo t s t e l l i ngs l im ie t i s gebasee rd .

De meest geci teerde norm terzake is af-

komstig van de International Commission

on Non - Ion i s i ng Rad i a t i on P ro t ec t i on

(ICNIRP) en bedraagt 42 vol t per meter.

De Hoge Gezondhe id s r aad s t e lde een

norm voor van 3 volt per meter als bloot-

s t e l l i ng s l im ie t om de bevo lk ing t e be -

s che rmen . De ICNIRP -no rm besche rmt

volgens de Gezondheidsraad bijvoorbeeld

mensen me t een pacemake r n i e t , en

houdt enkel rekening met de thermische

e f fec ten . Ook v ind t z i j de gehan teerde

vei l igheidsfactor te klein.

Een voorbeeld van het tweede geval is de

ozonproblematiek. Men zou inderdaad de

ver s to r ingske ten kunnen door lopen en

ui tgaande van doels te l l ingen inzake de

gezondheidsimpact (aantal doden, aantal

z iekenhuisopnames, dal ing van de long-

funct ie, …) een norm kunnen vaststel len

voor de b loots te l l ing van de bevo lk ing

aan O3 . D i t i s doo r de R i ch t l i j n

92/72/EEG en in Vlarem II gebeurd, waar-

i n een be sche rm ingsd rempe l voo r

de vo lksgezondhe id i s opgenomen van

110 µg/m 3 a l s gemidde lde waarde over

een pe r iode van 8 uu r. Deze d rempe l -

waarde geldt als gr enswaarde , en grens-

waarden mogen, behoudens in geval van

ove rmach t , n i e t worden ove r sch reden .

He t beha l en van deze d rempe lwaa rde

vergt verregaande reduct ies van de stof-

fen die primair verantwoordelijk zijn voor

de produc t ie van O3, namel i jk NOx en

VOS. Naar schatting zi jn reducties van de

antropogene emissies vereis t in de orde

van 70% tot 90% over heel Europa. Het

staat vast dat met het huidige beleid en

zelfs met de strengere doelstel l ingen die

Vlaanderen heeft aanvaard in het Protocol

van Gö tebo rg , de ozond rempe lwaa rde

voo r de vo lk sgezondhe id de ee r s t ko -

mende 10 jaar niet zal worden gehaald34.

De maatregelen die nodig zi jn om derge-

l i jke reduct ies te real iseren zi jn zeer in-

gr i jpend, en worden niet genomen.

Be le idsmaker s zouden z i ch dus b i j he t

vas t s te l len van he t mi l ieube le id reken-

schap moe ten geven van de moe i l i j ke ,

maar onvermijdbare afwegingen die daar-

bi j noodzakel i jk zi jn. Het is dan ook no-

dig de diverse opties en gevolgen in kaart

te brengen en oordeelkundig tegen elkaar

af te wegen.

De nood aan a fweging be tekent geens-

z in s da t i n he t deba t e conomi s che o f

commerciële belangen een groter gewicht

of voorrang zouden hebben op de volks-

gezondheid of het leefmil ieu. Dat er een

waa rde r ing en een a fweg ing moe t ge -

beuren , zeg t immers nog n ie t s over de

ui tkomst van die afweging. De ervar ing

in andere landen leert dat het goed mo-

geli jk is dat het resultaat van dergeli jk af-

wegingsproces ertoe leidt dat normen en

doe l s t e l l i ngen worden ve r s t r engd in

p laa t s van ver soepe ld , omdat de maa t -

schappel i jke ba ten een s tuk gro ter z i jn

en de maatschappel i jke kosten lager dan

vee l a l wo rd t a angenomen 35. De bood -

schap is dus eerder dat afwegingen hoe

dan ook gebeuren, en dat het verkiesl i jk

is di t in a l l e openheid en goed ge ïnfor -

mee r d t e doen . D i t imp l i cee r t da t men

44

34 Zie terzake het voorstel voor een r icht l i jn inzake nat ionale emissiemaxima voor bepaalde luchrtverontrei-nigende stof fen en het voorstel voor een r icht l i jn betref fende ozon in de lucht . COM(1999) 125def alsookook MIRA S-2000.

35 Zie bi jvoorbeeld EPA (1987). Of f ice of Pol icy, Planning and Evaluat ion. EPA’s use of benef i t -cost analysis1981-1986. Washt ington DC, US EPA en EPA (1996) . The benef i t s and costs of the Clean Air Act , 1970 to1990. Washington DC, US EPA.

nie t enkel ge ïnformeerd moet z i jn over

de mi l i eu - en gezondhe idse f fec ten van

mil ieuverontreiniging, maar ook over de

maatschappel i jke gevolgen van de voor-

genomen doe l s t e l l i ngen en no rmen 36.

Informat ie over de beide kanten van de

afweging is noodzakel i jk.

3.4.3 Complexiteit van waardering enafweging37

Zoa l s h i e r voo r ge s t e ld , moe ten om de

meest geschikte bele ids ingrepen te kie-

zen de maatschappelijke baten ervan wor-

den afgewogen tegen de maatschappel i j -

ke kosten die deze ingrepen vergen. Dit

is in de prakt i jk niet eenvoudig.

Ba ten en kos ten moe ten namel i j k ru im

worden geïnterpreteerd en omvatten ver-

schi l lende categorieën (zie Tabel 4) . De

kwanti f icer ing van àl le maatschappel i jke

baten en kosten van het mi l ieubeleid is

bovendien vrij utopisch. Inschattingen er-

van z i jn s teeds een (s terke) vereenvou-

d ig ing van de f y s i s che en soc i aa l - eco -

nomische real i te i t . Natuurl i jke systemen

z i jn inherent complex en de ve le d ien-

sten die ze de mens bewijzen, z i jn vaak

nog onontgonnen mater ie. Ook de reac-

ties van en interacties tussen sociaal-eco-

nomische actoren zi jn dikwij ls onbekend

en onvoorspelbaar. Daarenboven zi jn ef-

fecten, wanneer zij wel bekend zijn, soms

moeil i jk of niet kwantif iceerbaar. Dit im-

pliceert dat het nooit mogeli jk zal zi jn al-

l e ba ten en kos ten vo l led ig in kaa r t t e

brengen.

45

36 Men moet weten wat men besl is t . Immers, ook hier geldt : inspraak zonder inzicht le idt tot ui tspraak zon-der ui tz icht .

37 Zie hierover meer ui tgebreid: Van Humbeeck, Peter. Theoret isch kader voor de wisselwerking tussen mil ieuen economie. In “Het Hoofdstuk Gevolgen voor de Economie in MIRA-S 2000: wetenschappel i jke achter-gronddocumenten. Red. Peter Van Humbeeck. Mechelen, Vlaamse Mil ieumaatschappi j .

46

Tabel 4 : Baten en kosten van mil ieuverbetering 38

SO O R T E N B AT E N VO O R B E E L D E N SO O R T E N K O S T E N VO O R B E E L D E N

Menselijke gezondheid Milieubeleidskosten Beleidsontwikkelingen welzijn van de overheid Vergunningverlening

Controle en handhavingMonitoring en opvolging

Mortaliteit Vermindering van het Investeringen in nieuwerisico op vroegtijdig milieutechniekenoverlijden als gevolg van Werkingskosten vankanker of andere acute Directe kosten van nieuwe milieutechniekenaandoeningen doelgroepen

Morbiditeit Vermindering van het Veranderingen inrisico op kanker, astma, productieprocesssenmisselijkheid,… of grondstofgebruik

Leefbaarheid Smaak, geur, geluid, … Wijzigingen aan andere productietechnieken

Ecologische baten Transactiekosten

Vermarktbare producten Voorziening van water, Verschuiving van devoedsel, brandstof, vezels, Andere directe kosten managementaandachthout, pels, leder,…(ook Tijdelijk stilleggenbetaalde recreatie) van de productie

Niet-vermarktbare Voorziening van Negatieve kosten Besparingen opproducten: (vrije) recreatieve mogelijk- grondstoffen en energierecreatie en esthetiek heden zoals vissen, Bevordering van de

zwemmen,… en van innovatielandschappelijke zichten

Indirect vermarktbare matiging van het aantal Additionele welvaarts- Hogere consumenten-producten: ecosysteem overstromingen, verliezen / winsten en producentenprijzendiensten aanvulling, grondwater,

tegengaan, erosie, voedselcyclus, biodiversiteit, bodemverrijking,

Niet-gebruik van milieu- Geassocieerd met de Werkloosheidgoederen: bestaans-, wetenschap dat Sluiting van bedrijvenlegaat-, en quasi-optie- bepaalde dingen Verschuiving vanwaarden bestaan of beschikbaar Aanpassingskosten productiefactoren

zijn voor komende tussen marktengeneraties, voor anderen, Verloren investeringenbv. (voort)bestaan van walvissen, ongeschonden antartica

Vermeden Wijzigingen van de materiaalschade marktstructuur

Vermarktbare producten Vermindering van de Andere indirecte Veranderingen in arbeids-kosten voor herstel voor effecten en kapitaalproductiviteitreiniging van gebouwen

Niet-vermarktbare Vermeden esthetische Uitstel van investeringenproducten schade door vervuiling of en van innovatie

aantasting van gebouwen

Landbouw Vermindering van op- Verslechtering vanbrengstverliezen de productkwaliteit

38 Bron: Van Humbeeck, Peter. Samenvatt ing. In “Het Hoofdstuk Gevolgen voor de Economie in MIRA-S 2000:wetenschappeli jke achtergronddocumenten. Red. Peter Van Humbeeck. Mechelen, Vlaamse Milieumaatschappij

47

De moeili jkheid of onmogeli jkheid om al-

l e a spec ten t e kwan t i f i ce ren , i s ech te r

geen reden om kwanti f icer ing of model-

ler ing vol ledig achterwege te laten. Ook

zonder exhaus t ie f te z i jn , verhogen in -

schat t ingen van baten en kosten het in-

zicht in de aard, samenhang, omvang en

verde l ing van ba ten en kos ten van mi -

l ieuverbeter ingen. Z i j leveren daardoor

waardevol le informat ie op voor het be-

le id 39. Bovendien is voor het bele id een

vol ledige kwant i f icer ing of model ler ing

ze lden ve re i s t , maa r kan men z i ch be -

perken tot de belangrijkste effecten40. Ook

moet worden beklemtoond dat het analy-

seproces dikwi j ls belangr i jker is dan de

uiteindeli jke uitkomsten van de analyses.

De grootste bijdrage voor het beleid komt

vaak n ie t voor t u i t de prec ieze bereke-

ningen en geta l len in s tudies , maar van

het inz ich t da t men door he t u i tvoeren

van de ana lyses verkr i jg t in de prob le -

matiek en de mogeli jke oplossingen.

Op een voo rz i ch t i ge w i j z e ge ïn t e rp re -

teerd, kunnen inschat t ingen van kosten

en ba ten dus een nu t t ig re fe ren t iepunt

vormen voor het maatschappel i jk debat

over het mil ieubeleid.

3.4.4 Beleidsinstrumenten voorwaardering, weging en afweging

De waa rde r ing van de omvang en ve r -

deling van de maatschappelijke kosten en

ba t en en de weg ing van deze r i s i co ’ s ,

voor zover zi j gekend zi jn, z i jn geen si -

necu re en beho ren to t de moe i l i j k s t e

maar t ege l i j k be l ang r i j k s t e opdrach ten

van het beleid en de pol i t iek. De afwe-

ging gebeurt dan ook best via een open

en gestructureerd maatschappeli jk debat,

dat kan steunen op een wetenschappeli jk

veran twoorde en goed gedocumenteer -

de analyse van de relevante posi t ieve en

nega t ieve e f fec ten van a l te rna t ieve be-

leidsopties (zie Figuur 1441) .

39 Alleen al het fei t dat door de waarde van mil ieuverbeter ingen kwanti tat ief ui t te drukken is gebleken datze soms veel meer waard zi jn dan het gebruik tot dan toe l iet bl i jken, is een relevant resul taat .

40 Meermaals werd vas tges te ld da t een bepaa lde ca tegor ie ba ten (bv . gezondheidse f fec ten) reeds dermatebelangri jk was dat de baten hoedanook de kosten van het voorgenomen beleid overtrof fen, zodat een ver-dere analyse van andere batencategorieën niet nodig was. Aan de kostenzi jde kan vaak op basis van eeneers te , beperkte analyse a l worden ontdekt welke kosten naar verwacht ing minimaal zul len z i jn , en der-ha lve n ie t expl ic ie t en gedeta i l l eerd moeten worden onderzocht . Zo i s he t n ie t z invo l om voor mi l ieu-maatregelen die s lechts marginale pri js - en volume-ef fecten veroorzaken een vol ledige berekening te ma-ken van het addit ionele welvaartsver l ies van de verhoogde product iekosten en van de indirecte kosten.

41 Zie terzake onder meer SERV (1998). Voorstel len voor de uitbouw van een evaluatiesysteem voor de Vlaamsemil ieureglementer ing. Brussel , SERV. en OECD (1997). Regulatory Impact Analysis . Best pract ices in OECDCountr ies. Par is , OECD.

48

42 Ook voor deze dataverzameling zal men naast nieuw, origineel onderzoek wel l icht gebruik moeten makenvan buitenlandse studies die op gepaste wi jze worden vertaald naar de Vlaamse si tuat ie. Het verdient danook aanbevel ing aan te s lui ten bi j de internat ionale ini t ia t ieven in di t verband. Concreet kan worden ver-wezen naa r de v r aag van de Eu ropese Commis s i e aan de L id s t a t en om dee l t e nemen aan EVR I , deEnvironmental Valuation Resource Inventory, een internationale databank met gereviewde economische waar-deringsstudies die bruikbaar werden gemaakt voor ‘benef i t t ransfer ’ .

Figuur 14: Beleidsinstrumenten voor waardering, weging en afweging

WaarderingstechniekenAfwegingstechniekenBeleidseffectrapportage

Opiniepeilingen, enquêtes

Prod.- en consumptiegegevens

Emissie-inventarisatie

Immissiegeg.,voedselmonitoring

Blootstellingsbepaling

Dosis-effect relaties

Maatschappelijk debat, educatie

Effectgericht, zuivering, opkuis, sanering

Curatief: verzorging, herstel

Maatschappelijke dialoogMaatschappelijk overleg

RESPONS

Preventief, procesgeïntegreerd,particulier emissiegericht

Collectief emissiegericht, rationeel gebruik: Inzameling, opslag, verwerking

STATE

PRESSURE

IMPACT

Druk op ecosystemen:emissies naar lucht,

water, bodem

Maatschapppelijke productie -én consumptie-activiteiten en doelgroepen DRIVING FORCES

Toestand van milieu,natuur, klimaat

Voeding endrinkwater

Endogenefactoren

Druk op woon- en werkomgeving: emissies naar binnenlucht, etc.

Toestand woon- en werkomgeving

Waarden, voorkeuren, gewoontenVERSTORINGSKETENDATAVERZAMELING

Verspreiding

Blootstelling

Waardering - WegingAfweging

Effecten op het welzijn en de gezondheid van de mens

Verspreidingsmodellen

Dergel i jke pol i t ieke a fweging kan door

wetenschappeli jke methoden worden on-

ders teund. Waarder ings t echnieken, a f -

weg ings t echnieken en be l e id se f f ec t rap-

portage zi jn daarbi j nutt ige instrumenten

die moeten worden toegevoegd aan de

inspann ingen d ie moe ten gebeuren op

he t v l ak van de da t ave r zame l i ng rond

‘milieu en gezondheid’42. Vanzelfsprekend

vergt ook deze dataverzameling een po-

l i t ieke betrokkenheid (cf . supra).

3.4.5 Waarderingstechnieken

In d i scuss ies over de erns t van mi l ieu-

en gezondhe id se f f e c t en l open op in i e s

vaak sterk uiteen. Dit kan te maken heb-

ben met een tekor t aan informat ie , met

ve r s ch i l l ende kenn i sn iveaus tu s sen de

deelnemers aan het debat , maar ook met

een aantal meer fundamentele ui tgangs-

punten die in sterke mate de mening over

mi l ieu (en andere problemen) bepalen.

Sommige mensen vinden lange termijn ef-

fecten veel minder belangr i jk dan korte

termijn effecten. Sommige mensen vinden

dat alleen effecten die ondubbelzinnig be-

w i j sbaa r z i j n r e l evan t voor he t be le id .

Anderen vinden dat als er ook maar een

vermoeden bestaat dat er een ef fect kan

zijn, een beleid noodzakeli jk is. Dergeli jk

opvatt ingen zi jn principieel niet verenig-

baar, en daarom is waardering van ef fec-

ten vaak zo moeil i jk en controversieel .

49

Er be s t aan ve r s ch i l l ende waa rde r i ng s -

t echn ieken om be le idsmaker s t e in fo r -

meren over het gewicht dat aan bepaal-

de e f f e c t en kan worden gegeven 43.

Globaal kan een onderscheid worden ge-

maakt tussen niet-monetaire en monetai-

re waarderingstechnieken.

Een voorbeeld van de eerste soort is de

‘a f s tand to t de mi l ieudoe ls te l l ing ’ (d i s -

tance to target) methode, die toelaat om

versch i l lende pol luenten en problemen

onderl ing te vergel i jken, voorui tgang of

achterui tgang in de t i jd te meten of om

verschil lende scenario’s onderling te ver-

geli jken. De milieudoelstell ing waartegen

de a f s tand word t gemeten kan po l i t i ek

vas tge legd z i jn en/of wetenschappe l i jk

onderbouwd zi jn.

Een ander voorbeeld is de bevraging van

panels van exper ten of een representa-

t ief s taal van de bevolking ( ‘scoring ap-

p roach ’ ) . Ook deze kunnen me thoden

kunnen gede ta i l l ee rd en geso f i s t i cee rd

zi jn. Een concrete toepassing hiervan is

de eco- ind ica tor 99 44. Daarb i j werd aan

een panel van 365 personen die min of

meer ac t ie f z i jn op het te r re in van LCA

gevraagd om drie soorten schade te we-

gen: schade aan mensel i jke gezondheid,

schade aan ecosystemen, en schade aan

de kwal i te i t van de voorraden minera le

grondstoffen en fossiele brandstoffen. De

be reken ing van de gezondhe ids schade

b i j voo rbee ld gebeu r t doo r em i s s i e s t e

vertalen in concentraties in het mil ieu en

het voedsel , en vervolgens in bloots te l -

l ingen, dosissen en ef fecten45. De ef fec-

ten (ziekten en de andere verschijnselen)

worden uitgedrukt in een schade eenheid,

nl . verloren levensjaren en verlaging van

de levenskwali tei t door ziekte (DALY-in-

dex of Disabi l i ty Adjusted Li fe Years) .

43 Zie b i jvoorbee ld Pearce , Dav id e .a . (2000) . Rev iew of Technica l Guidance on Env i ronmenta l Appra i sa l .London, UK Department of the Environment, Transport and the Regions.

44 De Eco- indicator 99 is door PRé Consul tants ontwikkeld in opdracht van het Neder landse minis ter ie vanVolkshuisvest ing, Ruimtel i jke Ordening en Mi l ieu (VROM). Zie Eco- indicator 1999, handleiding voor ont-werpers, M.J . Goedkoop et al . 1999

45 Als bi jvoorbeeld een zekere emissie van een stof bi j 10 mensen een bepaalde vorm van kanker veroorzaakt,wordt ui t s tat is t ische l i teratuur bepaald op welke leef t i jd deze kanker voorkomt en hoe vaak mensen hier-aan overl i jden. Op basis daarvan wordt het aantal z iekte jaren en het aantal gemiste levensjaren bepaald.

50

Figuur 15: Schematische weergave van de procedure voor het berekenen van de

eco-indicator 46.

Resultaat van de

inventarisatie

Weging vandeze driesoortenschade

Model van deschade die

deze emissies,land- en

grondstof-gebruikenoplevert

Inventarisatievan alle

processen inde levensloop

van een product

Schade aangrondstofvoorraden

Schade aanecosystemen

Schade aanmenselijke

gezondheid

Eco-indicatorLandgebruik

Emissies

Grondstoffen

Een tweede categor ie z i jn de monetai re

of economische waarder ingstechnieken.

Het verschi l met andere methoden is dat

zi j t rachten de verschi l lende ef fecten te

wegen in funct ie van het belang dat ‘de

man in de straat’ hieraan hecht. Dit wordt

geme ten v i a z i j n o f haa r b e t a l i n g s b e -

r e idheid om bepaalde negat ieve mil ieu-

ef fecten te vermi jden of bepaalde posi -

t i e ve m i l i eu -e f f e c t en t e ve rk r i j g en

( ‘wi l l ingness to pay’) , of via het bedrag

dat hij of zij wil ontvangen opdat een bij-

komende mil ieuverstor ing vr i jwi l l ig zou

worden aanvaa rd ( ‘w i l l i ngnes s t o a c -

cept ’) 47.

Ook voo r de waa rde r i ng van gezond -

heidseffecten worden economische waar-

de r i ng s t e chn i eken v r i j r ege lma t i g ge -

bruik t 48. Daarbi j worden zowel e f fec ten

op morta l i te i t a ls morbidi te i t ingeschat ,

en t r ach t men reken ing te houden met

46 Bron: Goedkoop, M.J . e.a. (1999). Eco-indicator 1999, handleiding voor ontwerpers. Den Haag, minister ievan Volkshuisvest ing, Ruimtel i jke Ordening en Mil ieu (VROM).

47 In grote l i jnen kunnen vier benaderingen voor economische waardering worden onderscheiden: meting viade markt , waardering op basis van observat ies van marktgedrag ( ‘ revealed preference’ met als belangri jkemethoden de reiskostenmethode, hedonische methoden, de ontwi jkgedrag-methode en de ziektekostenme-thode.) , meting via interviewtechnieken ( ‘s tated preference’ vooral via ‘cont ingent valuat ion’ methoden) engebruik van resul ta ten van eerder u i tgevoerde batens tudies ( ‘benef i t t ransfer ’ ) . Voor een prakt i jkger ichtoverzicht en bespreking van deze technieken zie bijvoorbeeld EPA (2000). Guidelines for Preparing EconomicAnalyses, SAB Review draf t . Washington, D.C. , U.S. EPA. Zie tevens Van Humbeeck, Peter, Leo De Nocker,Luc Int Panis, Rudi Torfs (2000). Baten van mil ieumaatregelen en mil ieubeleid: begrippen, defini t ies en me-thoden. In “Het Hoofdstuk Gevolgen voor de Economie in MIRA-S 2000: wetenschappel i jke achtergronddo-cumenten. Red. Peter Van Humbeeck. Mechelen, Vlaamse Mil ieumaatschappi j .

48 Voo r een ove r z i ch t , z i e b i j voo rbee ld EPA (2000 ) , o . c . en t evens Bogae r t , G . , V. B r i on , e . a . ( 2000 ) .Pr ior i te i tenstel l ing voor ambtshalve bodemsanering. Eindrapport . Brussel/Antwerpen, AMINAL/Ecolas.

51

49 Technieken voor de waardering van ster f ter is ico’s (mortal i te i t ) schat ten meestal de waarde van een s tat i s -t i sch leven (via ‘value of a s tat is t ical l ive ’ of via ‘value of l i fe years lost ’ ) . Belangri jk is op te merken datmen geen waa rde r ing maak t van een mensen leven , maa r van de v e r m i n d e r i n g v a n h e t r i s i c o op eenvroegt i jdige ster f te . Voor een bespreking en resul taten, z ie bi jvoorbeeld Pearce, D. en A. Howarth (2000).Technical Report on Methodology: Cost Benefi t Analysis and Pol icy Responses. In European EnvironmentalPr ior i t ies : An integrated Economic and Environmental Assessment. Brussel , Europese Commissie.

onder meer medische kosten, pi jn en l i j -

den, t i jdsver l ies , de angst op een acute

aandoening, s ter f te 49, …

Aan de andere kant is geen van deze eco-

nomische waarder ings technieken waar -

dev r i j , noch l eve ren z i j vo l l ed i g be -

t rouwba re r e su l t a t en op . E l k van de

technieken heef t z i jn voor- en nade len

zodat de meest geschikte methode best

geval per geval wordt geselecteerd. Ook

comb ina t i e s kunnen aangewezen z i j n ,

mits dubbeltel l ingen worden vermeden.

Niettemin zi jn er twee essentiële proble-

men aan deze technieken verbonden. In

de eerste plaats zijn gewone burgers vaak

onvo ldoende ge ïn fo rmee rd om de m i -

l i euve r s to r ing op een z inn ige w i j ze t e

kunnen waarderen. In dat geval zal hun

subject ieve ‘bereidheid tot betalen’ geen

goede maatstaf z i jn voor de reële (vaak

toekomstige) gevolgen op hun welvaart .

De resul taten van de economische waar-

deringstechnieken zullen in dat geval on-

ge tw i j f e l d me t i n fo rma t i e van expe r t s

moeten worden aangevuld. In de tweede

plaats moet de ‘algemene’ bereidheid tot

be ta len worden bepaa ld door aggrega-

tie van de verschillende individuele waar-

der ingen. R i jkere en armere indiv iduen

zu l l en deze l f de m i l i euve r s to r i ng ve r -

schillend waarderen, omdat de ri jkere in-

dividuen het zich gemakkel i jker kunnen

veroor loven voor het mi l ieu te beta len.

In p r i nc ipe kan me t d i t p rob l eem re -

ken ing gehouden worden doo r ve rde -

l i ng sgew ich t en toe t e kennen aan de

ve r s ch i l l ende i nkomensk l a s sen . I n de

prakti jk gebeurt dit echter zelden. Het is

dan ook belangri jk de verdelingseffecten

op een andere wi jze expl ic iet in de ana-

lyse te in t roduceren. Daarnaast kunnen

er ook pr inc ip ië le bezwaren en andere

problemen worden vermeld d ie samen-

hangen met de aard van de analyse, met

de be sch ikba re i n fo rma t i e en me t t e -

kortkomingen in de ui tvoering.

Toch kunnen economische waarderings-

technieken beleidsmatig waardevol le in-

formatie en inzichten opleveren die an-

de re t e chn i eken n i e t o f moe i l i j k e r

kunnen verstrekken. Veel beleidsvragen

draaien immers rond wat we wi l len be-

talen voor de beheersing van risico’s van

mi l ieuveront re in ig ing . Moneta i re waar -

der ing kan hier in een bi jdrage leveren.

Economi s che waa rde r i ng kan b i j voo r -

beeld helpen om uiteenlopende ef fecten

van ui teenlopende s tof fen te wegen en

zo helpen om prior i ta i re act ies en maat-

regelen aan te wi jzen. Een van de lessen

die b i jvoorbeeld u i t recente s tudies in-

zake luchtverontreiniging het sterkst naar

voor komen, z i jn de potent iee l be lang-

r i jke gezondheidsef fec ten van f i jn s tof ,

wat een verantwoording vormt voor het

s t i jgend belang dat aan deze problema-

t iek wordt gehecht (zie Tabel 5) .

52

Een ande r voo rbee ld z i j n de i n s cha t -

t i ngen van de mi l i euschadekos ten van

luchtverontreiniging door voertuigen die

in V laanderen z i jn gebeurd (z ie F iguur

16). Deze geven onder meer aan dat de

totale impact van sommige polluenten zo-

als bijv. CO beperkt zijn, zelfs al gaat het

om potent ieel zeer gevaarl i jke gassen.

Tabe l 5 : Schadekos ten van luchtver ontr e in ig ing en ba ten van BAU en BAU+ in

Vlaanderen door SO2, NO2, zwevend stof en ozon, in mil jard BEF/jaar 50

SCHADEKOSTEN BATEN BAU BATEN BAU+

1998 Aandeel 2010 Aandeel 2010 BAU+ Aandeel

1998 BAU 2010 2010

Impactcategorie

Volksgezondheid Korte Termijn 12,7 9% 2,17 6% 3,02 7% Lange Termijn 121,7 87% 32,86 92% 41,52 91%

Landbouw, gebouwen 4,9 4% 0,59 2% 1,13 2%Ecosystemen nm nm nm nm nm nm

Totaal 139,4 100% 35,6 100% 45,7 100%

Polluent (immissies) SO2 2,7 2% 0,5 1% 1,3 3% NO2 3,1 2% 1,1 3% 1,3 3%Zwevend stof 124,5 89% 33,7 94% 42,5 93% Ozon 9,2 7% 0,4 1% 0,6 1%

Totaal 139,4 100% 35,6 100% 45,7 100%

50 Basis : emiss ies , immiss ies en bloots te l l ings-ef fec t re la t ies conform met MIRA S 2000, *ef fec ten van ozonop de gezondheid zi jn enkel voor zomerseizoen en zonder drempelwaarde. Zwevend stof = primair s tof +amonium nitraten (NOx) + amonium sulfaten (SO2) nm : niet gemonetar iseerd.Bron: De Nocker, Leo, Luc Int Panis , en Rudi Tor fs . Mil ieuschadekosten van luchtverontreiniging. In “HetHoofdstuk Gevolgen voor de Economie in MIRA-S 2000: wetenschappelijke achtergronddocumenten. Mechelen,Vlaamse Mil ieumaatschappi j .

53

Moneta i re waarder ing hee f t t evens he t

voordeel dat het toelaat om kosten en ba-

ten van maatregelen onderl ing te verge-

l i j k en omda t ze i n deze l f de eenheden

worden ui tgedrukt . Omwil le van de on-

zekerheden m.b. t . zowel kosten a ls ba-

ten kan men ze moei l i jk hanteren om in

kosten-baten studies kosten en baten tot

op de f rank nauwkeur ig te verge l i jken.

Ze kunnen wel goed aangeven waar de

gekende baten te verwachten zi jn, en of

we al dan niet te maken hebben met een

geva l waar in de ba ten du ide l i j k g ro te r

zi jn dan de (directe) kosten van de maat-

regelen.

Belangr i jk i s zoa ls s teeds dat in derge-

l i jke studies de hypothesen, keuzen, be-

pe rk ingen , en onzeke rheden du ide l i j k

worden aangegeven, met naast de meest

waarsch i jn l i jke schat t ingen ook boven-

en ondergrenzen en naast monetaire ook

belangrijke niet-gemonetariseerde of niet-

gekwantif iceerde elementen. Het is wen-

se l i j k da t de rge l i j ke ve re i s t en worden

vas tge legd a ls onderdeel van een soor t

r icht l i jnenboek. (zie verder)

Terz i jde kan tot s lot ook worden opge-

merkt dat waarderingsmethoden niet al -

l e en voo r he t m i l i eube l e id , maa r ook

voor het gezondheidsbeleid nut t ig kun-

nen zijn. De prille wetenschap van de ge-

zondheidseconomie kan gebruikt worden

als hulpmiddel voor het vast leggen van

priori tei ten in gezondheidsonderzoek en

prevent ie . Het inschat ten van de maat -

schappel i jke kosten van de verschi l len-

de gezondheidsproblemen, kan bi jvoor-

bee ld a l s i npu t geb ru ik t voo r de

prior i te i tenstel l ing inzake onderzoek en

prevent ie.

51 Bron: Int Panis L . , Rabl A. , De Nocker L, Tor fs R. (2001). Diesel or Petrol ? An environmental comparisonhampered by uncertainty. Submit ted to Transport and Air Pol lut ion 2001. Nat ional Center for AtmosphericResearch Boulder CO.

Figuur 16: Voorbeeld van mil ieuschadekosten voor oude en nieuwe personenwa-

gens, voor diesel en benzine, voor een landeli jk traject . 51

-0.4

-0.2

0

0.2

0.4

0.6

0.8

1

1.2

+ 7 y. old

3-7 y. old

1-3 y. old

new car + 7 y. old

3-7 y. old

1-3 y. old

new car

Euro

cen

t/ve

hic

le k

m

global warming

SO2

Sulphates

Carcinogens

Particulatematter(PM2.5)

CO

Nitrates

ozone

RURAL AREA AND DRIVE TYPE

Petrol

Figures for drive type: rural normal : area : rural : cilinder cap: mid, based in MEET except new car

Diesel

3.4.6 Afwegingstechnieken

Een goede ana l y se en a fweg ing i s be -

langri jk voor elk van de hoofdvragen in

het voeren van een mi l ieubele id: welke

doelstel l ing wordt gekozen (hoever; bi j -

voorbeeld: met hoeveel moeten bv. een

emissie gereduceerd worden), welk t i jds-

pad (wannee r ; hoe sne l moe ten deze

emiss ies worden verminderd), op welke

manier wordt deze best bereikt (hoe; wel-

ke maatregelen en instrumenten moeten

worden ingeze t om deze emiss ie reduc-

tie te realiseren) en welke verdeling (wie;

welke doelgroepen dienen hun emissies

te verminderen en met hoeveel)?

Voor de expliciete afweging tussen voor-

en nadelen van beleidsal ternat ieven be-

staan verschil lende afwegingsmethoden52.

Het bet ref t onderbouwde bes l i ss ingska-

ders die de beleidsmakers kunnen helpen

door systematisch alle relevante aspecten

van de beleidskeuzes te structureren een

goed beredeneerde keuze te maken, en

die r icht inggevend kunnen z i jn voor de

aandachtspunten (keuzecr i te r ia) , de a f -

weg ingen en de in format ie - en kennis -

ve re i s t en t e r zake . Enke l e be l ang r i j ke

grondvormen, die elkaar niet noodzake-

l i jk u i t s lu i ten , z i jn kos ten-batenanalyse

(KBA), kosten-effectiviteitsanalyse (KEA),

r is ico-batenanalyse (RBA), mult i -cr i ter ia-

analyse (MCA) en besl iss ingsanalyse.

Concreet kan b i jvoorbee ld worden ver -

wezen naar de omvangr i jke ins t rumen-

ten theor ie , d ie op bas i s van zowel een

instrumentenanalyse (welke zi jn de ken-

merken van de verschi l lende instrumen-

ten?) a ls een s i tuat ieanalyse (welke zi jn

de kenmerken van de concre te prob le -

matiek en si tuat ie?) en aan de hand van

keuzec r i t e r i a (mi l i eu -e f fec t i v i t e i t , e f f i -

c iënt ie , u i tvoerbaarhe id , handhaafbaar -

heid, economische, sociale, juridische en

maatschappel i jke inpasbaarhe id , …) en

een s t appenp l an (op t ima l i t e i t , i npa s -

baa rhe id , f i j n rege l ing) t r ach t aanbeve -

l i ngen t e f o rmu le ren ove r de mees t

a angewezen ( comb ina t i e van ) van i n -

s t r umen ten 53. Zo we rden b i j voo rbee ld

belangri jke pogingen gedaan om de veel-

heid aan mogel i jke s i tuat iekarakter is t ie-

ken nader te g roeperen in een beperk t

aanta l bru ikbare s i tua t iekenmerken d ie

bi j de keuze tussen instrumenten van es-

sentieel belang zi jn. Onderstaande figuur

geeft daarvan een voorbeeld. Deze typo-

logie biedt geen kant en klaar recept voor

in s t rumen tenkeuze . De u i t koms t d i en t

vee l ee r t e worden be schouwd a l s een

eerste stap naar een beredeneerde keuze

van een instrument dat zo goed mogeli jk

op de betref fende si tuat ie aanslui t .

54

52 Zie b i jvoorbee ld Pearce , Dav id e .a . (2000) . Rev iew of Technica l Guidance on Envi ronmenta l Appra i sa l .London, UK Department of the Environment, Transport and the Regions; OECD (1995). The Economic Appraisalof Environmental Project and Policies: a Pract ical Guide. Paris , OECD. en ook Van Humbeeck, Peter en SaarVan Hauwermeiren. Economische afweging: begrippen, definit ies en methoden. In “Het Hoofdstuk Gevolgenvoo r de Economie i n MIRA -S 2000 : we tenschappe l i j ke a ch t e rg ronddocumen ten . Meche l en , V l aamseMil ieumaatschappi j .

53 Zie terzake tevens de bi jdragen van de SERV hieraan in SERV (1992). Het economisch instrumentar ium in-zake mil ieubeleid; SERV (1994). Advies over de sectorale mil ieubeleidsplannen; SERV (1995). Rapport overmil ieubeleidsovereenkomsten.

Er z i j n dus ve r s ch i l l ende a fweg ing s -

methoden die in de prakti jk kunnen wor-

den gebru ik t . E lk van de h ie rvoor ve r -

melde methoden heef t immers voor- en

nadelen. Daarom is flexibiliteit in de keu-

ze van de te hanteren methodologie be-

langr i jk , zodat geval per geval de beste

techniek voor he t v raags tuk in kwes t ie

kan worden gebru ik t . De keuze van de

me thode za l m .a .w . geba see rd z i j n op

het praktische oordeel over de noodzaak,

de haa lbaarhe id en de kos tpr i j s en dus

worden bepaald door de verwacht ingen

en doe l s t e l l i ngen van de eva lua t i e , de

aard en verwachte omvang van de direc-

te en indirecte ef fecten, de beschikbaar-

heid van informat ie , de aanwezige ken-

nis en deskundigheid, enz.

3.4.7 Beleidseffectenrapportage

Volgens de Raad is het aangewezen dat

afwegingstechnieken, zoals in een aantal

landen het geval is , onderdeel ui tmaken

van een b reder sys teem van be l e id s e f -

fec tenrapportage.

Dit betekent concreet dat er systematisch

voor be langr i jke voorgenomen en voor

belangri jke bestaande reglementer ing en

p l annen een e v a l u a t i e r a p p o r t (o f be -

le idsef fectenrapport) zou worden opge-

maakt , waarin het betrokken beleid, als-

ook moge l i j ke a l t e r na t i even , word t

getoetst op de relevante posit ieve en ne-

gat ieve ef fecten ervan. Belangri jk is dat

deze evaluat ie niet beperkt bl i j f t tot één

bepaald aspect of één specif ieke invals-

hoek (zoals de las ten voor het bedr i j f s -

leven, de mi l ieu-ef fec ten, …), maar dat

zoveel mogeli jk al le belangri jke aspecten

en ef fec ten op een ge ïn tegr eer de wi jze

in kaart worden gebracht .

Om de nodige consistentie te verzekeren

is een zekere standaardisering nodig, via

handleidingen die de richtl i jnen voor de

opmaak van beleidseffectenrapporten be-

vat ten. Dergel i jke standaardiser ing bl i jkt

belangri jk te zi jn voor de effectiviteit van

de eva lua t ies en voor de verge l i jkbaar -

heid van de analyses en analyseresul ta-

ten. In deze handleidingen is meestal de

55

Tabel 6 : Voorbeeld besl issingsschema instrumentenkeuze 54

MEETBAARHEID / AANTAL BRONNEN / KOSTEN (-VERSCHILLEN) PRIMAIR TYPE BELEIDSINSTRUMENT

BENADERBAARHEID BELEIDSSUBJECTEN / TECHNOLOGISCHE

VAN DE EMISSIES MOGELIJKHEDEN

KleinKlein Directe regulering (sociale regulering)

GrootFinanciële instrumenten / Privaatrecht / (directe regulering)

GrootKlein

Financiële instrumenten / Privaatrecht /Sociale regulering / (directe regulering)

Groot Financiële instrumenten / Privaatrecht

Klein Niet van belang Directe regulering

Groot Klein Sociale regulering

Groot ?

Gering

Goed

54 Ins t rument typen d ie tussen haak jes s taan z i jn minder gesch ik t dan typen d ie n ie t tussen haak jes s taan .Met pr ivaatrecht worden hier o.m. aansprakel i jkheidsregelen en afdwingbare convenanten bedoeld.B ron : WRR (1992 ) . M i l i eube l e id : s t r a t eg i e , i n s t rumen ten en handhaa fbaa rhe id . ‘ s G ravenhage ,Wetenschappel i jke Raad voor het Regeringsbeleid.

56

minimale inhoud van een be le idse f fec -

tenrapport omschreven (zie onderstaan-

de kade r ) . Vaak z i j n ook inhoude l i j ke

aandach t spun ten opgenomen , b i j voo r -

bee ld da t gemoneta r i see rde in fo rmat ie

niet mag primeren over andere overwe-

gingen en samen met andere informat ie

moet worden beoordeeld, dat kwant i ta-

t ieve factoren niet mogen doorwegen op

be langr i jke kwal i t a t i eve e lementen , en

dat ef f iciëntie en kosten-ef fectiviteit niet

de enige beoordelingscriteria voor beleid

mogen z i jn . Verder i s mees ta l ook dui -

del i jk de funct ie van beleidsef fectenrap-

po r t en va s t ge l egd . Me t name gaa t he t

s l e ch t s om hu lpmidde l en voo r de be -

sluitvorming die deze besluitvorming zelf

en het maatschappeli jk overleg via de de

normale inspraak- en adviesprocedures

niet kunnen vervangen55.

55 Z ie t e r zake onde r meer OECD (1997 ) . Regu la to ry Impac t Ana ly s i s . Bes t p rac t i ce s in OECD Coun t r i e s .Par i s , OECD; RPA (1998) . R i sk & Pol icy Analys t s L td . Economic Eva lua t ion of Envi ronmenta l Pol icy andLegis lat ion. Brussels , European Commission (DG III) ; BRU (1998). Cabinet Off ice/Off ice of Publ ic Service.Better Regulat ion Unit . Bet ter Regulat ion Guide. London, HMSO; enz. Een overzicht en bespreking van deli teratuur terzake is opgenomen in SERV (1998). Voorstel len voor de uitbouw van een evaluatiesysteem voorde Vlaamse mil ieureglementer ing. Een al ternat ief voor de CEM.. Brussel , SERV.

57

Kader 1: Inhoud van beleidsef fectenrapporten 56

Bij beleidsef fectenrapportage is een of andere vorm van KBA vaak de kern van de

analyse , maar analyses z i jn daar toe zeker nie t beperkt . De verdel ingsef fec ten, de

uitvoerbaarheid en de handhaafbaarheid worden zeer dikwij ls mee onderzocht. Ook

de ef fecten op specif ieke aandachtspunten van het beleid worden vaak in kaart ge-

bracht (bv. ef fecten voor KMO’s, gevolgen voor de administrat ieve lasten, ef fecten

voor het mil ieu, coördinat ie met reeds bestaande regelgeving, …).

Deze l fde min imale inhoud van derge l i jke ana lyses komt over igens vr i j a lgemeen

terug in verschi l lende landen:

• Beschri jv ing: ui t leg van het doel en de inhoud van het voorstel ;

• Alternat ieven: aangeven waarom de gekozen optie beter voldoet dan mogel i jke

al ternat ieven (rechtvaardigt het probleem overheidsintervent ie? , a ls di t het ge-

val is , is reguler ing de meest ef fect ieve en ef f ic iënte manier van overheidstus-

senkomst? , waarom is de gekozen reguler ingsvorm het meest aangewezen?) ;

• Kosten en baten: indent i f i ceren en kwant i f i ceren van de kos ten en baten van

de reglementer ing en kwali tat ieve analyse indien kwanti f icer ing niet (vol ledig)

mogeli jk is ; ( leidt de voorgenomen regelgeving tot een redeli jke verhouding tus-

sen baten en kosten?) ;

• Verdel ing van kosten en baten: in kaar t brengen van de kosten en baten voor

groepen van de economie en de bevolk ing (Hoe z i jn de ba ten verdee ld ? Wie

draagt de kosten?) ;

• Andere ef fecten: wat zi jn de ef fecten op specif ieke aandachtspunten (bv. inter-

nat ionale concurrent ieposi t ie , KMO’s, andere relevante factoren, …);

• Uitvoering en handhaving: beschri jv ing van de genomen en te nemen maatrege-

len om de correcte ui tvoering en handhaving te garanderen (Hoe zal de ui tvoe-

r ing gebeuren en de naleving van de reglementer ing worden opgevolgd en ge-

handhaafd?) ;

• Consultatie: samenvatt ing van de consultaties die intern en extern hebben plaats-

gevonden met het oog op de probleemanalyse , de ui twerking van de regelge-

ving, en de analyse van kosten en baten (op welke manier werden de doelgroepen

geconsul teerd en wat is hun mening over de voorgenomen regelgeving en zi jn

ef fecten?) .

56 Bron: SERV (1998) . Voors te l len voor de ui tbouw van een evaluat iesys teem voor de Vlaamse mi l ieuregle-mentering. Een alternatief voor de CEM.. Brussel, SERV. Zie tevens Van Humbeeck, Peter (2000). Wetsevaluatievanui t bestuurskundig perspect ief . Analyse van de aanpak en ervar ingen in andere landen met evaluat ievan regelgeving en voorstel voor de ui tbouw van een evaluat iesysteem in Vlaanderen. in Adams, M en P.Popel ier (Ed.) Wetsevaluat ie. Brugge, Die Keure.

57 SERV (1998). Voorstel len voor de uitbouw van een evaluat iesysteem voor de Vlaamse mil ieureglementering.Een al ternat ief voor de CEM.. Brussel , SERV.

De Raad hee f t v roeger reeds conc re te

voorstellen geformuleerd voor de uitbouw

van een systeem van beleidseffectenrap-

portage57. De besl iss ing van de Vlaamse

regering van 25 juli 2000 betreffende een

algemeen kader voor de vereenvoudiging

van wetgev ing, procedures en rege ls i s

hierin een belangri jke stap.

58

3.5 Mil ieu, gezondheid enmil ieubeleid

De complexe, dynamische context die ‘mi l ieu en gezondheid’ a ls beleidsvraagstuk

kenmerkt , vereis t een systematisch en voortdurend proces van probleemoplossing.

Dit betekent dat via een planmatige aanpak regelmatig de verschi l lende fasen van

de zgn. mil ieubeleidsketen doorlopen moeten worden. Meer dataverzameling en een

planmatige aanpak vragen t i jd . Aan de andere kant impl iceert beleid voeren al t i jd

kiezen in onzekerheid, zodat nie t s teeds kan of mag worden gewacht tot a l le ge-

wenste informatie beschikbaar is . Daarom zal volgens de Raad een evenwicht moe-

ten worden gevonden tussen concrete resul taten op relat ief korte termi jn enerzi jds

en een gedegen planning en verdere bele idsonderbouwing met resul ta ten op lan-

gere termi jn anderzi jds.

3.5.1 Kernopdrachten van het beleid

Voortbouwend op een gedegen inzicht in

de problemen en de mogel i jke reac t ie -

opties, moet het mil ieubeleid vooral vier

opd rach t en ve rvu l l en : doe l en k i e zen ,

maa t r ege l en voo r s t e l l en , i n s t rumen -

t en han te r en en m idde l en toew i j z en

(Figuur 17) 58.

• Doelen kiezen veronderstelt de formu-

ler ing van s t ra tegische doels te l l ingen,

van waarui t speci f ieke doelen kunnen

worden afgeleid59. Deze specifieke doel-

stel l ingen kunnen vorm kri jgen op drie

niveaus: grenswaarden die nu gelden en

die niet mogen worden overschreden,

r ichtwaarden waarnaar het beleid zich

r icht en die binnen een bepaalde ter -

mijn moeten worden gehaald, en streef-

waarden die een niveau weergeven dat

overeenstemt met de vereisten van een

duurzame ontwikkeling60.

• Maatregelen veranderen fysische groot-

heden, gedragingen, stromen, enz. waar-

door de toestand van het leefmilieu ver-

be te r t . Z i j worden genomen door de

doelgroepen (bedri jven, huishoudens)

en soms ook door de overhe id ze l f .

Maatregelen kunnen afhankelijk van het

aangri jpingspunt in de verstoringsketen

curatief, effectgericht, emissiegericht of

preventief van aard zi jn. Het kan daar-

bi j s teeds gaan om technische maatre-

gelen, volumemaatregelen of organisa-

torische maatregelen. Om haar sturende

opdracht te vervullen, is het nodig dat

de overheid een zicht heeft op de mo-

geli jke maatregelen, en dat ze deze kan

ordenen in functie van belangri jke cri-

teria zoals bi jvoorbeeld hun mil ieu-ef-

fect iv i te i t , kosten-ef fect iv i te i t , en ver-

delingsimpact.

58 Zie te rzake tevens de be le idsbr ie f lee fmi l ieu 1999-2004 van de min is te r van lee fmi l ieu en landbouw enook Sarah Ochelen en Peter Van Humbeeck (2000). Kosten van mil iuemaatregelen en mil ieubeleid: begrip-pen, def ini t ies en methoden. In “Het Hoofdstuk Gevolgen voor de Economie in MIRA-S 2000: wetenschap-pel i jke achtergronddocumenten. Mechelen, Vlaamse Mil ieumaatschappi j .

59 Bijvoorbeeld voor activiteiten, processen, producten, materialen en stoffen, voor gebruik van bronnen, emis-s ies , immiss ies , deposi t ies , b loots te l l ingen, maximaal toelaatbare dosissen en maximaal aanvaardbare ef -fecten.

60 Zie aanbevel ing over mi l ieukwal i te i tsnormen: Ker nvragen over mi l ieukwal i te i t snor men. Aanzet voor eenduidel i jker be le idskader. SERV, 14 februari 2001.

59

61 Dat het mil ieubeleid het resul taat is van een afwegingsproces, impliceert dat z ich nog steeds ongewenstesociaa l -economische ef fec ten kunnen voordoen. Deze kunnen bi jvoorbeeld betrekking hebben op de re-sul terende inkomensverdel ing of op de gevolgen voor de concurrent ieposi t ie . De Raad heeft daarbi j s teedsges te ld da t , op voorwaarde da t he t mi l ieubele id i s to t s tand gekomen zoa ls h iervoor beschreven, in debeide geva l len in de eers te p laa ts moet worden gezocht naar maat rege len d ie een doorkru is ing van hetmil ieubeleid voorkomen. Daartoe dienen compenserende maatregelen bi j voorkeur buiten het mil ieubeleidplaats te vinden (via het sociaal beleid, het economisch beleid, . . . ) en moet de voorwaarde voor compen-satie in het mil ieubeleid zi jn dat de ef fectivi tei t en ef f iciëntie van het mil ieubeleid niet in het gedrang komt.Als op basis hiervan nog steeds geen haalbare keuze resul teert , kan een aanpassing van de vooropgestel-de ins t rumenten en/of mi l ieudoels te l l ingen worden overwogen. Advies over de sec tora le mi l ieubele ids -plannen van 14 december 1994; Advies over de sociale correct ie m.b.t . de hef f ing op de verontreiniging vande oppervlaktewateren van 10 november 1993.

• Met behulp van instrumenten bevordert

de overheid het opnemen en uitvoeren

van maatregelen door de doelgroepen.

Instrumenten kunnen daarnaast ook ge-

r ich t z i jn op zgn. in te rmedia i re doe l -

groepen, op het eigen functioneren van

de overheid of op het verzachten van

de soc iaa l -economische gevolgen van

kostenef f ic iënte maatregelen61. Via di -

recte regulering (fysieke instrumenten)

kunnen ve rboden en ve rp l i ch t i ngen

worden uitgevaardigd en vergunningen

worden ver leend . Economische o f f i -

nanciële instrumenten zoals hef f ingen

en subsidies beïnvloeden de economi-

s che keuzen van de doe lg roepen .

Soc ia le ins t rumenten be t re f fen in fo r -

ma t i e , educa t i e en communica t i e om

doe lg roepen te overha len to t mi l i eu -

vr iendel i jker gedrag en tot een grotere

samenwerking. Naast instrumenten die

a fges temd z i jn op een spec i f i eke mi -

l i eudoe l s te l l ing o f een concre te p ro -

bleemsi tuat ie , kunnen ook inst rumen-

t en worden onde r s che iden me t een

meer algemene doorwerking en die be-

langri jk zi jn ter ondersteuning van het

globale beleid. Onder deze horizonta-

l e ins t rumenten val len onder meer de

uitbouw van kennis- en informatiecen-

t ra , s t imuler ing van wetenschappel i jk

onderzoek en technologische ontwik-

kel ing, algemene educat ie- en sensibi-

l i se r ingscapagnes , be roepsop le id ing ,

s t imu le r i ng van zo rg sy s t emen , enz .

Door de inzet van haar bele ids ins t ru-

men ten s chep t de ove rhe id de r and -

voorwaarden om doelgroepen te over-

tuigen, aan te sporen of te verpl ichten

de nodige maatregelen te nemen.

• Tot s lot verdeel t de overheid haar be-

schikbare mensen en f inanciële midde-

len over de drie voormelde opdrachten.

60

Figuur 17: Formulering van het beleid

WaarderingstechniekenAfwegingstechniekenBeleidseffectrapportage

Opiniepeilingen, enquêtes

Prod.- en consumptiegegevens

Emissie-inventarisatie

Immissiegeg.,voedselmonitoring

Blootstellingsbepaling

Dosis-effect relaties

Maatschappelijk debat, educatie

Effectgericht, zuivering, opkuis, sanering

Curatief: verzorging, herstel

Maatschappelijke dialoogMaatschappelijk overleg

Doelstellingen, MaatregelenInstrumenten, Middelen

RESPONS

Preventief, procesgeïntegreerd,particulier emissiegericht

Collectief emissiegericht, rationeel gebruik: Inzameling, opslag, verwerking

STATE

PRESSURE

IMPACT

Druk op ecosystemen:emissies naar lucht,

water, bodem

Maatschapppelijke productie -én consumptie-activiteiten en doelgroepen DRIVING FORCES

Toestand van milieu,natuur, klimaat

Voeding endrinkwater

Endogenefactoren

Druk op woon- en werkomgeving: emissies naar binnenlucht, etc.

Toestand woon- en werkomgeving

Waarden, voorkeuren, gewoontenVERSTORINGSKETENDATAVERZAMELING

Verspreiding

Blootstelling

Waardering - WegingAfweging

Beleid

Effecten op het welzijn en de gezondheid van de mens

Verspreidingsmodellen

Uit de voorgaande bespreking is het dui-

deli jk dat er zich ook voor ‘milieu en ge-

zondheid’ meestal een zeer ruime waai-

er aan mogeli jke alternatieven aandienen

om het beleid concreet gestalte te geven.

Er zi jn vri jwel steeds verschil lende bron-

nen verantwoordeli jk voor milieu- en ge-

zondheidsproblemen, zodat de noodza-

keli jke inspanningen oordeelkundig over

deze bronnen moeten worden verdeeld.

E r z i j n bovend ien v r i jwe l s t eeds ve r -

schi l lende maatregelen en beleidsinstru-

menten inzetbaar, en dit op diverse scha-

kels van de verstor ingsketen, zodat ook

hier een weloverwogen keuze nodig is .

To t s l o t z i j n ook voo r ‘m i l i eu en ge -

zondhe id ’ de m idde len bepe rk t , zoda t

prior i te i ten moeten worden gelegd.

3.5.2 Nood aan een open, planmatigeaanpak

De p rob l ema t i ek i nzake m i l i eu en ge -

zondhe id i s dus een comp lex be l e id s -

vraags tuk . Nie t a l leen ontbreekt de in -

fo rma t i e d i e nod ig i s om to t een

slui tende analyse te komen grotendeels

als gevolg van wetenschappel i jke onbe-

kendheid en onzekerheid. Door nieuwe

inzichten en maatschappel i jke evolut ies

veranderen de noodzaak, de mogeli jkhe-

den en bijhorende afwegingen om milieu-

en gezondheidsproblemen aan te pakken

bovendien voortdurend. Dergel i jke s i tu-

at ie vraagt om een open pol i t iek proces

van discussie en afweging.

61

Complexe, dynamische beleidsvraagstuk-

ken zoals ‘mil ieu en gezondheid’ kunnen

dan ook enke l op bev red igende w i j z e

worden opgelost via een planmatige aan-

pak . P l ann ing i s een sy s t ema t i s ch en

voortdurend proces van probleemoplos-

s ing in dialoog tussen overheid en doel-

groepen, waarbi j de verschi l lende fasen

van de beleidscyclus worden doorlopen.

De onderstaande figuur geeft hiervan een

vereenvoudigde voorstel l ing.

In de prakt i jk moeten dus ook voor ‘mi-

l ieu en gezondheid ’ rege lmat ig de ver -

schillende planningsfasen doorlopen wor-

den:

• de ident i f i ca t ie van maatschappel i jke

problemen als beleidsprobleem;

• het aangeven van de wensel i jke evolu-

t ie ten opzichte van de bestaande (en

in de ti jd geprojecteerde situatie bij on-

gewi j z i gd be l e id ) (de no rma t i eve en

strategische doelstel l ingen)

• het beleidsontwerp en de voorbereiding

van (al ternat ieve) maatregelen;

• de bes lu i tvorming (met he t aangeven

van de ope ra t i one l e doe l s t e l l i ngen ,

maa t r ege l en , a c to r en , m idde l en , i n -

strumenten en het t i jdspad);

• de ui tvoering van het beleid;

• de evaluat ie van het gevoerde beleid;

• de bijsturing of beëindiging van het be-

leid.

Vo lgens de Raad i s geen a f zonde r l i j k e

planning voor ‘milieu en gezondheid’ no-

d i g . Zoa l s r eeds ve rme ld ve rd i en t he t

aanbevel ing de aandacht voor de relat ie

tussen mil ieu en gezondheid structureel

te integreren in de bestaande procedures

en planf iguren. Dit betekent omgekeerd

dat het te voeren be le id inzake ‘mi l ieu

en gezondheid ’ n ie t kan worden losge-

koppeld van de stappen die in het kader

van de milieubeleidsketen en het normale

mil ieubeleidsproces worden gezet .

Figuur 18: De mil ieubeleidsketen

Probleemformulering en -analyse

Uitvoering en handhavingvan het beleid

Evaluatie van hetgevoerde beleid

Selectie vaninstrumenten

Keuze vandoelstellingen

62

3.5.3 Evenwicht tussen lange en kortetermijninitiatieven

De oorzaken van de mil ieu- en gezond-

he idsprob lemat iek z i jn s te rk ve rweven

met de huid ige maatschappel i jke s t ruc-

tuur en de bestaande product ie- en con-

sump t i ep roce s sen . Wi j z i g ing daa rvan

vergt t i jd . Over de relat ie tussen mil ieu

en gezondhe id be s t aa t bovend ien nog

veel onzekerheid . Ook meer dataverza-

meling en een planmatige aanpak vragen

echter t i jd.

Aan de andere kant is het aantal poten-

t iee l tox i sche s to f fen zeer groot , zodat

he t onmoge l i jk i s b innen een rede l i jke

termi jn al le stof fen en hun gezondheids-

ef fecten te onderzoeken. De onbekend-

heid en onzekerheid zal t rouwens nooit

vo l l ed i g kunnen opgeheven worden .

Bele id impl iceer t a l t i jd k iezen in onze-

kerheid , zodat n ie t kan of mag worden

gewacht to t a l le theore t i sch wense l i jke

informatie beschikbaar is . Ook het voor-

zorgsbeginsel impliceert volgens de Raad

dat waar zich een ernstige bedreiging van

de volksgezondheid voordoet, het gebrek

aan wetenschappel i jk inzicht niet als re-

den kan worden gebru ik t om kos tenef -

f ec t i eve maa t rege len om deze gezond-

heidseffecten tegen te gaan, uit te stellen.

Daarom za l vo lgens de Raad een even-

wich t moeten worden gevonden tussen

concrete maatregelen die op relat ief kor-

te termijn kunnen worden genomen ener-

zi jds en een gedegen planning en verde-

re be le idsonderbouwing met resu l ta ten

op langere termi jn anderzi jds.

Voor de ui twerking van in i t ia t ieven die

re su l t a t en op leve ren op kor t e t e rmi jn ,

i s vo lgens de Raad , u i t gaande van he t

voo r zo rg sbeg in se l , onde r mee r de i n -

voer ing van een f y s i s ch chemi sche hy -

giëne vereist is. Dit bestaat erin de bloot-

stel l ing aan react ieve (bv. genotoxische)

en aan fy s io log i sch ac t i eve (hormoon-

acht ige) s to f fen zovee l moge l i jk te be-

perken, ook als er geen zekerheid bestaat

dat ze weldegel i jk gevaarl i jk zi jn. Zoals

de invoer ing van de ant imicrobië le hy-

giëne vroeger, zal dit een combinatie ver-

gen van bele idsmaatregelen en van een

bewustwordingsproces bi j de bevolking.

Wel wenst de Raad te wijzen op de voor-

waarden die aan de toepass ing van het

voorzorgsbeginsel zijn gekoppeld. Via het

voorzorgsbeg inse l kan immers n ie t om

het even welke maatregel worden gemo-

t iveerd (zie kaderonderstaande kader) .

63

Kader 2: Europese Commissie over het voorzorgsbeginsel 62

Volgens de Europese Commissie is de toepassing van het voorzorgsbeginsel al leen

gerechtvaardigd wanneer aan de drie noodzakel i jke voorwaarden is voldaan: bepa-

l ing van de potent ieel schadel i jke gevolgen, evaluat ie van de beschikbare weten-

schappeli jke gegevens en evaluatie van de mate van wetenschappeli jke onzekerheid.

Bovendien moet de toepass ing van het beginse l volgens de Commiss ie gebaseerd

zi jn op een zo vol ledig mogel i jke wetenschappel i jke evaluat ie . Daarbi j moet , in-

dien mogel i jk , in iedere fase de mate van wetenschappel i jke onzekerheid worden

vastgesteld. Verder moet elk beslui t om al dan niet te handelen ui t hoofde van het

voorzorgsbeginsel worden voorafgegaan door een evaluat ie van het r is ico en de po-

tent iële gevolgen van niet-handelen. Zodra de resul taten van de wetenschappel i j -

ke evaluat ie en/of r is ico-evaluat ie beschikbaar zi jn, dienen al le betrokken part i jen

bi j de bestudering van de verschi l lende denkbare mogel i jkheden betrokken te wor-

den en moet de procedure zo transparant mogel i jk zi jn.

De algemene beginselen van goed r is icobeheer zi jn in dat verband:

• de genomen maa t rege len d ienen in verhoud ing te s taan to t he t nages t ree fde

beschermingsniveau;

• bi j de toepassing van de maatregelen mag niet worden gediscr imineerd;

• de maatregelen dienen te worden afgestemd op de maatregelen die reeds in soort-

gel i jke s i tuat ies genomen zi jn of van een soortgel i jke aanpak gebruik maken;

• de voordelen en de lasten van al dan niet handelen moeten worden bestudeerd;

• de maatregelen moeten in het l icht van de wetenschappel i jke ontwikkel ing op-

nieuw worden bekeken.

62 Mededel ing van de Europese Commissie van 2 februari 2000 over het voorzorgsbeginsel .

64

Sociaal -Economische Raad van Vlaanderen:Samenstel l ing

Leden

Voorgedragen door de representat ieve werknemersorganisat ies :

Clauwaer t Ala in, Clauwaer t Annick, Dielen I l se , Harding Ton, Jonckheere Fernand, Peeter s

Vita l , S labbinck Lutgar t , Verboven Xavier, Vercamst Jan, Wijckmans Fer re

Voorgedragen door de representat ieve organisat ies van de werkgevers , de middenstand

en de landbouw:

De Becker Son ja , De Pr i l Wi l son , D i l l en Marc , Leemans Pa t r i c i a , Muyter s Ph i l ippe , Ne yt

Regine, Peeter s Kr is , Sauer Dirk, Van Havere Kathleen, Ver is Sabine

Plaatsvervangende leden:

Voorgedragen door de representat ieve werknemersorganisat ies :

Ca l l ae r t Jan , Daemen André , De Baene Jean -Mar ie , De Ba t se l i e r Georges , Enge len Hugo ,

Hamel inck Luc, Renier s Chr is , Rosvelds Sandra, Van Sevenant S iska, Vercammen Sandra

Voorgedragen door de representat ieve organisat ies van de werkgevers , de middenstand

en de landbouw:

Bode Agnes , Bor t ier Johan, Bosch Cla i re , Gotzen Rudi , Meeussen Emie l , Michie l s Miche l ,

Muyldermans Herwig, Penne Katr ien, Tan Barbara , Vermeylen Er ic

Dageli jks Bestuur

Voorzi t ter : Peeter s Vi ta l (ACV)

Ondervoorzi t ter : Muyter s Phi l ippe (VEV)

Leden: Verboven Xavier (ABVV), Peeter s Kr is (UNIZO)

Wonen de vergader ing bi j met raadgevende s tem:

Administrateur -generaa l SERV: Ker remans Pieter

Adjunct -administrateur -generaa l SERV: Deman Esther