6 binnw A4 thema fc - Noord-Holland€¦ · als ruimtelijke ordening, cultuurhistorie, landschap,...

P R O V I N C I E N O O R D - H O L L A N D

Colofon

Uitgave

Provincie Noord-Holland

Postbus 123

2000 MD Haarlem

Tel.: (023) 514 31 43

Fax: (023) 514 40 40

Internetadres: www.noord-holland.nl

E-mailadres: [email protected]

Eindredactie


Directie Beleid

Sector Ruimtelijke Inrichting

Tekst en samenstelling

Bosch Slabbers tuinen landschapsarchitecten, Den Haag


Directie Beleid


Sector Cultuur & Cultuurhistorie

Kaarten en illustraties


Grafische verzorging


MediaProductie

Papier

Hello matt, houtvrij MC

Oplage

1.500 exemplaren

Haarlem, september 2006

BeleidskaderLandschap en CultuurhistorieNoord-Holland

P R O V I N C I E N O O R D - H O L L A N Dn2

Inhoudsopgaven

n

n

n

n

Voorwoord

1 Inleiding

1.1 Kenschets van Noord-Holland

1.1.1 Uitzonderlijke variatie aan landschappen

1.1.2 Rijkdom aan cultuurhistorie

1.1.3 Het belang van de cultuurhistorie

1.1.4 Levend landschap

1.2 Aansluiten op de Nota Belvedere

1.3 Landschap, cultuurhistorie en het ruimtelijke beleid

1.3.1 Ruimtelijke kwaliteit

1.3.2 Het Beeldkwaliteitsplan

1.3.3 Waarom deze nota?

1.3.4 Rol Provincie

1.4 Functie van dit Beleidskader

1.5 Opbouw beleidskader en leeswijzer

2 Vormgeven aan behoud door ontwikkeling

2.1 Behoud door ontwikkeling

2.1.1 Inleiding

2.1.2 Behouden

2.1.3 Versterken

2.1.4 Ontwikkelen/vernieuwen

2.1.5 De vier pijlers van behoud door ontwikkeling

2.2 Landschappelijke en cultuurhistorische variatie

2.2.1 Archeologie

2.2.2 Het ontstaan van landschappelijke verscheidenheid

2.3 Leesbaarheid van het landschap

2.3.1 Inleiding

2.3.2 Waterstaatkundige geschiedenis

2.3.3 De ontginnings- en bewoningsgeschiedenis

2.3.4 Leesbaarheid van de industrialisatiegeschiedenis

2.3.5 Leesbaarheid van de militair-strategische geschiedenis

2.4 Historische en ruimtelijke samenhangen

2.5 Historische relatie stad-land

7

9

9

11

11

13

15

17

17

18

20

27

27

B E L E I D S K A D E R L A N D S C H A P E N C U L T U U R H I S T O R I E N O O R D - H O L L A N D n 3


3 Beleidsatlas

3.1 Waarom een beleidsatlas?

3.2 Landschapstypen

3.2.1 Strand en duinen

3.2.2 Strandwallen en –vlakten

3.2.3 Keileemopduikingen

3.2.4 Aandijkingen

3.2.5 Droogmakerijen

3.2.6 Gooise stuwwal

3.2.7 Oude zeekleipolders

3.2.8 Veenpolders

3.2.9 Veenrivierenlandschap

3.2.10 Zee

3.2.11 Kernen

3.3 Regio’s

3.3.1 Texel

3.3.2 Wieringen en Wieringermeer

3.3.3 Kop van Noord-Holland

3.3.4 West-Friesland

3.3.5 Noord-Holland midden

3.3.6 Oude IJ

3.3.7 Kennemerland

3.3.8 Jonge droogmakerijen

3.3.9 Stromenland, tussen Vecht en Amstel

3.3.10 Gooi en plassen

3.3.11 Zee

3.4 Prioritaire provinciale aandachtsgebieden

3.4.1 Texel, pleistocene deel

3.4.2 Wieringermeer

3.4.3 Westfriese Omringdijk

3.4.4 Groetpolder en De Gouw

3.4.5 Schermer, Beemster, Eilandspolder, Starnmeer en Kamerhop

3.4.6 Belvederegebied Waterland

3.4.7 Oer-IJgebied

3.4.8 Stelling van Amsterdam

3.4.9 Kanaalzone

3.4.10 Kennemerzoom

3.5 Structuurlijnen

3.6 Provinciaal beschermde gebieden

3.7 Rijksbeschermde gezichten

3.8 UNESCO, Belvedere en nationale landschappen

3.8.1 UNESCO Werelderfgoedlijst

3.8.2 Belvederegebieden

3.8.3 Nationale landschappen

33

33

35

42

47

53

54

55

55


4 Beleid per regio

4.1 Texel

4.1.1 Regio

4.1.2 Behoud, versterken en ontwikkelen per landschapstype

4.2 Wieringen en Wieringermeer

4.2.1 Regio


4.3 Kop van Noord-Holland

4.3.1 Regio


4.3.3 Noordhollandsch Kanaal

4.4 West-Friesland

4.4.1 Regio


4.5 Noord-Holland Midden

4.5.1 Regio




4.6 Oude IJ

4.6.1 Regio



4.7 Kennemerland

4.7.1 Regio



4.7.4 Trekvaart Haarlem-Leiden

4.8 Jonge droogmakerijen

4.8.1 Regio



4.9 Veenstromenland, tussen Vecht en Amstel

4.9.1 Regio



4.9.4 Bovenregionale infrastructuur

4.10 Gooi en Vechtplassen

4.10.1 Regio


4.10.3 De buitenplaatsen van ’s-Graveland

4.10.4 Stelling van Amsterdam en Nieuwe Hollandsche Waterlinie

4.11 Stedelijk landschap

4.11.1 Regio

4.11.2 Behoud, versterken en ontwikkelen per stedelijke subregio

61

61

67

75

83

89

101

109

117

123

131

139


4.12 Zee

4.12.1 IJsselmeer

4.12.2 Noordzee

4.12.3 Waddenzee

Literatuurlijst

143

144


amens Gedeputeerde Staten breng ik graag dit Beleidskader Landschap en Cultuurhistorie

voor het voetlicht. Dit Beleidskader heeft namelijk van doen met zulke uiteenlopende zaken

als ruimtelijke ordening, cultuurhistorie, landschap, economie, woningbouw en infrastructuur.

Noord-Holland is een provincie met prachtige, uiteenlopende landschappen en met een rijke cultuur-

historie. Die zien wij graag als basis voor de nieuwe ontwikkelingen die op onze provincie afkomen:

behoud door ontwikkeling.

Ruimtelijke kwaliteit is één van de onderwerpen die de volle aandacht hebben van de Provincie Noord-

Holland. Voor ons heeft een nieuwe ontwikkeling kwaliteit als die is gebaseerd op de zichtbare en

minder zichtbare schatten van landschap en cultuurhistorie.

De Beeldkwaliteitsplannen die we sinds de vaststelling van het Ontwikkelingsbeeld

Noord-Holland Noord vragen ter onderbouwing van plannen hebben deze definitie

van ruimtelijke kwaliteit dan ook als vertrekpunt.

Ook voor Noord-Holland Zuid zijn dit natuurlijk belangrijke uitgangspunten.

Dit Beleidskader Landschap en Cultuurhistorie is gemaakt voor heel Noord-Holland.

Het geeft in teksten en op kaarten aan waarmee op het gebied van landschap en

cultuurhistorie rekening is te houden bij nieuwe ontwikkelingen en, sterker nog, wat

aangrijpingspunten kunnen zijn voor meer kwaliteit bij de planvorming.

Het Beleidskader is ontstaan uit samenvoeging van bestaande beleidsnota’s op het

gebied van cultuurhistorie en landschap en bevat dus geen nieuw beleid.

Wel is dit beleid nu veel beter op elkaar afgestemd en ook beter hanteerbaar voor de gebruikers: de

gemeenten, ontwikkelaars en de vele andere partijen die betrokken zijn bij ruimtelijke ontwikkelingen.

Dit Beleidskader is enerzijds een vertrekpunt voor al deze ontwikkelende partijen, maar anderzijds ook

voor onszelf, voor de Provincie, het kader waaraan wij allerlei plannen zullen toetsen.

Wij hopen dat het Beleidskader voor u een steun en inspiratiebron is waarmee u aan de slag gaat.

Noord-Holland verdient dat.

Ton Hooijmaijers

gedeputeerde Ruimtelijke Ordening en Financiën

N


Topografische kaart Noord-Holland (Bron: GeoData Provincie Noord-Holland)


Inleiding1n

n

n

n

n

1.1 Kenschets van Noord-Holland

1.1.1 Uitzonderlijke variatie aan

landschappen

Het landschap van Noord-Holland kent een enorme

diversiteit. Heel oude landschappen komen voor

naast relatief jonge landschappen, denk aan het

karakteristieke tuunwallenlandschap van de Hooge

Berg van Texel naast de jonge Polder Eijerland, of aan

het voormalige eiland Wieringen naast de Wieringermeer.

Sterk natuurlijke landschappen komen voor naast

landschappen die met een geometrische precisie zijn

ingericht. Denk aan het contrast tussen de duinen en

de polder Zijpe, of tussen de Eilandspolder en de

Beemster.

Sterk stedelijke landschappen grenzen aan uit-

gestrekte landelijke gebieden, denk aan het contrast

tussen de stedelijke hectiek van Amsterdam en de

landelijke rust van Waterland.

1.1.2 Rijkdom aan cultuurhistorie

In Noord-Holland is vrijwel het gehele landschap

bepaald door cultuurhistorie.

Ook gebieden die wij nu als ‘natuur’ beleven zijn in

de loop van honderden, of zelfs duizenden jaren

geheel en al door mensenhanden vormgegeven. De

veengraslanden, sloten en plassen, heidevelden,

bloemdijken, knotwilgen en houtwallen zijn allemaal

mensenwerk.

Het landschap van Noord-Holland is het resultaat

van een lange ontwikkelingsgeschiedenis. Noord-

Holland kent een bewoningsgeschiedenis die terug-

voert naar de prehistorie. In die tijd al werden de

hogere zandgronden bewoond door jagers en boeren.

De lage delen van Noord-Holland waren toen nog

een soort van wadachtig landschap, met hoog opge-

slibde platen. Deze platen werden bewoond door

jagers en vissers, die op de hoogste platen ook al

akkers en weilanden hadden ingericht.

Daarop volgde een vrijwel continu proces van bewo-

nen en inrichten. In de verschillende ontwikkelings-

stadia van dit proces heeft de mens steeds weer

nieuwe elementen aan het landschap toegevoegd,

zonder het voorgaande geheel uit te wissen. Hier-

door is een heel gelaagd landschap ontstaan, waarin

iedere ´tijdlaag´ zijn sporen heeft nagelaten. Het

resultaat is een complex en intrigerend stelsel van

elementen en structuren uit verschillende perioden.

De Cultuurhistorische Waardenkaarten (2001) laten

zien dat het landschap van Noord-Holland een cul-

tuurhistorische schatkamer is.

1.1.3 Het belang van de cultuurhistorie

De herkenbaarheid van elementen en structuren uit

het verleden maakt dat de ontwikkelingsgeschiedenis

aan het landschap afleesbaar is. Dit draagt bij aan het

bewustzijn van de continuïteit van het bestaan. Er is

een verleden, een heden en een toekomst. Het land-

schap van Noord-Holland laat zich lezen als een

geschiedenisboek. Doordat men het verleden kan

herkennen, kan men het heden vaak ook beter begrij-

pen. Interpretatie van het heden kan niet zonder ken-

nis van het verleden. Dat maakt de cultuurhistorie zo

belangrijk. In de herkenbaarheid van de geschiede-

nis schuilt vaak een belangrijk deel van de eigenheid

van een gebied, van de identiteit van een landschap.

1.1.4 Levend landschap

Noord-Holland is een dynamisch landschap. Naast

gebieden waar de ontwikkelingen elkaar in een hoog

tempo opvolgen, en waar het landschapsbeeld voort-

durend aan ingrijpende veranderingen onderhevig

is, zijn er gebieden waar de veranderingsdruk min-


Uitzonderlijke variatie aan landschappen (archief Bosch Slabbers)


der groot is, waar de oorspronkelijke, vaak middel-

eeuwse ontginningsstructuur nog vrijwel ongerept

aanwezig is.

In de hoogdynamische gebieden gaan de ontwikke-

lingen soms zo snel dat het historisch gegroeide land-

schap door de nieuwe ontwikkeling dreigt te worden

overvleugeld. Hiermee verliest het landschap aan

eigenheid, aan identiteit. In de hoogdynamische

gebieden is in de regel wel het besef aanwezig van de

noodzaak van een goede geleiding van de ontwikke-

lingen. Ook in de minder dynamische gebieden gaan

de ontwikkelingen door. Deze ontwikkelingen vol-

trekken zich in een minder spectaculair tempo en de

veranderingen die zij te weeg brengen lijken veelal

minder ingrijpend. Toch is ook bij deze kleine veran-

deringen opmerkzaamheid geboden. Vele kleine ont-

wikkelingen tezamen kunnen een vergaande veran-

dering van het landschap impliceren. Juist bij die

kleine veranderingen schuilt het gevaar in het ter-

loopse, welhaast ongemerkte karakter van de veran-

dering, waarbij kwaliteit als zand door de vingers

dreigt te glippen.

1.2 Aansluiten op de NotaBelvedere

De Provincie wil met haar beleid ten aanzien van cul-

tuur en landschap aansluiten bij het gedachtegoed

zoals dat in de Nota Belvedere is vastgelegd. Deze

benadrukt het belang van landschap en cultuur-

historie vanuit een ontwikkelingsgericht perspectief.

De Nota Belvedere wil bewerkstelligen dat ontwik-

kelende partijen en mogelijk andere betrokkenen zich

bij de ontwikkelingen rekenschap geven van de land-

schappelijke en cultuurhistorische kwaliteiten die een

gebied vertegenwoordigt. Belvedere kiest daarbij niet

voor behoud, noch voor ontwikkeling. Belvedere

kiest voor ‘behoud door ontwikkeling’.

Ook de Provincie staat een ontwikkelingsgerichte

benadering voor, met behoud van kwaliteit en het

ontwikkelen van nieuwe kwaliteit. De Provincie wil

ontwikkelingen dusdanig geleiden dat de land-

schappelijke en cultuurhistorische kwaliteiten behou-

den blijven, worden ontwikkeld en waar mogelijk

worden versterkt.

De ontwikkelingen moeten zodanig worden uitge-

werkt dat de geschiedenis van het landschap leesbaar

blijft. Dat betekent dat men kenmerkende elementen,

patronen en structuren moet behouden, in de ont-

wikkeling moet integreren en waar mogelijk in hun

nieuwe context een nieuwe betekenis, een her-

nieuwde zeggingskracht moet geven. Tegelijkertijd

moet men daarbij niet schromen nieuwe kwaliteiten

aan het landschap toe te voegen. Het landschap van

Noord-Holland laat zich lezen als een geschiedenis-

boek, maar dat is zeker geen gesloten boek. Ook de

geschiedenis is een levend systeem, dat zich door-

ontwikkelt. Vanuit de gelaagdheid van het landschap

is het van belang dat ook deze generatie nieuwe kwa-

liteiten, nieuwe cultuurhistorie, aan het landschap

toevoegt. Laat het de ambitie zijn dat komende gene-

raties even trots zijn op hetgeen onze generatie aan

het landschap heeft toegevoegd, als dat wij trots zijn

op hetgeen bijvoorbeeld de 17e eeuw voor ons land-

schap heeft betekend.

1.3 Landschap, cultuurhistorieen het ruimtelijke beleid

In het voorgaande is belicht hoe Noord-Holland in

het verleden uit een samenspel van natuur en men-

senwerk is geworden tot wat het nu is. Noord-

Holland is echter ook een dynamische provincie;

meer mensen willen er blijven wonen en er hun

brood verdienen. Dat betekent steeds meer ruimte-

lijke aanspraken op dezelfde ruimte voor woonge-

bieden, bedrijfsterreinen en infrastructuur. Tegelijker-

tijd is er de opgave om in de toekomst leefbaarheid,

identiteit en aantrekkelijkheid van een regio te

behouden. Hoe valt dit alles nu te ‘matchen’ en welk

ruimtelijk beleid heeft de Provincie daarbij?

1.3.1 Ruimtelijke kwaliteit

De beantwoording van deze vraag is vastgelegd in

de streekplannen van de Provincie, namelijk het

Ontwikkelingsbeeld Noord-Holland Noord en het

streekplan Noord-Holland Zuid. Evenals bij de


Gelaagd en levend landschap

(Afbeeldingen Bosch Slabbers)

onlangs vastgestelde Nota Ruimte neemt bij het

Ontwikkelingsbeeld, maar ook bij het streekplan

Noord-Holland Zuid, het begrip ‘ruimtelijke kwa-

liteit’ een centrale plaats in. Om aan het begrip ‘ruim-

telijke kwaliteit’ concreet inhoud te geven heeft de

Provincie de in de Nota Ruimte genoemde bele-

vingswaarden (cultureel besef, diversiteit, menselijke

maat en leesbaarheid van cultuurhistorie) in haar

ruimtelijke beleid “vertaald” naar bebouwingska-

rakteristieken, landschappelijke inpassing, differen-

tiatie en ruimtelijke verscheidenheid van nieuwe ont-

wikkelingen. Het middel (instrument) om nieuwe

ontwikkelingen aan deze begrippen te kunnen toet-

sen is het Beeldkwaliteitsplan.

1.3.2 Het Beeldkwaliteitsplan

In het Ontwikkelingsbeeld Noord-Holland Noord en

(in mindere mate) ook in het streekplan Noord-

Holland Zuid heeft het Beeldkwaliteitsplan een pro-

minente plaats gekregen. Zodra in het landelijke

gebied bestemmingsplannen of projectbesluiten

nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen (stedelijk of niet)

met aanzienlijke ruimtelijke consequenties mogelijk

maken is zo’n Beeldkwaliteitsplan verplicht.1)

Immers, ontwikkelingen zijn best mogelijk wanneer

het maar verantwoord gebeurt! Vooral in onderdeel

IV van het Ontwikkelingsbeeld Noord-Holland Noord

heeft de Provincie daartoe voorwaarden gesteld aan

de inhoud van de Beeldkwaliteitsplannen.

Om voor provinciale medewerking in aanmerking te

komen, worden deze Beeldkwaliteitsplannen gecheckt

op de in dat streekplan voorgeschreven onderdelen.

1.3.3 Waarom deze nota?

Het Ontwikkelingsbeeld Noord-Holland Noord ging

nog uit van eerder vastgestelde beleidsnota’s over

cultuurhistorie en het landschapsbeleid.2)

Om de functie als toetsingskader voor Beeldkwaliteits-

plannen te vervullen moeten deze beleidsnota’s helder

1) In streekplan Noord-Holland Zuid wordt het Beeldkwaliteitsplan

wel aanbevolen maar niet verplicht gesteld.2) Regioprofielen voor de regio’s Noord-Kennemerland, West-

Friesland en Kop van Noord-Holland en het Landschapskatern Noord-

Holland


en eenduidig zijn. Dat bleek onvoldoende het geval.

De Provincie heeft daarom een nieuw Beleidskader

Landschap en Cultuurhistorie geschreven waarin het

‘oude’ beleid is geïntegreerd en waarin mogelijke

tegenstrijdigheden tussen cultuurhistorische en land-

schappelijke benaderingen van de diverse regio’s zijn

weggenomen en leemten zijn opgevuld.

1.3.4 Rol Provincie

Ook de rol van de Provincie is veranderd. De Provincie

beoordeelt niet langer alleen maar plannen van de

gemeenten achteraf maar wil daarnaast vooral

gemeenten actief ondersteunen en met inzet van

diverse middelen (geld, knowhow, inzet van

bevoegdheden e.d.) gezamenlijk tot een kwalitatieve

impuls in het landelijke en stedelijke gebied komen.

Dat moet het antwoord zijn op vervlakking, verrom-

meling en identiteitsverlies. De Provincie opteert

daarbij vooral voor een benadering op de schaal van

de hele gemeente (een gemeentelijke benadering op

hoofdlijnen) of tussen samenhangende gemeenten

waar landschappelijke eenheden daartoe aanleiding

geven. Onze inzet zal in de toekomst vooral op deze

laatste benadering gericht zijn.

Daarbij kijkt de Provincie ook vooruit naar de nieuwe

Wet op de ruimtelijke ordening die waarschijnlijk in

2007 in werking zal treden en waarin sprake is van

veranderende verhoudingen tussen Provincie en

gemeenten. Samenwerking met en tussen gemeen-

ten, met in achtneming van ieders verantwoordelijk-

heden, op basis van op te stellen provinciale en

gemeentelijke structuurvisies staat daarbij centraal.

Ook dat vraagt om een helder beleid van de

Provincie; waar staat de Provincie voor en waar kun-

nen gemeenten bij de ondersteuning op rekenen? De

Provincie ondersteunt met deze nieuwe taakopvat-

ting het in de Nota Belvedere neergelegde gedachte-

goed om ons erfgoed zo goed mogelijk te behouden,

echter zonder ontwikkelingen onmogelijk te maken.

1.4 Functie van dit Beleidskader

Deze nota vervangt en integreert de beleidsstukken

‘Cultuurhistorische regioprofielen Noord-Holland’

en ‘Landschapskatern Noord-Holland’. Wij geven

daarmee invulling aan de bij de vaststelling van het

Ontwikkelingsbeeld Noord-Holland Noord gedane

toezegging op dat punt. Zij dient een aantal doelen:

n Op de eerste plaats wil de nota enthousiasmeren

en laten zien hoe wezenlijk de cultuurhistorie is

voor de eigen identiteit van het landschap.

n De nota biedt voor gemeenten handvatten voor

het opstellen van beeldkwaliteitsplannen.

n De nota geeft informatie ten behoeve van het

opstellen van bestemmingsplannen en project-

besluiten.

n De nota levert input aan de integrale beleids- en

planvorming bij de Provincie.

n De nota vormt met het streekplan het toetsings-

kader voor bestemmingsplannen en project-

besluiten met een Beeldkwaliteitsplan als om

onze medewerking wordt gevraagd.

n Zij is vanaf het begin voor de Provincie referentie-

kader bij het met gemeenten of andere belang-

hebbenden vooraf te voeren planologische over-

leg over conceptplannen of bij ondersteuning van

gemeenten ingeval van concrete initiatieven

(voorlichtingsacties, conferenties e.d.).

Juridisch heeft deze nota het karakter van beleids-

regels in de zin van artikel 1-3 Algemene wet

bestuursrecht, als nadere uitwerking van de in de

streekplannen neergelegde beleidsregels. Dit bete-

kent dat gemeenten met ons beleid rekening moeten

houden en – bij afwijking daarvan – dit goed moeten

motiveren, zodat duidelijk wordt welke belangenaf-

weging heeft plaatsgevonden.

Status van de kaarten

In deze nota komen diverse kaarten voor waarvan de

bedoeling en daarmee ook de juridische status verschilt:

n De kaarten A1 en A2, de indelingskaarten, zijn

uitsluitend van informatieve aard. Zij hebben

geen voor gemeenten bindende betekenis.


Topografische kaart Noord-Holland

(Bron: GeoData Provincie Noord-Holland)


n De kaarten B1, B2 en B3 en de uitsnedes daaruit

bij de gebiedsuitwerkingen in hoofdstuk 4 zijn

beleidskaarten van de Provincie; zij dienen om

het beleid, zoals vervat in hoofdstuk 3 en 4, te

visualiseren.

n De kaarten C1, C2 en C3 zijn informatieve kaarten

die het rijksbeleid weergeven. De Provincie zal

niet op deze kaarten toetsen en garandeert ook

niet de volledigheid van deze kaarten.

Dit betekent dat de tekst van deze nota voor de uit-

leg van het beleid leidend is en bij het raadplegen

van de kaart altijd de tekst van deze hoofdstukken

geraadpleegd dient te worden. Met de beleidskaar-

ten (op de kaart als zodanig aangegeven) moet – net

als met de beleidsregels – door de gemeente rekening

worden gehouden bij de planvorming.

1.5 Opbouw beleidskader enleeswijzer

Centraal uitgangspunt in het beleid ten aanzien van

landschap en cultuurhistorie in Noord-Holland is

‘behoud door ontwikkeling’. Hoofdstuk 2 laat zien

hoe aan dit uitgangspunt inhoud wordt gegeven. Dit

uitgangspunt wordt vertaald in behoud, versterken

of ontwikkelen van de landschappelijke en cultuur-

historische variatie, van de leesbaarheid van het land-

schap, van de samenhang van historische structuren

en van de historische relaties tussen stad en land.

Daarbij wordt met name het begrip ‘leesbaarheid’ uit-

gewerkt. De leesbaarheid blijkt in belangrijke

mate bepaald door de waterstaatkundige

geschiedenis, de ontginningsgeschiedenis, de

industrialisatiegeschiedenis en de militair-strate-

gische geschiedenis.

Hoofdstuk 3 vormt de beleidsatlas. Kaarten vor-

men bij uitstek een middel om informatie snel

inzichtelijk te maken. In dit hoofdstuk wordt de

belangrijkste informatie, op het schaalniveau van

de provincie, in kaarten gebundeld.

De kaarten hebben betrekking op de onderschei-

den landschapstypen en de indeling in regio’s

(de zogenaamde indelingskaarten) en op de zogehe-

ten ‘prioritaire provinciale aandachtsgebieden’, de

ruimtelijke hoofdstructuur en de provinciaal

beschermde gebieden (het provinciale beleid). Per

kaartbeeld wordt een toelichting gegeven.

Hoofdstuk 4 tot slot werkt het beleid inzake land-

schap en cultuurhistorie per regio uit. Daarbij wordt

eerst het beleid uiteengezet voor de regio als geheel.

Vervolgens wordt per landschapstype puntsgewijs

benoemd waar het cultuurhistorieen landschaps-

beleid zich specifiek op richt.

Naast dit Beleidskader verschijnt gelijktijdig de uit-

gave ‘Landschap en Cultuurhistorie als inspiratie’.

Dit voorbeeldenboek voor Noord-Holland Noord

heeft geen beleidsstatus. Aan de hand van een aantal

fictieve voorbeelden toont een ontwerpbureau aan

wat de mogelijkheden zijn om bij nieuwe ontwik-

kelingen in te spelen op de landschappelijke en

cultuurhistorische kenmerken.

Belangrijke aanvullende informatie vindt u ook op de Cultuurhistorische

Waarden kaarten (CHW-kaarten) die een schat aan informatie leveren over

aanwezige cultuurhistorische waarden. Dit zijn geen beleidskaarten (dus niet met

een juridische status als toetsingskader zoals hiervoor bedoeld), maar vormen

meer een digitaal naslagdocument (kansenkaart). De CHW-kaarten zijn niet

alleen te gebruiken voor bestemmingsplannen, streekplannen, projectbesluiten,

maar ook in geval van ingrepen als ontgrondingen. Gelet op de veelheid aan

informatie op deze kaarten, die met de medewerking van diverse organisaties tot

stand zijn gekomen, vragen wij van gemeenten deze zo vroeg mogelijk in het plan-

proces te raadplegen en bij de afweging van belangen te betrekken. U kunt de

kaarten vinden op www.noord-holland.nl/chw


Vormgeven aan behoud doorontwikkeling

2n

n

n

n

n

2.1 Behoud door ontwikkeling

2.1.1 Inleiding

Ons landschap is het resultaat van een ontwikke-

lingsproces dat tot op de dag van vandaag door gaat.

In die zin is ook het landschap van vandaag een

momentopname in een continu transformatieproces.

Het is niet alleen het resultaat van een ontwikke-

lingsproces, maar tevens het vertrekpunt voor

nieuwe ontwikkelingen.

Bij het nadenken over die toekomstige ontwikkeling

moet de cultuurhistorie als volwaardig aspect in de

planvorming worden meegenomen. Daarbij is

‘behoud door ontwikkeling’ het leidend thema.

In het beleid ten aanzien van landschap en cultuur-

historie zijn ‘behoud’, ‘versterken’ en ‘ontwikkelen’

regelmatig terugkerende begrippen. Het zijn begrip-

pen die vaak tegenover elkaar worden geplaatst,

waar ze naast elkaar worden bedoeld.

Een landschap laat zich niet onder een glazen stolp

plaatsen, ieder landschap behoeft de ruimte om zich

verder te kunnen ontwikkelen. De essentie is dat die

ontwikkelingen zodanig worden geleid dat kwaliteiten

behouden blijven, knelpunten worden opgelost en

nieuwe kwaliteiten aan dat landschap worden toe-

gevoegd, en dat alles zodanig dat het landschap ‘haar

verhaal kan blijven vertellen’.

Behoud kan niet zonder ontwikkeling, maar omge-

keerd kan ontwikkeling niet zonder behoud. In elk

plan moet opnieuw worden gezocht naar het balans-

punt tussen behoud en ontwikkeling. Dat balanspunt

ligt per situatie anders, afhankelijk van:

n De mate waarin de historische structuur nog her-

kenbaar is.

n De kwetsbaarheid van het landschap.

n De dynamiek die op het gebied afkomt.

In kwetsbare gebieden, waar de historische structuur

nog gaaf aanwezig is, zal het accent meer liggen op

‘behoud’. In gebieden waar de historische structuur

ernstig is verwaterd en waar grootschalige ontwik-

kelingen op het gebied afkomen zal het accent meer

liggen op ‘ontwikkeling’. Maar zoals gezegd zal ook

in die gebieden behoud een thema zijn, om de ont-

wikkelingsgeschiedenis herkenbaar te houden.

Uit het oogpunt van landschap en cultuurhistorie is

zowel behoud als ontwikkeling een maatschappelijk

relevante opgave. Alle cultuurhistorie waar Noord-

Holland zo trots op is, is het resultaat van ontwik-

kelingen in het verleden, van menselijk ingrijpen in

en toevoegen aan het landschap. Vanuit dat perspec-

tief is het ook de opgave om nu aan de cultuur-

historie van de toekomst te werken. Niet alleen door

te behouden, maar ook door trots en zelfbewust

nieuwe kwaliteiten aan het landschap toe te voegen.

‘Behoud’ en ‘ontwikkeling’ zijn uitersten op een glij-

dende schaal. Binnen die schaal vormt ‘versterken’

een tussengelegen strategie.

2.1.2 Behouden

In gebieden waar sprake is van een duidelijk samen-

hangende en zo goed als onaangetaste historische

structuur ligt het accent op ‘behoud’. Behouden bete-

kent niet bevriezen, want ingrepen zullen altijd nood-

zakelijk zijn om een landschap levend te houden.

Ontwikkelingen moeten zorgvuldig worden ingepast

in de bestaande cultuurhistorische structuur en


mogen geen afbreuk doen aan die structuur.

Het accent ‘behoud’ is van toepassing op:

n Gebieden die zijn aangewezen als beschermd

stads- of dorpsgezicht, of die op de nominatie

staan om dat te worden, bijvoorbeeld: historische

kernen, villaparken, stadswijken, landgoederen

en buitenplaatsen.

n Lijnvormige structuren, zoals dijken en lintdor-

pen, die de cultuurhistorische ruggengraat van

een gebied vormen.

n Archeologische vindplaatsen. Waar behoud in

situ (op de plek waar het zich onder de grond

bevindt) niet mogelijk is geldt een documentatie-

plicht.

2.1.3 Versterken

De strategie ‘versterken’ is vooral van toepassing op

gebieden waar weliswaar cultuurhistorische schakels

zijn verdwenen, waardoor de leesbaarheid is aange-

tast, maar waar het landschap nog over voldoende

cultuurhistorische componenten beschikt om bij een

goede inpassing van de ontwikkelingen het verhaal

van het gebied weer leesbaar te maken. In deze gebie-

den wordt de ontwikkeling ingezet als een vehikel om

de identiteit van het gebied te versterken.

De strategie van versterken kan vooral worden inge-

zet bij:

n Ruimtelijke ordeningsprojecten.

n Landinrichtingsprojecten.

n Natuurontwikkelingsprojecten.

n Projecten op het gebied van stedelijke vernieuw-

ing.

n Projecten op het gebied van openluchtrecreatie.

2.1.4 Ontwikkelen/vernieuwen

In gebieden waar de leesbaarheid van de culturele

identiteit vrijwel geheel verdwenen is wordt ingezet

op het ontwikkelen van een nieuwe cultuurhistori-

sche identiteit, die mede is gebaseerd op hetgeen nog

aan cultuurhistorische waarden aanwezig is.

Bijvoorbeeld een oud ontginningslint of een oud ver-

kavelingspatroon.

De Cultuurhistorische Waardenkaart geeft inzicht in

de nog aanwezige cultuurhistorische waarden.

2.1.5 De vier pijlers van behoud door

ontwikkeling

In het verlengde van de hoofddoelstelling ‘Behoud

door ontwikkeling’ rust het beleid ten aanzien van

landschap en cultuurhistorie in Noord-Holland op

vier pijlers.

Deze zijn gericht op het behoud, versterken of ont-

wikkelen van:

n De landschappelijke en cultuurhistorische varia-

tie.

n De leesbaarheid van het landschap. Het gaat hier-

bij om de leesbaarheid van de waterstaatkundige

geschiedenis, de ontginningsgeschiedenis, de

industrialisatie en de militair-strategische geschie-

denis.

n De historische en ruimtelijke samenhang, de

samenhang enerzijds tussen de historische struc-

turen onderling en anderzijds tussen de histori-

sche structuren en de recentere ontwikkelingen;

n De historische relaties tussen stad en land.

2.2 Landschappelijke encultuurhistorische variatie

2.2.1 Archeologie

De oudste cultuurhistorische objecten en structuren

zijn moeilijk leesbaar. Dit geldt met name voor de

archeologie die zich deels ondergronds afspeelt en

daarmee vaak onzichtbaar en minder makkelijk lees-

baar is.

Het landschap van Noord-Holland is het resultaat

van een lange geschiedenis van bewoning en inrich-

ting. Deze geschiedenis voert terug naar de periode

van de ijstijden.

In die periode (het pleistoceen) stuwden ijstongen de

Utrechtse Heuvelrug op en zijn de keileempakketten

afgezet die de basis vormen voor het oude land van

Texel en het voormalig eiland Wieringen. Ongeveer

tienduizend jaar geleden kwam een eind aan de peri-

ode van de ijstijden en begon het Holoceen. Door een

aanmerkelijke klimaatverbetering smolt het noorde-

lijk landijs af. Als gevolg hiervan rees de zeespiegel,


ontstonden rivieren en trad op grote schaal veenvor-

ming op. Ook werden door zee en wind strandwal-

len gevormd.

De bewoningsgeschiedenis van de pleistocene land-

schappen, zoals de Hooge Berg op Texel, gaat terug

tot 12.000 jaar voor Christus.

Maar ook de lage landen boden aanvankelijk gun-

stige bewoningscondities. Tegen het eind van het

neolithicum (circa 3000 v.Chr.) waren grote delen van

Noord-Holland nog een wadachtig kustgebied, met

hoger opgeslibde platen doorsneden door uitge-

strekte getijdengeulen.

De talrijke geulen maakten dat men zich hier een-

voudig over het water kon verplaatsen. Daarbij

waren deze gebieden van nature voedselrijk. Naast

vis in overvloed was er veel klein (water)wild.

De kleiplaten waren geschikt voor akkerbouw en

veeteelt.

In de Groetpolder en De Gouw zijn resten gevonden

van nederzettingen van mensen die hier aan het eind

van het neolithicum woonden en er hun doden

begroeven.

Deze resten van de zogeheten Enkelgrafcultuur

(3200-2500 voor Christus) en de Trechterbekercultuur

(2900-2300 voor Christus) zijn zeer behoudenswaard,

maar tegelijkertijd ook zeer kwetsbaar. Groetpolder

en de Gouw staan op de nominatie voor plaatsing op

de UNESCO Werelderfgoedlijst.

Ook grote delen van de huidige Wieringermeer zijn

in die periode bewoond. Daarnaast zijn de stran-

dwallen waarop zich de eerste duinen ontwikkelden

sinds het neolithicum continu bewoond geweest.

Een ander oud bewoningsgebied wordt gevormd

door het gebied van het ‘Oer-IJ’.

Hiermee wordt het gebied bedoeld waar de vroegere

binnendelta van de noordelijke Rijntak lag. Deze

mondde westelijk van Castricum in de Noordzee uit.

Deze binnendelta was al in de IJzertijd (ca 700 jaar

voor Christus) dicht bevolkt.

De restanten van deze binnendelta liggen grofweg

tussen het Noordzeekanaal in het zuiden, de duinen

in het westen, Krommenie, Assendelft en het

Alkmaardermeer in het oosten en Heiloo en Bergen

in het noorden. Ook het gebied van West-Friesland

en het overige veengebied kenden in de prehistorie

al bewoning.

Pas vanaf de middeleeuwen waren de technische

mogelijkheden zodanig ontwikkeld dat men in staat

was om het veen door middel van ontwateringsslo-

ten te ontginnen en het veen geschikt te maken voor

de landbouw. Door de ontwatering kwam een proces

van inklinking en oxidatie van het veen op gang. Om

zich tegen het water te beschermen werden huister-

pen opgeworpen. Zowel in West-Friesland als in

Waterland zijn deze terpen nog herkenbaar. Het

behoud van archeologische huisplaatsen en andere

archeologische overblijfselen in het veen staat of valt

met een voldoende hoog grondwaterpeil en een con-

serverend beheer.

De archeologie heeft niet alleen betrekking op bewo-

ning, maar ook op andere materiële resten van men-

selijke activiteiten, zoals de scheepvaart. Voor de kust

van Texel ligt een schepenkerkhof van internationale

allure. Dit schepenkerkhof staat eveneens op de

nominatie voor plaatsing op de UNESCO Wereld-

erfgoedlijst. Doordat grote delen van Noord-Holland

lange tijd zee zijn geweest, alvorens ze door droog-

making bij het land zijn gevoegd, kan men deze

scheepsarcheologie ook op het land aantreffen, bij-

voorbeeld in de Wieringermeer.

2.2.2 Het ontstaan van landschap-

pelijke verscheidenheid

Vanaf het moment van bewoning is de mens bezig

geweest zijn omgeving in te richten. De wijze waarop

men dat deed was afhankelijk van:

n De opbouw van de ondergrond.

n De tijd waarin de occupatie plaats vond.

n Daaraan gekoppeld de stand van de techniek.

n De wijze waarop de samenleving was georgani-

seerd.

In de prehistorie (neolithicum/bronstijd/ijzertijd)

was de samenleving nog maar beperkt georgani-

seerd, in die zin dat er zich nog geen grotere over-

koepelende sociale structuren hadden ontwikkeld.


Daarbij waren ook de technische middelen beperkt.

Dit resulteerde in een kleinschalig, individueel

gebruik van het landschap. In de vroege middeleeu-

wen trok men het veengebied in. Met het graven van

ontwateringssloten maakte men het veen geschikt

voor de landbouw. De in richting sterk wisselende

verkaveling is het gevolg van de ontginning zonder

gezag van bovenaf en het grillige patroon van de

veenstroompjes waar men de sloten op liet afwateren.

De opkomst van de kloosters en het aangaan van

samenwerkingsverbanden tussen dorpsgebieden

maakten dat er in de middeleeuwen een organisatie

ontstond waarmee grotere werken planmatig konden

worden uitgevoerd. Dit maakte het mogelijk om bij-

voorbeeld de Westfriese Omringdijk aan te leggen of

de ontginning van de uitgestrekte veenmoerassen

stelselmatig ter hand te nemen.

Nieuwe technische mogelijkheden maakten het

mogelijk de windmolen in de 17e eeuw in te zetten

voor het droogmalen van grote wateroppervlakten.

De handel op de oost (VOC) leidde ertoe dat er een

structuur was van investeringsmaatschappijen. Deze

combinatie van techniek en organisatiestructuur

maakte dat begin 17e eeuw de eerste grote droogma-

kerijen (Beemster, Purmer, Schermer, Wijde Wormer)

konden worden ingericht. Door de introductie van

de kunstmest konden in de tweede helft van de

negentiende eeuw de arme zandgronden van het

Gooi in cultuur worden genomen. De introductie van

nieuwe methoden van bouwrijp maken (verbeterde

heitechnieken en zandopbrenging) maakte dat in de

twintigste eeuw ook de laag gelegen gebieden met

slappe bodems geschikt werden voor bebouwing en

de aanleg van infrastructuur.

Door de ontwikkeling van de infrastructuur tot slot

werden voorheen onbereikbare gebieden plotseling

snel en comfortabel bereikbaar. Dit was met name in

de na-oorlogse periode van grote invloed op het ver-

stedelijkingsproces.

De grote verschillen in ondergrond, gekoppeld aan

de grote verschillen in ontginningsperiode en de

grote verschillen in organisatie van de samenleving

hebben er toe geleid dat er een enorme variatie aan

landschappen is ontstaan. Vrijwel elke landschaps-

vorm is daarbij uniek, maar vrijwel altijd is deze

vorm te herleiden naar ondergrond, periode, stand

van de techniek en opbouw van de samenleving.

Een vorm staat daarmee nooit op zich zelf. Doordat

vrijwel iedere episode in de ontwikkelingsgeschie-

denis zijn sporen in het landschap heeft nagelaten is

het landschap van Noord-Holland een cultuur-

historische schatkamer.

Het beleid is gericht op:

n Behoud en bescherming van de archeologische

waarden, en waar behoud in situ niet mogelijk is

op een goede documentatie van die waarden.

n Behoud, versterken en ontwikkelen van de land-

schappelijke en cultuurhistorische verscheiden-

heid door landschap en cultuurhistorie als vol-

waardige aspecten in een integrale planvorming

mee te nemen.

2.3 Leesbaarheid van hetlandschap

2.3.1 Inleiding

Uitgangspunt bij alle ontwikkelingen is dat het land-

schap haar leesbaarheid behoudt.

Het begrip ‘leesbaarheid’ heeft betrekking op de her-

kenbaarheid van de ontwikkelingsgeschiedenis die

het landschap doorlopen heeft. Binnen de cultuur-

historie van Noord-Holland is een aantal kenmer-

kende thema’s te onderscheiden. De belangrijkste

hiervan zijn:

n De waterstaatkundige geschiedenis.

n De ontginnings- en bewoningsgeschiedenis.

n De industrialisatiegeschiedenis.

n De militair strategische geschiedenis.

2.3.2 Waterstaatkundige geschiedenis

Noord-Holland wordt aan drie zijden omgeven door

water: de ‘ruige’ Noordzee, de ‘getemde’ Zuiderzee

en de ‘kraamkamer’ Waddenzee.

Het landschap van Noord-Holland is bepaald door

de omgang met het water. Het is gevormd in een


eeuwenlang proces van het land:

n Beschermen tegen het water.

n Winnen op het water.

n Verdedigen met het water.

Al in de prehistorie, toen grote delen van Noord-

Holland nog werden gevormd door een wadachtig

gebied, werden de hoogste platen bewoond door

mensen die leefden van de visserij en jacht en die hier

hun akkers en weilanden inrichtten. In de vroege

middeleeuwen woonde men ook op terpen in het

veengebied. Deze terpen beschermden de boerde-

rijen, maar niet het land. Het waren vluchtplaatsen

bij hoog water. Halverwege de middeleeuwen ging

men er toe over grotere gebieden met dijken tegen

het water te beschermen. Aan het begin van de der-

tiende eeuw was bijvoorbeeld heel West-Friesland

omdijkt (Westfriese Omringdijk). Van de 16e eeuw tot

in de 20e eeuw heeft men land door aandijkingen en

inpolderingen op het water gewonnen. Dit heeft

geresulteerd in oude aandijkingen als de Zijpepolder,

in de beroemde renaissance-droogmakerijen als de

Beemster en in jonge landschappen als de Haarlemmer-

meerpolder en de Wieringermeer.

Tot slot werd het water ingezet om het land en de ste-

den te kunnen beschermen.

De Stelling van Amsterdam vormt een ingenieus stel-

sel van linies, forten, redoutes en inundatievlakten,

waarmee men het land gestuurd onder water kon

zetten, om de vijand de doorgang te beletten.

Het water als bindend en verbindend

element

Lange tijd was het water het belangrijkste verbin-

dend middel in Noord-Holland. Vrijwel al het trans-

port vond over het water plaats. Tot aan de periode

van de grote ruilverkavelingen (vanaf 1950) waren

vrijwel alle veenverkavelingen een vaarverkaveling,

waarbij het transport van mens, vee en producten

over het water plaats vond.

Ook de verbindingen tussen steden onderling, en

tussen stad en land, vonden plaats via het water.

De trekvaart tussen Haarlem en Leiden kan worden

beschouwd als een ‘snelweg avant la lettre’.

De steden waren via een netwerk van watergangen

met het omliggend landelijk productiegebied ver-

bonden. Via het water werden de producten van het

land naar de stedelijke markten en later naar de vei-

lingen vervoerd. Op de veiling van Broek op Langedijk

werden groenten en fruit de veiling in- en uitgevaren.

2.3.3 De ontginnings- en bewonings-

geschiedenis

Vrijwel heel Noord-Holland is het resultaat van een

lange geschiedenis van ontginnen, omdijken, aandij-

ken, droogmaken en inpolderen. Het merendeel van

de dorpen in Noord-Holland vindt haar ontstaan in

het agrarisch gebruik van de grond. De vorm van

deze dorpen hangt daardoor nauw samen met de

wijze waarop men oorspronkelijk het land in gebruik

nam. Zo ontstonden in het Gooi brinkdorpen te

midden van engen en heiden. Op de strandwallen

ontstonden nederzettingen rond de geesten (geest-

dorpen) en in de poldergebieden kwamen linten

dijkdorpen voor die samenhangen met de opstrek-

kende verkavelingswijze. De bebouwing op Marken

is geconcentreerd op terpen (werven). Opvallend zijn

de verschillen tussen de dorpsvormen op het oude

land en die in het planmatig ingerichte nieuwe land.

De dorpen in het nieuwe land vertonen eenzelfde

planmatigheid in opzet. Ze liggen op voor de hand

liggende plaatsen als centrale kruisingen van wegen

of bij de toegangen tot het oude land.

Omdijkingen – aandijkingen – ontginningen –

droogmakerijen en inpolderingen.

Vanaf de 10e eeuw zijn grote delen ontgonnen van het veen-

moeras dat Noord-Holland toentertijd overwegend bedekte.

Hiertoe werden haaks op een ontginningsbasis (vaak een veen-

stroom) lange sloten gegraven om het veen te ontwateren. De

eeuwen hierna won de Zuiderzee steeds meer terrein. Om het

opdringende water het hoofd te bieden sloeg men de handen

ineen en bouwde de Westfriese Omringdijk. Met de aanleg van

de Westfriese Omringdijk in de 12e-13e eeuw ontstond West-

Friesland als eerste grote landkern, omgeven door water.

Achter de duinenrij ontstonden kwelders die zijn omdijkt.

Voorbeelden hiervan zijn het Zijpe, Polder het Koegras, de Anna

Paulownapolder en op Texel de Polder Eijerland en de Prins

Hendrikpolder. Deze aandijkingen bepalen tot op de dag van


Kaartvergelijking Noord Holland in 1900 …en in 2000

(Wolters-Noordhoff Atlasproducties) (Topografische Dienst Kadaster)


vandaag het beeld van grote delen van de Kop van Noord-

Holland. Met de uitbreiding van de technische mogelijkheden

van de windmolen werd het mogelijk ook grotere meren, na de

aanleg van een ringdijk, droog te maken. Zo ontstonden aan het

begin van de zeventiende eeuw de Beemster, de Purmer, de

Schermer, de Wijde Wormer.

Deze droogmakerijen zijn als sterke entiteiten ontwikkeld,

waarbij iedere droogmakerij zijn eigen kenmerkende interne

structuur heeft. Men herkent de Beemster aan haar renaissance

indeling in volkomen vierkanten, of de Wijde Wormer aan haar

spiegelsymmetrische opbouw. Nog altijd zijn deze oude droog-

makerijen als sterke entiteiten met een herkenbare interne struc-

tuur in het landschap herkenbaar.

De uitvinding van het stoomgemaal maakte het mogelijk nog

grotere plassen droog te maken. Als laatste grote droogmakerij

is het Haarlemmermeer omdijkt en drooggemalen.

In de twintigste eeuw zijn, na aanleg van de Afsluitdijk, grote

delen van de voormalige Zuiderzee ingepolderd. De Wieringer-

meer (1930) is de eerste in een reeks van deze inpolderingen.

Wie de kaarten van het huidige landschap vergelijkt

met historische kaarten ziet hoe in veruit de meeste

gevallen de occupatiegeschiedenis nog altijd aan de

basis ligt van de landschappelijke structuren waar het

provinciaal beleid zich op focust.

Daarom is het in de planvorming noodzaak te onder-

zoeken hoe de ontginningsgeschiedenis is verlopen,

wat waren de belangrijkste ontginningsbases, wat

waren de ontginningseenheden, welke gebieden zijn

als entiteit ontwikkeld?

Het is van belang dat tenminste de ontginningsbases

en de entiteiten als zodanig hun herkenbaarheid als

structurerende elementen behouden en waar moge-

lijk worden versterkt/ontwikkeld. Daarbij moet wor-

den opgemerkt dat, bijvoorbeeld in het geval van de

droogmakerijen, de landschappelijke en cultuur-

historische kwaliteit niet alleen schuilt in de mate

waarin zij als entiteit herkenbaar zijn en/of de mate

waarin het interne inrichtingsstramien nog herken-

baar is, maar ook en vooral door het contrast met de

omgeving. Dergelijke ‘contrastkwaliteiten’ laten zich

niet in structuurkaarten of Cultuurhistorische

Waardenkaarten vangen, maar zijn wel essentieel

voor de eigen identiteit van een landschap. Waarmee

wordt benadrukt dat in de integrale planvorming het

raadplegen en interpreteren van bijvoorbeeld de

Cultuurhistorische Waardenkaarten weliswaar essen-

tieel is, maar dat men hiermee niet ontslagen wordt

van de plicht om zich zelf terdege rekenschap te

geven van de aanwezige kwaliteiten. Naast het raad-

plegen van bronnen blijft eigen aanvullend onder-

zoek en interpretatie van de cultuurhistorische en

landschappelijke kwaliteiten een onmisbaar element

in de planvorming.

2.3.4 Leesbaarheid van de industriali-

satiegeschiedenis

Onder invloed van de bloeiende handel ontstaat in

Noord-Holland een florerende (scheepsbouw)

industrie. In de Gouden Eeuw is de Zaanstreek het

grootste industriegebied van Europa, primair gericht

op de scheepsbouw voor de Amsterdamse handels-

vloot. Kenmerkend zijn de talloze scheepswerven,

zaagmolens, oliemolens en houten gebouwen. Hier

waren touwslagerijen, zeilfabrieken en teerbedrijven

gevestigd.

In het kielzog van de scheepsbouw ontstond een

industrie die was gericht op de bevoorrading, zoals

de scheepskoeken, voorloper van de Zaanse Koeken,

en de verwerking van de producten die naar de

Zaanstreek werden vervoerd (de Lassie silo’s).

Hieruit ontwikkelde zich een levensmiddelenbranche

die de basis legde voor een latere multinational als

Ahold. Kurk, teer, lijnolie en zeil vormden grond-

stoffen die hebben geleid tot het ontstaan van de

marmoleumindustrie (Krommenie).

Het Noordzeekanaal en de spoorlijn Amsterdam-

Haarlem hebben tijdens de industrialisatie een

belangrijke impuls gegeven aan de omliggende

gebieden. De cultuurhistorisch waardevolle com-

plexen vertegenwoordigen met elkaar de rijke

geschiedenis van de industriële revolutie in Noord-

Holland.

De industriële geschiedenis bepaalt mede de struc-

tuur van het landschap van Noord-Holland.

De voormalige fabrieken, silo’s, loodsen en handelsgebouwen

aan de Zaan vormen de ruggengraat van de Zaanstreek, bepa-

len mede de identiteit van dit gebied.


2.3.a Het peperhuis te Enkhuizen

(foto: Adriaan Haartsen)

2.3.b Zeepziederij De Adelaar te Wormerveer

(foto: Paul Paris)

2.3.c De oevers van de Zaan rond 1920

(foto: Provincie Noord-Holland)

2.3.a

2.3.c

2.3.b


Eeuwen later zitten de handel en industrie nog altijd in het

denken van de Zaankanter. Zij vormen de personificatie, de

belichaming, van een deel van de orale geschiedenis van de

streek. Daarmee zijn dit soort complexen niet alleen van ruim-

telijke en cultuurhistorische betekenis, maar evenzeer van een

sociale betekenis. Zij staan niet alleen voor de wording van een

landschap, maar even zo zeer voor de wording van een samen-

leving. Zij maken deel uit van de genen van de samenleving.

In grote delen van Noord-Holland kan het landschap

niet los worden gezien van de industriële geschiede-

nis. Wie het landschap van Noord-Holland of het

leven van de Noord-Hollander wil kunnen begrijpen,

moet weet hebben van de handels- en industriële

geschiedenis. Vanuit de leesbaarheid van het land-

schap is het van belang dat het industriële erfgoed

haar bijdrage aan de geschiedenis kan blijven vertel-

len. Daarom wordt ingezet op behoud van het

industrieel erfgoed. Veel van deze gebouwen/com-

plexen hebben hun oorspronkelijke functie verloren.

Het ontwikkelen van nieuwe functies, passend

binnen de hoofdstructuur van deze complexen, kan

invulling geven aan het leidend credo ‘behoud door

ontwikkeling’.

2.3.5 Leesbaarheid van de militair-

strategische geschiedenis

De handel en later de industrie hebben met name de

steden in Noord-Holland grote rijkdom gebracht.

Die rijkdom moest worden beschermd.

Steden werden omgeven door bolwerken. In som-

mige steden, zoals bij Enkhuizen of Naarden, zijn die

bolwerken nog gaaf in tact. In andere steden zijn die

bolwerken, nadat ze hun verdedigende functie had-

den verloren, omgezet in parken.

Het bolwerk van Haarlem, getransformeerd tot park-

zone naar ontwerp van de beroemde landschaps-

architect J.D. Zocher, is daarvan een voorbeeld.

Ook havens, redes en handelsroutes moesten worden

beschermd. De toegang tot de haven van Amsterdam

werd lange tijd gevormd door het Noordhollandsch

Kanaal. De monding van dit kanaal lag bij Den

Helder. Den Helder werd verdedigd door een reeks

van forten, zoals fort Kijkduin. De ‘Rede van Texel’

bij Oudeschild vormde een belangrijk element in de

havenstructuur van Amsterdam. Hier werden de

schepen bevoorraad en werd lading gelost. De Rede

van Texel werd militair beschermd door de schans bij

Oudeschild.

In de zeventiende eeuw werd de Hollandse Water-

linie aangelegd. Leidende gedachte achter de aanleg

van deze waterlinie was dat men de vijand de door-

gang kon beletten door grote delen van het land

onder water te zetten, te inunderen.

Een waterdiepte van zo’n 30 centimeter moest het

onmogelijk maken met zwaar geschut te passeren.

Voor varen was het te ondiep en doordat sloten

onzichtbaar werden, was lopen of rijden onmogelijk.

Het grootste gevaar voor de werking van de water-

linie was een strenge winter. Forten, onderling ver-

bonden door een stelsel van redouten en (vuur)-

dijken, verdedigden de belangrijkst inlaatpunten. De

grote verdienste van de aanleg van de Hollandse

Waterlinie was dat men een uitgestrekt gebied kon

verdedigen, waarbij men zich slechts hoefde te con-

centreren op de verdediging van een beperkt aantal

punten.

Tussen 1880 en 1920 is de Stelling van Amsterdam

aangelegd als verdedigingslinie rond Amsterdam. De

stelling bestaat uit een dijk van 135 kilometer lengte

met daaraan gekoppeld 42 forten. Ook de Stelling

van Amsterdam was vooral bedoeld als waterlinie.

Bij vijandelijkheden konden grote delen land aan de

buitenkant van de dijk worden geïnundeerd. Binnen

twee dagen konden grote delen van de polder onder

water worden gezet. Amsterdam zou fungeren als

nationaal reduit, als het laatste bastion van

Nederland. De forten werden gesitueerd op kwets-

bare plekken in de linie. Dit zijn de plaatsen waar de

waterlinie wordt doorkruist door dijken, wegen, of

spoorlijnen, de zogenaamde accessen. Op die plaat-

sen zou de oprukkende vijand niet door het water

worden tegengehouden, zodat hij op deze plekken

extra onder vuur moest worden genomen. Behalve

de verdediging van accessen was een belangrijke

voorwaarde voor de locatie van de forten het over-

zien van de inundatievlakte, de te verdedigen kade

en het volgende fort in de Stelling. De aanleg van de

Stelling van Amsterdam werd geregeld in de

Vestingwet van 1874. De Stelling van Amsterdam

heeft nooit dienst gedaan en met de opkomst van het

vliegtuig verloor de stelling na de Eerste Wereld-

oorlog snel aan militaire betekenis.

Hij bleef echter goeddeels behouden en de militaire

status werd pas in 1963 opgeheven. In 1996 is de

Stelling van Amsterdam in zijn geheel op de UNESCO

Werelderfgoedlijst geplaatst.

In de Tweede Wereldoorlog hebben de Duitsers de

Wieringermeer geïnundeerd door de dijk, ter hoogte

van het huidige Dijkgatbos, op te blazen. Het water

stroomde door twee grote gaten in de dijk het land

binnen. Bij de wielen die hierbij zijn ontstaan is een

monument opgericht.

Samengevat zijn er in Noord-Holland tal van mili-

taire werken die een stempel hebben gedrukt op het

landschap. Ze verhalen over de militair-strategische

geschiedenis van Noord-Holland. Zoals de hele

geschiedenis van Noord-Holland is ook de militair-

strategische geschiedenis sterk verbonden met het

water. Water als verbinding, zoals bij de bereikbaar-

heid van marine-haven Den Helder via het

Noordhollandsch Kanaal en de vaarroute op de Oost.

Beiden dienden een strategisch belang en moesten

beschermd worden. Maar ook water als barrière,

zoals bij de inundatievlaktes rond de Stelling van

Amsterdam.

Voor de leesbaarheid van het landschap is het van

belang dat de militair-strategische geschiedenis

herkenbaar blijft. Daarom wordt ingezet op:

n Behoud van de elementen en structuren die deel

uitmaken van de het militair-strategisch verleden.

n Versterken van de herkenbaarheid van deze ele-

menten en van hun werking.


De Schans op Texel

(archief Bosch Slabbers)


2.4 Historische en ruimtelijkesamenhangen

In een aantal gebieden in Noord-Holland zijn de ont-

wikkelingen de afgelopen decennia dermate ingrij-

pend geweest dat met de nieuwe ontwikkeling de

oorspronkelijke structuur van het landschap is onder-

gesneeuwd. In deze gebieden is het landschap nau-

welijks meer bij machte haar zo interessante verhaal

te vertellen. Regelmatig leidt dit tot een desoriënta-

tie in de tijd en bovendien tot desoriëntatie in de

ruimte. De bezoeker raakt in deze gebieden letterlijk

het spoor bijster.

Dit speelt vooral in gebieden waar de stedelijke/

industriële groei explosief is geweest en/of waar de

infrastructuur sterk is uitgebreid. Met de aanleg van

nieuwe woonwijken, industrie- en havengebieden,

kanalen, spoorlijnen en snelwegen zijn van oor-

sprong grote samenhangende gebieden doorsneden

en gefragmenteerd.

Wie nu over de A208 rijdt kan zich verbazen over de

landgoederenreeks Beeckestijn, Schoonenberg,

Waterland en Velserbeek. Wat heeft mensen bezield

hier hun landgoed te stichten?

De verklaring wordt helder wanneer men bedenkt

dat deze landgoederen ooit zijn gesticht aan de

oevers van het Wijkermeer. Deze landgoederen

waren vanuit Amsterdam over het water snel bereik-

baar. Hier woonde men in de binnenduinrand, met

uitzicht over het uitgestrekte water van het

Wijkermeer.

Uitgangspunt is herstel en versterking van de histo-

rische en ruimtelijke samenhang. Daarmee wordt

enerzijds de samenhang bedoeld tussen historische

structuren onderling en anderzijds de samenhang

tussen de historische structuren en meer recente ont-

wikkelingen.

2.5 Historische relatie stad-land

Tot aan het begin van de twintigste eeuw woonden

er in Noord-Holland meer mensen op het platteland

dan in de stad. Enerzijds was er sprake van een ruim-

telijke scheiding tussen stad en land, anderzijds van

een waterkundige en functionele samenhang. De

meeste steden waren door bolwerken ingekaderd, en

ook fysiek van het platteland afgesneden. Daaren-

tegen waren er ruimtelijk en functioneel wel sterke

relaties tussen stad en land. Op de markten van de

steden werden de producten van het land verhan-

deld. Stad en land waren door doorgaande water-

structuren nauw met elkaar verbonden. Vanuit het

land drongen rivieren, veenstromen en poldervaar-

ten tot in het hart van de stad door.

In de jaren na de tweede wereldoorlog werd het lan-

delijk gebied primair beschouwd als producent van

voedsel. Inmiddels is het denken over de functie van

het landelijk gebied gewijzigd, het landelijk gebied is

al lang niet meer uitsluitend een productiegebied.

Naast haar functie als producent van voedsel is het

landelijk gebied in toenemende mate van betekenis

als uitloopgebied voor de stedeling, als leefgebied

voor planten en dieren als cultuurhistorisch waarde-

vol gebied.

Het landelijk gebied wordt daarmee steeds meer uit-

loopgebied en gebruiksgebied voor de stedeling.

Deze verandering in het denken over de verhouding

stad-land moet leiden tot een versterkte ruimtelijke

en functionele verweving tussen stad en land, met

groen- en waterstructuren die vanuit het stedelijk

weefsel reiken tot diep in het landelijk gebied, of

omgekeerd, met groen- en waterstructuren die zich

vanuit het landelijk gebied voortzetten tot in het cen-

trum van de stad.

Bij het versterken van de ruimtelijke en functionele

verweving tussen stad en land moet aansluiting wor-

den gezocht bij de cultuurhistorische structuren zoals

die in het landschap, veelal latent of rudimentair, nog

aanwezig zijn. Waar mogelijk moeten de historische

waterrelaties worden aangegrepen om de (ruimte-

lijke, recreatieve) samenhang stad-land te versterken.


1 2

5 5

Deze reeks laat zien hoe het landschap van de Kop van Noord-Holland is gevormd.

De Kop van Noord-Holland is ontstaan nadat de kustlijn zich had gesloten.Aanvankelijk (1) reikte de kustlijn tot bij Camperduin. Callantsoog en Huisduinen (Den Helder) waren nog afzonderlijke eilanden. Daarnaast was er het eilandWieringen, een keileemopduiking afgezet in de ijstijd.

Achter de duinenrij lag een zandig binnenduingebied. In de luwte van de gesloten kustlijn slibden kleiplaten op. Deze kleiplaten werden door geulendoorsneden. Nog lange tijd brak de zee door de duinenrij en deed de invloed van de zee zich in het achterliggend gebied gelden (2).

Naarmate de platen hoger opslibden werden ze meer geschikt voor bewoning. Op de platen werd landbouw bedreven. Om zich tegen overstromingen tebeschermen zijn de gronden vanaf de 10e eeuw bedijkt. In de dertiende eeuw gaat men de afzonderlijke bedijkte gebieden met elkaar verbinden. Omstreeks1300 is de Westfriese Omringdijk gesloten (3). West-Friesland ontwikkelt zich als een regio, met een eigen culturele identiteit, een eigen munteenheid en eeneigen volkslied. In en grenzend aan West-Friesland liggen nog grotere en kleinere meren.

Grenzend aan de Westfriese Omringdijk werd Burghorn als eerste droogmakerij drooggemaakt (4).

Benoorden West-Friesland ontstond achter de duinenrij een luw milieu waarin de opslibbing versneld plaats vond. Ook deze platen werden ingepolderd.Hiermee ontstond de polder Het Zijpe. Tevens werden de kleinere meren binnen West-Friesland en de grotere meren nabij West-Friesland, zoals Polder Zijpeen Callantsoog drooggemaakt (5).

Ontwikkeling van de kop van Noord-Holland

T I T E L V A N D E N O T A n 29

3 4

7 8

In de 17e eeuw (6) worden ook de grotere meren. drooggemaakt en zet het proces van het inpolderen van kwelders voort.In die periode wordt de Heerhugowaard drooggelegd (1630) en ontstaat de Wieringerwaard (1612).

In de 19e eeuw (7) ontstaan achter de stuifdijk die Callantsoog met Huisduinen verbindt de polders Het Koegras, Anna Paulowna en de Wieringerwaard.Ook het eiland Wieringen wordt door een aandijking vergroot.

In de 20e eeuw (8) ontstaan, na aanleg van de Afsluitdijk, de grote Zuiderzeewerken. Als eerste wordt het Wieringermeer drooggelegd.

Ontwikkeling van Noord-Holland midden en zuid

De kaarten op volgende bladzijden, 38 en 39, laten zien hoe Noord-Holland in een eeuwendurend proces van omdijken, aandijken en droogleggen isontstaan. Oude zee- en IJdijken, die ooit de machtige begrenzingen van het land vormden, zijn inmiddels in het stedelijk en landelijk gebied opgegaan.Het landschap van Noord-Holland vormt een lappendeken van droogmakerijen uit verschillende perioden, waterrijk veenland en (klein)stedelijk gebied. Veel droogmakerijen laten zich nog als een entiteit lezen.


Ontwikkeling van Noord-Holland Midden en Zuid

T I T E L V A N D E N O T A n 31


Indelingskaarten Inhoud

A1 Landschapstypen

Pag. 36

A2 Regio’s

Pag. 37

Provinciaal beleidskaarten Inhoud

B1 Prioiritaire aandachtsgebieden

(voorheen cultuurhistorische basisstructuren)

Pag. 46

B2 Structuurlijnen

Pag. 48

B3 Provinciaal beschermde bieden

Pag. 49

Informatieve kaarten (rijksbeleid) Inhoud

C1 Rijksbeschermde gezichten

Pag. 56

C2 UNESCO- en Belvederegebieden

Pag. 57

C3 Nationale landschappen

Pag. 58

A

B

C

Onderverdeling van Noord-Holland in gebieden met

overeenkomstige landschapstypologie.

Een landschapstype ontleent haar eigenheid voor een

belangrijk deel aan kenmerkende structuurdragers.

Onderverdeling van Noord-Holland in gebieden met een

ruimtelijke en/of historische samenhang en verbondenheid.

Meestal bevat een regio meerdere landschapstypen.

Gebieden en structuren die kenmerkend zijn voor de

landschappelijke identiteit van Noord-Holland. Hiervan is

sprake als binnen een (groter) geografisch begrensd gebied

een duidelijke thematische samenhang bestaat tussen de

aanwezige cultuurhistorische waarden.

Veelal lijnvormige elementen die bepalend zijn voor de

structuur, verschijningsvorm en leesbaarheid van het

betreffende landschapstype. Vaak betreft het dijken, lanen en

watergangen.

Provinciaal beschermde stads- en dorpsgezichten en

beschermde archeologische vindplaatsen.

Rijksbeschermde stads- en dorpsgezichten.

Belvederegebieden en gebieden die op de (voorlopige)

UNESCO Werelderfgoedlijst staan.

Nationale landschappen zoals opgenomen in de Nota Ruimte


Beleidsatlas3n

n

n

n

n

3.1 Waarom een beleidsatlas?

Kaarten vormen bij uitstek een middel om informa-

tie snel inzichtelijk te maken.

In dit hoofdstuk wordt de belangrijkste informatie,

op het schaalniveau van de provincie, in kaarten

gebundeld.

In die tussenzin, op het schaalniveau van de provin-

cie, schuilt een kanttekening.

Naarmate men meer op een gebied inzoomt ziet men

meer details. Zodra men met een gebied aan de slag

gaat, moet men op zoek naar de informatie die past

bij het schaalniveau waarop men op dat moment

werkt.

Op het gebied van cultuurhistorie bieden de

Cultuurhistorische Waardenkaarten op het niveau

van de regio een schat aan aanvullende informatie.

Voor het landschap in het noordelijk deel van de pro-

vincie biedt het rapport ‘Identiteit Noord-Holland

Noord’ meer gedetailleerd informatie.

De beleidsatlas is ingedeeld in een drietal catego-

rieën:

A Indelingskaarten.

B Provinciale beleidskaarten.

C Informatieve kaarten/rijksbeleid.

De eerste categorie brengt een onderverdeling aan in

landschapstypen en regio’s. Deze kaarten vormen de

onderlegger voor de uitwerking van het generieke

beleid (hoofdstuk 2) tot gebiedsspecifiek beleid, zoals

dat in het volgende hoofdstuk aan de orde komt:

A1 Landschapstypen.

A2 Regio’s.

De tweede categorie brengt het vastgestelde provin-

ciale beleid in beeld.

Deze categorie omvat de volgende kaarten:

B1 Kaart provinciale aandachtsgebieden.

B2 Kaart structuurlijnen.

B3 Kaart provinciaal beschermde gezichten en

archeologische vindplaatsen.

De kaart ‘Structuurlijnen’ is het resultaat van het in

kaart samenvoegen van informatie die al in de

Cultuurhistorische Regioprofielen en het Land-

schapskatern was opgenomen. Op deze kaart zijn de

structuurlijnen als aangeduid op de kaarten uit de

Cultuurhistorische Regioprofielen, aangevuld met lij-

nen volgend uit de tekst van de Cultuurhistorische

Regioprofielen en de tekst van het Landschapskatern

weergegeven. Bij kaart B3 wordt opgemerkt dat bij

planvorming archeologisch vooronderzoek altijd

nodig is. Raadpleeg voor afzonderlijk provinciaal

beschermde objecten de Cultuurhistorische Waarden-

kaart.

De derde categorie geeft ter informatie het rijksbeleid

weer. Deze kaarten zijn opgenomen als handreiking

voor de gebruiker, die daarmee al het beleid op

bovenlokaal schaalniveau op een rij krijgt. Dit betreft

een kaart met de rijksbeschermde gebieden, een kaart

waarop de Belvederegebieden weergegeven zijn en

gebieden die zijn geplaatst op de UNESCO

Werelderfgoedlijst dan wel op de nominatie staan op

die lijst te worden geplaatst en een kaart met de

Nationale Landschappen.

C1 Belvedere en UNESCO.

C2 Rijksbeschermde gezichten.

C3 Nationale landschappen.


Het Klimduin te Schoorl (archief Bosch Slabbers)


3.2 Landschapstypen

Onder landschapstypen worden gebieden verstaan

met overeenkomstige ruimtelijke kenmerken en

elementen. Elk landschapstype heeft haar eigen orde-

ningsprincipe en ontstaansgeschiedenis. Deze voor

elk landschapstype unieke combinatie heeft geleid tot

de totstandkoming van de ruimtelijke kenmerken.

Van elk landschapstype, zoals op kaart A1 aangege-

ven, wordt een korte kenschets gegeven.

3.2.1 Jonge duinlandschap

Dit is een direct aan zee gerelateerd, reliëfrijk zand-

landschap. Door wind en golfwerking heeft dit

gebied een dynamisch karakter. De duinen worden

gevormd door hoge, droge zandruggen, vaak

begroeid met helmgras. De kustlijn en de duinen

hebben een primaire functie als zeekering en als

natuurgebied.

Een deel van de duinen is van antropogene oor-

sprong. Zij zijn ontstaan door opstuiving voor een

door de mens gevormde zanddijk. Dit betreft de

duinen tussen Camperduin en Callantsoog, tussen

Callantsoog en Den Helder en tussen De Koog en

De Cocksdorp.

De binnenduinranden van de oude duingebieden

kennen een lange bewoningsgeschiedenis. In de

duinzoom liggen steden, dorpen, villaparken, land-

goederen, buitenplaatsen en gezondheidscentra.

Bij Egmond vormen de oude akkertjes die in de

duinen zijn uitgegraven (het zeedorpenlandschap)

een cultuurhistorische bijzonderheid.

Op Texel vormt de Slufter een unieke landschap-

pelijke structuur.

3.2.2 Strandwallen en -vlakten-

landschap

Dit landschap ligt direct achter de jonge duinen en

kent een bescheiden reliëf.

Het bestaat uit parallel aan de kust verlopende

stroken van hoger gelegen, droge en zandige stran-

dwallen (de oude duinen), van elkaar gescheiden

door lager gelegen, natte en venige strandvlakten. De

strandwallen behoren tot de eerste gebieden die in

Noord-Holland werden bewoond. Men vestigde zich

op de randen van deze hoge gronden en startte van-

daar uit de ontginning van het aangrenzende gebied.

Men combineerde akkers op de strandwallen

(geesten) met graslandgebruik in de lagere, vochtige

strandvlakten. Bij de ontginning van de strandvlak-

ten stuitte men op natuurlijke obstakels, als geulen,

kreken en stroomwallen. Met de verkaveling en de

waterhuishouding moest hier op worden ingespeeld.

Hiermee ontstond een onregelmatig verkavelings-

patroon

De strandwallen vormen langgerekte, vaak verdichte

zones met bos, landgoederen en buitenplaatsen en

stedelijke bebouwing. Ook de hoofdroutes volgen de

strandwallen. Vooral in het zuiden hebben veel afgra-

vingen plaatsgevonden en is een zanderijenland-

schap ontstaan, veelal begrensd door steilranden.

Deze gronden zijn veelal in gebruik voor bollenteelt

en tuinbouw. De strandvlakten zijn meer open

ruimten met groene randen en een nat karakter (als

gevolg van de veengrond met veenstromen, maar

ook als gevolg van kwel). In de voormalige binnen-

delta bij Heemskerk zijn in de strandvlakten geulen

en wallenpatronen herkenbaar. Delen van de strand-

vlakten zijn omgezet (dieper liggende zandlaag naar

oppervlakte gebracht), waarmee ze geschikt werden

voor de bollenteelt.


1. Landschapstypen(Bron: landschapsonderzoek, Buro Maas 1988)

A Indelingskaart


2. Regio’sA Indelingskaart


Weg in de Beemster



3.2.3 Keileemlandschap

De keileembulten van Texel en Wieringen zijn opdui-

kingen in de gestuwde pleistocene ondergrond. Deze

hoger gelegen gronden zijn al vroeg ontgonnen en

kennen een kleinschalige opbouw. Kenmerkend zijn

het glooiend reliëf, de onregelmatige wegstructuren

en verkavelingen, het kleinschalige, historische

karakter en de ruimtelijke verdichting. Ook kenmer-

kend zijn de tuunwallen (gestapelde grasplaggen),

die bij gebrek aan sloten de scheiding vormden tus-

sen de graslandpercelen.

Het keileemgebied van de Hooge Berg maakt deel uit

van het Waddeneiland Texel. Het keileemgebied van

Wieringen is in zijn geheel een voormalig eiland. Het

eilandkarakter is duidelijk herkenbaar:

n Door het contrast met het omringende natuur-

landschap (Texel) of het nieuwe land (Texel en

Wieringen).

n Doordat de randen als dijken (Wieringen) of steil-

randen markante begrenzingen vormen.

Op Wieringen vormt de oude wierdijk een cultuurhistorisch

unieke structuur. Op Texel en Wieringen vormen de tuunwal-

len een unieke structuur en op Texel zijn de schapenboeten en

drinkputten kenmerkende elementen.

3.2.4 Aandijkingenlandschap

Aandijkingen zijn aangeslibde zand- en slibplaten

langs de oorspronkelijke kustlijn, die vanaf de aan-

grenzende hogere gronden zijn ingedijkt en zo zijn

toegevoegd aan het land. Deze gebieden zijn als

geheel ingericht, vaak grootschalig, geometrisch en

open. De opeenvolgende aandijkingen zijn duidelijk

herkenbaar in het landschap. De oudste aandijkingen

liggen als schillen tegen het oude land aan, de latere

aandijkingen, zoals de Wieringermeer, hebben geen

duidelijke gerichtheid.

Aan de westzijde is er een contrastrijke overgang

naar de duinen. De dijken en hoofdwatergangen vor-

men een robuuste hoofdstructuur. Plaatselijk zijn er

sterke contrasten tussen de geometrische inrichting

en de natuurlijke kreekrestanten.

3.2.5 Droogmakerijenlandschap

Droogmakerijen worden gevormd door een droog-

gelegd binnenwater/meer, omsloten door een ring-

vaart en een ringdijk. Deze gebieden zijn als entiteit

drooggemaakt en ingericht, vaak grootschalig,

geometrisch en open. Ze worden gekenmerkt door

hun diepe ligging ten opzichte van het aanliggend

veenpolderlandschap/bovenland. Enig reliëf wordt

soms gevormd door de mee-ingepolderde stukken

veenland.

De verschillende droogmakerijen kennen alle hun

eigen kenmerkende interne structuur. Men herkent

de Beemster aan haar opbouw in volkomen vierkan-

ten, men herkent de Wijde Wormer aan haar spiegel-

symmetrische opbouw etc.

De droogmakerijen vormen door de mens gemaakte,

rationeel ingerichte landschappen, vaak met een

hoge cultuurhistorische waarde. De geometrische

verkavelings- en ontsluitingsstructuur en het functi-

onele watersysteem zijn nog altijd bepalend voor het

grondgebruik en de ruimtelijke ontwikkeling.

De ringdijken en ringvaarten laten de oorspronkelijke

natuurlijke meervorm zien en geven een fraai

contrast met de geometrisch indeling.

De indeling in volkomen vierkanten van de Beemster vormt een

unieke structuur. Deze wordt algemeen beschouwd als pronk-

stuk van de Hollandse renaissance en is opgenomen op de

Werelderfgoedlijst van de UNESCO.

Binnen de Beemster vormt de boerderij De Eenhoorn, met heer-

schapskamer, een uniek element.

Binnen de Haarlemmermeer vormt het gemaal van Cruquius,

als zijnde één van de drie stoomgemalen die het mogelijk maak-

ten dit enorme binnenmeer droog te leggen, een uniek element.

3.2.6 Stuwwallenlandschap

De Gooise stuwwal vormt de oostelijke hoge rand

van de provincie. Dit landschapstype bestaat uit

hogere zandgronden met afwisselend bos en heide,

en een gedifferentieerde overgangszone naar de aan-

liggende veengebieden en het Gooimeer. Het gebied

is uitgesproken rijk aan reliëf.

Het Gooi is vanouds een aantrekkelijk woongebied.

Op de hogere gronden liggen kernen als Bussum,

Blaricum, Hilversum en Huizen. Dit waren van oor-

sprong brinkdorpen met een radiale structuur. Rond

de dorpen kwamen omvangrijke akkercomplexen tot

stand (engen). De graslanden (meenten) lagen op

grotere afstand in de lage delen. De heidevelden

dienden voor het weiden van schapen, die iedere

avond op stal werden gezet en die de mest leverden

voor de akkers. Door het steeds weer opbrengen van

deze mest, vermengd werd met strooisel van de hei,

werden de engen opgehoogd en verkregen zij hun

karakteristieke bolle vorm. Plaatselijk zijn nog eng-

restanten herkenbaar.

In de 17e en 18e eeuw hebben zich op de hogere gron-

den landgoederen en buitenplaatsen ontwikkeld, zoals

Gooilust. Aan het eind van de negentiende eeuw en

het begin van de twintigste eeuw hebben zich bij de

kernen uitgestrekte villagebieden ontwikkeld, soms

door verkaveling van oudere landgoederen.

Aan het verblijf temidden van de bossen en heid-

eterreinen werd een heilzame werking toegedacht. In

het Gooi ontstonden herstellingsoorden en sanatoria.

Het sanatorium Zonnestraal (architect Jan Duiker)

vormt hiervan, als exponent van de Nieuwe Zakelijk-

heid, een architectonisch uniek voorbeeld. In de

Gooizoom zijn gronden afgezand ten behoeve van de

uitbreiding van de Amsterdams grachtengordel. Dit

heeft geleid tot het ontstaan van de buitenplaatszone

van ‘s-Graveland. Dit vormt een gaaf historisch-land-

schappelijk ensemble van lanen, bossen, parken,

landhuizen, zichtassen en zanderijvaarten.

3.2.7 Oude zeekleilandschap

In het pleistoceen bestonden grote delen van Noord-

Holland uit wadvlakten, doorsneden door kreken.

Na de laatste IJstijd ontwikkelde zich op deze klei-

bodem een veenkussen.In de 9e en 8e eeuw voor

Christus woonde men in dit gebied, dat regelmatig

te kampen heeft met wateroverlast, op terpen. Om

het water buiten te sluiten werd het gebied in de 11e

en 12e eeuw omdijkt. Aan het begin van de 13e eeuw

is de dijkring gesloten. Nog altijd vormt de Westfriese

Omringdijk de markante begrenzing van het oude

zeekleigebied.

Nadien is het veen, door klink en oxidatie, weer ver-

dwenen waardoor het onderliggende landschap weer

aan de oppervlakte kwam. De voormalige kreken

laten zich nu herkennen als relatief hoog gelegen

stroomruggen. De voormalige wadvlakten vormen

nu de laag gelegen en overwegend open kommen.

Met het inklinken, of zelfs verdwijnen, van het veen

kwamen ook de oude huisterpen weer aan de opper-


Oude zeekleilandschap van West-Friesland


Kennemerland: strandvlakte



vlakte. Doordat het gebied is ontgonnen als veenge-

bied, kent het ook de ruimtelijke karakteristieken van

een veengebied, met langgerekte lintdorpen, een

regelmatige, opstrekkende verkaveling en veel sloten,

vaarten en tochten om het water af te voeren/op te

slaan. Door herverkaveling is de oorspronkelijke struc-

tuur van het landschap plaatselijk ingrijpend veran-

derd en is een veel grootschaliger structuur ontstaan.

3.2.8 Veenpolderlandschap

De veenpolders bestaan uit onvergraven veen dat

overwegend in gebruik is als grasland. De veenge-

bieden kennen een vlakke ligging en een zeer open

karakter. Hierbinnen vormen de lange bebouwing-

slinten belangrijke ruimtevormende elementen.

De ontginningswijze van de veengebieden wordt

veelal gekenmerkt door een lange ontginningsas

langs een natuurlijk of gegraven water langs een

weg. Loodrecht op de ontginningsas zijn evenwijdig

sloten gegraven, waarmee een strookvormig ver-

kavelingspatroon is ontstaan. De bewoning en

bebouwing is gesitueerd langs de ontginningsas,

waardoor langgerekte streekdorpen zijn ontstaan.

Veel huizen zijn gebouwd van hout. Klei was weinig

voorhanden en hout verzakte minder snel op de

drassige bodem dan steen.

Op deze algemene ontginningswijze zijn talrijke vari-

anten. Het verkavelingspatroon varieert van zeer regel-

matig tot zeer onregelmatig terwijl meestal ook is inge-

speeld op specifieke omstandigheden ter plaatse, zoals

de aanwezigheid van veenstromen en meren. Daarbij

is er onderscheid in de mate van waterrijkdom.

De meeste veenpolders zijn aanvankelijk ingericht als

vaarpolders, waarbij de landbouwgronden alleen

over het water bereikbaar waren. Na een ingrijpende

herinrichting zijn vrijwel alle gronden over de weg

ontsloten. In Waterland komen nog waterrijke vaar-

polders voor. Dit vormen de meest water- en natuur-

rijke veengebieden met een deels gave historische

verkaveling en open karakter.

3.2.9 Veenrivierenlandschap

Landschap als het veenpolderlandschap, maar door-

sneden door veenrivieren.

Langs deze veenrivieren zijn meer zandige oever-

wallen afgezet. Aangrenzend liggen kommen met

klei- en veengronden. De kommen manifesteren zich

nog altijd als open grasland, de smalle oeverwallen

zijn sterk verdicht. De veenrivieren vormen lange tijd

de belangrijke vervoersaders. Van oudsher hebben de

meeste ontwikkelingen zich op de zandige oevers

geconcentreerd. Door de goede bereikbaarheid,

grondslag en de nabijheid van Amsterdam hebben

zich langs deze rivieren landgoederen ontwikkeld die

bijvoorbeeld de Amstel en de Vecht een bijzondere

allure geven. De Vecht maakt deel uit van de Nieuwe

Hollandse Waterlinie. Langs de rivier liggen diverse

forten die de droge ‘accessen’ vanuit het Gooi

moesten verdedigen. Aan de veenrivieren hebben

zich steden en plaatsen ontwikkeld als Amsterdam,

Abcoude, Ouderkerk aan de Amstel, Weesp en Muiden.

3.2.10 Zee

Noord-Holland wordt aan drie zijden door zee

omgeven:

n De weidse Noordzee, tevens belangrijke schakel

in de internationale vogeltrek.

n De dynamische Waddenzee, tevens kraamkamer

van tal van waterdieren en foerageergebied voor

tal van vogels, rustplaats in de vogeltrek.

n De voormalige Zuiderzee, van zee getransfor-

meerd tot binnenmeer en het grootste zoetwater-

bekken van Nederland.

De zee vormt één van de meest identiteitsbepalende

landschapstypen van Noord-Holland.

3.2.11 Kernen

De weergegeven kernen zijn vooral de grotere steden

en dienen ter oriëntatie. Het ligt als een patroon over

de onderliggende landschapstypen, soms subtiel

ingeweven, maar veelal met een nieuwe structuur het

onderliggende landschap dominerend. De abiotische

ondergrond en de natuurlijke processen zijn aange-

past aan het stedelijke grondgebruik en het gebied

kent zijn eigen dynamiek.

3.3 Regio’s

Onder regio’s worden gebieden begrepen met een

ruimtelijke en/of historische samenhang en verbonden-

heid. Een regio omvat één of meerdere land-

schapstypen. Bij de indeling van de regio’s is zoveel

mogelijk aangesloten op de indeling zoals die is

gehanteerd bij de Cultuurhistorische Waardenkaart

Noord-Holland.

Daarbij is per deelgebied van de CHW-kaart een toe-

lichtend katern verschenen.

Door met de regio’s op deze indeling aan te sluiten

kan, bij de uitwerking van plannen, de benodigde ver-

diepende informatie eenvoudig worden achterhaald.

De regio’s zijn weergegeven op kaart A2, pag. 45.

3.3.1 Texel

Eiland omgeven door Noord- en Waddenzee. In de

luwte van een keileemopduiking (de Hooge Berg) in

zee is een duinenrij gevormd. Deze is met de aanleg

van een zanddijk met een kleinere, meer noordelijk

gelegen eilandkern (Eijerland), verbonden. Vervolgens

zijn de kwelders, die aan de wadzijde zijn opslibd,

ingepolderd (Prins Hendrikpolder, polder Eijerland).

Landschapstypen:

n Keileemopduiking.

n Strand en duinen.

n Aandijkingen.

n Zee.


De vuurtoren van Texel



3.3.2 Wieringen en Wieringermeer

Deze regio bestaat uit het voormalige Zuiderzee-

eiland Wieringen en de polder Wieringermeer.

Wieringen vormde een keileemopduiking in de

Zuiderzee. Met de drooglegging van het Wieringer-

meer, de eerste Zuiderzeepolder, is het eiland bij het

vasteland gevoegd.

Landschapstypen:

n Keileemopduiking.

n Aandijkingen.

3.3.3 Kop van Noord-Holland

De Kop van Noord-Holland omvat een opeenvol-

gende reeks van planmatige aandijkingen achter een

smalle, kunstmatig gesloten duinenrij (Kustzone,

Zijpe, Polder ’t Koegras, Anna Paulownapolder,

Wieringerwaard).

De kust tot aan het Camperduin bij Schoorl behoort

vanouds tot de Hollandse kustboog. Het Camperduin

vormde het eindpunt van deze nagenoeg gesloten dui-

nenreeks. Vanaf het Camperduin ging de gesloten dui-

nenrij over in een reeks van waddeneilanden.

Callantsoog en Den Helder (Huijsduinen) zijn van oor-

sprong eilanden. Tussen deze eilanden zijn zanddijken

en zeedijken (Hondsbossche zeewering) aangelegd.

De zanddijken hebben inmiddels een meer natuurlijk

aanzien verkregen, in een enkel geval heeft zich voor

de zanddijk een nieuwe duinenrij ontwikkeld, maar

nog altijd wordt het noordelijk deel gevormd door een

smalle en uiterst steile duinenrij, die messcherp over-

gaat in het achterliggend polderland.

Na de aanleg van de zanddijken konden de achter-

gelegen platen (slikken en schorren) worden aan-

gedijkt en ingericht. Deze aandijkingen hebben ieder

hun eigen maat en structuur.

Landschapstypen:

n Strand en duinen.

n Aandijkingen.

3.3.4 West-Friesland

Oud zeekleigebied, waarop veen tot ontwikkeling

was gekomen, begrensd door de markante Westfriese

omringdijk. Met het agrarische gebruik is de oor-

spronkelijke veenlaag, die tot 4 meter dik is geweest,

door inklinking en oxidatie verdwenen, waarna de

oorspronkelijke ondergrond en de oude huisterpen

weer aan de oppervlakte kwamen.

De Omringdijk vormt de samenbindende contour.

Nog altijd liggen de stedelijke kernen hoofdzakelijk

aan de rand van West-Friesland, bij de Omringdijk.

De groei van deze steden is mede te danken aan hun

ligging aan de Omringdijk, waardoor ze relatief goed

met elkaar waren verbonden.

Binnen de regio West-Friesland, een schaalniveau

lager, is sprake van verscheidenheid. Binnen West-

Friesland is in de hoger gelegen kreekruggen, de loop

van voormalige zeearmen nog herkenbaar. De Kromme

Leek herinnert aan de tijd dat dit gebied bedekt was

met veen.

Aanzienlijke delen van West-Friesland zijn in de periode

na de oorlog omgezet van een vaarverkaveling in een

rijverkaveling (Geestmerambacht).

Landschaptypen:

n Oude zeekleipolders.

n Droogmakerijen.

n Aandijkingen.

3.3.5 Noord-Holland midden

De oorsprong van deze regio wordt gevormd door

een dik veenkussen, dat zich heeft gevormd op een

ondergrond van kleiige slikken en schorren.

De meren (Purmeer, Schermeer, Beemster en

Wormeer) zijn opengewaaide veenrivieren, die door

de getijdenwerking en stormvloeden steeds verder

uitwaaiden. De overheersende windrichting is nog

herkenbaar in de richting van de huidige droogma-

kerijen, namelijk zuidwest naar noordoost. Deze zijn

in de zeventiende eeuw drooggemaakt. De veelal

diepe en stelselmatig ingedeelde droogmakerijen

worden omspoeld door waterrijk bovenland.

Droogmakerijen en bovenland kennen een ruimtelijke

samenhang die te typeren is als ‘mal en contramal’.

Landschapstypen:

n Veenpolders.

n Droogmakerijen.

n Oude zeekleipolders (Marken).


3.3.6 Oude IJ

Dit gebied valt deels samen met het Oer-IJ, het gebied

waar vroeger de binnendelta van de Rijn lag. Deze

binnendelta was al in de IJzertijd dicht bevolkt. Hier

ligt nog steeds een groot aantal archeologisch

waardevolle terreinen. Echter, het Oer-IJ strekt zich

over een groter gebied uit en is als ruimtelijke een-

heid niet meer bepalend.

Het oude IJ vormde een groot binnenmeer direct ach-

ter de kust. Het vormde als het ware een uitloper van

de Zuiderzee naar de kust. Met de aanleg van het

Noordzeekanaal is het oude IJ ingepolderd (1865-

1876). De aanleg van dit kanaal werd gefinancierd

vanuit de opbrengsten van de nieuwe polders.

Met de uitbreidingen van Amsterdam, de aanleg van

snelwegen en spoorlijnen en meer recent de aanleg

van havens is het gebied getransformeerd van open

polders tot een sterk versneden en gefragmenteerd

stadslandschap.

Landschaptypen:

n Droogmakerijen.

n Veenpolders.

n Strandwallen en –vlakten.

3.3.7 Kennemerland

Dit gebied wordt gekenmerkt door een breed duin-

gebied, met daarachter een brede zone van stran-

dwallen en -vlakten, waarbij in de strandvlakten

droogmakerijen zijn ontstaan.

De strandwallen vormen oude duinen, die door ero-

sie, afzanding en occupatie sterk zijn afgevlakt. De

huidige ‘jonge’ duinen vormen de primaire zeewering.

De parallelle ordening van hoger gelegen, zandige

strandwallen, van elkaar gescheiden door lage, natte

venige strandvlakten is nog in het landschap herken-

baar. Niet alle wallen lopen parallel aan de kust. Bij

Bergen is sprake van haakwallen, wallen die haaks op

de kust door een vroegere zeearm ontstaan zijn.

De beschutte ligging ten opzichte van zee en wind en

de aanwezigheid van een stevige, zandige onder-

grond maakt de binnenduinrand van oudsher tot een

Haarlemmermeerpolder



geliefde vestigingsplaats. Langs grote delen van de

binnenduinrand zijn eerst kastelen/versterkte hui-

zen, later landgoederen en buitenplaatsen en weer

later grote villagebieden tot ontwikkeling gekomen.

In de duinzoom werd zand gewonnen, voornamelijk

voor woningbouw op minder geschikte grondslag.

De zanderijvaarten vormen nog altijd kenmerkende

structuren.

Landschapstypen:

n Strand en duinen.

n Strandwallen en -vlakten.

n Droogmakerijen.

3.3.8 Jonge droogmakerijen

Nagenoeg geheel in de 19e eeuw drooggemalen

binnenwater. Omvangrijke ontwikkelingen in het

kader van (internationale) handel en verkeer bepalen

in belangrijke mate het beeld. Binnen deze regio is

vooral het stedelijk netwerk beeldbepalend en stu-

rend voor de ruimtelijke ontwikkeling. Van de histo-

rische landschapsstructuur zijn nog wel elementen

en patronen herkenbaar. De ringvaart van de

Haarlemmermeer is een belangrijk structurerend ele-

ment. De continuïteit van de ringvaart en het contrast

tussen de droogmakerij en het omliggende oude land

zijn belangrijke kenmerken. Verder is het orthogonale

verkavelingspatroon nog duidelijk zichtbaar, deels

ook in de verstedelijkte gebieden.

Tot slot vormt de Stelling van Amsterdam, met for-

ten met elkaar verbonden door de Geniedijk, een bij-

zonder element. De diagonale ligging vormt een mar-

kante afwijking van de strikte ordening.

Landschapstypen:

n Droogmakerijen.

n Veenpolders.

3.3.9 Stromenland, tussen Vecht en

Amstel

Landschap ontstaan als veenkussens, omgeven door

veenrivieren. Op de zandige oevers van deze veen-

rivieren ligt de oorsprong van veel kernen. Aan de

oevers van deze rivieren liggen landgoederen en

buitenplaatsen. Als vervoersader en vestigingsplaats

vormen deze rivieren de ruggengraat in een veelal

open landschap.

Landschaptype:

n Veenrivierenlandschap.

3.3.10 Gooi en plassen

Het Gooi ligt op een stuwwal vanwaar de wegzijging

als kwel omhoog komt in de lager gelegen plassen-

reeks. Op de overgang tussen nat en droog hebben

zich landgoederen ontwikkeld. De stuwwal,

bestaande uit zand, grind en keileem, is in de saale-

ijstijd (ca 100.000 v. Chr.) ontstaan. Na de laatste ijstijd

heeft zich aan de voet van de stuwwal een laagveen-

moeras ontwikkeld. Door kweldruk en turfwinning

zijn hierin plassen ontstaan.

Landschapstypen:

n Gooise Stuwwal.

n Veenpolders.

n Droogmakerijen.

3.3.11 Zee

Noordzee en Waddenzee vormen eindeloze water-

vlakten waar de elementen vrij spel hebben. De

getijdendynamiek, erosie en sedimentatie en wind-

werking zijn nog steeds als landschapsvormende fac-

toren werkzaam en ervaarbaar, waardoor dit land-

schapstype bij uitstek als natuurlandschap ervaren

wordt.

Het IJsselmeergebied bestaat uit verschillende water-

compartimenten: het IJsselmeer, het Markermeer

(inclusief Gouwzee en IJmeer), het Gooimeer en de

overige randmeren.

De Afsluitdijk en de Houtribdijk zijn belangrijke

waterkeringen en markante elementen in dit zee-

landschap. De grens met het land wordt gevormd

door de oude zeedijk, die nog steeds een water-

kerende functie heeft. Aan de dijk liggen oude

vissersdorpen en handelsstadjes, als kralen aan een

snoer.

1. Prioritaire provinciale aandachtsgebieden(Bron: Cultuurhistorische regioprofielen, Provincie Noord-Holland 2003)

B Provinciaal beleid


Deze kaart is een verduidelijking van de tekst,de tekst is leidend.


3.4 Prioritaire provincialeaandachtsgebieden

In 2.3 is aangegeven dat het behoud, versterken en

ontwikkelen van de leesbaarheid van het landschap

een belangrijk uitgangspunt is. Dit is één van de

mogelijkheden om concreet uitwerking te geven aan

de centrale doelstelling ‘behoud door ontwikkeling’.

Vanuit de waterstaatkundige geschiedenis, de ont-

ginnings- en bewoningsgeschiedenis, de industriali-

satiegeschiedenis en de militair-strategische geschie-

denis is een tiental prioritaire aandachtsgebieden

geselecteerd.

In de Cultuurhistorische Regioprofielen waren deze

gebieden cultuurhistorische basisstructuren genoemd.

In deze gebieden is de cultuurhistorische betekenis

dermate zwaarwegend dat actief wordt gestreefd

naar het versterken van de cultuurhistorische com-

ponent.

Dit betreft de volgende tien gebieden:

1 Texel, pleistocene deel.

2 Wieringermeer.

3 Westfriese Omringdijk.

4 Groetpolder, De Gouw.

5 Schermer-Beemster-Eilandspolder, Starnmeer en

Kamerhop.

6 Belvederegebied Waterland (veenweiden met de

daarbinnen gelegen kleine droogmakerijen plus

Marken).

7 Oer-IJ-gebied.

8 Stelling van Amsterdam.

9 Noordzeekanaal, spoorlijn Amsterdam-Haarlem

en Zaanmond.

10 Kennemerzoom.

De prioritaire provinciale aandachtsgebieden zijn

weergegeven op kaart B1, pag. 46.

Bij de aandachtsgebieden 4, 6, 7, 8 en 9 heeft de

Provincie zelf het voornemen om projecten te initiëren

waarbij de cultuurhistorie een belangrijke rol speelt.

Bij de projecten 1, 2, 3, 5 en 10 wil de Provincie deel-

nemen aan projecten met een belangrijke cultuur-

historische component, geïnitieerd door derden.

Hieronder wordt de beleidsopgave voor de priori-

taire provinciale aandachtsgebieden toegelicht. Bij de

behandeling van de regio’s (H4) wordt onder de

betreffende regio’s het specifieke beleid verder uit-

gewerkt.

3.4.1 Texel, pleistocene deel

Het pleistocene deel van Texel kent een bewonings-

geschiedenis die teruggaat tot 12.000 voor Christus.

Uit de periode van de bronstijd tot aan de late

middeleeuwen zijn veel sporen van bewoning en

exploitatie bewaard gebleven. Deze geschiedenis is

niet alleen in de bodem bewaard gebleven, ook in het

huidige landschap is nog veel van de toenmalige

structuren herkenbaar zoals de onregelmatige weg-

structuren, oude verkavelingen, tuunwallen en de

ringvormige structuur van Den Burg. Texel heeft een

belangrijke rol gespeeld in de maritieme geschiede-

nis van Noord-Holland. In de 18e eeuw ontwikkelde

het eiland zich tot haven (De Rede van Texel) van de

internationale vloothandel. Het havendorp van

Oudeschild, de Schans bij Oudeschild en de wezen-

putten herinneren aan deze periode.

Getracht moet worden deze waardevolle elementen

te benutten, zodat bezoekers en bewoners van Texel

ook daadwerkelijk kennis van het erfgoed kunnen

nemen. Samen met het internationale project Lancewad

moet worden gewerkt aan het beter tot uitdrukking

laten komen van de cultuurhistorie van Texel en aan

het beter benutten van de recreatief toeristische

mogelijkheden die deze biedt.

3.4.2 Wieringermeer

Dit gebied wordt bewoond vanaf 2600 voor Christus.

Keer op keer werden de bewoners door het wassende

water verdreven, totdat in 1930 het gebied werd

omdijkt en drooggemalen.

Deze polder is geheel op de tekentafel ontworpen.

De identiteit van de polder wordt bepaald door de

cultuurhistorische lijnen in het landschap die nog

‘jong en gaaf’ zijn.

In de bodem van de polder zijn nog elementen en

structuren aanwezig die herinneren aan vroegere

bewoning en de strijd tegen het water.

2. StructuurlijnenB Provinciaal beleid

Deze kaart is een verduidelijking van de tekst,de tekst is leidend.



3. Provinciaal beschermde gebieden(Bron: Provincie Noord-Holland)

B Provinciaal beleid

Deze kaart is een verduidelijking van de tekst,de tekst is leidend.Archeologisch vooronderzoek is altijd nodig bijplanontwikkeling. Raadpleeg voorafzonderlijke provinciaal beschermde objectende CHW-kaart.

In de toekomst kunnen meer dijken op deprovinciale monumentenlijst geplaatst worden


3.4.3 Westfriese Omringdijk

De Westfriese Omringdijk is van grote cultuurhisto-

rische waarde. Het is de enige ringdijk in Noord-

Holland die nog vrijwel geheel intact is.

Het beleid van de Provincie Noord-Holland is er op

gericht de dijk zoveel als mogelijk te behouden. De

Westfriese Omringdijk is in zijn geheel een provinciaal

monument en de provinciale monumentenverorde-

ning is op deze dijk van toepassing. Aangezien er

mensen aan de dijk wonen en er verkeer over gaat

moeten af en toe voorzieningen aan de dijk worden

aangebracht. Dit dient op de voor de dijk minst scha-

delijke manier te gebeuren.

3.4.4 Groetpolder en De Gouw

Dit betreft de bescherming van de sporen van vroege

(neolithicum) menselijk aanwezigheid. Deze sporen

(Enkelgrafcultuur, Trechterbekercultuur) zijn zeer

kwetsbaar. Het normale huidige agrarische gebruik

tast dit erfgoed beetje bij beetje aan. De Provincie

Noord-Holland heeft, samen met de Rijksdienst voor

Oudheidkundig Bodemonderzoek en het Gewest

Kop van Noord-Holland, een project gestart dat moet

leiden tot een duurzaam behoud van deze vind-

plaatsen.

Doelstelling is om, analoog aan het agrarisch natuur-

beheer, op cultuurhistorisch waardevolle terreinen

tot een op het cultuurbehoud toegesneden agrarisch

beheer te komen.

3.4.5 Schermer, Beemster, Eilandspolder,

Starnmeer en Kamerhop

Het landschap van de Schermer, de Beemster, de

Eilandspolder, Starnmeer en Kamerhop toont de

opeenvolgende stadia van de wijze waarop het land

werd ontgonnen, bedijkt en ingepolderd en hoe men

Zuiderzeedijk



omging met het alom aanwezige water. De cultuur-

historische waarden zijn hier talrijk en veelzijdig.

In de Eilandspolder en de Polder Mijzen treft men

een staalkaart aan middeleeuwse veenontginningen:

in de westelijke Eilandspolder een onregelmatige

blokverkaveling, in de oostelijke Eilandspolder een

regelmatige strokenverkaveling en in de Polder

Mijzen een onregelmatige strokenverkaveling. Elk

verkavelingspatroon vertelt zijn verhaal in de

geschiedenis van het landschap. In dit landschap

bevinden zich langgerekte lintdorpen met veel

monumenten en andere karakteristieke bebouwing.

De Schermer en de Beemster zijn in de zeventiende

eeuw drooggemalen en met een geometrische preci-

sie ingericht. Hierbij is een fraai contrast ontstaan met

het omliggend ruige veengebied. Rond de

Schermerringdijk staan nog veel molens en zijn

molenplaatsen bewaard gebleven als bijzonder land-

schapselement met in de bodem archeologische spo-

ren. Verborgen en geheimzinnig liggen in de bodem

van het veengebied de resten van verdwenen neder-

zettingen.

In het veenweidegebied staat de landbouw onder

druk. Een ander waterbeheer en een centrale rol voor

natuurontwikkeling leiden tot een veranderend land-

schapsbeeld en bedreigen de archeologische resten.

Cultuurhistorie is bij uitstek het aangrijpingspunt

voor veranderingen in het beheer van het landschap.

De archeologische resten moeten worden veilig-

gesteld door een daarop afgestemd waterpeilbeheer.

De historische verkaveling en de openheid moeten

worden behouden en versterkt. De heldere ruimte-

lijke structuur van de droogmakerijen moet in stand

worden gehouden en waar mogelijk worden ver-

sterkt.

3.4.6 Belvederegebied Waterland

Het prachtige open landschap van Waterland met

zijn verkavelingspatroon, dijken, waterlopen en

karakteristieke lintdorpen met hun historische

bebouwing, toont een gaaf en samenhangend beeld

van de ontginnings- en bewoningsgeschiedenis.

Het landschap van Waterland is het toppunt van een

cultuurlandschap, door boeren gebouwd. Het gebied

is onderdeel van het nationaal landschap Laag

Holland. De samenwerkende partijen, waaronder de

Provincie, streven naar behoud en versterking van

het cultuurhistorische (ook archeologische) waarde-

volle landschap. Het open en groene karakter is zeer

kenmerkend.

3.4.7 Oer-IJ-gebied

In het Oer-IJ-gebied ligt een aantal archeologisch

waardevolle terreinen. De meeste daarvan dateren

uit de Late IJzertijd, de Romeinse tijd en de vroege

middeleeuwen en bevatten bewoningsrestanten van

de Friese stammen die het kustgebied tussen de

Oude Rijn en noordelijk Duitsland bevolkten.

Veel nederzettingen zijn of worden bedreigd, onder

meer door agrarische grondbewerking. Evenals in de

Groetpolder is de Provincie in dit gebied een project

voor behoud en beheer van archeologische vind-

plaatsen gestart en wordt gezocht naar vormen van

agrarisch cultuurbeheer.


Om Amsterdam te beschermen tegen mogelijke aan-

vallen werd in de periode tussen 1874 en 1920 een

nieuwe verdedigingslinie rondom de stad aangelegd:

de Stelling van Amsterdam. Deze bestaat uit een

grote kring van forten, batterijen, verbindende dijken,

inundatiegebieden en andere militaire werken

rondom de hoofdstad.

De Stelling is de opvolger van een oudere kring van

forten (de Oude Stelling) die niet meer aan de mili-

taire eisen van de 19e eeuw voldeed.

Op 4 juli 2005 hebben Provinciale Staten het gebieds-

programma Stelling van Amsterdam vastgesteld. Het

gebiedsprogramma is een uitwerking van het Streekplan

Noord-Holland Zuid waarin de Stelling van Amsterdam

als een van de negen prioritaire projecten voor de

komende jaren is benoemd. In het gebiedsprogramma

wordt het beleid voor de Stelling van Amsterdam

omschreven evenals de beoogde uitvoering.


Het gebiedsprogramma geeft aan dat de Provincie

Noord-Holland de Stellingzone als ruimtelijke eenheid

wil behouden en wil ontwikkelen tot een aantrekke-

lijke pleisterplaats voor de stad. De strategie is daarbij

gericht op versterking van de cultuurhistorische patro-

nen en objecten door een (bescheiden) toevoeging van

nieuwe functies en landschapselementen. Ook klein-

schalige stedelijke functies, zoals maatschappelijke en

culturele voorzieningen en woon/ werkmilieus in zeer

lage dichtheden, kunnen hierbinnen een plek krijgen.

In de hele Stellingzone is in principe ruimte voor 2.000

hectare (natte) natuur, 250 hectare nieuwe boszones en

150 hectare stedelijk programma.

Voor de Stellingzone geldt in principe het beleid voor

de Belvederegebieden (Nota Belvedere, 1999):

behoud door ontwikkeling. Daarnaast gelden twee

op de Stellingzone toegesneden beleidslijnen:

1 Behoud van de ruimtelijke samenhang tussen de

verschillende (deels beschermde) onderdelen:

hoofdverdedigingslijn, fortterreinen, kringen-

wetboerderijen, inundatiewerken en delen van de

inundatiegebieden).

2 Versterken van de herkenbaarheid en de gebruiks-

waarden van het monument, zoals:

n Een blauwgroene inrichting als accentuering

van hoofdverdedigingslijn en accessen.

n Verbetering van bestaande en aanleg van

nieuwe recreatieve routes.

n Herbestemmen forten en bijgebouwen die bij-

dragen aan publieke toegankelijkheid.

1) Een veldeenheid is een beoogde kleine ruimtelijke toevoeging op het

snijvlak van een schootsveld rondom een fort waarmee de schootsvelden

kunnen worden gemarkeerd. Zo’n veldeenheid kan bijvoorbeeld een rode

bestemming krijgen. Te denken valt hierbij aan een toeristische functie als

een verblijfsruimte of bijvoorbeeld een camping.

De Geniedijk bij fort Aalsmeer



n Nieuwe – veelal rode – bestemmingen op

nieuw aan te leggen veldeenheden1).

n Activiteiten in het kader van verbrede land-

bouw.

Naast het Streekplan Noord-Holland Zuid zijn voor

de Stelling van Amsterdam twee andere Streek-

plannen relevant: het Ontwikkelingsbeeld Noord-

Holland Noord (zeer beperkt) en het Streekplan

Utrecht. In totaal zijn er binnen de Stelling van

Amsterdam circa 110 vigerende bestemmingsplan-

nen, waarvan circa 80 binnen de provincie Noord-

Holland en ruim 30 op het grondgebied van de pro-

vincie Utrecht.

3.4.9 Kanaalzone

De kanaalzone kent drie parallelle vervoersassen, alle

georiënteerd op Amsterdam: het Noordzeekanaal

(1876), de spoorlijn Amsterdam-Haarlem (1839) en de

Trekvaart (1652). Deze trekvaart en spoorlijn zijn in

Nederland de oudste in hun soort. Het Noordzee-

kanaal, met de doorsnijding van de duinenrij, de aan-

leg van de sluizen, de drooglegging van het IJ en de

bijbehorende verdedigingswerken van de Stelling

van Amsterdam vormen een structuur waaraan de

industrialisatiegeschiedenis van Noord-Holland

prachtig is af te lezen.

Het Noordzeekanaal en de spoorlijn zijn dynamische

vervoersassen die permanent nieuwe investeringen

aantrekken. De historische investeringen horen,

samen met de vervoersassen waarlangs ze zijn

gedaan, tot het industrieel erfgoed. Dit erfgoed ver-

haalt over het werk van onze voorouders en draagt

bij aan de identiteit en daarmee aan de leefbaarheid

van het gebied.

Kern van de culturele verbindingszone Noordzee-

kanaalgebied is het hergebruiken en toeristisch recre-

atief ontsluiten van in onbruik geraakte industrieel

erfgoedcomplexen langs het Noordzeekanaal, de

Zaan en de spoorlijn Amsterdam-Haarlem.

Binnen de Noordzeekanaalzone zijn acht industriële

erfgoedcomplexen benoemd die voor herbestem-

ming in aanmerking komen. (zie kaart B1, pag. 46)

3.4.10 Kennemerzoom

De Kennemerzoom is een in Nederland uniek land-

schap dat zich kenmerkt door de hoge kwaliteit van

de architectuur en de aantrekkelijkheid van het land-

schap in de kuststreek. De villaparken, buitenplaatsen

en zorgcomplexen in het groen, afgewisseld met

open weilanden, bepalen het aanzicht van dit groene

weeldelandschap. Bebouwing en bebossing liggen

vanouds op de strandwallen, terwijl de strandvlakten

lange tijd onbebouwd zijn gebleven en dit deels nog zijn.

Naast de noord-zuid verlopende structuren, bepaald

door de verschillen in de ondergrond, zijn de oost-

west verlopende vaarten en wegen kenmerkend voor

dit gebied. Het mozaïek van het landschap heeft een

kenmerkende maat die bepalend is voor de identiteit

van deze regio. In de bodem van de strandwallen lig-

gen archeologische vindplaatsen die getuigen van

vroege bewoning.

De Kennemerzoom is een hoogwaardig landschap

waarin geen grootschalig bouwprogramma past.

De ruimtelijke kwaliteit moet worden versterkt door

in kleinschalige plannen ruim aandacht te geven aan

vormgeving van architectuur, stedenbouw en land-

schapsarchitectuur.

3.5 Structuurlijnen

In het beleid ten aanzien van landschap en cultuur-

historie neemt het begrip ‘structuur’ een centrale

plaats in. Van Dale omschrijft het begrip ‘structuur’

als ‘de wijze van opbouw van een samengesteld

geheel’. Het begrip structuur speelt zich af op ver-

schillende schaalniveaus:

n Een gebied is een geheel samengesteld uit steden,

lintdorpen, wegen, waterlopen, dijken, verkave-

lingen en beplantingen.

n Een lintdorp is een geheel dat is samengesteld uit

een weg met bermen, een wetering en gebouwen.

n Een gebouw is een geheel dat is samengesteld uit

muren, ramen en een dak.

n Een raam is samengesteld uit een kozijn, roeden

en beslag.


Naarmate men verder inzoomt op een structuur ziet

men meer details.

Het provinciaal beleid richt zich met name op het

behoud en de ontwikkeling van de grotere structuren,

maar verwacht van gemeenten en andere betrokkenen

dat zij bij de uitwerking van het beleid dusdanig op

deelgebieden inzoomen dat daarbij ook de aandacht

voor de details ruimschoots aan bod komt. Want het

zijn de details die de rijkdom van het landschap

bepalen, die het landschap extra interessant maken,

die vaak de anekdotes achter het landschap onthullen.

De structuurlijnen zijn weergegeven op kaart B2,

pag. 48. Deze kaart geeft de grotere structuurlijnen

weer. Alle structuurlijnen die benoemd zijn in de

‘cultuurhistorische regioprofielen’ zijn hierin opge-

nomen. Deze zijn aangevuld met structuurlijnen die

volgen uit het landschapsbeleid. Vrijwel altijd wer-

den deze lijnen in de cultuurhistorische regioprofielen

al in meer algemene zin beschreven.

Deze lijnen vormen de ruggengraat van het land-

schap van Noord-Holland.

Met de nieuwe ontwikkelingen moeten deze

structuurlijnen tenminste worden behouden en bij

voorkeur worden versterkt. Door met de nieuwe ont-

wikkelingen aan te sluiten op de historische structuur-

lijnen krijgen deze een hernieuwde betekenis en

daarmee een vernieuwde zeggingskracht. De beleids-

regels ten aanzien van de structuurlijnen zijn uit-

gewerkt in hoofdstuk 4.

3.6 Provinciaal beschermdegebieden

De Provincie Noord-Holland heeft een aantal dorps-

gezichten en dijken een provinciaal beschermde

status gegeven. Zij zijn opgenomen op kaart B3,

pag. 49. Het gaat hierbij om:

Bij fort De Kwakel (Stelling van Amsterdam)



Beschermde dorpsgezichten:

n Barsingerhorn.

Provinciaal archeologische beschermde monumenten:

n Kronenburg.

De dijken:

n Wierdijk.

n Westfriese Omringdijk.

n Noorder IJ- en Zeedijken.

In de toekomst kan nog een aantal dijken op de

provinciale monumentenlijst geplaatst worden.

3.7 Rijksbeschermde gezichten

Naast de provinciaal beschermde gezichten is er nog

een groot aantal rijksbeschermde gezichten. Deze

staan op informatie kaart C1 (pag. 56). Het zijn aan-

gewezen beschermde stads- of dorpsgezichten of

stads- en dorpsgezichten die op de nominatie staan

om dat te worden, bijvoorbeeld: historische kernen,

villaparken, stadswijken, landgoederen en buiten-

plaatsen. De beschermde stads- en dorpsgezichten

staan per regio afzonderlijk benoemd in hoofdstuk vier.

De rijksbeschermde archeologische gebieden staan

niet op deze kaart. Raadpleeg voor informatie de

CHW-kaart Noord-Holland of neem contact op met

de Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonder-

zoek. Daarnaast dient bij planvorming altijd vooraf

archeologisch vooronderzoek verricht te worden,

omdat veel archeologische locaties nog onbekend zijn

en dus nog niet in kaart gebracht zijn.

3.8 UNESCO, Belvedere ennationale landschappen

Op een tweetal kaarten zijn gebieden aangegeven die

vanuit mondiaal, nationaal en/of provinciaal per-

spectief extra bescherming behoeven.

Deze gebieden zijn:

n Opgenomen op de UNESCO Werelderfgoedlijst,

dan wel in behandeling om op deze lijst te worden

geplaatst.

n Aangeduid als Belvederegebied.

n Nationale landschappen.

3.8.1 UNESCO Werelderfgoedlijst

Op de UNESCO Werelderfgoedlijst zijn elementen,

structuren en gebieden opgenomen die vanwege hun

archeologische en/of cultuurhistorische waarde van

mondiale betekenis zijn en die vanuit dat perspectief

extra bescherming behoeven.

In Noord-Holland zijn de volgende gebieden door de

UNESCO geplaatst op de Werelderfgoedlijst dan wel

op de voorlopige Werelderfgoedlijst:

1 De westelijke Waddenzee (voorlopige lijst).

2 De Gouw- en Groetpolder (voorlopige lijst).

3 Droogmakerij de Beemster.

4 Stelling van Amsterdam.

5 Historisch centrum van Amsterdam (voorlopige

lijst).

6 Nieuwe Hollandse Waterlinie (voorlopige lijst).

7 Complex Zonnestraal in Hilversum (voorlopige

lijst).

Ze staan aangegeven op kaart C2, pag. 57.

3.8.2 Belvederegebieden

Belvederegebieden zijn gebieden die door hun bij-

zondere aardkundige en cultuurhistorische waarden

van nationale betekenis zijn en vanuit dat perspectief

extra inzet behoeven. Ook in deze gebieden is het lei-

dend thema ‘behoud door ontwikkeling’.

In Noord-Holland betreft dit, naast de gebieden die

door de UNESCO op de (voorlopige) Werelderfgoed-

lijst zijn geplaatst, de volgende gebieden:

1 Het pleistocene deel van Texel (de Hooge Berg).

2 De Gouw en Groetpolder, in een bredere omgren-

zing dan het deel dat in behandeling is om te

worden aangemerkt als UNESCO Werelderfgoed.

Dit gebeid loopt door tot in het oostelijk deel van

de Wieringermeer en het centrale deel van West-

Friesland.

3 De Schermer, Eilandpolder, Polder De Zeevang.

4 Waterland.

5 Bergen-Egmond-Schoorl.

6 Zuid-Kennemerland.

7 Vecht- en Plassengebied.


1. Rijksbeschermde gezichten(Bron: Provincie Noord-Holland)

InformatiekaartC


2. UNESCO- en Belvederegebieden(Bron: Nota Belvedere, bijlage: gebieden 1999)

C Informatiekaart

3. Nationale landschappen(Bron: www2.vrom.nl/notaruimte)

C Informatiekaart



3.8.3 Nationale landschappen

Nationale landschappen zijn gebieden met inter-

nationaal zeldzame en nationaal kenmerkende kwali-

teiten op landschappelijk, cultuurhistorisch en

natuurlijk gebied. Het gaat hierbij in Noord-Holland

om:

n Laag Holland.

n Het Groene Hart.

n De Stelling van Amsterdam.

n De Nieuwe Hollandse Waterlinie.


Rijksbeschermde gezichten

Landschapstypen

Structuurlijnen


Beleid per regio4n

n

n

n

n

Dit hoofdstuk legt per regio het provinciale beleid inzake landschap en cultuurhistorie

vast. Binnen de beschrijving per regio wordt aangehaakt op de indeling in

landschapstypen. Eerst wordt het beleid uiteengezet voor de regio als geheel.

Vervolgens wordt per landschapstype puntsgewijs benoemd waar het cultuurhistorie-

en landschapsbeleid zich specifiek op richt.

4.1 Texel

4.1.1 Regio

Texel is, anders dan Wieringen, Schokland of

Marken, een echt Waddeneiland. Het verschil is dat

Texel strandwallen, duinen en strand kent.

De hoge gronden van de Hooge Berg waren al zeer

vroeg (12.000 voor Christus) bewoond. Later ging

men ook de kwelders, die in de luwte achter de duinen

ontstonden, bewonen. Deze vormden voedselrijke

gronden. Op de hogere platen werden akkers en wei-

landen ingericht. De getijdengeulen maakten dat

men zich relatief eenvoudig over het water kon ver-

plaatsen.

Op deze lage gronden beschermde men zich tegen

het water door het opwerpen van terpen. Hiermee

was alleen de bewoningsplaats tegen het wassende

water beschermd. Later legde men dijken aan, waar-

mee ook het land tegen het water werd beschermd.

De Waal- en Burgerdijk is hiervan een voorbeeld.

De keileemopduiking van het Hooge Land wordt

gekenmerkt door reliëf, een grillige wegenstructuur en

de onregelmatige blokverkaveling, waarbij de kavels

zijn afgezet door aarden dijken. Deze dijken, opge-

trokken uit graszoden, waren bedoeld om de schapen

binnen te houden. Dit tuunwallenlandschap is uniek

voor Nederland. Karakteristiek zijn voorts de scha-

penboeten. Later werd land gewonnen door hoog

opgeslibde kwelders te bedijken. Tussen het oude

Texel en het waddeneiland Eijerland legde men een

zanddijk aan, waarna de oostelijk daarvan gelegen

kwelder kon worden ingepolderd (de Eijerlandse pol-

der). Ook de Prins Hendrikpolder vormt een voor-

beeld van een late aandijking. Deze aandijkingen heb-

ben een grootschalig, open karakter en zijn regelmatig

ingedeeld. In de Polder Eijerland vormen de grillige

inbraakkreken een sterk contrast tot de bijna orthogo-

nale basisstructuur van de polder. Den Burg ligt in het

hart van het Hooge Land en kent een radiale structuur.

De overige dorpen liggen aan de rand van het Hooge

land of aan de voet van de duinen. Deze dorpen hebben

van oorsprong een lineaire structuur, met een sterk indi-

viduele bebouwing aan een doorgaande hoofdweg.

Texel ontwikkelde zich tot een belangrijke haven in

de handel op de Oost.

Hier werden de schepen van de VOC bevoorraad en

van hoogwaardig drinkwater voorzien. De wezen-

putten herinneren hier aan. De landgoedboerderij

Brakenburg vormt een herinnering aan de rijkdom

die de handel op de Oost het eiland heeft gebracht.

In de 80 jarige oorlog (1568-1648) zijn er, om de drei-

ging van de Spaanse vloot af te weren, verdedi-

gingswerken gebouwd, als de Oude Schans.

In de na-oorlogse periode is met name de kern Den

Burg sterk gegroeid en heeft de recreatieontwikkeling

een grote vlucht genomen. Met name in de duin-

zoom en bij De Koog zijn grote verblijfsrecreatie-

complexen ontwikkeld.


4.1.a De slufter: doorbreking van de zanddijk


4.1.b Systeem van kreken en drooggevallen gronden


4.1.c Overgang zanddijk naar Polder Eijerland


4.1.d Natuurontwikkeling bij Den Hoorn


4.1.a

4.1.c

4.1.d

4.1.b


Behoud, versterken en ontwikkelen

variatie en leesbaarheid

Het is van belang dat de landschappelijke en cultuur-

historische variatie behouden blijft. Dat betekent dat

het landschappelijk onderscheid tussen het keileem-

landschap, de jonge duinen en de aandijkingen

behouden moet blijven en verder worden ontwik-

keld. Met beplantingen kan het contrast tussen het

keileemgebied en de aangrenzende meer open land-

schappen worden versterkt.

Voor het behoud en de ontwikkeling van de lees-

baarheid is het van belang dat de waterstaatkundige

geschiedenis herkenbaar blijft. Deze komt met name

tot uiting in het systeem van dijken.

Voor de leesbaarheid van de ontginnings- en

bewoningsgeschiedenis is het behoud en ontwikke-

ling van de tuunwallen, schapenboeten en kenmer-

kende dorpsstructuren van belang. Een deel van de

bewoningsgeschiedenis heeft een sterk maritiem

karakter. Elementen die hieraan herinneren, als de

Rede van Texel, de Wezenputten en de scheeps-

wrakken in de Texelstroom dienen zo goed mogelijk

behouden te blijven en te worden versterkt.

De militair strategische geschiedenis is met name

afleesbaar in de aanwezigheid van de Schans. Deze

dient, met inbegrip van haar schansbiotoop (linies,

schootsvelden), behouden te blijven.

4.1.2 Behoud, versterken en ontwikkelen

per landschapstype

Binnen de regio Texel is het cultuurhistorisch- en

landschapsbeleid beschreven voor de landschaps-

typen:

n Jonge duinlandschap.

n Keileemlandschap.

n Aandijkingenlandschap.

Jonge duinlandschap

Behouden

n Behouden en herstellen van de dynamiek in de

duinzone (natuurlijke aangroei de Hors/Onrust-

plaat), bescherming van het sluftersysteem.

De Slufter is een voor Nederland uniek natuur-

gebied. Het is de enige natuurlijke slufter (gebied

waarbij de zee bij hoog water tot achter de pri-

maire zeewering/eerste duinenrij kan komen,

waarmee het gebied direct achter de primaire zee-

wering onder invloed van de getijden staat).

n De verscheidenheid aan overgangen duin-polder.

n De zanddijk bij de Slufter. Bijzonder aan Texel is

dat er zowel sprake is van een geleidelijke over-

gang duinen-polder als van een messcherpe over-

gang duin-polder. Deze verscheidenheid is zowel

ruimtelijk als vanuit natuur en cultuurhistorie

interessant. De scherpe overgang valt samen met

de aangelegde zanddijk. Als zodanig maakt deze

de basisopbouw van Texel (twee eilandkernen

door een zanddijk met elkaar verbonden) zicht-

baar.

Ontwikkelen

n Natuurontwikkeling in de binnenduinrandzone.

Door natuurontwikkeling en herstel van het

watersysteem kan de kenmerkende landschap-

pelijke zonering en ecologische gradiënt van de

duinen via de binnenduinrand naar het achter-

liggend polderland worden versterkt.

n Inpassen van de verblijfsrecreatieve ontwikkeling

die zich met name in de binnenduinrand heeft

ontwikkeld.

Polder Eijerland



4.1.e Het Tuunwallenlandschap


4.1.f De Kerk van Den Hoorn


4.1.g De Schans


4.1.h De landgoedboerderij Brakestein


4.1.i Wezenputten


4.1.e

4.1.g

4.1.h 4.1.i

4.1.f


Keileemlandschap (de Hooge Berg)

Behouden

n Het glooiende karakter en de relatieve kleinschalig-

heid. Nivellering van het reliëfrijke karakter moet

worden voorkomen.

n Het ‘tuunwallenlandschap’ met schapenboeten.

Het tuunwallenlandschap van de Hooge Berg is

uniek. De onregelmatige blokverkaveling waar-

bij kavels worden afgezoomd met steile gras-

dijken verschaft het tuunwallenlandschap haar

kenmerkende mozaïek.

n De Schans, en haar biotoop, met bijbehorende

werken.

n Rijksbeschermde dorpsgezichten (Oosterend en

Den Hoorn).

n Behoud door herstel en beheer van middel-

eeuwse nederzettingstructuren, buurtschappen

en terpdorpen De Koog, Den Burg, De Waal,

Oudeschild.

Zie voor analyses van nederzettingsstructuren

onder andere ‘Identiteit Noord-Holland Noord’.

n Drinkputten, eendenkooien en bosjes.

n Bodemarchief op archeologisch waardevolle ter-

reinen. Resten vanaf het paleolithicum.

Versterken

n Met beplanting kan het contrast tussen het kei-

leemgebied en de aangrenzende landschappen

worden versterkt.

n Versterken door herstel en beter zichtbaar en her-

kenbaar maken van de Rede van Texel, met inbe-

grip van de landgoedboerderij Brakestein en de

Wezenputten.

n Versterken door herstel en beter zichtbaar en her-

kenbaar maken van de ‘Batterij Den Hoorn’,

onderdeel van de Stelling van Den Helder.

n Structuren uit de VOC tijd benutten door ze bij-

voorbeeld recreatief te gebruiken.

n Cultuurhistorische structuren van kleine kernen,

door bij ruimtelijke ontwikkelingen de cultuur-

historie als uitgangspunt te nemen. Nieuwe

bebouwing een bijdrage laten vormen aan de cul-

tuurhistorische identiteit van de locatie.

Aandijkingenlandschap (Polder

Eijerland en Prins Hendrikpolder)

Behouden

n De openheid.

n De stelselmatige/orthogonale (Polder Eijerland)

indeling.

De welhaast orthogonale indeling van Polder

Eijerland is bijzonder. Deze doet sterk denken aan

de indeling van de renaissancepolder De Beemster,

maar is van veel recenter datum.

n Het onderscheid in maat, schaal, sfeer en grond-

gebruik tussen de 16e eeuwse polder Waal en

Burg en de negentiende eeuwse polder Eijerland.

n Oude dijkstructuren als de Waal en Burgerdijk.

Ontwikkelen

n Ruimte voor de ontwikkeling van brakwater-

milieus achter de Waddijk.

n Ontwikkeling van de grillige kreken (Molenkil,

Buitenzwin, Roggesloot).

Zij vormen een relict van de oude zeegeulen en

voegen aan de regelmatige indeling van de pol-

der een geweldig contrast toe. Dit contrast kan

versterkt worden door natuurontwikkeling of

ruimtelijke ontwikkelingen hierop te enten.

Versterken

• Cultuurhistorische structuren van kleine kernen,

door bij ruimtelijke ontwikkelingen de cultuurhisto-

rie als uitgangspunt te nemen. Nieuwe bebouwing

een bijdrage laten vormen aan de cultuurhistorische

identiteit van de locatie.

Zee

Behouden

n Het Scheepswrakkenterrein in de westelijke

Waddenzee.



Landschapstypen

Structuurlijnen


4.2 Wieringen en Wieringermeer

4.2.1 Regio

De geschiedenis van de Wieringermeer wordt geken-

merkt door ‘de strijd tegen het water’. Vanaf 2600

voor Christus is het gebied bewoond. De bewoners

werden echter keer op keer door het water verdreven.

In de negende en tiende eeuw na Christus drongen

de Vikingen via de zeearmen regelmatig het gebied

binnen om de bevolking te plunderen. Uit deze

Vikingperiode zijn nog archeologische restanten aan-

wezig.

In de 20e eeuw is de Wieringermeer definitief droog-

gelegd.

Wieringen is meer een Zuiderzee-eiland dan een

Waddeneiland. Het eiland had geen strandwallen,

duinen en strand en is daarmee meer verwant aan de

Zuiderzee-eilanden Urk, Schokland en Marken.

De naam Wieringen komt van het oud-germaanse

‘wir’, hetgeen hoogte betekent. Het oude eiland

bestaat uit keileemheuvels, met daartussen lagere

gebieden; de ‘kogen’. Deze kogen zijn in de loop der

tijd door dijken tegen de opdringende zee

beschermd. Aan de zuidzijde van het voormalige

eiland ligt een kwelderpolder, de in 1846 bedijkte

Waard Nieuwlandpolder.

Kenmerkend voor Wieringen is het voorkomen van

de Wieringer stolpboerderij.

De zuidelijke dijk van Wieringen is deels nog een

Wierdijk. Door de aanwezigheid van het Amstelmeer

is de keileemopduiking vanuit het westen nog als

eiland herkenbaar.

De provinciale weg deelt het eiland in tweeën en

heeft geen verband met overige structuren van het

eiland.

Nabij Den Oever, bij de aansluiting van de

Afsluitdijk, ligt de Stelling van Den Oever. De opslag

van beplanting doet afbreuk aan de herkenbaarheid

van dit militair werk.

De Wieringermeer is onderdeel van de Zuiderzee-

werken. De eerste grote Zuiderzeewerken werden in

Noord-Holland uitgevoerd: de dijk door het

Amsteldiep tussen Wieringen en Van Ewijcksluis, de

drooglegging van de eerste grote Zuiderzeepolder,

de Wieringermeer en de Afsluitdijk tussen Den Oever

en het Friese Zurich (1932). Voor de afwatering van

het overtollige IJsselmeerwater werden bij Den Oever

en bij het Kornwerderzand spuicomplexen gebouwd,

naar ontwerp van Roosenburg.

De Zuiderzeewerken brachten op het eiland

Wieringen veel bedrijvigheid met zich mee. Achter

de dijk bij Vatrop bevond zich het M.U.Z.-park,

woningen van werknemers van de Maatschappij tot

Uitvoering der Zuiderzeewerken. Verder liggen er de

woningen van hoger personeel en villa ‘Waterkeer’,

het tijdelijk onderkomen van ir. Lely tijdens de uit-

voering van de Zuiderzeewerken.

De polder Wieringermeer is een monument op zich.

Het is de eerste polder die in de jaren dertig van de

vorige eeuw (1934) is gewonnen op de Zuiderzee. Bij

de inpoldering is nadrukkelijk de wens op tafel

gelegd ‘landschappelijke kwaliteit’ te realiseren. Deze

kwaliteit zou voortkomen uit een goede verhouding

tussen wegen, dijken, dorpen, water en beplanting.

Anders dan in de klassieke polders is een soort drie-

hoekige webstructuur ontwikkeld, waarbij de hoofd-

assen worden gevormd door monumentale vaarten.

Naar verluidt heeft bij de opzet de oude polder

Wieringerwaard als inspiratie gediend.

Aan de inrichting van de polder hebben grote namen

gewerkt als Granpré Molière en professor J.T.P.

Bijhouwer, en minder bekende namen als Piet Kelder.

Granpré Molière ontwierp het basisplan. Daarbij

werden de dorpen in een soort webstructuur over de

polder verdeeld. Rond het hoofddorp, in het hart van

de polder, was een krans van ‘satelietdorpen’ gedacht.

Deze waren gesitueerd op plaatsen waar wegen,

vaarten en polderafdelingen onder een hoekver-

draaiing samenkomen.

In deze dorpen streefde hij in opzet en vormgeving

naar een eigentijds plattelandsideaal. Hij trok hier-

voor architecten als Berghoef en Wieger Bruin aan.


4.2.a Overgang tussen het eiland Wieringen en de

Wieringermeer (archief Bosch Slabbers)

4.2.b Een van de watergangen in de Wieringermeer (archief Bosch Slabbers)

4.2.c Wegbeplanting(archief Bosch Slabbers)

4.2.d Kavelbeplanting(archief Bosch Slabbers)

4.2.e Wegbeplanting(archief Bosch Slabbers)

4.2.f Den Oeversche Vaart(archief Bosch Slabbers)

4.2.a

4.2.b


Uiteindelijk zijn naast het hoofddorp maar drie van

de satelietdorpen gerealiseerd.

Granpré Molière was zelf verantwoordelijk voor de

hoofdstructuur van de polder, maar voor het beplan-

tingsplan trok hij de landschapsarchitect J.T.P.

Bijhouwer aan.

Deze ontwierp de beplanting rond de drie dorpen en

de erven. In het noordoosten werd op onrendabele

grond een productiebos (Robbenoordbosch) aan-

gelegd.

In het beeld van de polder waren de zichten op de

dorpen van essentieel belang.

Het was de bedoeling dat men van grote afstand over

de vaarten en wegen de dorpen zag liggen. Daarbij

was ruim aandacht gegeven aan het dorpssilhouet.

Het dorp werd weliswaar door het groen ingekaderd,

maar zeker niet weggeplant.

Deze polder kent een groot contrast tussen besloten-

heid in de kernen en de weidse openheid van de pol-

dereenheden. Daarbij is nadrukkelijk gepoogd deze

openheid wel een eigen maat en schaal mee te geven.

De openheid moest worden teruggebracht tot een

‘voor het oog te bevatten maat’. Deze maat werd

bepaald door beplanting langs wegen en vaarten, de

beplanting bij de dorpen en de beplanting van de

erven. Nog altijd wordt de polder gekenmerkt door

een grote openheid met daarin kloeke massa’s van

bebouwing en erfbeplanting. Deze vormen groene

eilanden in een zee van ruimte.

De Wieringermeer is in opzet een naar binnen

gekeerde polder en representeert een overzichtelijke,

vooroorlogse samenleving.



De geschiedenis van de regio ‘Wieringen en

Wieringermeer’ wordt voor een belangrijk deel ver-

teld door het verhaal van de strijd tegen het water en

de Zuiderzeewerken. Om dit verhaal leesbaar te houden

en de landschappelijke en cultuurhistorische variatie

te behouden, moet het contrast tussen het voormalig

eiland Wieringen en de aandijkingen, waaronder de

Wieringermeer, behouden blijven en verder worden

ontwikkeld. Het gaat dan om het contrast tussen het

kleinschalige, besloten en reliëfrijke keileemland-

schap en het grootschalige aandijkingenlandschap

waarin het totaalontwerp herkenbaar is. Ontwik-

kelingen in de waterhuishouding kunnen worden

aangegrepen om dit contrast en de variatie in het

landschap, te versterken. Ook met beplantingen kan

het contrast tussen het keileemgebied en de aan-

grenzende meer open landschappen worden ver-

sterkt.

Voor het behoud en de ontwikkeling van de lees-

baarheid is het van belang dat de waterstaatkundige

geschiedenis herkenbaar blijft.

Deze komt met name tot uiting in:

n Het systeem van dijken, van wierdijk tot Afsluit-

dijk.

n De relicten van de bedrijvigheid van de Zuider-

zeewerken, van M.U.Z.-park tot villa ‘Waterkeer’.


bewoningsgeschiedenis is het van belang dat de

herkenbaarheid van Wieringen als eiland wordt

behouden, versterkt en ontwikkeld.

Voor het behoud van de archeologische variatie is het

van belang dat de archeologische restanten uit de

Vikingperiode behouden blijven en dat hun betekenis

wordt versterkt door de aanwezigheid van deze ele-

menten toeristisch- recreatief beter te benutten.

Voor de leesbaarheid van de militair strategische

geschiedenis is het van belang dat de Stelling van

Den Oever behouden blijft door onderhoud en her-

stel van de bouwkundige onderdelen.

Voor het behoud van de historische samenhang is het

van belang dat bij ontwikkelingen rond de provinciale

weg deze ontwikkelingen worden aangegrepen om

de cultuurhistorische samenhang van het omrin-

gende gebied te herstellen en te versterken.


4.2.c

4.2.d

4.2.e



per landschapstype

Binnen de regio ‘Wieringen en Wieringermeer’ is het

cultuurhistorisch- en landschapsbeleid beschreven

voor de landschapstypen:

n Keileemlandschap (Wieringen).

n Aandijkingenlandschap (Wieringermeer).

Keileemlandschap

Behouden

n Behouden en versterken van het karakter als

Zuiderzee-eiland.

n Het glooiende karakter en de relatieve kleinscha-

ligheid.

Kenmerkend voor de keileemopduiking is de

kleinschalige en onregelmatige verkaveling. Nabij

Westerland is het landschap door de aanwezig-

heid van wallen en singels meer kleinschalig.

n Waar nodig herstellen van de Wierdijk.

n Behouden en versterken openheid van de

‘kogen’.

n Behoud door onderhoud en herstel, van histori-

sche nederzettingsstructuren van Westerland,

Hippolytushoef, Oosterland, Stroe, Den Oever en

de buurtschappen Vatrop en Belt. Zie voor ana-

lyses van nederzettingsstructuren onder andere

‘Identiteit Noord-Holland Noord’.

n Karakteristieke elementen als Wierschuren, drink-

putten en eendenkooien.

n Wieringer stolpboerderij.

n Het sluizencomplex De Stevinsluizen.

n Stelling van Den Oever door onderhoud en her-

stel van bouwkundige onderdelen.

n Behouden en educatief benutten van de Afsluit-

dijk als scherpe lijn door het water.

n Gemeenelandsweg-Koningsweg.

Versterken

n Archeologische restanten uit de Vikingperiode

door deze recreatief te benutten.

n Terugbrengen voormalige tuunwallen.

n Cultuurhistorische samenhang rond de provinciale

weg versterken bij eventuele ontwikkelingen.






Ontwikkelen

n Ontwikkelingen in de waterhuishouding aangrijpen

om het contrast tussen voormalig eiland

Wieringen en de omgeving te versterken.

n Van Wieringen weer een eiland maken, bijvoor-

beeld door de polder Waard Nieuwland onder

water te zetten.


4.2.f


Aandijkingenlandschap

Behouden

n De cultuurhistorische hoofdstructuur van de

Wieringermeerpolder. Hieronder vallen het

kavelpatroon, de wegen, de waterloopstructuur,

de nederzettingstructuur en de waterstaatkun-

dige werken, waaronder de gemalen Lely en

Leemans.

n De fysieke zelfstandigheid van de bestaande

kernen.

n Kenmerkende boerderijtypen en rode pandek-

king van de boerderijen.

n Erfbeplantingen.

n Joods werkdorp Nieuwe Sluis.

Versterken

n Stimuleren erfbeplantingen.

n Beplanting langs vaarten en wegen, conform de

oorspronkelijke uitgangspunten achter het

beplantingsplan van Bijhouwer.



historie als uitgangspunt te nemen.

Nieuwe bebouwing een bijdrage laten vormen

aan de cultuurhistorische identiteit van de locatie.

Ontwikkelen

n De polder leent zich voor diverse ontwikkelingen,

zolang het totaalontwerp als uitgangspunt wordt

gebruikt.

n Inpassing van grootschalige ontwikkelingen door

middel van landschapsbouw.

n Ontwikkelingen in de waterhuishouding kunnen

worden aangegrepen om de variatie in het land-

schap te versterken.

n De verstedelijkingsdruk van en op de Wieringer-

meer leidt tot een woningbouwopgave, die van-

uit de cultuurhistorische context moet worden

opgevangen. Dat wil zeggen primair bij de

bestaande kernen. Waar dit onvoldoende past

(ontwikkelingen Wieringerrandmeer, groei van-

uit Medemblik) dient zoveel mogelijk het totale

concept van de Wieringermeerpolder uitgangs-

punt te zijn. Binnen het plangebied van de

Wieringerrandmeer zijn woonlandschappen

mogelijk. De overige nieuwe ontwikkelingen

moeten zijn gebaseerd op het totaalconcept en

moeten de karakteristiek van de Wieringermeer

volgen of versterken. Daarbij is ook te denken aan

het benutten van de oorspronkelijk geplande

dorpslocaties. Kernen buiten de Wieringer-

meerpolder kunnen niet zonder meer een uit-

breidingswijk over de dijk heen projecteren.



Landschapstypen

Structuurlijnen


4.3 Kop van Noord-Holland

4.3.1 Regio

Kenmerkend voor de Kop van Noord-Holland is de

scherpe overgang duin-polder. Deze scherpe over-

gang hangt samen met de ontstaansgeschiedenis van

de kustlijn. Tussen Huisduinen en Callantsoog is een

stuifdijk als zeewering aangelegd.

Als zodanig maakt deze de basisopbouw van de Kop

van Noord-Holland (eilandkernen door zanddijk ver-

bonden) zichtbaar. De Hondsbossche zeewering ligt

op de plaats waar vroeger de Zijpe het land binnen

kwam. Deze brede zeearm reikte tot aan de

Westfriese Omringdijk. Na het verzanden van de zee-

arm (vanaf de 15e eeuw) is (in een aantal pogingen)

de Hondsbossche en Pettemer zeewering aangelegd.

Na de Zijpe- en Hazepolder zijn grote delen van de

Kop van Noord-Holland op de zee veroverd. De

Wieringerwaard is in 1612 bedijkt, de polder

Koegras, de Anna Pauwlonapolder, de Waard

Nieuwlandpolder en de Waard- en Groetpolder date-

ren uit de 19e eeuw. Het zijn efficiënt ingerichte land-

bouwgebieden, waar de verschillende kreekrestan-

ten in het landschap nog herinneren aan de tijd voor

de bedijking, toen het gebied een afwisseling van

geulen, wadplaten en kwelders was. Op plaatsen

waar de afwateringskanalen hun water in zee spui-

den ontstonden kleine handelsnederzettingen, als

Oudesluis.

Militair laat de regio zich typeren als een frontlinie-

gebied met enkele bastions.

In het begin van de 80-jarige oorlog lagen het dorp

Huisduinen en het vissersdorp Helder op het Eiland

van Huisduinen. In 1781 werd Den Helder uitgeroepen

tot nationale marinehaven. Om deze tegen aanvallen

vanuit zee en over land te beschermen werd een uit-

gebreid stelsel van verdedigingswerken aangelegd.



Voor het behoud van de landschappelijke en cultuur-

historische variatie is behoud van de herkenbaarheid

van het onderscheid tussen oude eilandkernen en

jonge kustlijn van belang. Het gaat hierbij om het

behoud, versterken en ontwikkelen van het contrast

tussen de voormalige eilandkernen Callantsoog en

Huisduinen met het omliggende landschap met

zanddijken en aandijkingen.

Voor het behoud van de herkenbaarheid van de

waterstaatkundige geschiedenis zijn de scherpe over-

gang tussen zanddijk en polder en de herkenbaar-

heid van de opeenvolgende aandijkingen van belang.

Het behoud van de scherpe overgang tussen zand-

dijk en polder zal zich vooral richten op een over-

wogen inpassing van nieuwe ontwikkelingen. Bij de

aandijkingen gaat het om het gemeenschappelijke

open, grootschalige, ontworpen karakter en de

onderlinge verschillen.

Voor de herkenbaarheid van de militair strategische

geschiedenis moet de identiteit van Den Helder als

vestingstad en marinestad en de Stelling van Den

Helder als structuur herkenbaar worden gemaakt

door het herstellen van onderdelen.

Ook nieuwe inrichtingsmaatregelen kunnen worden

gebruikt voor sterkere articulatie of extra contrast. In

dit kader zijn versterking en ontwikkeling van de

karakteristieke elementen in en rond Den Helder van

belang, zoals fort Lasalle, fort l’ Ecluse en de Rijkswerf

Willemsoord.


4.3.a Balgzandkanaal bij De Kooy


4.3.b Akkerbouw in Zijpe- en Hazepolder


4.3.c Akkerbouw in Zijpe- en Hazepolder


4.3.d Sint Maartensvlotbrug


4.3.e Noordhollandsch Kanaal


4.3.f Panorama bij Sint Maartensbrug


4.3.a

4.3.b

4.3.c



per landschapstype

Voor de Kop van Noord-Holland is het beleid ten

aanzien van landschap en cultuurhistorie uitgewerkt

naar landschapstype:


n Aandijkingenlandschap.

Daarnaast is het Noordhollandsch Kanaal een bij-

zonder element. Deze wordt in een afzonderlijke

paragraaf (4.3.3) behandeld.

Jonge duinlandschap

Behouden

n Behouden en herstellen van de dynamiek in de

duinzone en de bijzondere natuurwaarden van

het Zwanenwater.

Het Zwanenwater is ontstaan doordat zich later

voor de zanddijk een nieuwe duinreeks heeft

gevormd. Zo ontstond een ingesnoerde laagte. In

deze vochtige duinvallei ontstonden twee grote

zoet watermeren. Dit natuurgebied is van

Europese betekenis.

n De scherpe overgang duin-polder.

Versterken

n De kenmerkende landschappelijke zonering en

ecologische gradiënt van de duinen via de

binnenduinrand naar het achterliggend polder-

landschap door natuurontwikkeling en herstel

van het watersysteem.




bebouwing een bijdrage laten vormen aan de

cultuurhistorische identiteit van de locatie.

Ontwikkelen

n Ontwikkelen tot een samenhangend en aaneen-

gesloten gebied met hoge natuur- en landschaps-

waarden.

n Herstel en aanleg van duinrellen.

n Natuurontwikkeling in de binnenduinrand.


Het betreft hier de volgende aandijkingen:

n Zijpe- en Hazepolder (1597).

n Polder Wieringerwaard (1612).

n Polder het Koegras (1817).

n Anna Paulownapolder (1847).

Deze polders, ontstaan uit het droogleggen van de

opslibbingen, kennen hun eigen structuur, maat en

schaal. Deze worden eerst beschreven, alvorens in te

gaan op het beleid.

Zijpe- en Hazepolder

Kenmerkend voor het Zijpe is de opbouw in lang-

gerekte, noord-zuid georiënteerde blokken, en de

karakteristieke knik die de polder halverwege maakt.

Deze knik vertaalt zich door naar de gehele verkaveling.

De hoofdindeling lijkt vrijwel autonoom over het

onderliggend patroon van slikken, schorren en

stroomgeulen te zijn gelegd. Maar schijn bedriegt. De

ligging van de Groote Sloot wordt in belangrijke

mate bepaald door de aanwezigheid van de oude

stroomgeul van het Sint Maartenszwin. De Groote

Sloot is zoveel als mogelijk over deze stroomgeul

geprojecteerd.

Aan de Groote Sloot stonden herenboerderijen. Dit

waren stolpboerderijen met een aangebouwd voor-

huis dat de heerschapsvertrekken bevatte. Het voor-

huis kende niet zelden een imposante voorgevel als

van een stadshuis, vergelijkbaar met enkele grote

herenboerderijen in de latere Beemster.

Voorbeeld van deze boerderijen in de Zijpe was ‘Het

Huis te vroech op’. Daarnaast stichtten koopmannen

uit Amsterdam, regenten uit Alkmaar en welgestel-

den uit, Medemblik, Hoorn en Enkhuizen aan de

Groote Sloot plantages en buitenplaatsen, zoals

Wildrijk, Westphalen, Vergelegen en Ananas.

Wieringerwaard

Met de aanleg van het Zijpe bleek de inpoldering van

land een lucratieve investering. In de inpoldering van

de Wieringerwaard investeerden onder meer de bur-

gemeester van Alkmaar (reeds in het bezit van 284

morgen land in het Zijpe) en raadspensionaris Johan


4.3.d

4.3.e


van Oldenbarnevelt. Kenmerkend voor de Wieringer-

waard is de geometrische driehoekige indeling. Naar

verluidt vormde dit de inspiratie voor de inrichting

van het Wieringermeer, ruim 300 jaar later.

Polder het Koegras

Polder het Koegras kent een meer regelmatige

opbouw in grote blokken, met vaarten en vlieten die

evenwijdig dan wel haaks op de kust zijn gesitueerd.

Deze lijnen zijn recht als een liniaal en lijken volledig

autonoom over het onderliggend patroon van slik-

ken en schorren te zijn geprojecteerd.

Anna Paulownapolder

Bij de Anna Paulownapolder is er onderscheid in het

deel westelijk van het Oude Veer en het deel oostelijk

van deze kreek. Beide delen kennen een regelmatige

hoofdstructuur, maar in het westelijk deel is deze

evenwijdig aan de Balgzanddijk en in het oostelijk

deel staat deze juist haaks op de Balgzanddijk. In het

westelijk deel volgt een deel van de wegen haaks op

de Balgzanddijk, zoals de Schorweg en de Midden-

weg, hogere zandruggen uit het voormalige land-

schap van slikken en schorren. Het deels grillige

(Lage/Hooge) Oude veer vormt een fraai contrast tot

de regelmatige polderstructuur.

Behouden

n De kenmerkende dijken.

n Kreekruggen en kreekrestanten. Behoud van karak-

teristieke kenmerken van de ontsluiting en verka-

veling zoals oude wegen die kreekruggen volgen

of uit kreekjes voortkomende bochtige sloten.

n De kenmerkende nederzettingsstructuren. Zie

voor analyses van nederzettingsstructuren onder

andere ‘Identiteit Noord-Holland Noord’.

n Het onderscheid in polders, gebruik makend van

de verschillen in ruimtelijke opbouw tussen de

polders onderling en de contrasten tussen ‘oud’

en ‘nieuw’ land.

n De nog aanwezige graslanden in de Zijpe- en

Hazepolder langs de Westfriese Omringdijk om

de herkenbaarheid van de dijk te versterken.

n Behouden en herstellen van de historische heren-

boerderijen/buitenplaatsen.

n Terreinen van verdwenen buitens. In de Wieringer-

waard biedt dit gegeven aanleiding voor nieuwe

ontwikkelingen.

n De omgrachtingen van grote boerderij-erven.

n Genomineerd rijksbeschermd gezicht Rijkswerf

Willemsoord.

Versterken

n De hoofdstructuur bestaande uit dijken, water-

gangen en bebouwde/beplante wegen.

n Versterken en ontwikkelen van de Zijpe- en Haze-

polder door gebruik te maken van de vijf aanwe-

zige lijnen (vier linten en één kanaal) met ieder

een eigen identiteit. Deze polder leent zich voor

de combinatie van agrarische bedrijvigheid, recre-

atie, het herstellen van voormalige landgoederen

en het versterken van de recreatieve lijn langs de

kust. De kernkwaliteit van de lijnen in de polder

zijn sturend voor de ontwikkeling.

n Gebruik maken van zoete en brakke kwel.

Ontwikkelingen in de waterhuishouding kunnen

worden aangegrepen om de variatie in het land-

schap te versterken.

n Benutten van de waterlopen als regionale ver-

bindingswegen en als recreatieve vaarrouten.

n Voormalig eiland Callantsoog reconstrueren en

de contrasten met het omliggend land versterken.






Ontwikkelen

n Aansluiten bij de rationele indeling van de pol-

ders en de landschappelijke kenmerken die met

deze indeling samenhangen (bijvoorbeeld de

hoofdrichting, het patroon van wegen en water-

lopen, vorm van de ruimtes).

n Nieuwe ontwikkelingen laten aansluiten op, of

laten contrasteren met, dit stramien, zodanig dat

recht wordt gedaan aan het geometrische, monu-

mentale karakter van de polders.

n In de Polder Koegras zijn vanuit de vierkanten

structuur nieuwe ontwikkelingen mogelijk.


n In de Wieringerwaard biedt het verleden aanleiding

voor de ontwikkeling van nieuwe landgoederen

en het restaureren van het oude woonlint.

n De lintbebouwing in de Anna Paulownapolder

leent zich voor groei tot een dicht landelijk woon/

werkgebied.

n Bij bijplaatsen van nieuwe bollenschuren streven

naar clustering en het vrijhouden van zichtlijnen

vanaf de N9 op het duin.

n Bij de vormgeving van wegen, waterlopen en dij-

ken gebruik maken van structuurlijnen en land-

schappelijke en cultuurhistorische elementen.

n Inpassen van grootschalige ontwikkelingen, zoals

de verblijfsrecreatie in de binnenduinrand, door

landschapsbouw.


Belangrijk element is het 80 kilometer lange Noord-

hollandsch Kanaal dat in 1824 op initiatief van de

toenmalige directeur-generaal van de waterstaat Jan

Blanken is gegraven om de haven van Amsterdam

een verbeterde verbinding met de Noordzee te geven.

Men durfde het in de 19e eeuw nog niet aan een oost-

westverbinding te maken en de duinen te door-

graven.

Over het kanaal zijn karakteristieke vlotbruggen aan-

gelegd, om de oost-westverbindingen over land te

bewaren.

Een prachtige reeks wordt gevormd door Sint

Maarten – Sint Maartensbrug – Sint Maartensvlotbrug

– Sint Maartenszee.

De oude route die de schepen moesten nemen om in

Amsterdam te komen liep via het Marsdiep (tussen

Den Helder en Texel), het Amsteldiep (ten zuiden van

Wieringen) en de Zuiderzee naar het IJ.

Vlak voor Amsterdam moest een grote hobbel wor-

den genomen: Pampus, een ondiepe plek waar bij

vloed maar drie meter water stond. Er moest een

oplossing worden gevonden om de bereikbaarheid

van de hoofdstad te verbeteren. Een plan om een

kanaal ten noorden van de stad, door Waterland en

zelfs dwars door Marken, aan te leggen is nooit voltooid.

In plaats daarvan werd het Groot Noordhollandsch

Kanaal gegraven. Sommige delen werden nieuw

gegraven, bij andere delen werden bestaande water-

wegen (zoals de Ringvaart van de Schermer en de

Beemster) gebruikt die op de juiste breedte en diepte

werden gebracht.

Met de aanleg van het kanaal konden de grotere schepen

Amsterdam binnenlopen en kreeg de hoofdstad een

directe verbinding met de marinehaven van de Den

Helder.

Behouden

n Lijnstructuur.

n Vlotbrug en pontonbruggen.

Versterken

n Versterken van het kanaal als landschapsstructu-

rerend element (lijnstructuur).

n Waar het kanaal nieuw is gegraven en als een ‘los’

element over het landschap is gelegd moet het

kanaal ook als een autonoom element worden

opgevat. Hier ligt het accent op het versterken van

het contrast tussen kanaal en omliggend land-

schap.

n Waar het kanaal elementen van de onderliggende

landschapsstructuur heeft opgepakt kan aansluiting

worden gezocht bij die landschapsstructuur. Hier

ligt het accent op het versterken van de samen-

hang tussen kanaal en omliggend landschap (ver-

zoening).

n Het Noordhollandsch Kanaal meer onderdeel


maken van het lokale landschap door in te spelen

op actuele lokale behoeften, waardoor het kanaal

meer van betekenis wordt in de plaatselijke iden-

titeit. Het kanaal kan bijvoorbeeld fungeren als

plek om aan te wonen, als windmolenlaan of als

onderdeel van een park.



Landschapstypen

Structuurlijnen


4.4 West-Friesland

4.4.1 Regio

West-Friesland kenmerkt zich door de ligging binnen

de Westfriese Omringdijk.

De dijk heeft de cultuurhistorische hoofdstructuur

van de regio bepaald: nog steeds liggen de stedelijke

kernen hoofdzakelijk aan de rand van West-Friesland.

West-Friesland heeft in de loop der eeuwen tal van

transformaties ondergaan:

n Ooit was dit een wadlandschap, opgebouwd uit

kleiige en zavelige platen, die hier en daar wer-

den doorsneden door kreken en kreekruggen. Op

deze platen had zich een circa 4 meter dik veen-

pakket ontwikkeld.

n Delen van het gebied, als de Groetpolder en het

Grootslag, waren al in de prehistorie (neolithi-

cum) bewoond. Men vestigde zich met name op

de flanken van de oeverwallen langs de kreken.

n In het westelijk deel vond vanaf circa 800 na

Christus bewoning op terpen plaats.

n In de 13e eeuw werd de Omringdijk aangelegd

tegen het omringende water.

n Het westelijk deel was waterrijker. De kleinere

meren zijn als eerste in de 15e en 16e eeuw droog-

gelegd. Dit heeft geleid tot tal van kleinere droog-

makerijen, door de Identiteitsvisie Noord-Holland

aangeduid als ‘amuses’. De polder Burghorn

(1456) is de oudste droogmakerij van het land.

Kleimeer (1567) en Diepsmeer (1570) zijn 16e

eeuwse droogmakerijen. Ook de Wogmeer (1608),

de Bokmeer, Baarsdorpermeer (1624) en Bennemeer

(1629) zijn voorbeelden van kleine droogmake-

rijen. De Heerhugowaard (1630) is een voorbeeld

van een grote droogmakerij.

n In de jaren vijftig en zestig van de twintigste eeuw

leidden de grootschalige ruilverkavelingen een

nieuwe transformatie in. In grote delen van West-

Friesland is de kenmerkende vaarverkaveling ver-

vangen door een rijverkaveling. Het meest ingrij-

pend was deze omzetting bij de ruilverkaveling Het

Grootslag. Alleen bij Broek op Langedijk, Polder

Mijzen en bij ‘de Natte cel’ (Polder het Grootslag)

zijn nog delen van de vaarverkaveling behouden.

n De laatste grote transformatie vond plaats in de

laatste decennia van de 20e eeuw/eerste jaren 21e

eeuw. In die periode is het gebied tussen Hoorn

en Enkhuizen nagenoeg geheel verstedelijkt en

wordt het gebied bij Andijk ingericht als groot-

schalig glastuinbouwgebied.



Voor het behoud van de archeologische variatie is het

behoud van het bodemarchief in de Groetpolder en

de Gouw van belang.

Voor de leesbaarheid van de waterstaatkundige

geschiedenis zijn van belang:

n Het behoud van de terpen in het westelijk deel,

zoals rond Schagen en Harenkarspel.

n Het behoud van de Westfriese Omringdijk (pro-

vinciaal monument), als zijnde het totale ensem-

ble van het dijklichaam, de wielen, de kleiputten

etc, alsmede handhaving van een brede vrije zone

aan weerszijden van de dijk. Verzwaring van de

dijk aan de IJsselmeerkust dient zorgvuldig te

gebeuren.

n Het behoud van de resterende onderdelen van de

vaarverkaveling, zoals de vaarverkaveling van

Polder de Mijzen.


bewoningsgeschiedenis is het behoud van de veel-

heid aan nederzettings- en verkavelingspatronen

belangrijk. Naast voornoemde terpen rondom

Schagen en Harenkarspel, betreft dit ook de kreek-

ruggen en lintdorpen in het oostelijk deel van de

regio.



per landschapstype

Het beleid tan aanzien van landschap en cultuur-

historie in West-Friesland is uitgewerkt naar land-

schapstype:

n Oude zeekleilandschap.

n Droogmakerijenlandschap.

n Aandijkingenlandschap (proefpolder Andijk).

Oude zeekleilandschap

Behouden

n De kenmerkende hoge en uiterst steile Omring-

dijk als zijnde het totale ensemble van het dijk-

lichaam, de wielen, de buitendijkse landen, het

oude tracé van de dijk en een brede zone aan

weerszijden van de dijk. De dijkversterking en

verzwaring tussen Hoorn en Enkhuizen dient op

een cultuurhistorisch verantwoorde manier te

worden verricht met zo min mogelijk ingrepen.

n De polders en het terpenlandschap rondom

Schagen, het terpenlandschap in de gemeente

Harenkarspel, de afzonderlijke terpen.

n De archeologische waarden van de Groetpolder

en De Gouw door toepassen van archeologie-

vriendelijk gebruik. Mogelijkheden voor infor-

matieverstrekking en recreatieve routes.

n Openheid van het landelijk gebied van Opmeer

en Wognum en de waaierverkaveling van Wadway

en Spanbroek. Intact houden van de verkaveling.

n Verkaveling ten oosten en zuidoosten van Hoorn.

n De veerverkaveling en behouden/versterken van

de openheid van polder Mijzen en behoud van de

historische verkavelingsstructuur en afwatering

van polder Beetskoog.

n Behouden en herstellen van daliegaten (voor-

malige putten van waaruit klei uit de ondergrond

naar boven werd gehaald om de vruchtbaarheid

van de arme veengronden te verbeteren), wielen,

drinkputten, meerwallen en hoogstamboomgaarden.

n De rijksbeschermde stads- en dorpsgezichten

Twisk, Enkhuizen, Hoorn en Medemblik.

n Rijksbeschermd dorpsgezicht Kolhorn en provin-

ciaal beschermd gezicht Barsingerhorn.

n Behouden en herstellen van voormalige waterke-

ringen en historische wegen.

n De lintbebouwing van Oude Niedorp, Nieuwe

Niedorp, Winkel, Aartswoud/Hoogwoud, Aarts-

woud/Benningbroek/Sijbekarspel, Midwoud/

Oostwoud/Lambertschaag/Abbekerk/Opmeer,

4.4.a Twee buiten gedijkte wielen

ten noordoosten van Schagen

(foto: Paul Paris)

4.4.b Topografische kaart 1850

(uit: Grote Historische Provincie Atlas)

4.4.c Topografische kaart 2004

(uit: ANWB Topografische Atlas)


Twisk/Opperdoes, Spanbroek/Wadway/Wognum/

Nibbixwoud/Hauwert, Schellinkhout. Zie voor

analyses van nederzettingsstructuren onder

andere ‘Identiteit Noord-Holland Noord’.

n Behouden en restaureren van de historische

bebouwing, de stolpen, de klinkerbestrating en

de bebouwing.

n Bijzondere kavelvormen als de resterende vaar-

verkavelingen in Broek op Langedijk en het ken-

merkende ‘kadetjesland’.

n De terreinen van verdwenen kastelen, versterkte

huizen en buitens.

n Polder Schellinkhout.

n Aardkundig waardevolle natuurlijke kreken,

kreekrestanten en kreekruggen. Behouden en ver-

sterken van oude kreeklopen als de Kromme

Leek als structurerend element.

n Het ellipsvormige stratenpatroon van de geest-

structuur van St Pancras leesbaar houden en

waar mogelijk herstellen.

Versterken

n Versterking van de herkenbaarheid van de

Westfriese Omringdijk door natuurontwikkeling

(provinciaal monument).

n Benadrukken van het contrast tussen hoger gelegen

en verdichte stroomruggen en lager gelegen

stroomvlakten door aanleg van beplantingen op

de stroomruggen.

n Het onderscheid tussen zeekleigebied en de inlig-

gende kleine droogmakerijen.

n Wateringen, kanalen en ringsloten accentueren in

het landschap.

n In het HES (Hoorn, Enkhuizen en Stedebroec) -

gebied de lintstructuur met de stolpen en de relatie

met de verkaveling zoveel mogelijk reconstrueren

en restaureren, voorkomen dat dorpen aan elkaar

groeien, verdichting tegengaan.

n Versterking van belangrijke lintstructuren als de

lintdorpen en kreekruggen. Behoud en restauratie

van bijbehorende bebouwing, de stolpen, klinker-

bestrating en beplanting.

n Historische spoorlijn Hoorn-Medemblik, trambanen

en vaarverbindingen toeristisch en recreatief

benutten.

n De structuur van de Kromme Leek met behoud

van de cultuurhistorische waarden.

n Versterken van de relatie tussen de dijk en (het

terrein van) kasteel Nuwendoorn.

n De IJsselmeerkust. Dijkversterking en -verzwaring

dient op een zorgvuldige en cultuurhistorische

manier verricht te worden.






Ontwikkelen

n Ontwikkelen van de omgeving van de vesting-

werken van Enkhuizen tot ‘vestingbiotoop’.

n Ontwikkelingen in de waterhuishouding aan-

grijpen om de variatie in het landschap te ver-

sterken.

n Ontwikkelen van nieuwe landschappelijke kwa-

liteit en identiteit in polder Het Grootslag.

n Inpassing van de glastuinbouw nabij Andijk door

middel van landschapsbouw.

n Ontwikkelen van nieuwe landschappelijke kwali-

teiten in het verstedelijkend gebied tussen Hoorn

en Enkhuizen, bijvoorbeeld door groene gele-

dingszones.

n Ontwikkelingen in het HAL-gebied (Heerhugo-

waard, Alkmaar en Langedijk) dragen vanuit de

lintdorpen waarbij een nieuwe identiteit aan het

gebied wordt toegevoegd.

Droogmakerijenlandschap

Behouden

n Ringvaarten, ringdijken en molengangen.

Versterken

n Het onderscheid tussen zeekleigebied en de inlig-

gende kleine droogmakerijen.

n De droogmakerijen Wogmeer, Bennemeer, Berk-

meer en Baarsdorpermeer, Burghorn en Schager-

waard, bijvoorbeeld door het versterken van het

contrast met het omliggende land.

n De interne structuur.


4.4.d Lintdorp Twisk


4.4.e Afwisseling van bebouwing en boomgaarden


4.4.f Stolpboerderij West-Friesland


4.4.g Vestingwal Enkhuizen


4.4.h Boerderij West-Friesland

(Bron: beelddoc.Prov.NH)

4.4.d

4.4.f

4.4.g 4.4.h

4.4.e


Aansluiten bij de rationele indeling van de pol-

ders en van de landschappelijke kenmerken die

met deze indeling samenhangen (bijvoorbeeld de

hoofdrichting van het patroon van wegen en

waterlopen, vorm van de ruimtes).






Ontwikkelen




mentale karakter van de droogmakerijen.

n Bij de vormgeving van wegen, waterlopen en

ringkades gebruik maken van structuurlijnen en

landschappelijke en cultuurhistorische elementen.


Ontwikkelen

n Proefpolder Andijk (proefpolder voor de aanleg

van de grootschalige IJsselmeerpolders, thans

recreatieterrein) ontwikkelen als entiteit.



Landschapstypen

Structuurlijnen


4.5 Noord-Holland Midden

4.5.1 Regio

Al voor de 10e eeuw trekken mensen het veengebied

in om door het graven van ontwateringssloten het

veen geschikt te maken voor landbouw. Kenmer-

kende overblijfselen van deze vroege bewoning zijn

de onregelmatige, van richting wisselende verkave-

ling en de verlaten huisterpen. De Zaanstreek is in de

Gouden Eeuw het grootste industriegebied van

Europa, gericht op scheepsbouw voor de Amster-

damse handelsvloot. Kenmerkend zijn de scheeps-

werven, zaagmolens en houten gebouwen. Het vele

hout dat door de zaagmolens werd verwerkt, werd

niet alleen gebruikt voor de scheepsbouw, maar ook

voor de bouw van huizen. Klei was weinig voor han-

den en hout verzakte op de drassige bodem minder

snel dan steen. Een ander gevolg van de Gouden

Eeuw was de totstandkoming van droogmakerijen.

Met behulp van het stedelijk kapitaal werden grote

watervlakten drooggemalen en ingericht als land-

bouwgebied. Deze vruchtbare landbouwgrond en de

relatief grote landbouwbedrijven gaven een gewel-

dige impuls aan de landbouwproductie, met name

zuivelproducten. Alkmaar ontwikkelde zich tot de

grootste kaasmarkt van het land en de faam van de

Edammer kaasjes reikte tot in alle delen van Europa.

Einde negentiende eeuw is door Noord-Holland

Midden het noordelijk deel van de Stelling van

Amsterdam aangelegd.



De geschiedenis van ‘Noord-Holland Midden’ wordt

in belangrijke mate bepaald door:

n De vroege veenontginning.

n De droogmakerijen.

n De industriële ontwikkelingen in de Gouden eeuw.

n De aanleg van de Stelling van Amsterdam.

Voor het behoud van de archeologie is behoud van

de veenterpen en andere archeologische vindplaat-

sen essentieel. Deze laten zich alleen conserveren met

een daarop afgestemd peilbeheer.

Voor het behoud van de landschappelijke variatie is

het belangrijk dat het contrast tussen de veengebieden

en de droogmakerijen behouden blijft en verder

wordt ontwikkeld. De droogmakerijen vormen met

hun diepe ligging, hun openheid en bovenal hun stel-

selmatige indeling een schitterend contrast met het

hoger gelegen, veel onregelmatiger en extreem natte

bovenland dat de droogmakerijen bijna letterlijk

omspoelt. De droogmakerijen drijven als het ware in

de omringende veensoep. Daarbij hoort het behoud

van het verschil in verkavelings- en nederzettings-

patroon: lintdorpen op het onvergraven veen, kruis-

dorpen en de boerderijlinten (boerengrid) in de

droogmakerijen.

Voor het behoud van de waterstaatkundige geschie-

denis is, naast het behoud van de terpen, het behoud

van de cultuurhistorisch waardevolle dijken van

betekenis. Voor de afleesbaarheid van de bewo-

ningsgeschiedenis is het behoud van de kenmer-

kende bebouwingslinten, met behoud van de ken-

merkende architectuur (inclusief kleur- en materi-

aalgebruik, detaillering) van belang.

In de leesbaarheid van het landschap van Noord-

Holland Midden neemt de herkenbaarheid van de

industrialisatiegeschiedenis een centrale rol in. Het

gaat daarbij om de industrialisatie van de zestiende

tot de twintigste eeuw. Tot slot neemt in de leesbaar-

heid van het landschap de herkenbaarheid van de

militair-strategische geschiedenis een belangrijke rol

in. Het gaat hierbij om de herkenbaarheid van de

Stelling van Amsterdam.

Er wordt groot belang gehecht aan de geledende

functie die het veengebied en de droogmakerijen ver-

vullen ten opzichte van de omliggende steden en

daarmee aan de openheid van Noord-Holland

Midden.


4.5.a

4.5.d

4.5.c

4.5.b



per landschapstype

Het beleid ten aanzien van landschap en cultuur-

historie in Noord-Holland Midden is uitgewerkt naar

landschapstype:

n Veenpolderlandschap.


Daarbinnen behoeven de Stelling van Amsterdam en

het Noordhollandsch Kanaal bijzondere aandacht.

Deze worden in afzonderlijke paragrafen behandeld.

Veenpolderlandschap

Voor dit gebied is het waterrijke en onregelmatige

veenlandschap, met haar langgerekte bebouwing-

slinten, kenmerkend. Nergens in Nederland vindt

men een zo waterig landschap als in Noord-Holland

Midden. Polder Westzaan, Polder Oostzaan, de

Kalverpolder, het Ilperveld, de Polder Wormer, Jisp

en Neck, de Eilandspolder en de polder Mijzen span-

nen de kroon. De sloten zijn breed (als gevolg van

kleinschalige turfwinning), de percelen smal en nat.

De bebouwing is geconcentreerd in smalle linten.

Daarbij is het lint van Graft-de Rijp, geboorteplaats

van de ingenieur-architect Leeghwater, een aansprekend

voorbeeld.

Daarnaast zijn er drie steden: Purmerend, strategische

gelegen aan de Where, de waterloop die de water-

vlakten van de Beemster en de Purmer met elkaar

verbond, en de ‘dam’steden Edam en Monnicken-

dam, handelsplaatsen die ontstonden op de plaats

waar een geul werd afgesloten met een dam.

Zes steden, Amsterdam, Monnickendam, Edam,

Purmerend, Hoorn en Alkmaar besloten in 1660 een

stelsel van trekvaarten aan te leggen om de steden

beter met elkaar te verbinden. Deze kunnen worden

beschouwd als snelwegen ‘avant la lettre’. In die tijd

golden trekvaarten als een uiterst geavanceerde ver-

binding.

Direct ten noorden van Amsterdam ligt een waterrijk

gebied. De weilanden worden omgeven door sloten

met een hoog waterpeil, terwijl er ook grotere water-

vlakken voorkomen, zoals het Kinselmeer en de

zogenaamde dieën (Ransdorper Die, Holysloter Die,

Uitdammer Die). Dit zijn natuurlijke veenstroompjes,

die door turfwinning of oeverafslag zijn vergroot.

In de 19e eeuw is een begin gemaakt met de aanleg

van een kanaal van Durgerdam naar de haven van

Amsterdam, om de toegankelijkheid van de

Amsterdamse Haven te verbeteren. Men was al flink

gevorderd met de werkzaamheden toen besloten

werd een andere oplossing te kiezen: de aanleg van

het Noordzeekanaal. De resten van dit nooit

gebruikte kanaal liggen nu als rechtlijnige natuur-

elementen in een overigens onregelmatig landschap.

Een aantal meertjes is aan het eind van de negen-

tiende eeuw drooggelegd (Burkmeer 1872, Blijkmeer

1875, Durgerdammer Diepolder 1880).

Een bijzonderheid is de Zaanstreek, met Zaandam en

de polders Assendelft, Westzaanpolder en Polder

Oostzaan. Zaandam/Zaandijk is ontstaan op de

oevers van de Zaan, en heeft een industriële ontwik-

keling doorlopen.

De polder Assendelft wordt naar het westen begrensd

door de machtige Assendelver Zeedijk. Deze hoge

dijk beschermde de polder tegen het Wijkermeer.

De polders westelijk van Zaandam vallen goeddeels

samen met het Oer-IJ.

Doordat hier vroeger het stroombed van het Oer-IJ

lag, is er in de ondergrond van nature veel zout aan-

wezig. Dit heeft met name in Gruisveld geleid tot de

aanwezigheid van zilt veen, een buitengewoon bij-

zonder milieu.

Binnen het veengebied komen de fraaiste dorpslin-

ten van Noord-Holland voor. Durgerdam, Ransdorp,

Holysloot, Zuiderwoude, Broek in Waterland, Edam,

Monnickendam, Marken, De Rijp, Zaandijk, West-

zaan en Haaldersbroek zijn rijksbeschermde dorps-

kernen. Watergang is een nog aan te wijzen

beschermd dorpsgezicht.


4.5.a Renaissance stadhuis van De Rijp (archief Bosch Slabbers)

4.5.b Hoofdstraat van De Rijp(archief Bosch Slabbers)

4.5.c Eilandspolder zuidoosten van Noordeinde [archief (archief Bosch Slabbers)

4.5.d Schermerhoorn(archief Bosch Slabbers)

4.5.e Molendijk oostkant van de Schermer(archief Bosch Slabbers)

4.5.f Stompetoren(archief Bosch Slabbers)

4.5.g Stompetoren(archief Bosch Slabbers)

4.5.h Zuidervaart (Schermer)(archief Bosch Slabbers)

4.5.f

4.5.g 4.5.h

4.5.e



historie is voor het veenweidegebied gericht op:

Behouden

n De Middeleeuwse verkavelingsstructuren en

historische watergangen van Waterland, Zeevang,

Marken, Polder Oostzaan, Ilperveld, Polder

Purmerland, Polder Wormer, Jisp en Neck,

Kalverpolder, Polder Westzaan, Assendelver-

polders, Krommenieer Woudpolder, Eilands-

polder, Polder Mijzen en Beetskoog. Op de

structuurkaart is deze regio gedetailleerd weer-

gegeven. Dit betekent niet dat elke lijnstructuur

afzonderlijk van (zeer) hoge waarde is, maar wel

dat het totale verkavelingspatroon van bijzonder

waardevolle betekenis is.

n Nederzetting- en verkavelingspatronen van de

Dorregeesterpolder, Westwouderpolder, de

Uitgeester- en Heemskerkerbroekpolder.

n De kenmerkende structuur van de lange linten,

waarbij aan het lint een verscheidenheid aan

individuele woningen staat, die echter in hun ver-

scheidenheid wel ‘familie’ van elkaar zijn, in ver-

schijningsvorm aan elkaar verwant zijn.

n Structuren van de karakteristieke linten dijk-

dorpen met historische bebouwing, met door-

zichten naar het open polderland: Graft-De Rijp,

West-Graftdijk, Oost-Graftdijk, Schermerhorn,

Grootschermer, Het Noordeinde van Graft,

Driehuizen, Zuiderwoude, Watergang, Ilpendam,

Landsmeer, Broek in Waterland, Oosthuizen,

Kwadijk, Warder, Middelie, Beets, Oostzaan

(Noordeinde en de Heul), Jisp, Neck, Westzaan,

Wormer, Assendelft, Zunderdorp, Holysloot,

Durgerdam en Ransdorp.

n Beschermde stads- en dorpsgezichten: Edam,

Monnickendam, Marken, Zuiderwoude, Broek in

Waterland, De Rijp, Zaandijk, Westzaan, Haalders-

broek en het nog aan te wijzen dorpsgezicht

Watergang.

n Doorzichten vanuit het lint op het achterliggende

polderland.

n Het open en waterrijk karakter.

n De karakteristieke verschijningsvorm van het

water.

n Behouden en herstellen van brakwatermilieus.

n Niet zichtbare archeologische locaties met ont-

ginningsboerderijen en bewoningskernen uit de

middeleeuwen.

n Aardkundig waardevolle natuurlijke waterlopen

en kreekruggen.

n van (voormalige) dijkstructuren waaronder de

Assendelver Zeedijk en de Nieuwedijk

n Behouden en benutten van het patroon van

waterlopen, dijken en kades om de mogelijk-

heden van het recreatief medegebruik van het

veenweidegebied te vergroten.

n Elementen/kenmerken die samenhangen met de

ontginningsstructuur zoals boezemgebieden,

landscheidingskaden, strokenverkaveling, gerende,

knikkende en gebogen percelen.

n Behoud en herstel van cultuurhistorische ele-

menten als kerkepaden, huisterpen, verlaten

erven/dorpslinten, boerderijen, molens, bruggen,

kerkhoven en kasteelterreinen.

n Behoud en herstel van kenmerkende beplantingen

van wegen en kaden.

n Bodemarchief op archeologisch waardevolle

vindplaatsen.

n Op sommige plaatsen langs de Zaan behouden

van de openheid naar het omliggende landschap

(onder meer ter hoogte van Knollendam, de

Zaanse Schans en bij het station Wormerveer).

n Scheepshellingen en resten van andere industriële

activiteiten (molens, traankokerijen, pakhuizen)

uit de 17e en 19e eeuw langs de Zaan en in het

achtergelegen veld.

n Industrieel erfgoed aan weerszijden van de Zaan.

n Infrastructuur als de Nauernasche Vaart, de

Zesstedenvaart, het Noordhollandsch Kanaal en

het tracé van Goudriaan (het kanaaltracé door

Waterland en Marken).

n De Noorder IJ- en Zeedijken, met wielen en klei-

putten.

Versterken

n De ruimtelijk kwaliteit door integrale samenwer-

king met Nationaal Landschap Laag Holland bij

het opstellen van gebiedprogramma’s.

n De openheid van het veenweidelandschap (onder


Oostzaan en het Oostzanerveld

(foto: Paul Paris)


meer polders Mijzen en Beetskoog) en bij even-

tuele invulling gebruik maken van karakteristieke

kavel- en waterpatronen.

n Het contrast tussen de veenweiden en de droog-

makerijen met behoud van dijken en boezems en

verkavelingsstructuur.

n Aanpassing van de grondwaterstand in gebieden

met hoge archeologische waarde en daar waar

nog een gaaf bewaard ontginningslandschap aan-

wezig is.

n Archeologische vindplaatsen als de werven (ter-

pen) op Marken, de resten van de 16e en 17e

eeuwse industrie in het Wormer- en Jisperveld en

de Eilandspolder en de resten van de middel-

eeuwse bewoningsplaatsen in het gehele veen-

weidegebied.

n De Assendelverpolder als overgangsgebied tus-

sen veenweidegebied en duinstreek met kreek-

ruggen, geulen en archeologische vindplaatsen

vanaf de late IJzertijd.

n Aansluiten bij de indeling in waterstaatkundige

eenheden en bij de zonering in voor- en achter-

kanten die binnen elke polder aanwezig is.






n Hergebruik van vrijkomende agrarische bebou-

wing, daarbij gebruik makend van cultuurhistorie.

n Verbrede landbouw met accent op natuur, veran-

deringen in waterbeheer en recreatie.

n Benutten van de Zaan en het Noordzeekanaal als

culturele verbindingszones, gecombineerd met

hergebruik van industrieel erfgoed.

n Accentueren van de monding van de Zaan.

Ontwikkelen

n Gebiedseigen natuurontwikkeling in aansluiting

op cultuurhistorische waarden.

n Waterberging op plaatsen waar dat cultuurhisto-

risch verantwoord is.

n Herinrichting Hembrugterrein met stimulering

van de herbestemming van industrieel erfgoed.

n Transformatie van gebieden achter de

Zaanwanden baseren op de oorspronkelijke

structuur van kleinschalige bebouwing langs stra-

ten loodrecht op Zaanoevers.


Kenmerkend voor dit gebied is het contrast tussen de

kleinere droogmakerijen, de ‘amuses’ uit de Identi-

teitsvisie Noord-Holland (De Noordmeer, de Belmer-

meer, de Blijkmeer, de Burkmeer, de Monnikenmeer,

Durgerdammer Diepolder) en de grotere stelselma-

tig ingerichte renaissancepolders (Beemster 1612, de

Purmer 1622, Wijde Wormer 1626, de Schermer 1635).

Kenmerkend zijn de herkenbare, rationele, geome-

trische verkavelingstructuur, de stolpboerderijen als

zeer kenmerkende bouwvorm en de herkenbaarheid

van de waterstaatkundige geschiedenis.

Beemster

De Beemster staat, met zijn indeling in volkomen

vierkanten, de verhoudingen van de gulden snede

die in de hoofdopzet en in de pleinen is terug te vinden,

en met zijn prachtige boerderijen bekend als het

pronkstuk van de Hollandse renaissance.

In de Beemster lagen naast tal van herenboerderijen

met heerschapvertrekken ook tal van buitenplaatsen

en plantages. Van de herenboerderijen is de

Eenhoorn het pronkstuk. Van de buitenplaatsen is

alleen Rustenhoven overgebleven. In de Beemster

zijn er, evenals in de Schermer, kleine gebieden waar

de percelering afwijkt van het rationele patroon. Dit

zijn de resten van het oude veenland, die binnen de

Ringdijk zijn komen te liggen en waar de oude per-

ceelsindeling is gehandhaafd.

Wijde Wormer

De Wijde Wormer kent een spiegelsymmetrische

indeling. De lengte-as werd gevormd door een brede

vaart. De boerderijen stonden aan twee linten even-

wijdig aan de Middenvaart. Deze linten lagen exact

tussen de Middenvaart en de Ringdijk. Later is de

snelweg precies over de Middenvaart aangelegd.

Purmer

Ook de Purmer kent van oorsprong een spiegel-

symmetrische opbouw, met de spiegelas in de leng-


Stolpboerderij in de Beemster


Verdedigingswerk



terichting van de polder. Vanaf deze spiegelas zijn de

blokken zo regelmatig mogelijk uitgezet.

Als gevolg van de verstedelijking aan de westkant is

de oorspronkelijke structuur nog maar nauwelijks

herkenbaar. Purmerend, gesticht op het bovenland,

is tot diep in de polder uitgebreid. Hierdoor is het

onderscheid tussen bovenland en droogmakerij ver-

vaagd. Daarnaast is in de polder een uitgestrekt bos-

gebied aangelegd.

Schermer

De Schermer vroeg, door zijn onregelmatige contour,

om een andere benadering. De omtrek van de polder

maakte het niet mogelijk te werken met een systeem

van volkomen vierkanten of een spiegelsymmetrische

opzet. In plaats daarvan zijn een sterke noord-zuid

as en een sterke oost-west as ontwikkeld, waaraan

een zo regelmatig mogelijk stelsel van wegen, vaar-

ten en tochten is gekoppeld.


historie is voor de droogmakerijen gericht op:

Behouden

n De droogmakerijen als ruimtelijke entiteit welke

wordt gedragen door de ringdijken en ringvaarten.

n Behouden en versterken van de interne geome-

trische structuur.

n Behouden van en aansluiten bij de rationele inde-

ling van de polders en van de landschappelijke

kenmerken die met deze indeling samenhangen

(bijvoorbeeld de hoofdrichting van het patroon

van wegen en waterlopen, vorm van de ruimtes).

n De historische waterstaatkundige structuur van

de twee binnenboezems van de Schermer en van

de Noordschermerdijk.

n De open relaties van de droogmakerijen met de

Kop van Noord-Holland en het IJsselmeer.

n De herkenbaarheid van het contrast tussen het

veenweidegebied en de droogmakerijen.

n Het eigen karakter van de restanten bovenland in

de droogmakerijen.

n UNESCO monument de Beemster.

n Het rijksbeschermd dorpsgezicht Middenbeemster.

n De totale droogmakerij Schermer, als rijks-

beschermd gezicht.

n Daliegaten.

n Resterende herenboerderijen en buitenplaatsen,

het stimuleren van erfbeplantingen.

n Terreinen van verdwenen buitens.

n Molengangen en (voormalige) molenplaatsen.

n Het bodemarchief op archeologisch waardevolle

terreinen.

Versterken

n De geometrische structuur van de Beemster,

Schermer, de Wijde- en Enge Wormer, Starnmeer

en Kamerhop, de Monnikenmeer, de Noordmeer

en de Broekermeer.

n De cultuurhistorische structuur van woonkernen

en het totaalconcept van de droogmakerij bij het

ontwerpen van ruimtelijke ontwikkelingen als

uitgangspunt nemen.

n Herstel van laanbeplantingen. Terugbrengen,

vanuit de historische context van bomenrijen

langs ringdijk en hoofdwegen.

n Grasland en openheid, ook tussen de gebouwen,

zodat niet een aaneengesloten bebouwingslint

ontstaat.

n De ruimtelijke ritmering van de stolpen, omgeven

door boomsingels en soms ook dubbele grachten.

n De ruimtelijk kwaliteit, door integrale samen-

werking met Nationaal Landschap Laag

Holland

n De landschappelijke betekenis van waterlinies

(Stelling van Amsterdam).

Ontwikkelen




mentale karakter van de droogmakerijen.

n Bij de vormgeving van wegen, waterlopen en

ringkades gebruik maken van structuurlijnen en

landschappelijke en cultuurhistorische elementen.

n Ruimtelijke ontwikkelingen inzetten voor ver-

sterking van de cultuurhistorische structuur van

woonkernen.

n Doortrekken van de Noordervaart vanuit de

Schermer naar de stad Alkmaar


Het Voorm Fort in de Beemster

(foto: Paul Paris)


n In de stedelijke ontwikkeling van de Omval bena-

drukken, dat deze locatie een eenheid vormt met

de rest van de droogmakerij De Schermer en de

cultuurhistorische kenmerken van deze droog-

makerij gebruiken bij de planontwikkeling.

n Waterberging op plaatsen waar dat cultuur-

historisch verantwoord is.

n Hergebruik van vrijkomende agrarische bebou-

wing. Daarbij gebruik maken van cultuurhistorie.

n Ontwikkelen van nieuwe buitenplaatsen.


Binnen deze regio ligt een deel van de Stelling van

Amsterdam. Zie voor een omschrijving en beleid

paragraaf 3.4.8, pag. 51.


Belangrijk element is het 80 kilometer lange

Noordhollandsch Kanaal dat in 1824 op initiatief van

de toenmalige directeur-generaal van de waterstaat

Jan Blanken is gegraven om de haven van

Amsterdam een verbeterde verbinding met de

Noordzee te geven. Bij de aanleg van het

Noordhollandsch Kanaal zijn grote delen nieuw

gegraven. Daarnaast is gebruik gemaakt van

bestaande waterwegen (zoals de Ringvaart van de

Schermer en de Beemster) die op de juiste breedte en

diepte zijn gebracht.

Behouden

n De lijnstructuur.

Versterken

n Versterken van het kanaal als landschapsstructu-

rerend element.

n Waar het kanaal nieuw is gegraven en als een ‘los’

element over het landschap is gelegd moet het

kanaal ook als een autonoom element worden

opgevat. Hier ligt het accent op het versterken

van het contrast tussen kanaal en omliggend

landschap.

n Waar het kanaal elementen van de onderliggende

landschapsstructuur heeft opgepakt kan aan-

sluiting worden gezocht bij die landschaps-

structuur. Hier ligt het accent op het versterken

van de samenhang tussen kanaal en omliggend

landschap (verzoening).

Ontwikkelen

n Het Noordhollandsch Kanaal meer onderdeel

maken van het lokale landschap door in te spelen

op actuele locale behoeften, waardoor het kanaal

meer van betekenis wordt in de plaatselijke

identiteit. Het kanaal kan bijvoorbeeld fungeren

als plek om aan te wonen of als onderdeel van

een park.



Landschapstypen

Structuurlijnen


4.6 Oude IJ

4.6.1 Regio

Dit gebied valt deels samen met het Oer-IJ, het gebied

waar de vroegere binnendelta van de Rijn lag. Deze

binnendelta was al in de IJzertijd dicht bevolkt. Hier

ligt nog een groot aantal archeologisch waardevolle

terreinen. Echter, het Oer-IJ strekt zich over een gro-

ter gebied uit en is als ruimtelijke eenheid niet meer

bepalend.

Het oude IJ vormde een groot binnenmeer direct achter

de kust. Het vormde als het ware een uitloper van de

Zuiderzee naar de kust. Aan dit IJ is niet alleen

Amsterdam ontstaan, maar heeft zich ook de land-

goederenreeks van Beeckestein, Waterland, Velser-

beek ontwikkeld.

Eind negentiende eeuw durfde men het aan om een

directe verbinding tussen de Amsterdamse havens en

de Noordzee aan te leggen en daarbij de bescher-

mende duinreeks te doorgraven. Met de aanleg van

het Noordzeekanaal (1865-1876) is het oude IJ inge-

polderd. Nadien heeft het gebied onder een sterke

stedelijke druk gestaan. Met de uitbreidingen van

Amsterdam, de aanleg van snelwegen en spoorlijnen

en meer recent de aanleg van havens en recreatie-

gebieden is het gebied getransformeerd van open

polders tot een sterk versneden en gefragmenteerd

stadslandschap.

In grote delen is de oorspronkelijke rationele 19e

eeuwse verkaveling grotendeels verdwenen ten gun-

ste van grootschalige recreatie- en industriegebieden.

Het resultaat is een vrijwel structuurloos landschap.

Alleen de voormalige zeedijken bieden in de land-

schappelijke oriëntatie (zowel in tijd als in ruimte)

nog enig houvast.

Het Oude IJ-gebied en de westelijk daarvan gelegen

IJmond is een echt werkgebied, met zware industrie

en havenactiviteiten. De cultuurhistorische kwaliteit

ligt in de dynamiek van de industriecultuur. De oost-

west verbinding van het Noordzeekanaal doorbreekt

de noord-zuid gerichte ruimtelijke hoofdstructuur

van deze typische kustregio.

Het Oude IJ-gebied is een moeilijk te duiden regio.

Functioneel en cultuurhistorisch is er een sterke oost-

west gerichte samenhang, landschappelijk gezien is

er echter een sterke noord-zuid verbondenheid met

Kennemerland, met name langs de kuststrook. Om

deze reden heeft de kuststrook op de regiokaart A2

een dubbelarcering gekregen.



De Waterstaatkundige geschiedenis wordt in belang-

rijke mate bepaald door de herkenbaarheid van het

stelsel van oude zeedijken.

De ontginningsgeschiedenis is aan het landschap

afleesbaar door bijvoorbeeld de landgoederenreeks,

de industrialisatiegeschiedenis aan de haven- en

hoogoventerreinen. De Stelling van Amsterdam refe-

reert aan de militair strategische geschiedenis.


4.6.a De overgang tussen de stad en het landelijk gebied

ten zuidoosten van Amsterdam

(foto: Paul Paris)

4.6.b Hoogbouw markeert de overgang

(foto: Paul Paris)

4.6.c Beeckestein


4.6.d Krommeniedijk


4.6.b

4.6.c 4.6.d

4.6.a


4.6.2 Behoud, versterken en

ontwikkelen per landschapstype

Binnen deze regio liggen de volgende landschaps-

typen:



Droogmakerijenlandschap voormalig

IJmeer

Behouden

n Het hergebruik en integratie van hoogwaardig

industrieel en militair erfgoed bij nieuwe ont-

wikkelingen op het gebied van cultuur, toerisme

en economie.

n Dijklichamen met wielen en kleiputten van de

oude zeedijken als de Waterlandse Zeedijk en

IJdijk in Amsterdam.

n Dijkbiotoop Noorder IJ- en Zeedijken.

Versterken

n Bewustwording van de industriële identiteit door

aansluiting op (inter)nationale industriële erf-

goedroute.

n Hergebruik en publiek toegankelijk maken van

dit industrieel erfgoed.






Ontwikkelen

n Met nieuwe ontwikkelingen inspelen op de aan-

wezigheid van oude (zee)dijken en deze in de

nieuwe constellatie weer manifest maken.

n Ontwikkelen van de dijken en ringvaarten als

sterke structuurlijnen en als recreatieve verbin-

ding tussen stad (Amsterdam) en land.

n Ontwikkelingen in de waterhuishouding kunnen

worden aangegrepen om een nieuwe structuur in

het landschap te ontwikkelen.

n Historische bedrijfsterreinen herontwikkelen tot

hoogwaardige publieksdomeinen waar wordt

gewoond, gewerkt, gezorgd, ontmoet en ont-

spannen. Deze publieksdomeinen kunnen op

regionale schaal met elkaar worden verbonden

door een nieuwe erfgoedroute, waarin de water-

wegen een recreatieve functie kunnen krijgen.

Ook de spoorlijn kan worden gebruikt ter ont-

sluiting van de publieksdomeinen.

n Terugbrengen van delen van de gedempte

Amsterdamse Vaart als onderdeel van de 17e

eeuwse trekvaart tussen Amsterdam en Haarlem.

n Romeinse haven in de Zuiderscheg gebruiken als

inspiratiebron voor de herinrichting tot bedrijven-

terrein met behoud van aanwezige waarden.

n Verbeteren van het publieksdomein in Halfweg

door het wegnemen van de verkeerscorridor en

het beter beleefbaar maken van de stedenbouw-

kundige situatie rond de sluizen.

Veenpolderlandschap

Behouden

n Historische dijken zoals de Spaarndammerdijk en

Slaperdijk en waterlopen als de Mooie Nel en de

Liede.

n Openheid en waaier-verkavelingspatroon van de

Inlaagpolder.

n Openheid, karakteristieke waterpatronen en

doorzichten van de Vereenigde Binnenpolder.

n Behouden en handhaven van groene randen rond

Schalkwijk vanuit het bestaande stedenbouw-

kundige concept van Schalkwijk.

n Rijksbeschermd gezicht Spaarndam.

Versterken

n De landgoederenreeks en de samenhang tussen

landgoederen en IJ-polders.

n Vereenigde Binnenpolder en Veerpolder. Het

landschap zoveel mogelijk open houden en bij

invulling rekening houden met karakteristieke

waterpatronen en doorzichten.

n De groene overgang van Haarlem naar aanlig-

gend veenweidegebied door landschapsbouw in

de stadsrand.




4.6.e Zaanstad-IJmond


4.6.f Het IJ


4.6.g Noorder IJ- en Zeedijk


4.6.h Krommeniedijk


4.6.i Zaandam


4.6.e

4.6.g

4.6.h 4.6.i

4.6.f


Het Noordzee kanaal

(uit: Provincie Atlas Noord-Holland)



Landschapstypen

Structuurlijnen


4.7 Kennemerland

4.7.1 Regio

De regio Kennemerland bestaat uit een ononder-

broken strook kust en duinen met hoge natuur-

waarden, waarbij de ingrepen van de mens van een

bescheiden omvang zijn met uitzondering van de

badplaatsen en de industriële ontwikkeling bij de

IJmond. De binnenduinrand is van oudsher een

geliefde vestigingsplaats. De achter de duinen gelegen

strandwallen en -vlakten kenmerken zich door geest-

nederzettingen. Dit zijn iets verhoogde nederzettingen

met een karakteristiek ellipsvormig stratenpatroon.

De leesbaarheid van Kennemerland is afhankelijk

van de contrasten tussen het ruige, natuurlijke duin-

landschap, de veelal beboste en verdichte binnen-

duinrand en strandwallen en de open strandvlakten.

Bij de geestnederzettingen is het belangrijk dat hun

kenmerkende structuur behouden wordt en dat zij in

de open setting van hun omgeving blijven liggen.



In deze regio staan de strategieën behoud en verster-

ken voorop. Het versterken en onderling verbinden

van de cultuurhistorische waardevolle structuren

(landgoederen, buitenplaatsen) als hoofddragers van

de kwaliteit staat centraal. Bij vervanging van min-

der waardevolle of nog niet geheel ontwikkelde

onderdelen moet nieuwe ontwerpkwaliteit worden

ingezet. De Kennemerzoom (het zuidelijk deel van

Kennemerland) wordt gekenmerkt door een groen

karakter en allure. Om deze allure te behouden moeten

nieuwe ontwikkelingen voldoen aan hoge eisen op

het gebied van kwaliteit, uitstraling, verzorging en

aandacht.


per landschapstype


historie voor de regio Kennemerland is uitgewerkt

naar de volgende landschapstypen:


n Strandwallen- en strandvlaktenlandschap.



Daarnaast behoeven de Stelling van Amsterdam en

de Leidsche Trekvaart bijzondere aandacht. Zij worden

in afzonderlijke paragrafen behandeld.

Jonge duinlandschap

De jonge duinen vormen hier een overwegend breed

en natuurlijk landschap. Alleen bij IJmuiden wordt

het natuurlijk duinlandschap over een grote breedte

onderbroken door stedelijke bebouwing, industrie en

havengebieden. De jonge duinen vormen een samen-

hangend en aaneengesloten gebied met een hoge

natuur- en landschapswaarde.

Zandvoort, Wijk aan Zee, Egmond aan Zee, Bergen

aan Zee hebben zich aan zee als kernen ontwikkeld.

De binnenduinrand vormt een oud woonmilieu. Dit

gebied werd al in de prehistorie bewoond. In de

middeleeuwen werden hier versterkte huizen en

kastelen (de graven van Egmond) gebouwd, om het

Graafschap Holland te beschermen tegen invallers

uit vijandelijke gebieden als Utrecht en Friesland.

Bekende voorbeelden hiervan zijn de ruïnes van

Brederode (Santpoort) en van het Slot Egmond.

Vanaf de 17e eeuw werd het natuurschoon van

Kennemerland ontdekt door stadsmensen, vooral uit

Amsterdam en Haarlem. De stedelijke elite liet in de

zeventiende en achttiende eeuw in het binnenduin en

op de oude strandwallen landgoederen en buitenplaat-

sen bouwen. Voorbeelden hiervan zijn het ‘t Oude Hof

te Bergen, Huis de Marquette, de landgoederenreeks aan

de oevers van het Wijkermeer (Beeckestein, Waterland,

Velserbeek), Elswout, Huis te Manpad, Vogelenzang.

Eind negentiende/begin twintigste eeuw neemt het

buiten wonen een grote vlucht. Aan het wonen in de

binnenduinrand werd een heilzame werking toe-

gedacht.

De verbeterde ontsluiting met tram en spoor (1839,

eerste spoorlijn tussen Amsterdam en Haarlem)

maakt dat de binnenduinrand voor een bredere toplaag

bereikbaar wordt. Daarmee ontstaat de villa-cultuur.

In de binnenduinrand ontstaan bij Aerdenhout,

Bloemendaal, Heemstede en Vogelenzang uitge-

strekte villagebieden.

4.7.a


4.7.c

4.7.b

4.7.a Bollenteelt in de binnenduinrand


4.7.b De voert


4.7.c Binnenduinrand bij Bergen aan Zee


4.7.d Villapark Meerwijk, villa De Bark


4.7.d


Daarnaast ontstaan in de binnenduinrand tal van

sanatoria (Meer en Berg, Duin en Bosch, Koloniehuis

Jong Nederland). Bij Bakkum ligt de oudste jeugd-

herberg van Nederland (Koningsbosch).

In de tweede helft van de twintigste eeuw neemt de

ontwikkeling van het toerisme een vlucht. De bad-

plaatsen aan de kust groeien sterk en ook in de

binnenduinrand worden tal van voorzieningen

gemaakt voor de toenemende stroom van bezoekers.

In de smalle strook tussen provinciale weg en duin-

voet hebben zich tal van campings en andere ver-

blijfsrecreatieve complexen ontwikkeld.

In de negentiende eeuw komt in de duinen de

aardappelteelt in zwang. In relatief vochtige duin-

valleien werden akkertjes uitgegraven (om dichter bij

het grondwater te komen). Het zand dat hierbij vrij-

kwam werd in de vorm van wallen rond de akkers

gedeponeerd. Dit heeft bij Egmond geleid tot de ont-

wikkeling van het zeedorpenlandschap: een mozaïek

van kleine, verdiept gelegen aardappelakkertjes,

omgeven door zandruggen. Veel van deze akkertjes

zijn momenteel als volkstuinen in gebruik.

Tussen Beverwijk en Heemskerk ligt in de binnen-

duinrand één van de oudste vollegronds tuinbouw-

gebieden van het land. Dit gebied dreigt steeds meer

met kassen te verdichten.

In en langs de voet van de duinen hebben afzandingen

plaatsgevonden, eerst als ballast voor de koop-

vaardijschepen, later ten behoeve van de uitbreidingen

van Amsterdam. Daartoe zijn uitgebreide vaart-

systemen aangelegd. Na afzanding bleken deze

geestgronden bij uitstek geschikt voor de bollenteelt.

In de duinvoet bij Haarlem ontstond de ‘noordelijke

duinen bollenstreek’ (het deel bij Lisse wordt alge-

meen aangeduid als de ‘zuidelijke duinen bollen-

streek’).

Vanaf het midden van de negentiende eeuw zijn in

het duingebied uitgebreide voorzieningen getroffen

voor de drinkwatervoorziening van de hoofdstad

(Amsterdams Waterleidingbedrijf).

Vanouds stroomt er vanuit de duinen water naar de

polders aan de voet van de duinen. Deze kleine

beken, duinrellen, zijn vrijwel alle verdwenen. Vaak

zijn zij in gekanaliseerde vorm nog wel in het land-

schap te traceren. Daarnaast is aan de duinvoet de

kweldruk groot. Om de gronden langs de duinvoet

toch te kunnen bewerken is hier een meer fijnmazig

net van sloten aangelegd, en zijn weteringen gegra-

ven om het water zo snel mogelijk af te voeren. De

aanwezigheid van het kwelwater biedt mogelijkhe-

den voor natuurontwikkeling. Hier kunnen rijk

geschakeerde vegetaties, die zijn gebonden aan de

aanwezigheid van schoon en mineraalrijk water, tot

ontwikkeling komen.

Behouden

n Karakteristieke (micro)reliëfkenmerken van de

duinformaties.

n Behoud en herstel van historische landgoederen

en buitenplaatsen, zoals het Oude Hof te Bergen.

n De historische villaparken in de binnenduinrand.

n en herstel van lokale patronen van houtsingels,

zandwallen (zeedorpenlandschap).

n De vaartsystemen in de afgezande duinzoom.

n De open landschappen aan de voet van de duinen.

n Infrastructuur van de watervoorziening, restanten

militaire infrastructuur, archeologie.

n Badplaatsarchitectuur langs Haarlemmerstraat-

weg en Zandvoortseweg in Zandvoort.

Versterken

n De kenmerkende landschappelijke zonering en

ecologische gradiënt van de duinen via de

binnenduinrand naar het achterliggend polder-

landschap door natuurontwikkeling en herstel

van het watersysteem.

n De afvoer van overtollig duinwater combineren

met het herstel en landschappelijke opwaardering

van historische sloten.

n Het zicht op de duinvoet vanaf de provinciale

weg.

n Atlantikwall als structuur benoemen en versterken

en waar mogelijk voor educatieve doeleinden

gebruiken.

n Vergroten van de leesbaarheid van het klein-


4.7.e Natuurontwikkeling in de Verenigde Harger- en

Pettemerpolder


4.7.f De Hondsbossche Zeewering


4.7.g Overgang van de Hondsbossche Zeewering in

het Camperduin


4.7.h Landgoed in de binnenduinrand

4.7.i Landgoed in de binnenduinrand

4.7.f4.7.e

4.7.g

4.7.h 4.7.i


schalig gebruik van de duinen: versterken van het

zeedorpenlandschap, het zanderijenlandschap en

de zand- en schelpvaarten.

n In het kader van natuureducatie meer bekendheid

geven aan dit kleinschalig gebruik door hieraan in

fietsen wandelroutes aandacht te besteden.

n De eigen identiteit van badplaatsen, door binnen

de herstructurering van de badplaatsen de type-

rende nederzettingsstructuren en badplaats-

architectuur herkenbaar te houden. Zie voor ana-

lyses van nederzettingsstructuren ‘Identiteit

Noord-Holland Noord’.

n Bij het hergebruik van zorginstellingen de nieuwe

bouwvolumen zodanig groeperen dat de ruimte-

lijke structuur beter tot uitdrukking komt. Bij een

buitenplaats of landgoed met bebouwing die niet

past binnen de historische schaal of maatvoering

kan bebouwing worden vervangen door een

volume dat hier wel past.

n De ruimtelijke relatie tussen de buitenplaatsen

Velserbeek, Waterland en Beeckestein met de

directe omgeving. Het gaat hierbij om de historische

relatie met de strandwal/het duin in het westen,

het voormalige Wijkermeer in het oosten en het

dorp Velsen-zuid. Dit wordt bereikt door de

scheidende werking van de wegen op te heffen.






Ontwikkelen

n Plaatselijk herstel van natuurlijke dynamiek met

inachtneming van de zeewerende functie van de

buitenste duinen. Door het mogelijk maken van

processen als verstuiving en sluftervorming kan

de dynamiek van het duingebied worden terug-

gebracht.

n Herstel en aanleg van duinrellen.

n Vernatting van de duinen en omvorming van

naaldbos naar meer natuurlijke duinbegroeiing

om de variatie te verhogen.

n Benutten van de mogelijkheden voor natuur-

ontwikkeling langs de duinvoet.

n Ontlasten van de kwetsbare delen van het duin

door zoneren en concentreren.

n Inpassen van de verblijfsrecreatie in de binnen-

duinrand.

n Mogelijkheden voor gebouwen met gezond-

heidsfuncties.

Strandwallen en -vlaktenlandschap

In het deel benoorden het Noordzeekanaal is het

strandwallenpatroon niet geheel parallel geordend.

De ligging is beïnvloed door het voormalige zeegat

van de Prae Zijpe. Castricum, Limmen en Heiloo liggen

op een smalle strandwal, Bergen is ontwikkeld op

een zogenaamde ‘haakwal’ (strandwal haaks op de kust).

Ook Uitgeest en Akersloot liggen op een smalle

strandwal die onderdeel uitmaakt van de geulen en

vlakten van de binnendelta.

Op de strandwallen zuidelijk van het Noordzee-

kanaal kwamen landgoederen en buitenplaatsen tot

ontwikkeling.

Het zuidelijk deel van het strandwallen/strandvlak-

ten landschap is nagenoeg geheel verstedelijkt. De

resterende open gebieden langs de voet van de duinen

en tussen de binnenste strandwal en de Ringvaart

van de Haarlemmermeer staan onder sterke druk

van de verstedelijking.

Het poldergebied achter de Hondsbossche Zee-

wering loopt door in het poldergebied van Egmond,

Bergen en Schoorl.

Dit gebied, tussen de jonge duinen en de dicht

bebouwde strandwal van Uitgeest, Heiloo, Limmen

en Alkmaar geldt als één van de mooiste polderland-

schappen van Noord-Holland. Het gebied bestaat uit

een afwisseling van kleine strandwallen, laaggelegen

strandvlakten en voormalige meertjes. Men vindt er

kleine polders, begrensd door dijken of kades, met

kronkelige sloten en vrij onregelmatige percelen.

Dit gebied heeft een grote cultuurhistorische beteke-

nis door de kleinschalige percelering, de kaden en

dijken en de vele molentjes. Hier is sprake van een

fraai contrast tussen het vlakke, open, groene pol-

derlandschap en de hoge duinen op de achtergrond.


Hondsbossche Zeewering

De machtige dijk van de Hondsbossche Zeewering is

in eerste vorm in 1466 als zanddijk aangelegd.

Nadien is de dijk herhaalde malen versterkt. De zuid-

punt van de dijk vertoont een knik ter plaatse van de

aansluiting op de natuurlijke zeewering (Camper-

duin). Dat komt doordat de natuurlijke kustlijn gelei-

delijk iets naar achteren verschuift, waardoor de dijk

steeds meer als een ‘balkon’ in zee komt te liggen.

Achter de dijk ligt het polderlandschap van de

Vereenigde Harger- en Pettemerpolder. Hier is het

oorspronkelijke laat middeleeuwse verkavelings-

patroon nog vrijwel geheel in takt.

Schelpenhandel

Het Middeleeuwse dorp Akersloot was tot in de 17e eeuw van

belang vanwege de visserij en de scheepvaart. Met de droog-

legging van de Schermer en andere meren verdween deze

bedrijvigheid. Daarvoor in de plaats kwam de schelphandel ten

behoeve van de kalkbranderijen. Vanaf de stranden van Bergen,

Egmond en Castricum werden schelpen aangevoerd en via de

Schulpvaart naar Akersloot getransporteerd. Daar werden ze in

grotere schepen geladen en verder vervoerd naar kalkbrande-

rijen in Zwartsluis en Huizen.

Behouden

n De karakteristieke verkavelingsstructuur van de

polders in het overgangsgebied tussen de duinen

en het lage gebied in de gemeente Bergen.

n De openheid, middeleeuwse dijkjes en de nage-

noeg oorspronkelijke verkaveling in de Harger-

en Pettemerpolder.

n De contrasten tussen de lage open strandvlakten

en de beboste binnenduinrand, ondermeer door

behoud van het bestaande graslandareaal van de

strandvlakten.

n Behoud en herstel van historische landgoederen

als Marquette, Scheybeek en Westerhout en

buitenplaatsen in groen mozaïeklandschap.

n De vaartsystemen in afgezande gebieden.

n Bijzondere elementen als de Schulpsloot bij

Bakkum.

n In het zuidelijk deel de resterende open gebieden

in de duinvoet en inrichting van niet verstede-

lijkte gebieden tussen de binnenste strandwal en

de Ringvaart Haarlemmermeer.

n De suburbane interbellum stedenbouw van

Heemstede.

n Rijksbeschermde gezichten Alkmaar en histori-

sche dorpskern Bergen.

n Genomineerde rijksbeschermde gezichten Tuin-

dorp Oostbuurt en Park Meerwijk in Bergen.

n Genomineerd rijksbeschermd gezicht Wester-

houtkwartier.

n Genomineerd rijksbeschermd gezicht villaparken

Duin en Daal te Bloemendaal.

n Geestnederzettingen (Langenes, Noordeinde,

Dusseldorpergeest, Oosterzijde, deel van de

Alkmaardergeest en Oudorpergeest, Benes en

Westergeest, Startingergeest en Middelbuurt) met

hun ellipsvormige structuur in de setting van hun

open omgeving.

n De historische structuur van de kernen, waaron-

der Wijk aan Zee, Velsen, Beverwijk, Castricum

en Heemskerk.

n Vele oude en vaak zeer kwetsbare dijken.

n De archeologisch waarden van het gelaagde land-

schap, waaronder Oer-IJ en Rekere en specifiek

het provinciaal archeologisch monument Kronen-

burg.

n De resten van kastelen en buitenplaatsen.

n De geulen en het wallenpatroon van de binnen-

delta.

Versterken

n De cultuurhistorische structuur van het Oer-IJ

door het beter leesbaar maken van archeologische

bewoningsrelicten aan kreken, door het ontwik-

kelen van een daarop toegesneden behouden

beheerprogramma.

n Bij de ontwikkeling van woningbouwlocaties de

herkenbaarheid van cultuurhistorische structuren

in de planvorming een plaats geven. Nieuwe


tuurhistorische identiteit van de locatie. Voor

strandwallen en -vlakten specifiek de verstede-

lijkte geeststructuren versterken, herkenbaar aan

het ellipsvormige stratenpatroon.

n Het contrast tussen de ruimtelijk meer verdichte

strandwal en de open gebleven delen van de


strandvlakten door de strandvlakten vrij te

maken van functies die afbreuk doen aan de

openheid.

n Continuïteit van het agrarisch gebruik als belang-

rijke identiteitsdrager.

n Zichtas Elswout-St. Bavo (Haarlem) door in deze

as de glastuinbouw op te heffen ten behoeve van

de aanleg van een ecologische verbindingszone.

n Opwaarderen ruïne te Egmond aan de Hoef en

andere (voormalige) kastelen en kasteelterreinen.

n De waardering van de industriële identiteit door

middel van aansluiting op (inter)nationale erf-

goedroute. Hergebruik en publiek toegankelijk

maken van cultuurhistorisch (industrieel) erf-

goed.

Ontwikkelen

n Met nieuwe ontwikkelingen aansluiten bij de

lineaire opbouw parallel aan de kust.

n Ontwikkelen van nieuwe landgoederen op de

strandvlakten tussen Driehuis en Santpoort

Noord, onder voorwaarde van landschappelijke

openheid en publieke toegankelijkheid. Verder

zijn nieuwe landgoederen en buitenplaatsen

mogelijk als dit leidt tot verbetering van de ruim-

telijke kwaliteit.

n Bij hergebruik zorginstellingen aansluiten op de

historische schaal en maatvoering.

n Onderzoeken van de mogelijkheden van natuur-

ontwikkeling, verbrede landbouw en waterber-

ging.

n Ontwikkeling van de ecologische gradiënt van

duin naar polder door herstel van het water-

systeem.


In de kop van het Kennemerland ligt een aantal van

de oudste droogmakerijen van ons land. Ten westen

van Alkmaar lagen ondiepe meertjes die al in de 16e

eeuw zijn drooggemalen, zoals het Bergermeer (1566)

en het Egmondermeer (1566).

Behouden

n De droogmakerijen als ruimtelijke entiteit welke

wordt gedragen door de ringdijken en ringvaarten.

n Molengangen, molens en voormalige molen-

plaatsen.

n Behouden en versterken van de interne structuur.






Ontwikkelen

n De droogmakerijen als ruimtelijke entiteit.

Veenpolderlandschap

Het betreft hier een kleine oppervlakte veenpolder-

landschap. Zie voor beleid de aangrenzende regio

‘jonge droogmakerijen’ in paragraaf 4.8.2.





4.7.4 Trekvaart Haarlem-Leiden

In de zeventiende eeuw was Leiden, na Amsterdam,

de tweede stad van het land en behoorde het tot de

20 grootste steden van Europa. Tussen Haarlem en

Leiden werd, min of meer door de strandvlakte, een

trekvaart aangelegd. In die tijd gold de trekvaart als

een uiterst geavanceerde verbinding.

Versterken

n De Trekvaart als ruimtelijke entiteit en als land-

schappelijke structuurlijn

n De belevingswaarde van de Leidsevaart als recre-

atieve verbinding tussen de diverse landgoede-

ren en buitenplaatsen. Hiertoe moet de vaart zelf,

maar ook de naastgelegen weg, voor recreatief

verkeer geschikt worden gemaakt.

Ontwikkelen

n Ontwikkelen van de Trekvaart als recreatieve ver-

binding tussen stad (Haarlem) en land.



Landschapstypen

Structuurlijnen


4.8 Jonge droogmakerijen

4.8.1 Regio

Deze regio, ten zuiden van Amsterdam, maakte ooit

deel uit van het centraal Hollands-Utrechts veenkussen,

dat zich uitstrekte van de binnenste strandwal tot aan

de voet van de hoge gronden van de Utrechtse

Heuvelrug. Dit veenkussen werd in het oosten door-

sneden door veenrivieren als Amstel, Vecht, Gein en

Diem.

Deze regio omvat het gebied tussen de binnenste

strandwal en de Amstel, het gebied dat wordt

gedomineerd door de grootschalige droogmakerijen.

Oostelijk van de Amstel wordt het landschapsbeeld

bepaald door de aanwezigheid van de rivieren en

wat daarmee samenhangt. Dat gebied vormt daarvan

een afzonderlijke regio.

Binnen het veenkussen zijn grootschalige meren ont-

staan: het Haarlemmermeer, De Westeinderplassen,

het Legmeer en de Oosteinder Poel.

Met uitzondering van de Westeinderplassen zijn deze

meren pas in de tweede helft van de 19e eeuw droog-

gelegd (Haarlemmermeer 1850, Legmeer 1873/1883,

Oosteinderpoelpolder 1865, Schinkelpolder 1858).

De Bovenkerkerpolder, grenzend aan de Amstel, is

eerder verveend en drooggelegd.

De Amstel vormt binnen dit gebied een hoofd-

structuurlijn. Lange tijd was deze rivier, met het

naastgelegen jaagpad, één van de hoofdtransport-

aders van het land. Aan de oevers van de Amstel ont-

wikkelden zich buitenplaatsen als Amstelrust, Wester

Amstel en Oostermeer.

Tussen de beide grote droogmakerijgebieden

(Haarlemmermeer en Legmeer met aanliggende pol-

ders) liggen de Westeinderplassen en een smalle

strook bovenland, veenpolder. Ook ligt een strook

bovenland langs het Amstel-Drechtkanaal (Kalslager

polder/Uithoornsche Polder).

Binnen deze regio neemt de Stelling van Amsterdam

een belangrijke plaats in. De herkenbaarheid van de

Stelling en haar onderdelen (Forten, Geniedijk, vuur-

dijken en inundatievlakten) staat hier, als gevolg van

de vele infrastructurele doorsnijdingen, de opruk-

kende verstedelijking en de glastuinbouwontwikke-

ling, sterk onder druk.

In de Haarlemmermeer bedreigen de infrastructurele

ontwikkelingen de herkenbaarheid, tussen Uithoorn

en Aalsmeer raken de elementen zoek in een zich

snel verdichtend landschap.



Voor het behoud van de leesbaarheid van de regio

‘Jonge droogmakerijen’ zijn van belang:

n Het behoud, versterken en ontwikkelen van het

contrast tussen veenpolder en droogmakerij.

n De herkenbaarheid van de Amstel als belangrijke

structuurlijn.

n De herkenbaarheid van de Stelling van Amsterdam

als een grotere overkoepelende structuur.


per landschapstype


historie is voor deze regio uitgewerkt naar land-

schapstype:



Daarnaast behoeft de Stelling van Amsterdam bij-

zondere aandacht. Deze wordt in paragraaf 3.4.8,

pag. 51 behandeld.


Haarlemmermeerpolder

De Haarlemmermeer is de grootste droogmakerij van

Noord-Holland. Anders dan bij de eerdere droog-

makerijen is dit meer niet drooggemaakt met behulp

van windmolens, maar met de inzet van drie stoom-

gemalen.

Bij de aanleg van de Ringdijk heeft men gestreefd

naar de kortste omtrek. Dit heeft tot gevolg gehad dat

bij Lisserbroek en Vijfhuizen stukken bovenland zijn

ingedijkt en bij de polder zijn gevoegd. Nog altijd

herkent men deze bovenlandrestanten binnen de


4.8.a De Thamerpolder


4.8.b De Geniedijk


4.8.c De Geniedijk


4.8.b4.8.a

4.8.c


Ringdijk aan hun afwijkende verkaveling. De droog-

makerij zelf kent een uitermate stelselmatige opzet

met tochten en vaarten die haaks op elkaar zijn

gesteld. Binnen dit uiterst mathematische stelsel is er

één markante afwijking: de Geniedijk. Dit onderdeel

van de Stelling van Amsterdam loopt vrijwel diago-

naal door het orthogonale systeem.

In 1920 is in de Haarlemmermeer de militaire lucht-

haven Schiphol aangelegd.

Deze zou uitgroeien tot één van de grootste burger-

luchthavens van Europa.

De Haarlemmermeerpolder staat onder grote stede-

lijke druk. Wat ooit een ‘zee van ruimte’ was, groeit

nu dicht met een caleidoscopische verzameling aan

stedelijk getinte functies: woongebieden, bedrijven-

terreinen, de ‘stad’ Schiphol, het Strategisch Groen-

project Haarlemmerméér Groen, de aanleg van de

Hoge Snelheids Lijn etc. Ondanks de veelheid aan

ontwikkelingen is de oorspronkelijke hoofdstructuur

nog opvallend gaaf aanwezig.

Oosteinderpolder/Legmeerpolder

Ook deze polders kennen van oorsprong een vrij

systematische opbouw.

Deze opbouw is echter als gevolg van de glastuin-

bouwontwikkeling nauwelijks meer herkenbaar.

Westeinderplassen

Tot tweemaal toe is gepoogd de Westeinderplassen

droog te leggen, beide missies mislukten door orga-

nisatorische tegenslag. De eerste poging in 1884

strandde omdat het Ministerie van Oorlog het meer

nodig had voor de Stelling van Amsterdam. Bij de

tweede poging (omstreeks 1920) kreeg men de finan-

ciering niet rond. Na 1920 nam het recreatieve

gebruik van de plassen snel toe. Men besloot dat de

Westeinderplassen als water voor de stad Amsterdam

van meer betekenis was dan als land.

Bovenkerkerpolder

De Bovenkerkerpolder, grenzend aan Amstelveen, is

een open polder met een opvallend regelmatige ver-

kaveling. De bebouwing staat niet in de polder, maar

aan de rand van de polder, aan de Ringdijk.

De Bovenpolder grenst aan de Amstel.

Behouden

n Ringvaarten, ringdijken en molengangen.

n De stoomgemalen.

n De ruimtelijke hoofdstructuur van de

Haarlemmermeer met Ringdijk en –vaart, de

Hoofdvaart en de gemalen als identiteitsdragers.

n Kaden, dijken en verkavelingspatronen in de

Bovenkerker- en Legmeerpolder.

n Behouden en versterken van de interne structuur.






Versterken

n Het karakteristieke profiel van tochten en

bebouwingslinten in de Haarlemmermeer.

n De openheid van het zuidelijk deel van de Haarlem-

mermeer als overgang naar het Groene Hart.

n De herkenbaarheid van delen oud land temidden

van de rationele nieuwe verkaveling.

n Bij de invulling van de droogmakerijen zoveel

mogelijk gebruik maken van karakteristieke

kavel- en waterpatronen en doorzichten.






Ontwikkelen




n In de Bovenkerkerpolder zijn mogelijkheden voor

waterberging.

n Voor de Haarlemmermeer moet een totaalconcept

worden ontwikkeld, waarbij het poldergrid kan

dienen als onderlegger voor ruimtelijke ontwik-

kelingen.

n Opgaven in de waterhuishouding kunnen wor-

den aangegrepen om een nieuwe structuur in het

landschap te ontwikkelen.


Stelling van Amsterdam

(foto: Ludo Vermaire)


Veenpolderlandschap

Tussen Haarlemmermeer en Oosteinderpoelpolder/

Legmeerpolder ligt een smalle strook veenpolder-

landschap, het ‘bovenland’. Ook de waterrijke

Uithoornsche polder is bovenland. Ook langs de

Amstel ligt een smalle strook bovenland, de

Kalslagerpolder.

Behouden

n De resterende open gebieden.

n De verkavelingsstructuur van de opgevaren gron-

den in aansluiting op de ringvaart van de

Haarlemmermeer en de Westeinderplassen.

Versterken






Ontwikkelen

n Bij transformatie aansluiten op het bestaande

verkavelings- en bebouwingspatroon (Oost-

einderweg, Aalsmeerderweg en Hoornweg).

n Uitbreiding van het recreatieve netwerk vanuit

het stedelijk gebied: fietsen, wandelen en varen.

Ontwikkelen recreatief knooppunt met cultuur-

historie als thema.







Landschapstypen

Structuurlijnen


4.9 Veenstromenland, tussenVecht en Amstel

4.9.1 Regio

Het landschapsbeeld ten zuiden van Amsterdam

wordt in beginsel bepaald door uitgestrekte veen-

kussens, waartussen de veenrivieren Amstel, Gein,

Gaasp, Diem, Holendrecht, Waver, Bullewijk en Vecht

zich een weg naar het voormalige IJsselmeer zoeken.

Deze rivieren monden alle uit in het IJ/IJmeer, de

Amstel via het grachtenstelsel van Amsterdam. Ooit

waren deze rivieren de belangrijke structuurlijnen

van deze regio. Aan deze rivieren, met name langs

Amstel en Vecht, stonden tal van landgoederen en

buitenplaatsen. Dit landelijk gebied was als de tuin

voor de stad. Hier woonde/vertoefde de stedeling

wanneer hij de drukte van de stad wenste te ont-

vluchten.

Thans wordt dit landschap veelvuldig doorsneden

door grote infrastructurele werken: snelwegen (A1,

A2, A9), spoorlijnen en het Amsterdam Rijnkanaal.

Deze lijnen zijn als het ware autonoom over het

onderliggend landschap geprojecteerd. Zij voegen

een eigen laag aan het landschap toe.

Door de veelheid aan grote infrastructurele lijnen is

het landschap binnen dit deelgebied sterk versneden.

Het is opgedeeld in van elkaar gescheiden fragmen-

ten.

Dit leidt tot een verlies aan historische, ruimtelijke en

ecologische samenhang.

Het is nauwelijks meer te bevatten dat de verschil-

lende fragmenten deel uitmaken van in beginsel één

en dezelfde morfologische eenheid.

Wie over de A1 van Diemen naar Naarden rijdt zal

niet beseffen dat de gebieden links en rechts van de

snelweg tot één en hetzelfde gebied behoren en zal al

helemaal niet doorhebben dat hij zich op minder dan

200 meter van de voormalige Zuiderzee bevindt.

Met de vele infrastructurele werken is ook de relatie

stad-land sterk onder druk komen te staan. Kanalen,

spoorlijnen en snelwegen snijden de stad af van het

aanliggend landelijk gebied. Het landschap is daar-

mee, hoe nabij ook, voor de stedeling vrijwel onbe-

reikbaar geworden.

De aanwezigheid van de talloze doorsnijdingen

leiden ook tot een verlies aan gebruiksmogelijk-

heden. Vaak zijn de resterende fragmenten te klein,

en liggen zij te geïsoleerd, om bijvoorbeeld als land-

bouwgebied nog duurzaam economisch te kunnen

functioneren. Met het verslechteren van de land-

bouwkundige mogelijkheden neemt ook het per-

spectief op een duurzaam behoud van deze open

landschappen af.

Het beleid is gericht op een zodanige ontwikkeling

van het gebied dat het landschap ‘zijn verhaal kan

blijven vertellen’, dat de ontwikkelingsgeschiedenis

aan het landschap afleesbaar blijft. Dat betekent voor

de veenrivieren zelf dat het accent ligt op versterken

en ontwikkelen. Daarbij richt het beleid zich in deze

regio in het bijzonder op het tegengaan van frag-

mentatie, op herstel van de ruimtelijke en historische

samenhangen en op herstel van de samenhang

stad–land.

Daarnaast behoeven de Stelling van Amsterdam en

de inpassing van de infrastructuur afzonderlijke aan-

dacht.



Voor de leesbaarheid van het landschap is het van

belang dat de bewoningsgeschiedenis aan het land-

schap herkenbaar blijft. Op de oeverwallen van de

Amstel zijn in de Aetsveldsepolder prehistorische

bewoningsresten aanwezig. Nigtevegt is een goed

voorbeeld van een middeleeuwse bewoningskern,

Weesp een voorbeeld van een vestingstad. De water-

staatkundige geschiedenis komt tot uiting in het stel-

sel van dijken, de buitendijken en zomerkaden van

de voormalige Zuiderzee. De ontginningsgeschiedenis

komt tot uiting in de strokenverkaveling. De militaire

geschiedenis komt tot uitdrukking in de verdedi-

gingslinie Stelling van Amsterdam.


4.9.a Wester-Amstel, getekend door Anton Pieck

(uit: Amstelland)

4.9.b Wester-Amstel, een van de buitenplaatsen langs

rivier de Amstel

(uit: Amstelland)

4.9.c Rivier de Vecht

(foto: Paul Paris)

4.9.b4.9.a

4.9.c



per landschapstype


historie is voor deze regio uitgewerkt voor het land-

schapstype:

n Veenrivierenlandschap.

Veenrivierenlandschap

Binnen deze regio is de oorspronkelijke landschap-

pelijke opbouw van uitgestrekte veenkussens, die

zich tussen de rivieren bevonden, in beginsel nog

gaaf aanwezig.

Grote oppervlakten veenland zijn bewaard gebleven,

denk aan de Ronde Hoep, de Gemeenschapspolder,

de Aetsveldsche polder of de Keverdijksche polder.

Het landschap werd bepaald door hoogveeneilan-

den, omsloten door veenrivieren.

De hoogveenkussens zijn in de middeleeuwen ont-

gonnen vanaf de omringende rivieren.

Aan de oevers van de rivieren werden de boerderijen

gebouwd, waardoor het centrale gebied volledig

open en onbebouwd bleef. Min of meer loodrecht op

de rivieren werden sloten gegraven om het veenkus-

sen te ontwateren. Doordat men vanaf alle kanten

naar het midden toewerkte ontstond de kenmer-

kende radiale percelering. Aanvankelijk lag het veen-

kussen zo hoog, dat het overtollige water vrij naar de

rivieren kon stromen. Door de ontwatering en het

landbouwkundig gebruik daalde het oppervlak

echter snel.

De bodemdaling bracht met zich mee dat de gebieden

niet langer geschikt waren voor akkerbouw en dat de

rivieren van kaden moesten worden voorzien.

Daardoor konden de sloten hun water niet meer

rechtstreeks lozen op de rivieren.

Er werden weteringen gegraven waarin het water uit

de polder werd verzameld, op een paar punten werd

het water met behulp van molens geloosd op de

rivieren.

De Ronde Hoep is een veengebied dat door oude

veenrivieren wordt omgeven en dat zijn oorspron-

kelijke inrichting nog vrijwel onveranderd heeft

behouden. Alleen in het noorden is een punt van de

ovaal afgesneden door de snelweg A9.

Het waren met name de Amstel en de Vecht die zich

tot lustwarandes ontwikkelden. Dankzij hun goede

bereikbaarheid over het water en via het jaagpad

langs de rivieren bouwden welgestelde Amsterdam-

mers aan de oevers van Amstel en Vecht hun buiten-

plaatsen en landgoederen. Vroeger lag aan de Amstel

een reeks van buitenplaatsen. Hier zijn er nog drie

van over: Oostermeer (1728), Westeramstel (hiervan

resteert alleen nog de tuinaanleg met het rococo inrij-

hek) en Amstelrust (1740).

De Amstel en de aangrenzende weilanden en bos-

percelen steken als een groene scheg diep het stedelijk

gebied in.

Van groot belang is het behoud van de geledende

werking van het veenstromenland tussen

Amsterdam en het Gooi. Daarnaast gaat het voor

deze regio om behoud van de afwisseling van de ver-

dichte oevers aan weerszijden van de Vecht en de

Amstel en de openheid en het graslandkarakter van

de aangrenzende polders.

Behouden

n De afwisseling tussen de verdichte oevers langs

de rivieren en de openheid en het grasland-

karakter van de aangrenzende polders.

n De doorzichten vanaf de rivier naar het achter-

liggende polderland.

n Polder de Ronde Hoep (kaden, dijken en verka-

velingspatroon).

n Elementen/kenmerken die samenhangen met de

ontginningsstructuur, zoals weteringen, boezem-

gebieden, landscheidingskaden, tiendwegen,

strokenverkaveling, gerende, knikkende en gebo-

gen percelen.

n Behouden en herstellen van cultuurhistorische

elementen als kerkepaden, dorpslinten, kerk-

hoven, kasteelterreinen.

n De veenrivieren Vecht, Amstel, Oude Waver,

Bullewijk en Holendrecht met bovenlanden en

kades.

n Behoud van de herkenbaarheid van de zonering

in openheid van bovenstroomse delen naar bene-

denstroomse delen.

n Behouden en herstellen van de buitenplaatsen


Polder de Ronde Hoep

(foto: Paul Paris)


langs Amstel en Vecht.

n Beschermde stads- en dorpsgezichten Ouderkerk

aan de Amstel, Muiden en Weesp.

n Bewoningssporen op de oeverwallen in de

Aetsveldsepolder.

n Bewoningssporen op de oeverwallen van de

Vecht.

n De zeewerende dijk bij Muiden.

Versterken

n Bekend maken van de aanwezigheid van verborgen

nederzettingsstructuren door informatieborden,

landschapsreconstructies, TRAP-routes (toeris-

tisch recreatieve archeologische fietsroutes) etc.

n Het landschap van de veenpolders zoveel moge-

lijk open houden en bij invullingen gebruik

maken van de karakteristieke kavel- en water-

patronen en doorzichten.

n Bij nieuwe ruimtelijke plannen, zoals in de

Bloemendalerpolder, dienen de aanwezige cultuur-

historische waarden zodanig geïntegreerd te worden

dat ze zichtbaar blijven, bijvoorbeeld in het

stratenpatroon of in het gebruik van de histori-

sche infrastructuur voor de ontsluiting. De meest

waardevolle structuren in het plan behouden

door er een landschappelijke invulling (park,

landgoed) aan te geven.

n Resten van verdwenen buitenplaatsen langs

Vecht en Amstel, bijvoorbeeld door ontwikkeling

van nieuwe buitenplaatsen.

n De ruimtelijke samenhang tussen de verschil-

lende gebieden.

n Herstel van de jaagpaden.

n De betekenis van de rivieren als verbindende ele-

menten tussen stad en land.

n Natuur- en landschapswaarden van de Vecht

door herstel en ontwikkeling van de oeverlanden.

n Benutten van het patroon van waterlopen en van

dijken en kades om de mogelijkheden van het

recreatief medegebruik van het veenweidegebied

te vergroten.






n De Amstel als recreatieve verbinding tussen

Amsterdam en het landelijk gebied ten zuiden

van de stad.

Ontwikkelen

n Ontwikkelen van de groene scheggen langs

Amstel en Gaasp tot groenzones die stad en land

met elkaar verbinden

n Ontwikkelen van de Amstel als sterke structuur-

lijn en als recreatieve verbinding tussen stad

(Amsterdam) en land.

n Aansluiten bij de indeling in waterstaatkundige

eenheden en bij de zonering in voor- en achter-

kanten die binnen elke polder aanwezig is.

n Ontwikkelen van nieuwe buitenplaatsen.

n De Muidertrekvaart als recreatieve waterverbin-

ding.

n Nieuwe functies in Marinecomplex te Weesp.

n Ontwikkelen met behoud van waardevolle

gebouwen en oorspronkelijke productielijnen op

het KNSF-terrein bij Muiden.

n Op en langs de zeewerende dijk bij Muiden kan

een recreatieve route worden aangelegd als

onderdeel van een doorgaand traject over de

voormalige IJ- en Zuiderzeedijken van Haarlem

via Amsterdam tot aan Huizen.

n Kruitfabriek langs de Amstel als bedrijventerrein

met behoud van historische gebouwen.

n Doorzichten vanaf de Amstel naar het open land-

schap.

n Architectonische en stedenbouwkundige kwa-

liteit die bijdraagt aan de beleving van de Amstel.





4.9.4 Bovenregionale infrastructuur

Bovenregionale infrastructuur heeft een sterk sturen-

de en ordenende werking op ruimtelijke ontwikke-

lingen. Hoewel dit thema in meer regio’s speelt, is

vooral in veenstromenland de invloed van bovenre-

gionale infrastructuur op het landschap groot.


Zicht op de Vecht



Belangrijke aspecten hierbij zijn:

n Benutten van de ordenende werking die boven-

regionale infrastructuur op regionaal schaalni-

veau in potentie biedt voor de ontwikkeling en

versterking van de landschapsstructuur.

n In de vormgeving van de infrastructuur tot uiting

laten komen met welke landschapspatronen wel

en met welke landschapspatronen geen samen-

hang bestaat; afhankelijk van de ligging van het

element in de landschapsstructuur en van zijn

functie in het totale netwerk van verbindingen

kan de lijn als meer of minder zelfstandig ten

opzichte van zijn omgeving worden vorm-

gegeven.

n Opheffen van de negatieve effecten van de

barrièrewerking van spoordijken, kanalen en

snelwegen.

n De eigen vorm-karakteristieken van het infra-

structuur-element benadrukken om zo het

contrast tussen de landschapspatronen en het

nieuwe technische element zichtbaar te maken.



Landschapstypen

Structuurlijnen


4.10 Gooi en Vechtplassen

4.10.1 Regio

De Gooise stuwwal vormt de oostelijke hoge rand

van de provincie. Het centrale veenpakket grenst hier

aan de hoge zandgronden. De hoge zandgronden

van het Gooi en de venige gronden aan de voet van

het Gooi kennen een waterkundige samenhang. Deze

samenhang maakt dat het Vechtplassengebied tot de

regio Gooi wordt gerekend.

Het Gooi kenmerkt zich als een mozaïeklandschap.

Het gebied kent een lange bewoningsgeschiedenis.

Op de heideterreinen zijn prehistorische bewonings-

sporen aangetroffen, waaronder grafheuvels.

In de middeleeuwen ontstonden hier brinkdorpen,

met gemeenschappelijke bouwlanden en uitgestrekte

heideterreinen waar de schaapskudden werden

geweid. De schapen werden ’s nachts op stal gezet

om de mest op te kunnen vangen. Deze mest werd,

vermengd met plaggen, over de gemeenschappelijke

bouwlanden (engen) verspreid. De schapen werden

via schapendriften naar de hei geleid. Nog altijd zijn

op het Gooi de sporen van deze middeleeuwse

nederzettingen- en ontginningsstructuur herkenbaar.

Blaricum en Laren zijn voorbeelden van dergelijke

brinkdorpen. Daarnaast zijn nog (restanten van)

engen, meenten, zandpaden en schapendriften aan-

wezig.

In de zeventiende eeuw ontstaan op de hoge zand-

gronden, en in de overgang naar het veen, landgoe-

deren en buitenplaatsen.

Met de verbetering van de infrastructuur (aanleg van

de trambaan gevolgd door de aanleg van het spoor

Amsterdam-Amersfoort, 1874) raakt het Gooi als

woongebied in trek. Eind negentiende, begin twin-

tigste eeuw ontwikkelen zich hier uitgestrekte villa-

gebieden, soms vanuit de verkaveling van historische

landgoederen en buitenplaatsen. In de jaren dertig

van de vorige eeuw ontwikkelt Hilversum zich tot

het centrum van de jonge bouwkunst, met stadhuis

en uitbreidingswijken van W.M Dudok, gebouwen

van het Nederlandse omroepwezen en het sanato-

rium Zonnestraal van architect J. Duiker.

In de tweede helft van de twintigste eeuw neemt de

verstedelijking op de hoge gronden een grote vlucht.

De historische vestingstad Naarden, aan de rand van

het Gooi, wordt omkaderd door recente steden-

bouwkundige en infrastructurele ontwikkelingen,

waardoor het schootsveld minder herkenbaar is.



De flank van het Gooi kent een directe waterkundige

relatie met de hoge gronden van de stuwwal. Hier is

de druk van het kwelwater zo groot, dat het kwel-

water in ‘meerstallen’ aan de oppervlakte komt.

Hierdoor ontstonden natuurlijke meren zoals het

Naardermeer en het Horstermeer. Beide meren ken-

nen, mede ten gevolge van die extreme kweldruk,

een bewogen en slechts ten dele geslaagde ontgin-

ningsgeschiedenis.

De militair-strategische geschiedenis van deze regio

wordt enerzijds gevormd door de aanleg van de ver-

dedigingslinie Stelling van Amsterdam, anderzijds

door de aanleg van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.

Gezien de kwetsbaarheid van het mozaïeklandschap

van het Gooi is vanuit de cultuurhistorie gezien de

transformatiecapaciteit laag. Kleinschalige ontwik-

kelingen zijn mogelijk, mits passend binnen de bij-

zondere karakteristiek van het mozaïek.


per landschapstype


historie is uitgewerkt naar landschapstypen:

n Stuwwallenlandschap.



Daarbij behoeft de unieke buitenplaatsgordel van

’s-Graveland afzonderlijk aandacht.

Stuwwallenlandschap

De voedselarme, hoge zandgronden van het Gooi

zijn eerst ontgonnen vanuit een variant op het principe

van de esdorpen, zoals we dat vooral van Drenthe


Landgoed Trompenburg



kennen. Hierbij werden de gemeenschappelijke

bouwlanden, de meenten, vruchtbaar gehouden met

mest vermengd met plaggen. Deze mest was afkom-

stig van de schaapskudden, die overdag de uitge-

strekte heidevelden begraasden, en ’s nachts op de

potstal werden gezet. Door de mest met plaggen te

vermengen ontstond een vruchtbare grond, die over

de gemeenschappelijke bouwlanden werd uitgere-

den. Door het steken van de plaggen bleven de hei-

develden in takt. Tot aan de uitvinding van de kunst-

mest, midden 19e eeuw, gold er een subtiel even-

wicht tussen de omvang van de bouwlanden, de

grootte van de schaapskudde die nodig was om de

bodemvruchtbaarheid op peil te houden en het are-

aal heidegrond dat nodig was om deze kudde te kun-

nen weiden. De natte gronden op de overgang naar

het veengebied werden gebruikt als weiland en de

natste gronden als hooiland.

Met de introductie van de kunstmest was de bodem-

vruchtbaarheid niet langer de beperkende factor om

de arme zandgronden in cultuur te nemen. Vanaf

midden 19e eeuw zijn op grote schaal de heide-

gronden ontgonnen.

Eind negentiende eeuw nam de bereikbaarheid

van Hilversum eerst met de verharding van de

’s-Gravelandse weg, later door de aanleg van de

trambaan, sterk toe. Aan het wonen op de droge

zandgronden, in een bosrijke omgeving, werd een

heilzame werking toegeschreven. In de omgeving

van Hilversum ontstonden uitgestrekte villagebieden,

zoals Trompenberg, Nimrodpark en werden sanatoria

als Zonnestraal gesticht. Deze villagebieden werden

ontworpen door landschapsarchitecten als Schulz,

Copijn, Springer en Zocher. Zij kennen een bijzon-

dere samenhang tussen openbare ruimte, privé park/

tuin en gebouwen.

Behouden

n Het mozaïeklandschap (afwisseling bos en heide).

n Heidevelden met prehistorische grafheuvels,

middeleeuwse zandpaden en schapendriften

(Bussermerheide, Westerheide en Zuiderheide).

n De brink van Laren en de historische kernen

Blaricum en Huizen.

n Bij herinrichting de oorspronkelijke ruimtelijke

structuur van de brink en de verbindingswegen

benadrukken door bestrating, groenaanleg en

verlichting.

n De brinkstructuur van Hilversum zichtbaar

houden.

n Genomineerde rijksbeschermde gezichten Hilver-

sum-Zuid en Plan Oost.

n Het beschermd gezicht van Muiderberg.

n Naarden Vesting met de verboden kring en voor-

malige houten Kringwetwoningen. De verboden

kring open houden.

n Villaparken en middenstands- en arbeiderswij-

ken: ’t Spiegel en Brediuskwartier te Bussum,

noordwestelijk villagebied en Dudokwijken in

Hilversum als toekomstig te beschermen stads-

en dorpsgezichten. Stimuleren van de hand-

having en/of terugkeer van de woonfunctie in de

villaparken. Bij vernieuwing en herstructurering

inzetten op versterking van de hoge steden-

bouwkundige en architectonische kwaliteit.

Versterken

n De herkenbaarheid van de verboden kring

(Naarden Vesting) bij herstructurering of nieuwe

ontwikkeling benadrukken door de vormgeving

en inrichting van de ruimte (houten huizen,

bestrating, groen, informatievoorziening).

n Hoge stedenbouwkundige en architectonische

kwaliteit bij nieuwe ontwikkelingen.

n Oorspronkelijke functie en sfeer van de esdorpen.

n Voormalige meenten maatlanden, esgronden en

engen voorzover die nog aanwezig zijn (Naarder

Eng, Laarder Eng, Oostermeent en Maatlanden

bij Huizen). Eventueel kan met kunst in de open-

bare ruimte de oorspronkelijke functie in beeld

worden gebracht.

n De historische grens tussen Holland en Utrecht

middels een educatief project benadrukken/

visualiseren.







Ankeveense plassen

(foto: Paul Paris)


Ontwikkelen

n Ontwikkeling van gevarieerde natuurlijke bossen

door omvorming van productie naaldbossen en

van de herstel openheid van dichtgegroeide heid-

eterreinen.

Veenpolder- en veenrivierenlandschap

De veenpolders aan de rand van de stuwwal vormen

een zeer nat milieu, deels begroeid met loofbos. Door

dit gebied zijn vaarten aangelegd, enerzijds voor de

verbetering van de afwatering, anderzijds als ver-

bindingsroute. Voorbeelden hiervan zijn de Naarder-

trekvaart, de Karnemelksloot, de ‘s-Gravelandsche

Vaart en de Uitwatering van het Naardermeer. In de

veenpolders liggen oude bebouwingslinten, waarvan

sommige aan open water. Dit open water is ontstaan

na afgraving van het veen of als gevolg van kwel.

Behouden

n Het waterrijke karakter en de openheid van de

veenpolders.

Bij invullingen gebruik maken van karakteristieke

kavel- en waterpatronen en doorzichten.

n Karakteristieke lintbebouwing in het veen(plas-

sen)gebied: Ankeveen, Nederhorst den Berg en

Kortenhoef, Oud- en Nieuw Loosdrecht en

Breukelerveen als oude ontginningsassen.

n Elementen van de Hollandse waterlinie.

n De zeewerende dijk bij Muiden en Muiderberg,

de Oostdijk bij Naarden en de zomerkade

Oostermeent bij Huizen. Op en langs deze dijken

kan een recreatieve route worden ontwikkeld als

onderdeel van een doorgaand traject over de

voormalige IJ- en Zuiderzeedijken van Haarlem

via Amsterdam tot aan Huizen.

Versterken







De drooglegging van Horstermeer en Naardermeer

kent een bewogen geschiedenis.

Horstermeer

Het natuurlijke Horstermeer had een ronde vorm. In

1610 werd octrooien verleend tot bedijking en droog-

making. In de jaren daarop volgend werd het meer

met behulp van zes molens drooggemalen. De finan-

ciering van het project lag in handen van enkele

gefortuneerde Amsterdamse kooplieden. Door de

sterke kwelstroom vanuit de hoge gronden van het

Gooi bleek de Horstermeer echter moeilijk droog te

houden. In 1636 werd de polder onder water gezet

om de Spaanse troepen die naar Amsterdam opruk-

ten dwars te zitten. Pas in 1882 viel het land, dankzij

de inzet van stoomgemalen, opnieuw droog.

Naardermeer

Voor de drooglegging van het Naardermeer werd in

1623 octrooi verleend. Zes jaar later was het project

afgerond en de grond verkaveld. Nog in datzelfde

jaar liet het stadsbestuur van Amsterdam de nieuwe

polder al weer onder water lopen om te voorkomen

dat de Spanjaarden vanuit de Veluwe over de Vecht

zouden oprukken.

De droogmakerij werd na de inundatie in de steek

gelaten. Pas in 1883 kwam het tot een tweede poging

het meer droog te leggen, nu met behulp van het

stoomgemaal. Twee jaar achtereen leverde de polder

een aardige oogst op, maar de druk van het kwelwa-

ter uit het Gooi bleek zo groot dat de droogmakerij

niet houdbaar bleek.

In 1886 staakte men de bemaling, waarna het meer

weer volliep.

Achttien jaar later, in 1904, kwam de gemeente

Amsterdam met het plan het Naardermeer te dem-

pen met huisvuil. Dit leidde tot felle protesten van de

kant van natuurbeschermers. Zij organiseerden zich

in de Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten.

Zij kochten in 1906 het Naardermeer als eerste

natuurmonument van Nederland aan.

Hieruit is een overwoekerde poldervorm ontstaan,

waarvan de grondvorm ten dele is uitgewist.

Tegelijkertijd schemert de hoofdstructuur van de pol-

der nog door in het huidige natuurlandschap.


Naardermeer

(foto: Paul Paris)


Behouden

n De deels door kwel ondergelopen droogmakerij,

het Naardermeer.

Versterken

n Bij herinrichting van de Horstermeerpolder de

verkavelingstructuur en de originele waterlopen

versterken.






4.10.3 De buitenplaatsen van

’s-Graveland

Het buitenplaatsenlandschap van ‘s-Graveland is

rechtstreeks ontstaan vanuit een ontginning, waarbij

‘werk met werk maken’ het leidend thema leek.

Begin zeventiende eeuw had Amsterdam voor de uit-

breiding van haar grachtengordel dringend zand

nodig.

Voor het winnen van het zand werd een concessie ver-

worven, die bepaalde dat men in een geometrisch

afgebakend blok zand mocht winnen. Voor het trans-

port van het zand werden de ‘s-Gravelandse Vaart en

de Weesper Trekvaart aangelegd. Op hun terugreis

namen de schepen Amsterdams huisvuil mee, dat

werd gestort op de reeds afgegraven delen. Na com-

postering leverde dit een uiterst vruchtbare bodem op.

Na het voltooien van de zandwerkzaamheden is in

1634 het blok opgedeeld in eenheden, die vervolgens

onder de initiatiefnemers zijn verloot. Alle kavels

werden getransformeerd tot een buitenplaats. De

buitenplaatsen waren via de Weesper Trekvaart en

ook over land goed bereikbaar en vormden een

goede uitvalsbasis voor jachtpartijen op de Utrechtse

Heuvelrug.

De afzonderlijke buitens vloeiden ruimtelijk samen

tot een groter geheel, dat in zijn geometrische hoofd-

opzet een sterk contrast vormde met het aanliggende

landschap. Daarbinnen vormden de afzonderlijke

tuinen geprivatiseerde oases.

Behouden

n Het gehele rijksbeschermde ensemble van land-

goederen en buitenplaatsen inclusief lanen, zich-

tassen en zanderijstructuur.





Schapenburg ‘s Gravenland

(archief Bosch slabbers)



Landschapstypen

Structuurlijnen


4.11 Stedelijk landschap

4.11.1 Regio

Het gebied tussen Velsen, Haarlem, Schiphol en

Amsterdam/Amstelveen/Zaanstad is sterk verste-

delijkt. Dit gebied vormt het meest dynamische deel

van de Noordvleugel van de Randstad.

Als onderdeel van de Noordvleugel van de Randstad

zal deze subregio de komende jaren verder verste-

delijken. Daarbij wordt ingezet op het realiseren van

een grootstedelijk leefklimaat dat op Europees niveau

kan concurreren met andere stedelijke regio’s. Bij het

ontwikkelen van het grootstedelijk klimaat spelen

cultuur (oud en nieuw) en lokale en regionale iden-

titeit (de wortels van de plek) een belangrijke rol.

Inzet is het behoud en versterken van de bestaande

cultuurhistorische kwaliteiten en het ontwikkelen

van nieuwe kwaliteiten op basis van de nog aanwe-

zige cultuurhistorische patronen.



Inzet is het ontwikkelen van een sterke stedelijke

structuur, met een krachtige identiteit, in een directe

samenhang met het ontwikkelen van stedelijke

groenstructuren die aansluiten op belangrijke groen-

blauwe structuren in het landelijk gebied.

Het is de ambitie om groenstructuren te ontwikkelen

die zich vanuit het hart van het stedelijk gebied

voortzetten tot diep in het landelijk gebied en, omge-

keerd, die vanuit het landelijk gebied reiken tot ver

in het stedelijk gebied.

Bij het ontwikkelen van deze verbindende groen-

blauwe structuren kan gebruik worden gemaakt van:

n Historische watergangen (rivieren, trekvaarten,

boezemwateren) die stad en land met elkaar ver-

binden.

n Het stelsel van dijklichamen die stad en land met

elkaar verbinden.

n De Stelling van Amsterdam als samenhangend

geheel en als verbindende structuur tussen stad

en land.

Bij het versterken van de verbinding stad-land gaat

het om:

n Het recreatief benutten van de Haarlemmer-

trekvaart als historische verbinding tussen

Amsterdam en Haarlem.

n Het versterken van Spaarne, Amstel, Drecht en

Vecht als verbinding tussen stad en land.

n Het versterken van het Amsterdamse Bos waarbij

met de herinrichting rekening wordt gehouden

met de cultuurhistorische waarden van dit terrein.

n Aanleg van een ecologische en recreatieve ver-

bindingszone (Groene As: de verbindingszone

Amstelland-Spaarnwoude) met behoud van de

verschillende cultuurlandschappelijke kenmerken.

n Uitbreiding van het recreatieve netwerk vanuit

het stedelijk gebied: fietsen, wandelen en varen.

Ontwikkelen recreatieve knooppunten met

cultuurhistorie als thema.


4.11.2 Behoud, versterken en

ontwikkelen per stedelijke subregio

Binnen het stedelijk landschap kan onderscheid wor-

den gemaakt in:

n Haarlem en omgeving.

n Kanaalzone.

n Amsterdam-Schiphol-Amstelveen-Zaanstad.

Haarlem en omgeving

Haarlem is ontstaan aan de oevers van het sterk

meanderende Spaarne. Het Spaarne verbindt stad en

land, met sterk rode oevers in de stad, overgaand in

meer groene oevers in de buitengebieden. Daarbij

kent de groene zone tussen de oostoever van het

Spaarne en de wijk Schalkwijk veel pre-stedelijke

bebouwing. Bij Heemstede kennen beide oevers een

groen karakter, met cultuurhistorische relicten als

Hageveld en het Oude Slot.

Behouden

n Binnenstad als rijksbeschermd gezicht en de nog

aan te wijzen gezichten Koninginnebuurt, Bos en

Vaart, Oosterhout, Zuiderhout, Spaar en Hout,

Patrimoniumbuurt, Kleverpark, Bomenbuurt en

Planetenbuurt.

n Groene omzoming van Schalkwijk op de over-

gang naar landelijk gebied als onderdeel van het

stedenbouwkundig concept.

Versterken

n De historische stedelijke structuur kan op een

aantal punten worden versterkt door de barrière-

werking als gevolg van doorgaande wegen te

verkleinen.

Door verandering van profiel of verdiepte aanleg

van de weg kan de historische stedelijke/land-

schappelijke samenhang worden hersteld. Het

gaat hierbij in concreto om de Paviljoenslaan en

de route Prinsen Bolwerk – Kennemerplein en

Staten Bolwerk.

n Zo mogelijk herstel van gedempte grachten, zoals

het ontgraven van de Gedempte Oude Gracht.

Ontwikkelen

n Een zone langs de oostelijke oever van het

Noorder Buiten Spaarne op termijn aan de een-

zijdige bedrijfsfunctie onttrekken ten behoeve van

een pluriform gebruik waarbij de Spaarneoevers

als publieksdomein worden ontwikkeld.

n De spoorwegdriehoek ontwikkelen als woon-

gebied met culturele voorzieningen.

Kanaalzone

De Kanaalzone is een samenhangende structuur van

industrieel erfgoedcomplexen langs het Noordzee-

kanaal, de Zaan en langs de Spoorlijn Amsterdam-

Haarlem.

De cultuurhistorisch waardevolle complexen ver-

tegenwoordigen met elkaar de rijke geschiedenis van

de industriële revolutie in Noord-Holland.

Behouden

n Het industrieel erfgoed langs deze infrastructuur,

gericht op het hergebruik en integratie van hoog-

waardig industrieel en militair erfgoed bij nieuwe

ontwikkelingen op het gebied van cultuur, toe-

risme en economie.

n De dijkbiotoop Noorder IJ- en Zeedijken.

Versterken

n Hergebruik en publiek toegankelijk maken van

dit industrieel erfgoed.

n Bewustwording van de industriële identiteit door

aansluiting op (inter)nationale industriële erf-

goedroute.

Ontwikkelen

n Met nieuwe ontwikkelingen inspelen op de aan-

wezigheid van oude (zee)dijken en deze in de

nieuwe constellatie weer manifest maken.




n Historische bedrijfsterreinen herontwikkelen tot

hoogwaardige publieksdomeinen waar wordt

gewoond, gewerkt, gezorgd, ontmoet en ont-

spannen. Deze publieksdomeinen kunnen op

regionale schaal met elkaar worden verbonden


door een nieuwe erfgoedroute, waarin de water-

wegen een recreatieve functie kunnen krijgen.

Ook de spoorlijn kan worden gebruikt ter ont-

sluiting van de publieksdomeinen.

n Terugbrengen van delen van de gedempte

Amsterdamse Vaart als onderdeel van de 17e

eeuwse trekvaart tussen Amsterdam en Haarlem.

n De Romeinse haven in de Zuiderscheg gebruiken

als inspiratiebron voor de herinrichting tot bedrij-

venterrein met behoud van aanwezige waarden.

n Verbeteren van het publieksdomein in Halfweg

door het wegnemen van de verkeerscorridor en

het beter beleefbaar maken van de stedenbouw-

kundige situatie rond de sluizen.

Amsterdam

Amsterdam, ontstaan op de plaats waar de Amstel in

het IJ uitmondde, kent een concentratie aan hoogte-

punten uit de geschiedenis van de architectuur en

stedenbouw.

Dankzij de lobvormige opbouw kent Amsterdam een

sterke verwevenheid van stad en ommeland. Groene

scheggen steken diep het stedelijk weefsel in.

Behouden

n De beschermde rijksgezichten Amsterdam

n Monumenten Selectie Project-gezichten

n De Kostverlorenvaart, het oude afwaterings-

kanaal van Rijnland op het IJ.

n De Osdorper binnenpolder als ‘eiland’ van vee-

nontginningen en als open landschap temidden

van verstedelijking.

n Behouden en versterken van de stedenbouwkun-

dige structuur van Amsterdam en het ruimtelijk

beeld van de verschillende wijken en buurten.

n Genomineerde rijksbeschermde gezichten

Amsterdam-Noord, Amsterdam-Zuid, Amsterdam-

Betondorp (Oost), Amsterdam-Admiralenbuurt

(West).

n Tuindorp Frankendael.

Ontwikkelen

n Ontwikkelen IJ-oevers voor wonen en werken

aan het water, hergebruik van de havenstructuur

en gebouwen en functiemenging.

n In de Westelijke Tuinsteden en Buitenveldert ste-

delijke vernieuwing/herstructurering binnen de

randvoorwaarden van de bestaande steden-

bouwkundige structuur van het Algemeen Uit-

breidingsplan van Van Eesteren (wonen in het

groen, strokenbouw, groenstructuur als drager en

verbinding naar het buitengebied).

n Verdichten van de groenzones langs de Ring Zuid

en de overkluizing gebruiken om nieuwe verbin-

dingen tot stand te brengen tussen gebieden aan

weerszijden van de Ring.

n IJburg in het IJmeer met een goede balans tussen

wonen, recreatie, natuur en water en met respect

voor de landschappelijk en cultuurhistorisch

waardevolle randen van het IJmeer.

n Stadsrandzones als de Brettenzone herontwikkelen

met ruimte voor functiemenging en groen-

ontwikkeling (natuur en recreatie).


IJsselmeer/Noordzee/Waddenzee

Waddenzee

IJselmeerNoordzee


4.12 Zee

4.12.1 IJsselmeer

Behouden

n Kwaliteiten als groot open water aan de rand van

het stedelijk gebied met grote natuurwaarde en

betekenis voor de waterrelatie.

n Het karakter van de dijk en de aan de dijk gebonden

karakteristieke elementen als wielen, kleiputten,

dijksloten, stadjes, havens, sluizen, bebouwing en

andere cultuurhistorische elementen.

n De kenmerkende doorzichten vanaf de dijken.

Versterken

n Benutten van de mogelijkheden voor een meer

natuurlijk peilbeheer.

Ontwikkelingen

n Bij ontwikkelingen is de aanwezige zonering van

druk (stad/recreatie) naar rust (landelijk/natuur)

uitgangspunt.

n De grote afwisseling langs de kust biedt goede

mogelijkheden voor natuurontwikkelingen zoals

het aanleggen van vooroevers.

4.12.2 Noordzee

Behouden

n Grootschalig open water van internationaal belang.

n Alle voorbeelden van kustverdediging zoals die

in dit gebied aanwezig zijn (forten bij Den Helder,

onderdelen van de Atlantikwall).

n Kenmerkende voorbeelden van kustplaatsarchi-

tectuur in Zandvoort en Egmond aan Zee.

n Het contrast tussen natuurlijk duin en zanddijk,

en tussen zachte zeewering en harde zeewerking

(Hondsbossche zeewering). Behoud van de

scherpe overgang bij Camperduin.

Versterken

n Mogelijkheden voor natuurlijk kustbeheer.

Ontwikkelen

n Plaatselijk ontwikkelen van natuurlijke slufters

op de overgang van zee en duinen.

4.12.3 Waddenzee

Behouden

n Grootschalig open water van internationaal belang,

tegengaan van grootschalige inpolderingen.

n Rust en openheid.

n Het scheepswrakkenkerkhof in de westelijke

Waddenzee.

n Alle voorbeelden van kustverdediging zoals die

in dit gebied aanwezig zijn (De Schans, Texel).

Versterken

n Schorren kunnen worden vergroot.

Literatuurlijstn

n

n

n

n


n Geuze, A., Feddes, F. Polders!: Gedicht Nederland. Rotterdam: NAI Uitgevers, 2005.

n Haartsen, A., Brand, N. Amstelland: Land van water en veen. Utrecht: Uitgeverij Matrijs, 2005.

Haartsen, A., Oever- van Dijk, C. ten, De cultuurhistorie van de Kop van Noord-Holland en Texel. Haarlem:

Provincie Noord-Holland, 2002.

n Haartsen, A., Oever- van Dijk, C. ten, De cultuurhistorie van Gooi en Vechtstreek. Haarlem: Provincie Noord-

Holland, 2000.

n Haartsen, A., Lenten, J., Oever- van Dijk, C. ten, De cultuurhistorie van de Kennemerland. Haarlem: Provincie

Noord-Holland, 2000.

n Haartsen, A., Oever- van Dijk, C. ten, De cultuurhistorie van Waterland en Zaanstreek. Haarlem: Provincie


n Haartsen, A., Lenten, J., Oever- van Dijk, C. ten, De cultuurhistorie van Meerlanden en Amsterdam. Haarlem:

Provincie Noord-Holland, 2001.

n Haartsen, A., Oever- van Dijk, C. ten, De cultuurhistorie West-Friesland. Haarlem: Provincie Noord-Holland,

2001.

n Haartsen, A., Door mensen gemaakt: Cultuurhistorische waarden in Noord-Holland. Haarlem: Provincie Noord-

Holland, 2002.

n Landscape Architects for SALE, Identiteit Noord-Holland Noord: Onderzoek naar de identiteit van het land-

schap als drager voor ontwikkelingen. Haarlem: Provincie Noord-Holland, 2003.

n Landscape Architects for SALE, Bouwen voor Waterland 2020: Invulling van het regionaal woningbouwpro-

gramma voor Waterland vanuit een landschappelijk en cultuurhistorisch perspectief. Haarlem: Provincie


n Landscape Architects for SALE, Kleine kernen kookboek. Haarlem: Provincie Noord-Holland, 2002.

n Reh, W., Steenbergen, C., Aten, D. Zee van Land: De droogmakerij als atlas van de Hollandse landschaps-

architectuur. Wormerveer: Stichting Uitgeverij Noord-Holland, 2005.

n Provincie Noord-Holland, Cultuurhistorische Regioprofielen: Nota. Haarlem: 2003.

n Provincie Noord-Holland, Landschapskatern Noord-Holland: Het provinciaal landschapsbeleid in hoofdlijnen.

Haarlem: 2001.

n Provincie Noord-Holland, Beleidsnota Natuurlijk! Noord-Holland. Haarlem: 2005.

n Provincie Noord-Holland, Inspiratie voor kwaliteit: Ontwikkelingsbeeld Noord-Holland Noord. Haarlem: 2005.

n Provincie Noord-Holland, Ontwikkelingsbeeld Noord-Holland Noord, Ontwikkelen met kwaliteit: Ruimtelijke

samenhang op uitvoering gericht (Streekplan). Haarlem: 2005.

n Provincie Noord-Holland, Wonen te gast in het landschap: Ideeënprijsvraag voor studenten. Haarlem: 2005.

n Provincie Noord-Holland, Cultuur Verbindt: Cultuurnota 2005-2008. Haarlem: 2004.

P R O V I N C I E N O O R D - H O L L A N D

Colofon

Uitgave


Postbus 123

2000 MD Haarlem

Tel.: (023) 514 31 43

Fax: (023) 514 40 40

Internetadres: www.noord-holland.nl

E-mailadres: [email protected]

Eindredactie


Directie Beleid


Tekst en samenstelling



Directie Beleid


Sector Cultuur & Cultuurhistorie

Kaarten en illustraties


Grafische verzorging


MediaProductie

Papier

Hello matt, houtvrij MC

Oplage

1.500 exemplaren

Haarlem, september 2006


6 binnw A4 thema fc - Noord-Holland€¦ · als ruimtelijke ordening, cultuurhistorie, landschap,...

Documents

Transcript of 6 binnw A4 thema fc - Noord-Holland€¦ · als ruimtelijke ordening, cultuurhistorie, landschap,...