Nederlandse Commissie voor Stralingsdosimetrie Platform “Stralingsbescherming in het ziekenhuis” http://www.stralingsdosimetrie.nl/stralingsbescherm ing-in-het-ziekenhuis.php Januari 2012

Aanbevelingen risico-inventarisatie en -analyse

van de stralingshygiëne voor radiologische verricht ingen

in ziekenhuizen.

RIAS-RAD

NEDERLANDSE COMMISSIE VOOR STRALINGSDOSIMETRIE

Platform Stralingsbescherming in het Ziekenhuis

In samenwerking met de NVKF

Derde definitieve CONCEPT

ii

Disclaimer regarding NCS publications

The NCS frequently publishes reports for fellow professionals in which recommendations are

given for various quality control procedures or otherwise. The members of the NCS board,

the NCS platform and the members of the concerning subcommittee do not claim any

authority exceeding that of their professional expertise. Responsibility on how the NCS

recommendations are implemented lies with the user, taking into account the practice in

his/her institution.

iii

Preface

The Netherlands Commission on Radiation Dosimetry (Nederlandse Commissie voor

Stralingsdosimetrie, NCS) was officially established on September 3rd, 1982 with the aim of

promoting the appropriate use of dosimetry of ionising radiation both for scientific research

and for practical applications. The NCS is chaired by a board of scientists, installed upon the

suggestion of the supporting societies, including the Netherlands Society for Radiotherapy

and Oncology (Nederlandse Vereniging voor Radiotherapie en Oncologie), the Dutch Society

of Nuclear Medicine (Nederlandse Vereniging voor Nucleaire Geneeskunde), the Dutch

Society for Medical Physics (Nederlandse Vereniging voor Klinische Fysica), the Netherlands

Radiobiological Society (Nederlandse Vereniging voor Radiobiologie), the Netherlands

Society for Radiological Protection (Nederlandse Vereniging voor Stralingshygiëne), the

Dutch Society for Medical Imaging and Radiotherapy (Nederlandse Vereniging Medische

Beeldvorming en Radiotherapie), the Radiological Society of The Netherlands (Nederlandse

Vereniging voor Radiologie), the Dutch Society for Medical Physics Engineers (Nederlandse

Vereniging van Klinisch Fysisch Medewerkers) and the Belgian Hospital Physicists

Association (Belgische Vereniging voor Ziekenhuisfysici / Société Belge des Physiciens des

Hôpitaux).

To pursue its aims, the NCS accomplishes the following tasks: participation in dosimetry

standardisation and promotion of dosimetry inter-comparisons, drafting of dosimetry

protocols, collection and evaluation of physical data related to dosimetry. Furthermore, the

commission shall maintain or establish links with national and international organizations

concerned with ionising radiation and promulgate information on new developments in the

field of radiation dosimetry.

Current members of the board of the NCS

J.B. van de Kamer, chairman T.W.M. Grimbergen, vice-chairman

J. de Pooter, secretary J.M.J. Hermans, treasurer

K. Franken A.A. Lammertsma

P. Sminia A. Spilt

A. Van Der Plaetsen F.W. Wittkämper

D. Zweers

iv

NCS platform “Stralingsbescherming in het ziekenhuis”

De taakstelling van het platform zijn advisering wat betreft de regelgeving KEW die

betrekking heeft op de aandachtsgebieden van de NCS. Dit houdt praktisch in het

begeleiden en initiëren van de totstandkoming van praktische handvatten voor de naleving

en invulling van bestaande en nieuwe regelgeving KEW op het gebied van de

aandachtsgebieden van de NCS. Dit geschiedt vanuit het werkveld en voor het werkveld van

de stralende beroepen, werkzaam in academische ziekenhuizen, algemene ziekenhuizen

en/of zelfstandige instituten.

Leden van het NCS platform “Stralingsbescherming in het ziekenhuis”:

Kees Visscher (voorzitter, NVRO)

Paul Jonkergouw (secretaris, NVS)

Bradley Pieters (NVRO)

Marja Harbers (NVKFM)

Jeroen Zöllner (NVMBR)

Koos Geleijns (NVvR)

Kirsten Schimmel (NVZA)

Christiaan van Swol (NVKF)

Dirk Zweers (NVMBR)

Johan Willems (NVNG)

Aart van der Molen (NVvR)

Roel Claessens (NVNG)

Jeroen van de Kamer (NCS)

v

Aanbevelingen risico-inventarisatie en -analyse

van de stralingshygiëne voor radiologische verricht ingen

in ziekenhuizen.

RIAS-RAD

Nederlandse Commissie voor Stralingsdosimetrie

Platform “Stralingsbescherming in het ziekenhuis”

Nederlandse Vereniging voor Klinische Fysica

vi

Samenvatting

Dit document beschrijft een model voor de risico-inventarisatie en analyse voor de

stralingshygiëne van werknemers bij handelingen met ioniserende straling uitzendende

toestellen in het kader van medische toepassingen in het ziekenhuis. De nadruk ligt hierbij

op het rekenmodel voor het bepalen van mogelijke risico's van voorspelbare scenario's,

zowel bij reguliere werkzaamheden als bij voorziene onbedoelde gebeurtenissen.

Het rapport besteed aandacht aan de methode van het gebruiken van signaleringsniveaus.

De signaleringsniveaus worden gebruikt om de grootte van reguliere en potentiële

blootstellingen aan straling te kunnen schatten. Het rekenmodel van deze

signaleringsniveaus is gebaseerd op referentie gebruiksscenario’s. Uitgangspunt is de te

gebruiken hoeveelheid straling passend bij de te medische vraagstelling op basis van DRN,

de aantallen uitgevoerde verrichtingen, de eventuele aanwezigheid in tijd en plaats van de

medewerker en de gebruikte afschermingmiddelen. Dit rapport is een stap naar het

standaardiseren van risico-inventarisatie bij veelvoorkomende handelingen met straling bij

toestellen in het kader van medische toepassingen.

Redactie:

Chris Borns

Frank de Lange

Kees Visscher

Jolanda Reuvers

Met bijdrage van

Bart Titulear

Willy Hummel

Marcel Greuter

vii

Inhoudsopgave

Preface .................................................................................................................................. iii

Samenvatting ........................................................................................................................ vi

1 Inleiding .......................................................................................................................... 8

2 Lijst van definities en afkortingen ...................................................................................12

3 Referentie- of signaleringsniveau ..................................................................................14

4 Literatuur .......................................................................................................................17

A Handleiding bij RIAS radiologie v2.0..............................................................................18

1. Model en opbouw rekensheet ....................................................................................19

2. RIAS radiologie en Cardiologie ..................................................................................21

B Opbouw rekensheet ......................................................................................................22

C Voorbeelden ..................................................................................................................31

8

1 Inleiding

Deze richtlijn voor een Risico Inventarisatie en Analyse Stralingshygiëne voor radiologische

verrichtingen, RIAS-RAD (voorheen RIenE) is een invulling van de RIVM leidraad

“risicoanalyse stralingstoepassingen” [1] voor de radiologische handelingen in ziekenhuizen.

De voorliggende richtlijn is de tweede in een serie van drie (nucleaire geneeskunde,

radiologie en radiotherapie). Eerder is verschenen de Risico Inventarisatie en Analyse

Stralingshygiëne Nucleaire Geneeskunde (RIAS-NG) “aanbevelingen voor het werken met

radioactieve stoffen en bronnen binnen ziekenhuizen” (oorspronkelijk RING van

NVKF/NVNG 2009, nu RIAS-NG NCS 2012).

De signaleringswaarden voor de handelingen die in dit stuk worden gepresenteerd,

vervangen de referentiedosis waarden uit RIVM rapport 620850001 [1].

De richtlijn is opgesteld door het NCS platform “Stralingsbescherming in het ziekenhuis”,

onder auspiciën van de Nederlandse Commissie voor Stralingsdosimetrie (NCS).

Doel van de “aanbevelingen risicoanalyse en evaluatie voor radiologische verrichtingen in

ziekenhuizen”

Het aanreiken van een methode om voor de radiologische en cardiologische verrichtingen,

zowel diagnostische en interventionle, in het ziekenhuis op een standaard wijze een risico-

inventarisatie uit te voeren.

Uitgangspunten voor de opzet van een Risico Inventarisatie en Analyse.

Het begrip handelingen (zie artikel 10 Besluit stralingsbescherming Staatsblad 397, 2001

[2]), waarvoor de risicoanalyse moet worden uitgevoerd, wordt conform ICRP 66/103 ruim

geïnterpreteerd [3]. Als radiologische handelingen in ziekenhuizen onderscheiden we drie

categorieën:

1 Diagnostische radiologie waarbij aanwezigheid van personeel in ruimte niet vereist is,

bijvoorbeeld conventionele radiologie

2 Diagnostische en therapeutische verrichtingen waarbij aanwezigheid van personeel

bij verrichting wel vereist is, bijvoorbeeld interventie radiologie en cardiologische

diagnostiek en interventies.

3 Diagnostische verrichtingen waarbij aanwezigheid van personeel niet (geheel) te

voorkomen is, bijvoorbeeld zaalopnames en radiologische verrichtingen tijdens

operaties.

9

De volgende 5 punten zijn belangrijke randvoorwaarden voor het verantwoord uitvoeren van

radiologische handelingen.

1) Afscherming van de röntgenkamers zodanig dat de dosis buiten deze kamers de wettelijke

limieten voor algemeen publiek en werknemers niet overschrijdt.

- Dosistempo buiten radiologische ruimte zodanig dat de effectieve dosis voor

personen kleiner is dan 1 mSv/jaar (zie Besluit stralingsbescherming, versie 2010,

artikelen (6, 48, 49) [2]).

- De bedieningsruimte wordt als een ruimte buiten de eigenlijke radiologische ruimte

beschouwd. Dus de blootstelling van werknemers in bedieningsruimte is ook minder

dan 1 mSv/jaar [4].

- De toegankelijkheid tot de ruimte is beperkt conform de zwaarte van de toepassing.

2) Blootstelling binnen bewaakte en gecontroleerde ruimten: ruimte-monitoring door

berekening

- Continu of steekproefsgewijs uitgevoerde metingen op meerdere punten in de ruimte

geven geen inzicht in de dosis die een medewerker kan oplopen of heeft opgelopen

gedurende een zekere handeling op een bepaalde positie in die ruimte. De in de

richtlijn beschreven methodiek en meegeleverde rekensheets kunnen hier wel voor

worden gebruikt. Daarom wordt deze berekende dosis in het vervolg van deze

richtlijn gebruikt als de aanbevolen vorm van ruimte-monitoring. Hierbij wordt wellicht

ten overvloede opgemerkt dat dit specifiek is voor radiologische verrichtingen in

ziekenhuizen. De gebruikte systematiek is geschikt voor het schatten van voorzien

onbedoelde blootstellingen en voor het simuleren van calamiteiten, nodig voor een

gedegen RIAS.

- De toegankelijkheid tot de ruimte is beperkt conform de zwaarte handeling.

- De protocollair voorgeschreven beschermingsmiddelen (loodschorten) worden

meegenomen in de berekening van de blootstelling van de medewerker, met dien

verstande dat voor de primaire indeling van de werknemer de potentiële blootstelling

zonder beschermingsmiddelen als uitgangspunt wordt genomen voor de

risicoanalyse.

- Conform advies NCS loodschorten mag als standaard verzwakking voor loodschorten

een factor 5 worden gebruikt [5].

3) Kwaliteit van de röntgenapparatuur en verrichting

- Acceptatietesten en reguliere kwaliteitscontrole (QC), voorvloeiend uit de

kwaliteitswet en Bs garanderen de juiste dosimetrische instelling van de toestellen.

10

- De Diagnostische Referentie Niveaus (DRN, [6]) worden gebruikt om toestel

dosimetrisch te ijken voor de in de DRN beschreven verrichtingen. De Dose Area

Product (DAP) waarde voor een gegeven klinisch onderzoek is van meer factoren

afhankelijk en is niet noodzakelijkerwijs gelijk aan DRN waarde.

4) Opleiding, instructie en bescherming van het personeel

- Eisen omtrent specifieke, op de werkzaamheden toegesneden

stralingsdeskundigheid, alsmede omtrent specifieke kennis en vaardigheden in het

gebruik van de apparatuur, borgen het juiste gebruik van deze apparatuur.

5) Stralingsbescherming van de patiënt

- De rechtvaardiging van het onderzoek in combinatie met het voldoen aan de DRN

richtlijnen van de gebruikte apparatuur verzekert een verantwoorde blootstelling van

de patiënt.

Ad 2) Meenemen van gedragen/gebruikte beschermingsmiddelen.

De verzwakkende werking van persoonlijke stralingsbeschermingsmiddelen wordt bij

berekening van Effectieve volgdosis meegenomen als deze protocollair

voorgeschreven is en een reproduceerbare af te schatten bijdrage in de verzwakking

levert. Beschermingsschorten, zowel lood- als composietschorten en schildklier

kragen worden wel meegenomen maar aanvullende afscherming niet. De

verzwakkende werking van loodschorten wordt op Floodschort = 5 gesteld, conform NCS

rapport 19, “Code of practice for personal dosimetry of professionals wearing

protective clothing during radiological procedures” [5]. Een NCS rapport over

composiet schorten is in ontwikkeling. De correctiefactor voor dit type

beschermingsschorten kan gebruikt worden zodra het rapport hierover gepubliceerd

is.

Ad 3 en 5) Diagnostische referentie niveaus

De hoeveelheid straling die naar de stand der techniek haalbaar is voor een

standaardopname bij acceptatie van een röntgentoestel ligt vast in de Diagnostische

Referentie Niveaus. Voor een aantal radiologische verrichtingen zijn deze beschreven

in twee NCS publicaties. In een uiteindelijk NCS rapport zijn de onderzochte DRN

vastgelegd [6]. Dat rapport geldt als veldstandaard en als benchmark.

Door voor röntgentoestellen het Dose Area Product (DAP) en voor CT opnames het

Dose Length Product (DLP) per type verrichting te registreren wordt de bronterm voor

dat type verrichting bepaald. Uit de gemeten DAP/DLP waarde en model-

11

verstrooiingsfactoren kan bepaald worden wat de blootstelling van personen binnen

en buiten de bestralingsruimte is.

Ad 5) Randvoorwaarden die aan handeling gesteld worden

De hoeveelheid straling nodig voor een radiologische verrichting wordt bepaald door

de benodigde beeldkwaliteit van de opnames en de kwaliteit van de interventie. Het

risico op een foute diagnose ten gevolge van een te lage beeldkwaliteit, of onveilige

ingrepen doordat de ondersteunende doorlichtbeelden van onvoldoende kwaliteit zijn

vormen een reëel risico. Dit risico moet afgewogen moet worden tegen het risico van

de stralingsbelasting.

De gebruikte dosis per onderzoek (DAP waarde) is dus niet een te minimaliseren

parameter hoogstens een te optimaliseren. Hiertoe dienen de DRN waarden als

richtlijn.

12

2 Lijst van definities en afkortingen

Definities

activiteit Aaneenschakeling van handelingen binnen de bedrijfssituatie die gezamenlijk

een specifiek doel hebben

bedrijfssituatie De geplande en bedoelde volgorde en plaats van werkzaamheden en

handelingen met daarbij behorende maatregelen ter bescherming van

personeel, bevolking en omgeving

effect Gevolg van een gebeurtenis. Dit gevolg kan zich onder andere uiten in:

• een verhoging van de blootstelling van een medewerker en/of

• een radioactieve besmetting

• een overschrijding van limieten

onbedoelde

gebeurtenis

Zowel voorzien als onvoorzien een gebeurtenis die kan optreden als gevolg

van een activiteit, waarbij die gebeurtenis niet bedoeld is. Een onbedoelde

gebeurtenis leidt niet altijd tot een effect

potentiële

blootstelling

Blootstelling aan straling als gevolg van voorziene onbedoelde gebeurtenissen

met bronnen

reguliere

blootstelling

Blootstelling aan straling als gevolg van reguliere handelingen met bronnen

risico Risico = Belastingsfactor x Effectfactor x Waarschijnlijkheidsfactor

waarbij de kans is onderverdeeld in de kans dat een onbedoelde gebeurtenis

plaatsvindt en de waarschijnlijkheid dat dit tot een effect leidt

signaleringsniveau Signaleringswaarde voor de dosis ten gevolge van een blootstelling of

besmetting die bij handelingen met bronnen zou kunnen optreden. Het

signaleringsniveau is bedoeld als een signalering en houdt derhalve geen

limiet in

stralingsincident Onvoorziene onbedoelde gebeurtenis, als bedoeld in artikel 13 van het Besluit

stralingsbescherming, die direct of op termijn een al dan niet voorziene

radioactieve besmetting en/of blootstelling aan ioniserende straling van

personen zou kunnen veroorzaken (bijvoorbeeld: brand, defecte apparatuur,

vermissing of ongeval)

13

voorziene

onbedoelde

gebeurtenis

In plaats van de in het Bs en de KEW-vergunning gebruikte term

(stralings)incident wordt in dit stuk waar nodig de term “voorziene onbedoelde

gebeurtenis” gebruikt. Dit type gebeurtenissen wordt in een risicoanalyse

meegenomen, in tegenstelling tot “onvoorziene onbedoelde gebeurtenissen”.

Alleen laatstgenoemde gebeurtenissen dienen dan ook aan de betrokken

inspecties te worden gemeld

Afkortingen

HVL half value layer

KEW Kernenergiewet

Bs Besluit stralingsbescherming

VMS Veiligheids Management Systeem

EPD Elektronische persoonsdosismeter

DAP Dose Area Product

DOP Dosis Oppervlakte Product = DAP

14

3 Referentie- of signaleringsniveau

Zowel de leidraad van het RIVM als de aanbeveling RIAS-NG gebruikt een referentie- of

signaleringsniveau om de risicoanalyse te begrenzen. Een handeling heeft namelijk een

bepaald doel en dat weegt op tegen het risico van die handeling. Voor een handeling die een

zodanige blootstelling geeft dat deze onder het signaleringsniveau, en dus zeker de

wettelijke limieten, valt, kan de nadere risicoanalyse vervallen. In die gevallen kan de

risicoanalyse dus eindigen als voor de handeling aangetoond kan worden dat

INDEXhandeling = blootstellinghandeling / signaleringsniveauhandeling < 1

De leidraad van het RIVM kent maar een referentie niveau, namelijk 0.1 mSv.

Voor de het werken met radioactieve stoffen is in de RIAS-NG daarentegen gekozen voor

een stelsel van signaleringsniveaus: voor reguliere blootstelling van 1 mSv/jaar,voor de

onbedoeld voorziene blootstelling ligt de signaleringwaarden op 0.1 mSv per gebeurtenis. De

waarde van 1 mSv voor reguliere blootstelling is gekozen zodat deze samenvalt met de

grens waaraan het publiek in een ziekenhuis mag worden blootgesteld, daarnaast is het 1/10

van de jaarlimiet van een blootgestelde werker. De 0.1 mSv per gebeurtenis is gekozen

zodat een voorzien ongewenste gebeurtenis niet na eenmalig voorkomen al tot problemen

leidt.

Voor de radiologische handelingen zullen de signaleringswaarden ook gedifferentieerd

moeten worden, nu naar de drie genoemde categorieën van handelingen zoals

geïntroduceerd in de inleiding. Het signaleringsniveau bij interventie radiologie (categorie 2)

zal anders zijn dan het signaleringsniveau voor werk in een bucky kamer (categorie 1). Voor

“bucky” opnames geldt dat onvoorziene blootstelling niet nodig is en eigenlijk niet zou

moeten kunnen. Dit leidt tot een scherpe ondergrens van 1 mSv/jaar voor reguliere en 0.1

mSv/jaar voor onvoorziene blootstelling. Voor interventie werk geldt dat het potentiële

blootstelling onvermijdelijk is dat en dat de blootstelling voornamelijk begrensd wordt door

het aantal verrichtingen per jaar. De signaleringsdosis volgt hier uit de DRN * strooifactor *

afstandsfactor.

15

Wij stellen de volgende signaleringsniveaus voor:

Signaleringniveaus per handelingscategorie

Categorie

Effectieve dosis

Regulier (mSv/jaar)

Badgedosis

(mSv/jaar)

Onbedoelde

Gebeurtenis

(mSv/jaar)

Equivalente

Extremiteiten

dosis [7]

(mSv/jaar)

(1) Externe blootstelling

conventionele

radiologie

1

1

0.1

2.5

(2) Externe blootstelling

Interventie

radiologische

5 (assisterende)

20 (uitvoerende) =

DRN * strooifactor* aantal

interventies

5

20

1.0

25

(3) Externe blootstelling

mobiele apparatuur

1 assisterende

1

1

25

16

Proces handelingen

Regulier Onbedoelde gebeurtenis

Externe blootstelling Externe blootstelling

INDEX< 1 INDEX>1

“geen verdere RIAS” “breakdown” analyse

Berekening van totale potentiële jaardosis werknemer en indeling in werknemerklasse (A, B, C of niet blootgesteld)

Optimalisatie / maatregelen / verantwoording

Monitoring / metingen / meldingen (besmettingsmetingen, TLD -badges , EPD , incident meldingen etc)

Vergelijking van blootstelling met signaleringsniveau

( is verhouding tussen blootstelling en signaleringsniveau )

17

4 Literatuur

[1] S. Bader: RIVM rapport 620850001/2010 “Leidraad risicoanalyse stralingstoepassingen”

[2] Besluit van 16 juli 2001, houdende vaststelling van het Besluit stralingsbescherming Staatsblad

2001 nr 397

[3] ICRP Publication 106, Annex E. Radiation exposure of hands in radiopharmacies:monitoring of

doses and optimisation of protection, volume 38 Nos,1-2-2008, pp.167-184.

[4] NCRP 147, Structural Shielding Design for Medical X-Ray Imaging Facilities, 2004,

Secondary shielding barriers for diagnostic X-ray Facilities: Scatter and leakage revisited (Simpkin en

Dixon, 1998)

[5] NCS rapport 19 “Code of practice for personal dosimetry of professionals wearing protective

clothing during radiological Procedures.”, 2008, zie www.radiationdosimetry.org/ncs-report.php

[6] NCS rapport 21 “Diagnostische referentieniveaus in Nederland.”, 2012, zie

www.radiationdosimetry.org/ncs-report.php

[7] F. Vanhavere et. al., An overview on extremity dosimetry in medical applications. Radiation

Protection Dosimetry, 2008, Vol. 129, No. 1-3, pp. 350-355

[8] Archer BR, Thornby JI, Bushong SC. Diagnostic x-ray shielding design based on an empirical

model of photon attenuation. Health Phys, 1983, 44:507-517

18

A Handleiding bij RIAS radiologie v2.0

Inleiding

Dit document dient als naslagwerk en handleiding voor het invullen van de RIAS radiologie

rekensheet voor het inschatten van de stralingsbelasting van werknemers ten gevolge van

het werken met röntgenapparatuur. Het is expliciet de bedoeling geweest om het risico van

groepen werknemers in- en af- te schatten. Nadere risicoanalyse kan achterwege blijven

indien de risico INDEX voor een handeling of activiteit de INDEX = Epot(regulier) / Sreg < 1.

Nadere analyse van activiteiten per persoon of handeling is echter alleen geïndiceerd als de

INDEX > 1.

In het eerste deel zal de opbouw van de rekensheet besproken worden en het onderliggende

model dat is gebruikt. Het tweede deel van de handleiding bevat een stap-voor-stap

instructie voor het daadwerkelijke invullen.

De benodigde spreadsheet heet 2011_RAS-RAD_v2.0_dd_06-12-2012.xls, en is te vinden

op http://www.stralingsdosimetrie.nl/stralingsbescherming-in-het-ziekenhuis/rias.php

Disclaimer

Bij het invullen van de diverse parameters zal er een schatting gemaakt moeten worden van

de werkelijke situatie. Hierdoor kunnen de verkregen resultaten afwijken van de werkelijke

blootstelling. De resultaten dienen ook als zodanig geïnterpreteerd te worden.

19

1. Model en opbouw rekensheet

Het model

De blootstelling van personen ten gevolge van het werken in de buurt van röntgenapparatuur

kan worden verdeeld over drie ‘bron’ – termen: De directe bundel, strooistraling en

lekstraling. In het model wordt aangenomen dat de directe bundel volledig wordt ingevangen

door de detector en geen bijdrage levert aan de blootstelling van werknemers. Voor de

lekstraling kan gesteld worden dat de bijdrage aan de ruimtedosis (ook achter een

afscherming) verwaarloosbaar klein is, als deze kleiner is dan 0,1 mGy/uur, een dosistempo

waaraan de meeste moderne röntgensystemen kunnen voldoen.

Hieronder worden de details van het model beschreven voor de volledigheid. Voor de

gebruiker zijn de DAP-waarde en de buisspanning de parameters waarmee de blootstelling

wordt berekend:

Het hieronder beschreven model wordt gebruikt voor de RIAS Radiologie. Hierbij zijn de

volgende aannames gemaakt:

- De directe bundel wordt volledig ingevangen door de patiënt, de tafel en de detector.

- De lekstraling van het röntgentoestel bedraagt niet meer dan 0,1 mGy/uur op 1

meter. Dit is 1/10 van de wettelijke limiet.

- Het dosistempo wordt berekend uit de totale DAP-waarde*verstrooiingsfactor. Deze

verstrooiingsfactor is afhankelijk van de buisspanning en de verstrooiingshoek.

- Voor de strooistraling wordt uitgegaan van een 90-graden verstrooiing. Voor

berekeningen bij cardiologieverrichtingen worden ook andere hoeken gebruikt.

Inleiding

De spreadsheet als tool voor de RIAS-RAD geeft de mogelijkheid om het dosistempo of de

geïntegreerde dosis te berekenen ten gevolge van handelingen met röntgentoestellen. Deze

dosisgetallen kunnen gebruikt worden voor:

20

- De berekening van de blootstelling van werknemers in de radiologische ruimte

- De berekening van de blootstelling van werknemers buiten de radiologische ruimte

- De berekening van de terreingrensbelasting

Voor de RIAS is vooral dit eerste punt van belang, mits is vastgesteld dat de afscherming

van de radiologische ruimte voldoet aan de 1mSv/jaar grens.

Dosistempo

Op het moment dat de primaire bundel in contact komt met de patiënt wordt de strooistraling

gegenereerd. De hoeveelheid strooistraling is afhankelijk van de totale output, de

buisspanning, de afstand tot de röntgenbuis en de hoek van de verstrooiing. De fractie

verstrooide straling wordt berekend met de volgende formule [1]:

De fractie verstrooide straling a is afhankelijk van de buisspanning en de hoek van de

verstrooiing. Deze fractie is voor rekenkundig gemak geschaald met een factor 106. Hieruit

volgt vervolgens de dosis ten gevolge van strooistraling op 1 meter van het verstrooiende

object:

Transmissie

De transmissie van röntgenstraling door een materiaal is afhankelijk van de eigenschappen

van het materiaal en het spectrum van de röntgenbundel. De transmissiefractie T van

röntgenstraling wordt berekend met de volgende fitformule [8]:

De fitparameters α, β en γ beschrijven de transmissiekarakteristiek van een materiaal bij een

bepaald röntgenspectrum. Verder is de transmissie afhankelijk van de dikte x van het

materiaal. De boven beschreven fitformule is gebaseerd op transmissiemetingen van een

directe bundel. Deze fitformule wordt in dit model ook gebruikt voor transmissieberekeningen

21

aan de verstrooide bundel. Aangezien een verstrooide bundel een ‘harder’ spectrum heeft

dan de directe bundel, zal dit leiden tot een kleine onderschatting van de transmissiefractie.

In de praktijk is dit verschil verwaarloosbaar klein.

2. RIAS radiologie en Cardiologie

Het hierboven beschreven model wordt gebruikt voor de RIAS Radiologie. Hierbij zijn de

volgende aannames gemaakt:

- De directe bundel wordt volledig ingevangen door de patiënt, de tafel en de detector.

- De lekstraling van het röntgentoestel bedraagt niet meer dan 0,1 mGy/uur op 1

meter. Dit is 1/10 van de wettelijke limiet.

- Voor de strooistraling wordt uitgegaan van een 90-graden verstrooiing. Voor

berekeningen bij cardiologieverrichtingen worden ook andere hoeken gebruikt.

- De buisoutput word berekend met behulp van een fitformule die alleen afhankelijk is

van de buisspanning. Extra (koper)-filtratie wordt niet meegenomen in het model.

22

B Opbouw rekensheet

Inleiding

De RIAS rekensheet, gebaseerd op het hierboven beschreven model, is opgebouwd uit een

aantal werkbladen. De eerste vier werkbladen dienen te worden ingevuld door de gebruiker.

De overige werkbladen worden gebruikt voor de berekening van de diverse blootstellingen.

Figuur 1 geeft een overzicht van de structuur en onderlinge verbanden van de verschillende

werkbladen.

Figuur 1

De rekensheet wordt van voor naar achter ingevuld, te beginnen bij het werkblad

Kamerspecificaties. In het algemeen geldt dat vetgedrukte blauwe cellen ingevuld of

gecontroleerd dienen te worden door de gebruiker.

23

Kamerspecificaties

Figuur 2 is een screenshot van het werkblad Kamerspecificaties. Hier zijn de

röntgentoestellen gegroepeerd in een aantal toestelcategorieën:

- Buckytoestellen

- CT

- Mobiele opnamesystemen

- Mobiele doorlichtapparatuur

- Kaakopnameapparatuur

- Cardiologie

- Interventie

- Doorlichting

Per toestelcategorie zijn er twee invulblokken:

Afschermingparameters en onderzoekparameters.

Afschermingparameters

In het eerste blok dient te worden ingevuld hoe de kamer en de bediening zijn afgeschermd

en wat de afstand is van de patiënt tot aan de muur1 en de bediening:

Figuur 2

In de derde kolom kan een afschermingmateriaal ingevuld worden. In de huidige versie

kunnen de volgende materialen ingevuld worden: lood, beton, gips, hout, glas en staal .

Voor de afschermingparameters van CT-ruimtes kan alleen gekozen worden uit lood en

beton , omdat de transmissiekarakteristiek van secundaire straling van CT-scanners verschilt

1 In deze versie van de RIAS worden alleen de afscherminggegevens van de bediening gebruikt, de dosisberekening buiten de kamers is (nog) niet opgenomen.

24

van andere röntgenapparatuur en alleen gegevens van deze twee materialen beschikbaar

zijn.

Voor de toestelcategorieën Mobiele doorlichtsystemen en Kaakopnameapparatuur is er nog

een onderscheid te maken in de afscherming. Zie Figuur 3.

Figuur 3

Onderzoekparameters

Het invulblok Onderzoekparameters bevat per toestelcategorie een aantal in te vullen

parameters:

Figuur 4

Voor elke toestelcategorie zijn er een aantal onderzoeken gedefinieerd, waarvoor de

verschillende onderzoekparameters ingevuld dienen te worden. De percentages zijn de

relatieve productiecijfers, die opgeteld 100% moeten zijn. De DAP en kV zijn de

dosisparameters, die als basis dienen voor de dosisberekening. De kolom aantal/onderzoek

geeft aan hoeveel opnamen er per onderzoek gemaakt worden.

25

Voor de CT-berekeningen wordt het Dosis Lengte Product (DLP) gebruikt. Voor CT-

onderzoeken is de keuze in de buisspanning beperkt tot 120 kVp en 140 kVp.

Figuur 5

Voor kaakopnameapparatuur is een splitsing gemaakt tussen OPG-apparatuur en Cone

Beam CT. Ervan uitgaande dat deze apparaten in verschillende ruimtes gebruikt worden,

staan de percentages per apparaat op 100%. De dosisberekening wordt gedaan met behulp

van een ruimtedosis per onderzoek.

Figuur 6

De cardiologieberekeningen gaan uit van een DAP-waarde. Afhankelijk van het type

onderzoek worden in het werkblad Cardiologie de dosiswaarden per onderzoek uitgerekend,

waarbij rekening wordt gehouden met de verschillende standen van de röntgenbuis tijdens

het onderzoek. Voor een uitgebreidere uitleg van de cardiologie rekensheet, zie bijlage A

Voorzien onbedoeld

Het tabblad Voorzien onbedoeld bevat een overzicht van voorziene onbedoelde

gebeurtenissen waarbij de werknemer blootgesteld wordt aan röntgenstraling. Voor de

analyse van de voorziene onbedoelde gebeurtenissen wordt gebruik gemaakt van de Fine-

Kinney methodiek. Er wordt een Risicogetal (R) berekend aan de hand van Effect (E),

Belasting (B) en Waarschijnlijkheid (W). Het risicogetal is gedefinieerd als R = B*W*E. Als R

< 20 is het risico van de onbedoelde gebeurtenis aanvaardbaar en zijn geen verdere

matregelen vereist. In tabellen 1-4 staan de tabellen voor B, W, E en R zoals ze gebruikt zijn

voor deze RIAS.

26

In het tabblad Voorzien onbedoeld zijn een aantal voorzien onbedoelde gebeurtenissen

gedefinieerd. In dit werkblad zullen een aantal afstanden (bijvoorbeeld bij het vasthouden

van een patiënt) ingevuld moeten worden. Voor sommige onbedoelde gebeurtenissen

worden de afstanden uit het tabblad Regulier gehaald. Dit geldt met name voor het werken

zonder loodschort. Ook zal er een schatting gemaakt moeten worden van de kans op het

voorkomen van de onbedoelde gebeurtenis ( De waarschijnlijkheidsfactor W).

Tabel 1: Belastingsfactoren (B)

B Frequentie (%)

1 0-10

2 10-20

3 20-50

6 50-80

10 80-100

Tabel 2: Waarschijnlijkheidsfactoren (W)

W Kwalitatieve omschrijving Kwantitatieve vertaling

0,1 bijna niet denkbaar 1,0E-06

0,2 praktisch onmogelijk 1,0E-05

0,5 Denkbaar 1,0E-04

1 Onwaarschijnlijk 1,0E-03

3 Ongewoon 1,0E-02 (1 op 100)

6 zeer wel mogelijk 0,1-0,5

10 te verwachten > 0,5

27

Tabel 3: Effectfactoren (E)

Eff Effectieve dosis

(mSv)

Effectieve huisdosis

(mSv per cm2)

1 < 0,02 < 1 mSv

3 0,02- 0,1 1- 5 mSv

5 0,1- 0,5 5 – 25 mSv

7 0,5 - 1 25 - 50 mSv

10 1 - 2 50 - 100 mSv

15 2 - 6 100 - 150 mSv

40 6 – 20 150 - 500 mSv

100 > 20 > 500 mSv

Tabel 4: Risicogetallen (R)

R Omschrijving risico

R < 20 zeer beperkt risico, aanvaardbaar

20 <R <70 aandacht vereist

70 <R <200 maatregelen vereist

200<R<400 directe verbetering vereist

R>400 werkzaamheden stoppen

Regulier

Het tabblad Regulier bevat de parameters van de reguliere werkzaamheden. De reguliere

werkzaamheden zijn opgedeeld in werkzaamheden van de (röntgen)laborant en een

medisch specialist. De eerste categorie is onderverdeeld in bediening, assisteren en omloop.

De afstanden voor de bediening worden uit Kamerspecificaties gehaald. De afstanden voor

assisteren en omloop zullen hier ingevuld moeten worden. De werkzaamheden voor de

medisch specialist zijn onderverdeeld naar type verrichting. Per verrichting wordt de afstand

ingevuld die de specialist heeft tot de patiënt tijdens het uitvoeren van de verrichting.

28

Overzicht en aanmaken van nieuwe groepen en /of fun cties

In het overzicht kan voor twee (groepen) werknemers de risicoanalyse worden uitgevoerd. In

het voorbeeld in Figuur 7 zijn de resultaten zichtbaar voor een röntgenlaborant en een

radioloog. Om een overzicht te maken voor andere groepen werknemers en afdelingen

kunnen de waarden van deze werkmap gekopieerd worden naar een nieuwe werkmap. In de

werkmap “overzicht” kan nu een nieuwe groep worden gemaakt en berekend.

Het aantal onderzoeken dat een laborant of medisch specialist uitvoert dien te worden

ingevuld in de kolom “Aantal verrichtingen per week”. In het overzicht kan ook worden

aangegeven of de desbetreffende werknemers een loodschort dragen tijdens het uitvoeren

van de diverse werkzaamheden. Voor het dragen van een loodschort wordt een correctie

gehanteerd van een factor 5, maar deze kan ook aangepast worden.

Als alle parameters zijn ingevuld zijn in het tabblad overzicht de resultaten zichtbaar in de

linker kolommen. Zowel voor een laborant als een medisch specialist is de geschatte

jaardosis af te lezen samen met een maximale Fine-Kinney factor. Deze geeft aan in

hoeverre de voorzien onbedoelde gebeurtenissen aanleiding geven tot het nemen van extra

maatregelen op het gebied van stralingshygiëne.

29

Figuur 7

30

Invulchecklist

Kamerspecificaties Ingevuld?

Afschermingparameters

Onderzoekparameters

Buisspecificaties

Voorzien onbedoeld

Afstanden

Waarschijnlijkheidsfactoren

Regulier

Afstanden

Overzicht

Loodschortfactor

Rol (Laborant algemeen, Radioloog etc)

Tijdsindeling

Max verrichtingen per kamer per dag

Gebruik loodschort

31

C Voorbeelden

Diagnostiek kamers waarbij aanwezigheid in kamer ni et nodig is

Dit zijn bijvoorbeeld Bucky kamers, CT ruimtes en bedieningsruimtes van telecommand

doorlichting.

Voor wat betreft de reguliere handelingen die tot externe blootstelling kunnen leiden, zijn de

volgende referentiescenario’s beschouwd. De hierbij gekozen tijdsduur kan per handeling

naar believen worden aangepast in het werkblad:

Regulier

• Voor de werkzaamheden in dit type kamers geldt dat de blootstelling veel kleiner dan

1 mSv/jaar is

Conclusie gebaseerd op dit scenario:

• Indeling werknemers C of niet-blootgesteld

• Ruimte: niet ingedeeld

• Stickering: alleen op röntgenbuis

Randvoorwaarden kamer:

• Voldoende afscherming

• Deur naar patiëntengang blinde klink

• Deur vanuit patiëntengang opent richting bedieningsruimte

• Acceptatie meting bij ingebruikname

• Regelmatige QA meting/evaluatie op functioneren toestel

Doorlicht en interventiekamers

Regulier

• 100 % cardiologisch werk geeft voor laborant een blootstelling van 3.8 mSv en voor

de medisch specialist 18.6 mSv bij 100% radiologisch werk. Dit is niet gebruikelijk

voor de medisch specialist deze zal ook poli spreekuur hebben en overige

werkzaamheden. Bij 50% (800 verrichtingen) kloppen de badge uitslagen weer goed

met de berekende dosis.

32

• Bij DRN van 25000 mGy*cm2 is volgens rekenblad “dosisberekening personeel” de E

op 1 meter in de ruimte 140 µSv (gemeten) 30 µSv en op 2 meter 40 µSv/onderzoek

berekent en 7-11 gemeten in praktijk. Bij een referentie niveau van 20.000 µSv

kunnen dus 200/1.4 * beschermingsfactor loodschort aan onderzoeken per

cardioloog worden verricht.

Conclusie gebaseerd op dit scenario:

• Indeling werknemers A voor uitvoerders van het onderzoek en B voor werknemers

die assisteren

• Ruimte: gecontroleerd

• Stickering: op röntgenbuis en toegangsdeuren

• Afhankelijk van intensiteit gebruik kamer is 2 mm lood equivalent noodzakelijk.

• Streven naar haalbare DRN voor interventie levert groots mogelijke besparing van

volgdosis per verrichting

• Voor werknemer geldt dat voor deze toepassingen het aantal beperkend is

• De werkelijke afweging is dan ook winst door verrichting voor patiënt vs detriment

voor uitvoerder

• Assisterende hoeven veel minder op te lopen dan uitvoerders

• Via DAP en via badge uitslag is terugkoppeling en verificatie mogelijk

Randvoorwaarden kamer:

• Voldoende afscherming

• Deur naar patiëntengang geblokkeerd tijdens onderzoek

• Acceptatie meting bij ingebruikname

• Ruime aandacht voor selectie optimale doorlicht en cine curves

• Regelmatige QA meting/evaluatie op functioneren toestel en instellingen

Literatuurgegevens lijken er echter ook op te wijzen dat limieten kunnen worden

overschreden indien onvoldoende afschermingmaatregelen zijn genomen [3,7]. Conclusie is

dat de extremiteiten dosimetrie een punt van nadere aandacht moet zijn bij risicoanalyses.