Bestuursverslag 2016

3B Wonen Boterdorpseweg 20 2661 AC Bergschenhoek Postbus 108 2660 AC Bergschenhoek

- 2 -

Voorwoord

Het jaar 2016 staat wat mij betreft te boek als het jaar van implementatie van de nieuwe Woningwet. De wet ging op 1 juli 2015 in. Voor een aantal verplichtingen uit de wet gold uitstel tot een latere ingangsdatum, meestal 1 januari 2017. Een van de belangrijke bepalingen uit de wet is passend toewijzen, dat vanaf 1 januari 2016 verplicht is. Een goede maatregel die er voor zorgt dat een belangrijke groep woningzoekenden met bescheiden inkomens niet meteen vanaf ingangsdatum huurovereenkomst met te hoge woonlasten geconfronteerd wordt. In goed overleg met bestuursleden van de huurdersvereniging Lansingerland, verantwoordelijk wethouder Van Tatenhove en ambtelijke ondersteuning slaagden we er in ruim op tijd prestatieafspraken voor de jaren 2016 en 2017 met elkaar te maken. Ook dit is in de Woningwet zo afgesproken. Tegen het einde van het jaar diende, op grond van de wet, iedere woningcorporatie zijn vastgoed te scheiden in een DAEB-deel, dat staat voor Diensten van Algemeen Economisch Belang, en een niet-DAEB deel. Op grond van de begin 2016 vastgestelde 3B Wonen koers voor de komende vier jaar, Passend en Dichtbij genaamd, kiest 3B Wonen er voor het overgrote deel (ruim 98%) van het vastgoed onder te brengen in DAEB, synoniem voor vastgoed bestemd voor sociaal en sociaal-maatschappelijke exploitatie. De nieuwe Woningwet bepaalt dat statuten en een groot aantal afgeleide reglementen van woningcorporaties met de wet in lijn gebracht moesten worden. Met gezamenlijke inspanning zagen we kans op tijd aan dit voorschrift gehoor te geven. We ervaren de nieuwe Woningwet niet als een onverdeeld succes. De regel- en verantwoordingsdruk is enorm toegenomen. Dit heeft weerslag op met name relatief kleine woningcorporaties zoals 3B Wonen waar de uitvoering van deze werkzaamheden belegd is bij slechts enkele medewerkers. Tevens leert de ervaring ons inmiddels dat de kosten van externe controle en toezicht progressief zijn gestegen. In het oog springend volkshuisvestelijk succes in 2016 was de verwerving van de locatie Hergerborch, gelegen midden in het centrum van Berkel en Rodenrijs. Na politieke besluitvorming in het voorjaar van 2016 huisvest 3B Wonen in dit voormalige verzorgingshuis vanaf begin september 2016 40 asielgerechtigde mannelijke Syrirs, die de oorlog in hun thuisland ontvlucht zijn. Het merendeel van deze mensen zal de komende tijd, na hereniging met hun gezinsleden, verspreid over Lansingerland een definitieve woonplek van 3B Wonen toegewezen krijgen. Hartverwarmend waren en zijn de inspanningen die medewerkers van de betrokken organisaties, naast 3B Wonen noem ik de gemeente Lansingerland en Vluchtelingenwerk, leverden om het pand inclusief meubilair en overige huisraad in de huidige staat te brengen. Een compliment hier is ook op zijn plaats voor de inwoners van onze gemeente die deze groep nieuwkomers op goede wijze ontving en begeleidt teneinde hun integreren in onze lokale en westerse samenleving te bevorderen. Vanuit onze nieuwe koers en organisatiemodel zet 3B Wonen de komende jaren met name in op beschikbaarheid en betaalbaarheid van onze sociale huurwoningen. Kwaliteit (en betaalbaarheid) van onze woningen dienen we ook door middel van een stevig duurzaamheidsprogramma dat in komende vier jaren wordt uitgerold. We werken op andere wijzen dan in het verleden samen met onze leveranciers en ketenpartners met als doelstelling het beperken van directe, maar met name (indirecte) proceskosten.

- 3 -

Vanzelfsprekend zoeken de medewerkers van 3B Wonen in deze nieuwe, sterk aan verandering onderhevige tijd, altijd vanuit onze missie en kernwaarden, naar een optimum van klant- en resultaatgericht handelen. En niet onvermeld laat ik dat maatschappelijke verankering van onze organisatie in de Lansingerlandse samenleving onveranderd een van onze zeven strategische doelen blijft. Ik ben iedereen die in 2016 bijdrage leverde aan de resultaten van onze organisatie veel dank verschuldigd. Bergschenhoek, 27 juni 2017

Frans Weterings, directeur-bestuurder

- 4 -

Inhoudsopgave

Voorwoord ................................................................................................................... 2

Hoofdstuk 1 Realisatie speerpunten ................................................................................... 7

Invoering Woningwet .................................................................................. 7

Kostenbesparing ....................................................................................... 9

Actualiseren en verbeteren van processen ......................................................... 9

Invoering nieuwe organisatiestructuur ............................................................. 9

Hoofdstuk 2 Balanced Scorecard en overige kengetallen ........................................................ 10

Balanced Scorecard ................................................................................... 10

Kengetallen over de afgelopen vijf jaar ........................................................... 12

Hoofdstuk 3 Risicoparagraaf .......................................................................................... 14

Interne risicobeheersing- en controlesysteem .................................................... 14

Bevindingen en genomen maatregelen ............................................................ 14

Hoofdstuk 4 Financin, waarborgen van de financile continuteit ............................................ 16

Algemeen .............................................................................................. 16

Continuteit ............................................................................................ 16

Deelnemingen en verbindingen ..................................................................... 19

Resultaat en prognose ............................................................................... 19

Hoofdstuk 5 Huisvesting van de doelgroep ......................................................................... 21

Algemeen .............................................................................................. 21

Woningtoewijzing ..................................................................................... 21

Woningwet ............................................................................................. 21

Primaire en bijzondere doelgroep .................................................................. 21

Secundaire doelgroep ................................................................................ 23

Beheer voor en door derden ........................................................................ 23

Mutatiegraad, reactie bij leegkomen en aanbiedingsgraad ..................................... 23

Huurbetaling, -incasso en -derving ................................................................. 24

Klachtenbehandeling inclusief huurprijsgeschillen .............................................. 24

Convenant gezamenlijke aanpak van hennepkwekerijen ....................................... 24

Hoofdstuk 6 Kwaliteit van de woongelegenheden ................................................................. 27

Algemeen .............................................................................................. 27

Onderhoudsuitgaven 2016 ........................................................................... 27

Kengetallen dagelijks onderhoud ................................................................... 28

Ontwikkeling van de woningvoorraad .............................................................. 28

Hoofdstuk 7 Betrekken belanghouders bij beleid en beheer .................................................... 31

Algemeen .............................................................................................. 31

Huurdersvereniging Lansingerland ................................................................. 31

- 5 -

Klantonderzoek ....................................................................................... 32

Gemeente Lansingerland ............................................................................ 32

Overige belanghouders ............................................................................... 32

Hoofdstuk 8 Wijkontwikkeling/Leefbaarheid ...................................................................... 33

Wijkontwikkeling ..................................................................................... 33

Leefbaarheidsprojecten ............................................................................. 33

Salariskosten .......................................................................................... 34

Hoofdstuk 9 Besturing en organisatie ............................................................................... 35

Algemeen .............................................................................................. 35

Organisatie en processen ............................................................................ 35

Automatisering ........................................................................................ 36

Personeelformatie, -bezetting en samenstelling ................................................ 36

Ziekteverzuim ......................................................................................... 37

Opleidingen ............................................................................................ 37

Medewerkertevredenheidsonderzoek .............................................................. 37

Uitbesteden dagelijks onderhoud .................................................................. 37

Hoofdstuk 10 Governance ........................................................................................... 38

Leden van bestuur en raad van toezicht hanteren waarden en normen die passen bij de maatschappelijke opdracht ..................................................................................... 38

Bestuur en raad van toezicht zijn aanspreekbaar en leggen actief verantwoording af ..... 40

Het bestuur is geschikt voor zijn taak ............................................................. 40

Bestuur en raad van toezicht gaan in dialoog met belanghebbende partijen ................ 41

Bestuur en raad van toezicht beheersen de risicos verbonden aan de activiteiten ........ 41

Hoofdstuk 11 Verslag van de raad van toezicht .................................................................. 43

Voorwoord ............................................................................................. 43

Over besturen en toezicht houden ................................................................. 43

Verslag vanuit toezichthoudende rol............................................................... 46

Verslag vanuit werkgeversrol ....................................................................... 48

Verslag vanuit klankbordfunctie .................................................................... 49

Over de raad van toezicht ........................................................................... 49

Tot slot ................................................................................................. 54

Hoofdstuk 12 Jaarrekening 2016 ................................................................................... 55

Balans per 31 december 2016 ....................................................................... 55

Winst- en verliesrekening over 2016 ............................................................... 57

Kasstroomoverzicht over 2016 ...................................................................... 58

Grondslagen van waardering in de jaarrekening ................................................. 60

Toelichting op de balans per 31 december 2016 ................................................. 72

Toelichting op de winst- en verliesrekening over 2016.......................................... 87

- 6 -

Niet in de balans opgenomen rechten en verplichtingen ....................................... 93

Hoofdstuk 13 Vaststelling jaarrekening 2016 ..................................................................... 96

Hoofdstuk 14 Overige gegevens .................................................................................... 97

- 7 -

Hoofdstuk 1 Realisatie speerpunten

Invoering Woningwet

Concrete activiteiten en maatregelen die wij door de invoering van de nieuwe Woningwet in 2016 hebben opgepakt, zijn: Huurprijsbeleid bestaande en nieuwe verhuringen; Duurzaamheid; Huisvesting urgente doelgroepen; Scheiden Wonen en Zorg; Het maken van bindende prestatie-afspraken met de gemeente; Scheidingsvoorstel daeb/niet-daeb; Reglement financieel beheer; Vaststellen indeling nieuwe woningmarktregio; Vaststellen nieuwe samenwerkingsovereenkomst met Huurdersvereniging Lansingerland.

1.1.1 Huurprijsbeleid bestaande en nieuwe verhuringen

Bestaand

Alle huurders met een inkomen tot en met 44.360,- hebben per 1 juli 2016 een huurverhoging aangezegd gekregen van alleen het inflatiepercentage over 2015 van 0,6%. Huurders met een inkomen > 44.360,- kregen een huurverhoging van 4,6% (inflatie + 4%).

Nieuwe verhuringen

Vanaf 1 januari 2016 is het passend toewijzen van kracht. Wij dienen aan woningzoekenden die in aanmerking komen voor huurtoeslag in minimaal 95% van de gevallen een woning met een passende huurprijs te bieden. Een passende huurprijs is in dit geval de lage of hoge aftoppingsgrens van de Wet op de Huurtoeslag. Op grond van het passend toewijzen en op basis van de lokale woningbehoefte hebben wij onze bestaande woningvoorraad in vier verschillende streefhuurcategorien ingedeeld. Van alle mutaties over 2016 (224) vallen 217 woningen onder het passend toewijzen. Met de gemeente Lansingerland en Huurdersvereniging Lansingerland (HVLL) is afgesproken dat we ieder kwartaal de (neven)effecten monitoren van het passend toewijzen. Wij constateren dat sprake is van verdringing van een doelgroep (alleenstaanden met een inkomen net boven de 22.100,-). Begin 2017 is ons beleid aangepast.

Duurzaamheid

Wij hebben in 2016 nieuw duurzaamheidsbeleid geformuleerd waarbij betaalbaarheid het uitgangspunt is en tevens de doelstelling uit het landelijk convenant (een gemiddelde EI 1,25 in 2021) wordt nagestreefd. Om dit te realiseren is besloten vanaf 1 januari 2016 het aanbrengen van energetische voorzieningen(veelal in combinatie met planmatige werkzaamheden) volledig voor rekening van 3B Wonen te laten komen. Eind 2016 zijn we uitgekomen op een EI van 1,50. Geprognosticeerd was een EI van 1,49. Deze geringe afwijking heeft te maken met de vertraging van de oplevering van een aantal woningen aan de Gerberasingel in Berkel en Rodenrijs.

Huisvesting urgente doelgroepen

Naast de regulier urgent woningzoekenden vallen sinds de invoering van de Verordening woonruimtebemiddeling regio Rotterdam 2015 ook asielgerechtigden onder de urgentieregeling. De gemeentelijke taakstelling voor geheel 2016 bedroeg 148 personen plus nog twee personen achterstand over 2015. Hiervan zijn in 2016 101 personen gehuisvest. Achterstand eind 2016 is 49 personen. Veelal is sprake van alleenstaanden die een procedure tot gezinshereniging hebben opgestart. Op grond hiervan verwachten we 106 nareizenden. Een groep van 40 alleengaande asielgerechtigden uit Syri is tijdelijk gehuisvest in voormalig verzorgingshuis Hergerborch in Berkel.

- 8 -

Met de provincie en het COA is afgesproken dat we in het 1e halfjaar 2017 de achterstand over 2016 hebben weggewerkt en de taakstelling over het 1e halfjaar 2017 van 45 personen hebben gerealiseerd. De verwachting is dat wanneer we alle 106 nareizenden kunnen huisvesten we ruimschoots voldoen aan onze reguliere taakstelling over 2016 en het 1e halfjaar 2017. 3B Wonen heeft twee grote eengezinswoningen aan de Gerberasingel aan de gemeente beschikbaar gesteld voor het project Parentshome. Doel van dit project is mensen die door persoonlijke omstandigheden hun bestaande woning moeten verlaten en niet voor een urgentieverklaring in aanmerking komen, tijdelijk (maximaal n jaar) een dak boven hun hoofd te bieden in de vorm van een gestoffeerde en gemeubileerde kamer. Een van de twee woningen is inmiddels volledig verhuurd. Het aanmelden en screenen van kandidaten gaat via een indicatiestelling van de gemeente.

Scheiden wonen en zorg

De effecten van het scheiden van wonen en zorg waren in 2016 nog van beperkte omvang. De ZZP-indicaties voor mensen met een fysieke, verstandelijke of psychiatrische beperking zijn steeds meer gericht op zelfstandig wonen met zorg op maat. Met de in Lansingerland werkzame zorginstellingen zoals Perspectief, GGZ-Delfland en Middin hebben wij concrete afspraken gemaakt over de ambulante begeleiding van deze huurders op het gebied van wonen, zorg en welzijn. Dit is ook n op n vertaald in de vier in de loop van het jaar individueel afgesloten huurcontracten met clinten van deze organisaties. Realiseren van wonen met zorg en ouderenhuisvesting i.v.m. langer zelfstandig wonen Overleg met de gemeente heeft niet geleid tot het afsluiten van een convenant woningaanpassing op grond van de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO). De gemeente vond dit niet noodzakelijk. Wel zijn procedure-afspraken gemaakt over wie wat doet en wie waar verantwoordelijk voor is. Over ieder verzoek tot woningaanpassing in onze huurwoningen vindt vooraf overleg plaats of sprake is van een individuele op zichzelf staande aanpassing dan wel sprake is van een collectieve voorziening. Daarnaast wordt afgestemd op welke wijze de woningaanpassing wordt gefinancierd (WMO-gelden of het project langer wonen in eigen woning van 3B Wonen, of cofinanciering). Met de gemeente is verder afgesproken dat, zodra sprake is van de realisatie van een nieuwbouw appartementencomplex, wij in een vroeg stadium contact met elkaar opnemen over de financiering van collectieve aanpassingen, zoals bijvoorbeeld het aanbrengen van een elektrische deurdranger.

Het maken van bindende prestatie-afspraken met de gemeente.

Voor 2016 en 2017 zijn bindende afspraken gemaakt met de gemeente Lansingerland, Huurdersvereniging Lansingerland en corporaties 3B Wonen, Havensteder en De Goede Woning. Het kader voor de afspraken bestaat uit de gemeentelijke Woonvisie Lansingerland 2015-2020, Koersplan 2016-2019 3B Wonen Passend en dichtbij, Ondernemingsplan 2015-2018 De Goede Woning De basis voor een betaalbaar thuis en Koersplan Havensteder 2013-2017, Bod aan minister Blok van 3B Wonen van december 2015, van De Goede Woning en Havensteder, Wet op het Overleg huurders Verhuurder (WOHV) en de Wet Doorstroming Huurmarkt. Het convenant is verzonden aan de Autoriteit Woningcorporaties (AW). Een inhoudelijke reactie van de AW hebben wij niet ontvangen, wel een ontvangstbevestiging.

Scheidingsvoorstel daeb/niet-daeb

De Raad van Toezicht heeft eind 2016 het concept scheidingsvoorstel daeb/niet-daeb vastgesteld. Omdat wij ons volledig richten op de daeb-activiteiten is gekozen voor administratieve scheiding en niet voor een juridische splitsing. Het conceptvoorstel is eind december 2016, voorzien van positieve zienswijzen van zowel de gemeente Lansingerland als de Huurdersvereniging Lansingerland, toegestuurd aan de AW. Wij ontvingen inmiddels bericht van het Ministerie dat het definitieve voorstel met een kleine aanpassing voor 1 juli 2017 kan worden ingediend. Op 1 januari 2018 is de scheiding definitief.

- 9 -

Reglement financieel beheer

Het reglement financieel beheer is tezamen met de statuten en het treasurystatuut goedgekeurd door de Raad van Toezicht en inmiddels ook door de AW.

Vaststellen nieuwe indeling woningmarktregio

Een verzoek om het gebied van de regios Rotterdam, Haaglanden en Midden-Holland aan te wijzen als werkgebied waar binnen corporaties hun kerntaken mogen uitvoeren is door de minister goedgekeurd.

Vaststellen nieuwe samenwerkingsovereenkomst met HVLL

Met HVLL is een overleg gestart over het opstellen van een nieuwe samenwerkingsovereenkomst met 3B Wonen. Op grond van de nieuwe Woningwet en aanpassing van de Overlegwet hebben huurdersorganisaties andere rechten en bevoegdheden gekregen en zijn zij meer dan voorheen een gelijkwaardige overlegpartner geworden. Het overleg heeft nog niet geleid tot een nieuwe samenwerkingsovereenkomst. Wel is overeenstemming over de uitgangspunten. Daarbij is ook de spelregelnotitie betrokken die is opgesteld naar aanleiding van het opstellen van het convenant prestatie-afspraken. In deze notitie zijn spelregels vastgelegd over de wijze van overleg, wijze van samenwerken en de gelijkwaardigheid van partijen. Streven is om in het 1e halfjaar 2017 een nieuwe samenwerkingsovereenkomst te hebben. Daar zal ook de toekomstige financiering van de activiteiten van HVLL bij betrokken worden.

Kostenbesparing

Het beheersen van de kosten heeft ook in 2016 een belangrijke rol gespeeld in de bedrijfsvoering van 3B Wonen. De ontwikkelingen rond het dagelijks onderhoud, het uitbesteden van de personeels- en salarisadministratie en het moderniseren van de IT-infrastructuur hebben tot doel de indirecte kosten te verlagen en de directe kosten beheersbaarder te maken. De verwachting is deze trajecten begin 2017 succesvol af te ronden. Daarnaast is er toenemende aandacht voor professioneel inkopen. Een goed voorbeeld daarvan is het de ontwikkeling van het resultaat gericht gevelonderhoud. Ook hiervoor geldt dat de afronding in de eerste helft van 2017 zal plaatsvinden. Voor wat betreft de besparing op onderhoudskosten wordt verwezen naar paragraaf 6.1 van dit bestuursverslag. Ook de overige (benvloedbare) bedrijfskosten vertonen een dalende trend. Als gevolg hiervan scoort 3B Wonen inmiddels in de Aedesbenchmark een B, de groep van gemiddelde woningcorporaties.

Actualiseren en verbeteren van processen

De ervaring met het toepassen van Lean-methodiek heeft bij huurincasso al geleid tot verbeteringen. Zo is inmiddels een behoorlijk deel waarvan de huur op een ander moment dan de eerste van de maand werd gencasseerd overgehaald om ook op de eerste van de maand de huur te betalen. Dit levert een bedrag van 40.000 per maand op dat op de eerste in plaats van de vijftiende binnenkomt. De Lean-methodiek wordt nu ook ingezet voor het proces afsluiten boekingsperiode. Naast deze twee activiteiten, die ook zullen doorlopen in 2017, zijn de processen rond het dagelijks onderhoud nog eens kritisch onder de loep genomen; dit in het kader van het uitbesteden van deze processen naar MainPlus. De rolverdeling tussen 3B Wonen en MainPlus binnen de processen dagelijks onderhoud is daarin nadrukkelijk punt van aandacht geweest. De processen zijn vastgelegd in de kennisbank.

Invoering nieuwe organisatiestructuur

In 2016 is een nieuwe organisatiestructuur ingevoerd. De insteek voor deze structuur is ingegeven door de ontwikkeling die binnen de sector gaande is; meer sturen op de regie en processen dan sturen op de operatie. Daarnaast bevordert deze structuur de gewenste verandering naar meer eigen verantwoordelijkheid en minder leidinggevenden. De structuur bestaat uit twee hoofdafdelingen; Klant en Bedrijfsvoering. Voor het organogram zie hoofdstuk 9.

- 10 -

Hoofdstuk 2 Balanced Scorecard en overige kengetallen

Balanced Scorecard

De Balanced Scorecard (BSC) is een model waarmee de prestaties van de organisatie op een evenwichtige manier kunnen worden beoordeeld. Meten staat hierbij centraal. De BSC helpt bij het weergeven van financile en niet-financile kerngegevens. Deze kerngegevens zijn verdeeld over vier perspectieven namelijk, financieel, klant, interne processen en leer & groei. Binnen ieder perspectief wordt een aantal Kritische Prestatie Indicatoren (KPIs) onderscheiden. Een KPI is, zoals de naam het al zegt, een succes bepalende factor en laat zien waar de organisatie op moet sturen om haar strategische doelstellingen te bereiken. Enkele prestatie-indicatoren samen laten zien in hoeverre aan een doelstelling wordt voldaan. Hieronder is de BSC van 3B Wonen opgenomen: Nr Doelstelling Nr

PI Prestatie-indicator (PI) Meeteenheid Begroting 2016 Realisatie

2016 Risico

1 Klant 101 Toewijzing aan doelgroep Percentage >85% 96% 102 Passend toewijzen Percentage >95% 97% 103 Mutatiegraad Percentage 5% per jaar 5,8% 104 Klanttevredenheid Cijfer 7 7,2 105 Voortgang energie index Waarde EI = 1,25 eind

2020 1,50

2 Vastgoed 201 Sociale woningvoorraad in

gemeente Lansingerland Percentage 20% 19,6%

202 Verkoop sociale woningen Aantal 20 9 203 Nieuwbouw woningen Aantal 0 0

3 Samenwerking met maat-schappelijke partners

301 Actieve samenwerkings-verbanden Aantal 5 6 302 Huisvesting asielgerechtigden Aantal 148 101 303 Maatschappijtevredenheid Cijfer 7,5 pm

4 Leveranciers en ketenpartners

401 Verbetervoorstellen door leverancier

Waarde 2 2

5 Medewerkers 501 Medewerkerstevredenheid Cijfer 7 nb

502 Ziekteverzuim Percentage 4% 4,6% 6 Organisatie 601 Verbeterinitiatieven en Lean-

trajecten Aantal 3 op organisatie-

niveau 5

7 Onderneming 701 ICR* Waarde > 1,60 2,14

702 DSCR* Waarde > 1,20 1,32 703 Loan to value* Percentage < 70% 59% 704 Solvabiliteit* Percentage > 35% 43% 705 Dekkingsratio* Percentage < 50% 24% 706 Derivaten voldoet aan 2% stresstest Waarde Ja Ja 707 Uitgaven onderhoud Waarde x 1.000 5.999 7.511 708 Uitgaven leefbaarheid Waarde x 1.000 431 379 709 Beinvloedbare overige

bedrijfslasten Waarde x 1.000 4.317 4.291

710 Huurderving Percentage < 2% van de

huuropbrengst 0,8%

711 CBC Klanttevredenheid Categorie A C 712 CBC Beinvloedbare bedrijfslasten Categorie B B 713 CBC Onderhoudslasten Categorie nb 1.501

- 11 -

*) Op basis van WSW systematiek berekend. = Risicoprofiel is laag. Risicos zijn beheersbaar. = Risicoprofiel is midden. Risicos zijn beheersbaar, maar verdienen extra aandacht. = Risicoprofiel is hoog. Risicos zijn onbeheersbaar en/of dreigen onbeheersbaar te worden.

- 12 -

Kengetallen over de afgelopen vijf jaar

2016 2015 2014 2013 2012

GEGEVENS WONINGBEZIT - AANTAL VERHUUREENHEDEN IN EXPLOITATIE/ONTWIKKELING Aantal woningen in exploitatie op 31-12 4.069 4.029 4.030 4.069 4.046

- waarvan DAEB 4.003 3.904 3.835 3.906 3.892

- waarvan niet-DAEB 66 125 195 163 154

Aantal woningen opgeleverd/aangekocht 49 29 1 52 28

Aantal woningen naar voorraad verkoop / gesloopt 9 30 40 29 46

Aantal woningen in ontwikkeling 23 23 52 138 184

Aantal garages/bergingen/parkeerplaatsen 64 64 64 65 65

Aantal overige verhuureenheden 25 25 25 25 23

Totaal verhuureenheden in exploitatie 4.158 4.118 4.119 4.159 4.134

Totaal woningen in beheer voor derden 365 365 321 306 306 KWALITEIT PER VHE Aantal reparatieverzoeken 1,69 1,94 2,02 2,10 1,98

Totaal kosten onderhoud 1.452 1.258 1.223 1.240 1.616

Gemiddelde energie-index 1,50 1,54 1,40 1,45 1,48

WOZ-waarde 159.600 157.800 158.205 167.597 175.541 PRIJS-KWALITEIT-VERHURINGEN Punten woningwaardering per vhe 165 151 154 154 154

Gemiddelde huurprijs per maand 552 542 524 495 465

Mutatiegraad bezit in % 5,8% 5,7% 5,3% 5,0% 5,1%

Gemiddeld aantal reacties per vhe 67 94 61 75 78

Aanbiedingsgraad 3,32 4,16 4,35 5,88 5,56

Huurachterstand in % van jaarhuur 0,54% 0,60% 0,75% 0,60% 0,60%

Huurderving in % van jaarhuur 0,80% 0,64% 0,74% 0,62% 0,53% FINANCIELE CONTINUITEIT Solvabiliteit in %* 65,9% 65,2% 43,0% 30,1% 38,0%

Interest Coverage ratio 2,14 1,94 1,57 1,88 1,87

Current ratio (liquiditeit) 1,87 1,44 2,88 2,93 1,14

Rentabiliteit totaal vermogen in % 3,2% 1,9% 9,3% -1,0% 1,0% BALANS - VERLIES & WINSTREKENING PER VHE Jaarresultaat 3.006 640 5.497 -2.318 -1.041

Marktwaarde 120.116 120.085 121.186 - -

Bedrijfswaarde 64.913 71.924 64.168 55.732 60.811

Eigen vermogen 85.637 83.434 33.698 19.191 25.821

Langlopende schulden 38.473 38.471 42.205 42.395 40.399 ORGANISATIE Personeelsbezetting in fulltime eenheden 38,3 38,8 42,1 44,0 45,2

per 1000 vhe (incl. derden beheer) 8,5 8,7 9,8 9,4 10,0

Ziekteverzuim in % 4,6% 3,0% 1,3% 3,3% 3,6%

- 13 -

*De solvabiliteit is in 2016 en 2015 flink hoger dan voorgaande jaren. Dit houdt verband met de waardering van het vastgoed in exploitatie op basis van marktwaarde in verhuurde staat in 2016 en 2015 en op bedrijfswaarde in voorgaande jaren.

- 14 -

Hoofdstuk 3 Risicoparagraaf

Interne risicobeheersing- en controlesysteem

De voornaamste risicos en onzekerheden zijn onderverdeeld naar: Strategie Operationele activiteiten Financile positie Financile verslaggeving Wet- en regelgeving

Een beschrijving van de verwachte impact op de resultaten/financile positie wanneer risicos/onzekerheden zich voordoen, is vereist. Daarnaast is een beschrijving op hoofdlijnen nodig van de bereidheid om risicos en onzekerheden al dan niet af te dekken (de zogenaamde risicobereidheid). Risicomanagement is direct gerelateerd aan het sturen op afgesproken prestaties en wordt gentegreerd toegepast in de Plan-Do-Check-Act-cyclus en in de bedrijfsprocessen van 3B Wonen. Hieronder geven we de belangrijkste risicos weer die 3B Wonen identificeerde in 2016 met daarbij de realisatie.

Strategische doelstelling

Mee

teen

heid

Ris

ico-

prof

iel be

grot

ing

Real

isat

ie 2

016

Risi

co-p

rofi

el r

ealis

atie

Beleid Rijksoverheid - - Invoering woningwet - - Financile positie en beleid gemeente Lansingerland - - Borgingsplafond: liquiditeitspositie en derivaten x 1.000 9.778 Organisatieontwikkeling Cijfer - Asbestsanering x 1.000 102 Mutatiegraad versus shuurprijsruimte % 5,8% Reputatie Oordeel -

= Risicoprofiel is laag. Risicos zijn beheersbaar. = Risicoprofiel is midden. Risicos zijn beheersbaar, maar verdienen extra aandacht. = Risicoprofiel is hoog. Risicos zijn onbeheersbaar en/of dreigen onbeheersbaar te worden.

Bevindingen en genomen maatregelen

3.2.1 Beleid overheid De implementatie van de woningwet stond in 2016 centraal. Daarmee is er meer duidelijkheid ontstaan over de positie van de woningcorporaties en de mogelijkheden en beperkingen die zij hebben bij de uitoefening van haar taak. De toenemende aandacht voor Governance en Compliance leidt wel tot een verzwaring van de administratieve lasten.

- 15 -

Na de parlementsverkiezingen van 15 maart 2017 treedt een nieuw kabinet aan. De politieke partijen denken verschillend over de instandhouding en hoogte van de verhuurderheffing. Als gevolg van het scheiden van wonen en zorg en, als gevolg hiervan, de extramuralisering van zorgvragers worden corporaties in toenemende mate geconfronteerd met overlast in woonwijken die nogal eens het gevolg is van gedragingen van mensen die tot voor enkele jaren intramuraal gehuisvest werden.

3.2.2 Financile positie en beleid gemeente Lansingerland Lansingerland staat in 2016 niet meer onder provinciaal toezicht. Dit heeft ten aanzien van haar beleid om lasten voor burgers en bedrijven beheersbaar te houden nog niet geleid tot wijzigingen waarmee de lasten voor 3B niet zijn afgenomen. De grondposities voor sociale woningbouw zijn vooralsnog gering. De focus binnen Lansingerland ligt op de ontwikkeling en groei van het koopsegment. 3B Wonen heeft in 2016 via haar goede relatie met de gemeente voortdurend aandacht gevraagd voor dit vraagstuk.

3.2.3 Borgingsplafond: liquiditeitspositie en derivaten De rente is momenteel zeer laag. Als gevolg van de beleidsregels van de Autoriteit Woningcorporaties (2% marktrentedaling moet op ieder moment opgevangen kunnen worden) dienen wij over onze derivatenportefeuille op 31 december 2016 een bedrag van circa 16 mln. aan liquiditeit aan te houden. Hierdoor voldeden we ruimschoots aan de stresstest. Het borgingsplafond ultimo boekjaar is toereikend.

3.2.4 Organisatieontwikkeling In 2016 is een nieuwe organisatiestructuur van kracht geworden. Me deze structuur als basis zetten we een meer efficinte manier van werken in waardoor de klant beter en breed bediend wordt. De verdere uitwerking van deze veranderingen vloeit voort uit het Koersplan Passend en Dichtbij en krijgt in 2017 nader vorm.

3.2.5 Asbestsanering In 2016 is het asbestsaneringsbeleid voortgezet. Daar waar bij planmatige onderhoudsprojecten of mutatie van woningen asbest werd aangetroffen is conform de regelgeving gesaneerd.

3.2.6 Mutatiegraad versus streefhuur (realiseren huurprijsruimte) Op 1 juli 2016 is de Wet Doorstroming Huurmarkt ingevoerd. Centraal in deze wet staat de huursombenadering. Tot 1 januari 2017 was sprake van een huursombenadering exclusief harmonisatie en vanaf 1 januari 2017 is de afgesproken wettelijke huursom inclusief het harmoniseren van de huurprijs bij mutatie van kracht. Dit betekent dat de huurprijsruimte op jaarbasis bestaat uit de jaarlijkse huurverhoging en het harmoniseren van de huur bij mutatie.

3.2.7 Reputatie 3B Wonen blijft ook in 2016 in Lansingerland breed gewaardeerd vanwege haar inzet en betrokkenheid. Wij werken actief aan het behoud van deze waardering. 3B Wonen laat duidelijk en helder zien wat zij presteert en bijdraagt aan de lokale samenleving. Daarbij werken wij nauw samen met lokale partners. Bij sociale vraagstukken denken we mee over oplossingen en leveren een bijdrage. Risicomanagement en klantonderzoek zijn instrumenten die 3B Wonen inzet om onze reputatie te meten en te behouden.

- 16 -

Hoofdstuk 4 Financin, waarborgen van de financile continuteit

Algemeen

In 2016 is ten opzichte van 2015 het financieel resultaat gestegen van 2,6 mln. in tot 12,5 mln., en komt voornamelijk door niet-gerealiseerde waardeveranderingen vastgoedportefeuille. Het resultaat over 2015 wijkt af van het gepresenteerde resultaat, van 5,0 mln., in de jaarrekening 2015 en hangt samen met de stelselwijziging. 3B Wonen waardeerde haar onroerende zaken in exploitatie tot en met 2015 op bedrijfswaarde. Als gevolg van de nieuwe Woningwet en daarin voorgeschreven waardering tegen marktwaarde volgens het waarderingshandboek diende een stelselwijziging te worden doorgevoerd. Deze stelselwijziging heeft ook consequenties voor de overige ratios die in het verslag aan de orde komen.

Continuteit

3B Wonen heeft tot doel een gezonde corporatie te zijn. Dagelijks worden kasstromen, rente ontwikkeling, verwachte uitgaven en derivatenpositie gevolgd. Via maand- en kwartaalrapportages worden management en raad van toezicht genformeerd. Driemaal in het jaar komt de treasurycommissie bij elkaar. Transactievoorstellen voor het afsluiten en oversluiten van leningen en dergelijke worden in deze commissie besproken. De directeur-bestuurder neemt op basis van een advies van deze commissie besluiten.

4.2.1 Solvabiliteit Door de waardering op marktwaarde bedraagt ons eigen vermogen 356 mln. waardoor de solvabiliteit is toegenomen tot 69%. De omvang van onze langlopende leningen portefeuille (inclusief kortlopende aflossingsverplichtingen) is in 2016 licht gestegen en bedraagt 160 mln. exclusief nog niet opgenomen roll-over leningen ad 15,6 mln. De waardering van ons vastgoed van bedrijfswaarde naar marktwaarde betekent dat de verhouding tussen leningen en de waarde van het vastgoed aanzienlijk is verbeterd. De loan to value bedraagt in 2016 32% op basis marktwaarde ( 499mln.) en 59% op basis bedrijfswaarde ( 270 mln.). Onze doelstelling is een loan to value van maximaal 70% op basis bedrijfswaarde. De sectorinstituten beoordelen het vermogen op basis van de kengetallen dekkingsgraad, solvabiliteit en loan to value (LTV). Daarbij gaan het WSW en de Autoriteit uit van een waardering van het vastgoed op basis van de bedrijfswaarde. Alle ratios voldoen aan de minimale eisen van het WSW: dekkingsgraad (verhouding geborgde leningen en WOZ-waarde) maximaal 50%; solvabiliteit WSW minimaal 20%; LTV WSW maximaal 75%.

4.2.2 Realiseerbaarheid waarde onroerende zaken in exploitatie Per 31 december 2016 is het in totaal 266,5 mln. aan ongerealiseerde herwaarderingen in de overige reserves begrepen (2015: 262,1 mln.) uit hoofde van de waardering van het vastgoed in exploitatie tegen marktwaarde in verhuurde staat. De waardering van dit vastgoed is in overeenstemming met het handboek modelmatig waarderen bepaald en is daarmee conform de in de Woningwet voorgeschreven waarderingsgrondslag en daaruit afgeleide ministerile besluiten geldend ten tijde van het opmaken van de jaarverslaggeving. De realisatie van deze ongerealiseerde herwaardering is sterk afhankelijk van het te voeren beleid van 3B Wonen. De mogelijkheden voor 3B Wonen om vrijelijk door verkoop of huurstijgingen de marktwaarde in verhuurde staat van het sociale bezit in exploitatie te realiseren zijn zeer beperkt door wettelijke maatregelen en maatschappelijke ontwikkelingen. Wij hebben een inschatting gemaakt van het gedeelte van herwaarderingsreserve dat bij ongewijzigd beleid niet of anders op zeer lange termijn realiseerbaar is. Deze schatting ligt in lijn met het verschil tussen de bedrijfswaarde van het sociale bezit in exploitatie en de marktwaarde in verhuurde staat van dit bezit en bedraagt circa 229 mln. Dit

- 17 -

impliceert dat ongeveer 61% van het totale eigen vermogen niet of anders op zeer lange termijn realiseerbaar is.

4.2.3 Operationele kasstroom 3B Wonen stuurt wat kasstromen betreft op de Interest Coverage Ratio (ICR) en de Debt Service Coverage Ratio (DSCR). Beide kengetallen geven een indicatie van de mate waarin 3B Wonen in staat is de rente respectievelijk de rente en (theoretische) aflossing te kunnen betalen uit de exploitatiekasstroom. De norm van de sectorinstituten is 1,4 voor de ICR en 1,0 voor de DSCR. Bij een ICR van 1,4 zijn we in staat om uit de exploitatiekasstroom 1,4 maal de rente te betalen. Bij een DSCR van 1,0 zijn we in staat om uit de exploitatiekasstromen de rente en aflossing te betalen. De eigen doelstellingen van 3B Wonen liggen hoger dan de normen van het WSW, namelijk 1,6 (ICR) en 1,2 (DSCR). De achtergrond daarvan is dat we het niet wenselijk achten om te dicht tegen de minimale grenzen aan te opereren. Een tegenvaller leidt dan al snel tot de situatie waarin we niet meer voldoen aan de minimale eisen van de sectorinstituten. De totale liquide middelen positie is met 2,8 mln. gestegen. Huuropbrengsten, onderhoud- en overige bedrijfskosten namen toe, personeelsuitgaven en rentelasten daalden waardoor de operationele kasstroom is verbeterd van 6,2 mln. naar 7,2 mln. positief. De investeringskasstroom is afgenomen van 9,1 mln. naar 7,9 mln. 3B Wonen heeft in 2016 20,3 mln. afgelost aan langlopende leningen en voor 21,9 mln. aan nieuwe financieringen aangetrokken. In onderstaand overzicht is over de jaren 2017 tot en met 2026 de ontwikkeling van de operationele kasstromen weergegeven op basis van de meerjarenbegroting 2017.

In de volgende grafiek geven we de ontwikkeling van de rentedekkingsgraad (ICR) weer op basis van de begroting. Deze wordt berekend door het resultaat uit bedrijfsvoering te delen door de rentelasten. De norm van het WSW (1,4) is weergegeven met een groene trendlijn.

7000

8000

9000

10000

11000

2017 2018 2019 2020

Operationele kasstromen begroting

Begroting 2017 Begroting 2016

- 18 -

4.2.4 Treasury Het gemiddeld verschuldigde rentepercentage van de leningenportefeuille bedraagt eind 2016 3,66% (duration 11,1). Het relatieve renterisico bleef binnen de in het treasurystatuut bepaalde grens van 15%.

Derivatenportefeuille

De derivaten bestaan uit zes forward payer swaps met een totale hoofdsom van 33 mln. Met deze swaps beperken we de renterisicos van lopende en toekomstige leningen door middel van uitruil van variabele naar vaste rente. Twee derivaten die starten in respectievelijk 2018 en 2019 zijn afgesloten om de dan aflopende Forward Rate Agreements (FRAs) te verlengen. Deze verbeteren de duration.

Tegenpartij

Hoofdsom (x

1.000) Vaste rente Startdatum Einddatum

MW inclopg. Rente (x 1.000)

Marktwaarde bij 1% rente

daling (x 1.000)

Marktwaarde bij 2% rente daling

(x 1.000)

RABOBANK 5.000 3,82% 05-06-2006 03-06-2018 -300 -354 -409

RABOBANK 5.000 4,59% 15-12-2009 05-12-2019 -727 -882 -1.044

RABOBANK 5.000 4,57% 15-12-2009 05-12-2018 -486 -582 -681

RABOBANK 5.000 2,10% 05-12-2019 05-12-2057 -1.094 -3.291 -6.605

RABOBANK 5.000 2,17% 05-12-2018 05-12-2059 -1.391 -3.798 -7.460

RABOBANK 8.000 3,77% 02-05-2011 02-05-2018 -625 -713 -802

Totaal 33.000 -4.622 -9.620 -17.003

Threshold 1.000 1.000 1.000

Margin call (indicatief) -4.545 -8.620 -16.003

Stand liquiditeiten 31 december 2016:

Totaal beschikbaar liquide middelen

10.181

Nog op te nemen roll-over leningen

15.600

Totaal liquiditeitsbuffer

25.781

Marktwaarde (bij 2% daling)

-16.003

Overschot

9.778

1

1,5

2

2,5

3

3,5

4

2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025

Rentedekkingsratio (ICR)

begroting 2017 begroting 2016 norm WSW

- 19 -

Voor de ontwikkeling van een negatieve marktwaarde is met de Rabobank een threshold van 1 mln. afgesproken. De duration van de derivatenportefeuille bedraagt 10,7 jaar, de gemiddelde rentevoet van deze portefeuille bedraagt 4,13%. Als gevolg van de lage rentestand is de waarde van de derivatenportefeuille (forward starting swaps) op 31 december 2016 4,6 mln. negatief. Op basis van contractuele voorwaarden houdt 3B Wonen hiertoe 3,9 mln. op een geblokkeerde spaarrekening aan. In onze cashplanning houden wij rekening met een mogelijke waardedaling van 2% ten opzichte van de marktrente. Dit betekent dat, rekening houdend met een threshold van 1 mln., op 31 december 2016 16 mln. liquiditeitsbuffer nodig is. Op basis van de regelgeving varieert deze buffer mee met de volatiliteit van de rente. Hierdoor is het onmogelijk om het juiste niveau van te voren te bepalen. Het bedrag van de buffer kan operationeel niet ingezet worden en vermindert de slagkracht van de corporatie. In 2016 is het 3B Wonen gelukt op het niveau van de 2%-beleidsregel van de AW voldoende buffer aan te houden.

Financieringsbehoefte

Op basis van het treasury jaarplan 2017 is de herfinanciering voor de komende vijf jaar berekend. Als gevolg van investeringen is er extra financieringsruimte benodigd.

Jaar Aflossing (x 1 mln.)

Herfinanciering (x 1 mln.)

2017 22,7 21,8

2018 19,0 26,0

2019 6,0 7,0

2020 1,0 4,0

2021 10,9 6,0

Totaal 59,6 64,8

Het borgingsplafond bedraagt per eind 2017 173 mln. Dit bedrag is toereikend voor het onder borging aantrekken van de financieringsbehoefte.

Deelnemingen en verbindingen

3B Wonen participeert in vijftien Verenigingen van Eigenaren. Het betreft complexen die bestaan uit een combinatie van huur- en koopwoningen en een bedrijfspand waar een maatschappelijke instelling is gehuisvest. Deze verenigingen hebben een externe administrateur. 3B Wonen B.V. Deze vennootschap is in 2016 geliquideerd.

Resultaat en prognose

Het bedrijfsresultaat voor rentebaten en lasten en vennootschapsbelasting is gestegen van 10,2 mln. tot 17,2 mln. en houdt verband met de niet-gerealiseerde waardeveranderingen van het vastgoed. Hieronder het resultaat 2016 en prognose over de komende jaren. De prognose cijfers zijn ontleend aan de begroting 2017.

- 20 -

Jaarrekening 2016 en de prognose tot en met 2021 (x 1.000)

Begroting 2016

2016 2017 2018 2019 2020 2021

Bedrijfsresultaat voor waardemutaties 1.549 13.122 13.384 14.359 14.819 15.412 15.952

Overige waardeveranderingen 15.931 4.084 3.454 -1.082 976 3.737 7.552

Bedrijfsresultaat 17.480 17.206 16.838 13.277 15.795 19.149 23.504

Rentebaten en -lasten -6.069 -4.919 -5.538 -5.185 -4.566 -4.254 -4.451

Vennootschapsbelasting -2.762 211 -3.380 -3.645 -3.692 -3.875 -3.899

Jaarresultaat na belastingen 8.649 12.498 7.920 4.447 7.537 11.020 15.154

- 21 -

Hoofdstuk 5 Huisvesting van de doelgroep

Algemeen

3B Wonen exploiteert aan het eind van 2016 4.034 woningen en 89 overige verhuureenheden, waaronder garages, bedrijfsruimten, betaalde parkeerplaatsen, woonwagens- en standplaatsen en een hospice. Verder zijn vanaf september 2016 40 wooneenheden in het voormalige verzorgingshuiscomplex Hergerborch toegevoegd aan ons bezit voor de tijdelijke huisvesting van alleenstaande asielgerechtigden.

Woningtoewijzing

De op de Huisvestingswet gebaseerde Verordening Woonruimteverdeling regio Rotterdam 2015 is het sturingsinstrument voor het toewijzen van sociale huurwoningen in Lansingerland. In de regio Rotterdam is sprake van schaarste op de sociale woningmarkt. Ter ondersteuning van de woonruimteverdeling maken we gebruik van Woonnet Rijnmond. Hierin zijn alle corporaties uit de regio Rotterdam vertegenwoordigd. Vrijkomende sociale huurwoningen worden geadverteerd via Woonnet Rijnmond. Met de gemeente Lansingerland is op basis van een mandaatbesluit afgesproken dat wij de behandeling en afgifte van urgentieverklaringen tot eind 2016 regelden. In overleg met de gemeente is afgesproken dat zij de behandeling en afgifte van urgentieverklaringen vanaf 1 januari 2017 weer zelf gaan regelen.

Woningwet

In hoofdstuk 1 Realisatie speerpunten staan de belangrijkste activiteiten vermeld die we in het kader van de implementatie van de nieuwe Woningwet hebben opgepakt en ingevoerd. Relevant voor dit hoofdstuk is de invoering per 1 januari 2016 van het passend toewijzen. Op grond van het passend toewijzen en op basis van de lokale woningbehoefte hebben wij onze bestaande woningvoorraad in vier verschillende streefhuurcategorien ingedeeld, te weten de kwaliteitsgrens ( 409,92), de lage aftoppingsgrens ( 586,68), de hoge aftoppingsgrens ( 628,76) en de maximale huurgrens van 710,68 (prijspeil 1 januari 2016).

Primaire en bijzondere doelgroep

Primaire doelgroep

3B Wonen huisvest bij voorrang personen, die door inkomen of andere omstandigheden moeite hebben een passende woning te vinden. Deze personen vormen de primaire doelgroep van de corporatie. De primaire doelgroep bestaat uit personen met een inkomen tot maximaal 35.739. Op grond van het BTIV moeten wij ten minste 90% van de jaarlijks vrijkomende sociale huurwoningen (inclusief nieuwbouw) met een huur tot de maximale huurgrens 710,68, peildatum 1 januari 2016) toewijzen aan de primaire doelgroep met een inkomen tot 35.739. Tot en met het jaar 2020 mag ten hoogste 10% hiervan worden toegewezen aan woningzoekende huishoudens met een inkomen tot 39.874. De 10% sociale huurwoningen die overblijft, mogen wij vrij toewijzen, met inachtneming van de voorrangsregels uit de woonruimteverdelingsverordening. Zo moeten wij voorrang geven aan mensen die door fysieke of psychische beperkingen moeilijk aan passende huisvesting kunnen komen. 3B Wonen heeft op stadsregionaal niveau afgesproken dat in plaats van 10%, maar voor maximaal 5% gebruik zal worden gemaakt voor het toewijzen aan huishoudens met een inkomen hoger dan 35.739. Dit vanwege de schaarste aan sociale huurwoningen in Lansingerland. De gemeente Lansingerland beschikt over het laagste percentage sociale huurwoningen van de regio. Over 2016 is voor 96% toegewezen aan de primaire doelgroep.

- 22 -

Doelgroep huurtoeslaggerechtigden

Binnen de primaire doelgroep is per 1 januari 2016 de doelgroep huurtoeslaggerechtigden te onderscheiden. Wij moeten aan woningzoekenden die op grond van hun inkomen in aanmerking komen voor huurtoeslag in minimaal 95% van de gevallen een woning met een passende huurprijs aanbieden. Een passende huurprijs is in dit geval de lage en hoge aftoppingsgrens van de Wet op de Huurtoeslag. Van alle mutaties over 2016 (224) vallen 217 (97%) verhuringen onder passend toewijzen.

Bijzondere doelgroep

De bijzondere doelgroep bestaat uit mensen met een lichamelijke, verstandelijke of psychiatrische beperking. In het convenant prestatie-afspraken is het aantal toe te wijzen woningen aan deze doelgroep vastgelegd. Voor het jaar 2016 was afgesproken drie woningen aan deze doelgroep aan te bieden. 3B Wonen bood dat aantal ook daadwerkelijk aan. Twee woningen hiervan zijn geaccepteerd. Ook vluchtelingen met een verblijfstatus behoren tot de bijzondere doelgroep. Ieder halfjaar stelt het ministerie door middel van een huisvestingstaakstelling vast, hoeveel vergunninghouders moeten worden gehuisvest.

Huurprijsbeleid en betaalbaarheid

Met de circulaire MG 2016-01 van 16 februari 2016 maakte de minister voor Wonen en Rijksdienst het huurprijsbeleid bekend voor de periode 1 juli 2016 tot en met 30 juni 2017. De circulaire geeft aan dat de maximale stijging van de huren voor huishoudens met een inkomen tot 34.678 per 1 juli 2016 gelijk is aan het inflatiepercentage over 2015 (0,6%), vermeerderd met 1,5%, totaal 2,1%. Voor huishoudens met een inkomen tussen 34.678 en 44.360 werd een maximale huurstijging toegestaan van 2,6%. En voor huishoudens met een inkomen boven 44.360 een maximale huurstijging van 4,6%. 3B Wonen heeft als basis voor het huurprijsbeleid per 1 juli 2016 aan zittende huurders het uitgangspunt gehanteerd uit het ondernemingsplan Passend en dichtbij dat onze huren betaalbaar moeten zijn en blijven voor mensen met een lager inkomen. Op basis van deze visie gaan we niet voor de wettelijk maximaal toegestane huurverhogingspercentages, maar hebben we voor huurders met een inkomen tot en met 34.678 alleen de inflatieverhoging van 0,6% gehanteerd. Ook voor huurders met een (midden)inkomen van 34.679 tot en met 44.360 hebben we dit percentage gehanteerd. Huurders met een inkomen hoger dan 44.360 hebben een huurverhoging gekregen van 4,6%. Ons beleid bepaalt verder dat de huren van de primaire doelgroep (huurders met een inkomen tot 34.678) worden afgetopt op de maximale huurgrens ( 710,68, prijspeil 1 januari 2016). De huidige prijs-kwaliteitverhouding van het woningbezit van 3B Wonen is zonder meer goed. De huurprijs ten opzichte van maximaal redelijk is bij 3B Wonen 67,6%. Wij hanteren vanaf 1 januari 2016 door de invoering van passend toewijzen en het betaalbaar houden van onze huren voor de primaire doelgroep niet meer een streefhuurpercentage van 85% van maximaal redelijk. Als uitgangspunt hanteren we de vier ingevoerde streefhuurcategorien (kwaliteitskortingsgrens, lage en hoge aftoppingsgrens en de maximale huurgrens).

- 23 -

Woningvoorraad naar huurprijs

Woningen in eigen bezit Woningen derden

Streef Huidig % Streef Huidig %

Goedkoop 218 663 16,3% - - 0,0%

Eerste aftoppingsgrens 1.632 1.830 45,0% 120 36 9,9%

Tweede aftoppingsgrens 1.346 524 12,9% 39 110 30,1%

Huurgrens 806 872 21,4% 138 151 41,4%

Commercieel 67 180 4,4% 68 68 18,6%

Totaal aantal woningen 4.069 4.069 100,0% 365 365 100,0%

Uit deze tabel blijkt dat 95,6% van onze huurwoningen tot de sociale woningvoorraad behoort. De gemiddelde huurprijs per maand voor de huurwoningen van 3B Wonen bedroeg eind 2016 552 (2015: 542).

Secundaire doelgroep

Naast de eerder genoemde doelgroepen is sprake van een groep woningzoekenden met (lage) middeninkomens. Deze (secundaire) doelgroep heeft een inkomen van 34.678 tot circa 44.000. Als gevolg van de invoering in 2011 van de Europese beschikking kan deze doelgroep nauwelijks meer aanspraak maken op huurwoningen tot de maximale huurgrens van 710,68. Voor deze secundaire doelgroep is binnen het woningbezit van 3B Wonen in de sociale woningvoorraad relatief weinig aanbod voorhanden. Voor deze woningzoekenden zijn slechts onze vrije sectorhuur woningen > 710,68 (peildatum 1 januari 2016) beschikbaar. Dit zijn er 67 (1,6% van de totale woningvoorraad).

Beheer voor en door derden

3B Wonen verzorgt in Lansingerland de woningtoewijzing van 365 huurwoningen die niet haar eigendom zijn. Wij beheren binnen Lansingerland de huurwoningen van Havensteder (Rotterdam), De Goede Woning (Zoetermeer) en WoonInvest (Leidschendam-Voorburg). Nijbod Consultancy uit Eindhoven beheert en onderhoudt op grond van een overeenkomst de woonwagenlocatie aan de Meerweg in de kern Berkel en Rodenrijs. Deze locatie bestaat uit zeven standplaatsen en zeven huurwoonwagens. Nijbod verzorgt ook de huuradministratie en huurincasso voor deze locatie.

Mutatiegraad, reactie bij leegkomen en aanbiedingsgraad

De mutatiegraad over 2016 was 5,8% (2015: 5,7%). We sloten 275 nieuwe huurovereenkomsten af. Dit is inclusief 40 nieuwe contracten in verband met de huisvesting van asielgerechtigden in Hergerborch.

Reactie bij leegkomen

Het gemiddeld aantal reacties bij het leegkomen van een woning is 67 en ligt lager dan het gemiddeld aantal van 2015 namelijk 94. De daling houdt verband met het aantal ingeschreven woningzoekenden. Deze is gehalveerd door de door de woningcorporaties van Woonnet Rijnmond ingevoerde 10 eigen bijdrage per jaar. Een andere oorzaak van de daling is de nieuwe regelgeving omtrent passend toewijzen. De vermindering van het aantal reacties heeft overigens niet geleid tot een hogere aanbiedingsgraad. De aanbiedingsgraad over 2016 is 3,32 (2015: 4,16). Met andere woorden op elke 3,32 aanbiedingen vindt een definitieve acceptatie plaats.

- 24 -

Huurbetaling, -incasso en -derving

De totale huurachterstand (actieve en inactieve contracten) bedroeg eind 2016 293.721 (2015: 299.414). Uitgedrukt in een percentage van de jaarhuur is dat 1,00% (2015: 1,05%). De huurachterstand van de actieve contracten aan het einde van 2016 bedraagt 158.553 (2015: 171.903) ofwel 0,54% (2015: 0,6%) van de jaarhuur en is minder dan de streefwaarde van 0,80%. De daling van de achterstand van de actieve contracten houdt verband met aanpassing van de huurincassoprocedure.

Huurderving

Het bedrag aan huurderving is in 2016 0,80% (2015: 0,64%) van de jaarhuur. Streven van 3B Wonen is de huurderving niet hoger te laten zijn dan 2,00% van de jaarhuur. De stijging komt met name door toename leegstandsderving planmatig onderhoud. De huurderving bestaat uit onder andere verhuur- en mutatieleegstand, maar ook asbestsanering, planmatig onderhoud en taakstelling asielgerechtigden.

Ontruimingen

In 2016 heeft de rechter op verzoek van 3B Wonen in 46 gevallen de huurovereenkomst ontbonden tegenover 35 uitspraken in 2015. Daarvan hebben elf uitspraken geleid tot een daadwerkelijke ontruiming. Acht op grond van huurachterstand, twee op grond van woonfraude en n op basis van een hennepkwekerij.

Klachtenbehandeling inclusief huurprijsgeschillen

5.9.1 Inkomensafhankelijke huurverhoging/huurprijsgeschillen De ingevoerde inkomensafhankelijke huurverhoging heeft ook in 2016 geleid tot een beperkt aantal bezwaarschriften, in totaal 49 tegenover 110 in 2015. Hiervan zijn er 24 gegrond verklaard en 25 ongegrond. De 24 bezwaarmakers hebben kunnen aantonen dat hun inkomen en /of gezinssituatie was gewijzigd ten opzichte van het toetsingsjaar. Dit is informatie waarover 3B Wonen niet tijdig kan beschikken. Bij de 25 ongegronde bezwaren was dit niet geval. Van deze 25 huurders hebben 23 huurders hun bezwaar ingetrokken en hebben twee huurders hun bezwaar doorgezet naar de huurcommissie. Deze twee bezwaarschriften zijn door de Huurcommissie ongegrond verklaard.

5.9.2 Klachtencommissie Artikel 16 van het BBSH bepaalt dat woningcorporaties huurders van haar woongelegenheden in de gelegenheid moet stellen over haar handelen of nalaten klachten in te dienen bij een klachtencommissie. Vanaf 2014 zijn we, met instemming van het bestuur van Huurdersvereniging Lansingerland, aangesloten bij de regionale Geschillenadviescommissie (GAC). De GAC ontving in 2016 vijf klachten ter behandeling, waarvan drie klachten niet ontvankelijk zijn verklaard en de overige twee klachten zijn ongegrond verklaard.

Convenant gezamenlijke aanpak van hennepkwekerijen

In september 2016 is een convenant afgesloten met de regio gemeenten, de politie, rechtbank Rotterdam, netbeheerder, sociale diensten, UWV en een groot aantal in deze regio werkzame corporaties (waaronder 3B Wonen) met als doel in gezamenlijkheid een einde te maken aan de ongewenst aanwezigheid van hennepkwekerijen in woningen en bedrijfsgebouwen. In het convenant staan de afspraken tussen de partijen vermeld over het uitwisselen van informatie binnen de daarvoor geldende wettelijke kaders, over het onderzoek ter plekke inclusief het binnentreden en ontmantelen en het strafrechtelijk onderzoek. In 2016 is eenmaal (2015: 5) een hennepkwekerij ontdekt in onze huurwoningen. Bij deze huurder is de huur op aandringen van 3B Wonen zelf opgezegd. Bij n huurder is op basis van een vonnis de huurovereenkomst in 2015 ontbonden. Deze huurder is bij het Gerechtshof in hoger beroep gegaan. De zitting vindt in de loop van 2017 plaats.

- 25 -

5.10.1 Convenant gezamenlijke aanpak van woonoverlast Gelijktijdig met het convenant ter bestrijding van hennepkwekerijen is een convenant gezamenlijke aanpak woonoverlast afgesloten tussen de regiogemeenten, de politie en een groot aantal in deze regio werkzame corporaties (waaronder 3B Wonen), met als doel te komen tot een effectieve aanpak van woonoverlast die veroorzaakt wordt vanuit een woning of directe leefomgeving waar omwonenden in hun eigen woning ernstig last van hebben en die grote negatieve impact heeft op de leefbaarheid in hun wijk. Hinderlijke gevallen zoals hondenpoep op de stoep en vervuiling rond containers vallen niet onder deze aanpak. De gemeente heeft een regierol in de aanpak van ernstige of complexe overlast, waarbij de gemeente intensief samenwerkt met de politie en woningcorporaties. De samenwerking begint haar vruchten af te werpen. Regelmatig vindt overleg plaats en kunnen in een prematuur stadium afspraken worden gemaakt ter voorkoming van erger.

Buurtbemiddeling

Voor het tweede jaar is met Stichting Welzijn Lansingerland een samenwerkingsovereenkomst aangegaan over buurtbemiddeling. Het project buurtbemiddeling heeft als doel de saamhorigheid en leefbaarheid in de wijken van Lansingerland te verbeteren en het woonplezier in buurten te verhogen. Buurtbemiddeling draagt hieraan bij door geschoolde vrijwillige mediators in te zetten bij burenruzies en hen zelf te leren conflicten op te lossen. Wanneer sprake is van meervoudige problematiek/overlast vindt doorverwijzing plaats naar 3B Wonen. Buurtbemiddeling heeft in 2016 in 48 overlastzaken bemiddeld. In de zomermaanden was sprake van een piek van overlastzaken. Niet alle 48 overlastzaken betroffen conflicten tussen huurders. Ook was sprake van conflicten tussen huurders en kopers en alleen kopers. De financile bijdrage van 3B Wonen is alleen bedoeld voor bemiddeling tussen huurders en huurders/kopers. Begroot was een bedrag van 30.000. Werkelijk uitgegeven is een bedrag van 21.950.

Convenant sluitende aanpak volwassenen

Bij de structurele aanpak van (psycho)sociale problematiek spelen de gemeente Lansingerland, 3B Wonen, de politie, de geestelijke gezondheidszorg en de sociale partners een belangrijke rol. Om te komen tot een structurele aanpak van de individuele (psycho)sociale problematiek is een Cordinatieteam Sluitende Aanpak Volwassenen in het leven geroepen. 3B Wonen behoort tot de vaste kern van deelnemende organisaties. Het Cordinatieteam realiseert een samenhangende aanpak en arrangeert zo nodig een adequaat hulpaanbod voor individuele gevallen in de woon- en leefsituatie. De eigen verantwoordelijkheid van de deelnemende organisatie blijft daarbij overeind. Het uitgangspunt is om door middel van het bespreken van casustiek en gerichte aanpak de escalatie (zoals bijvoorbeeld dreigende uithuiszettingen) van sociale problematiek van individuen te voorkomen. Het Cordinatieteam is negen keer bij elkaar gekomen en heeft 15 casussen besproken waar een huurder bij betrokken was. In 14 gevallen zijn passende maatregelen genomen ter voorkoming van verdere woonoverlast en ter voorkoming van dreigende uithuiszettingen. In n geval heeft dit niet mogen baten en heeft dit geleid tot een uithuiszetting.

Wonen, Zorg en Welzijnsteam

Vanaf 2015 is er een Wonen-Zorg-Welzijnsteam dat advies uitbrengt over een voorrangsverklaring Wonen Zorg Welzijn. Met een dergelijke voorrangsverklaring hebben personen (meestal senioren) voorrang op regulier woningzoekenden. Het team bestaande uit 3B Wonen, een WMO-consulent van de gemeente en een ouderenadviseur van Stichting Welzijn Lansingerland is in 2016 zes keer bij elkaar geweest om individuele casussen te bespreken. Ook worden daar personen besproken/gendiceerd die een beroep willen doen op het project Parentshome.

- 26 -

Woonfraude

Het vermoeden van illegale onderhuur/wanbewoning/niet-bewoning door de hoofdhuurder is 23 maal (2015:12) geconstateerd. Twaalf gevallen zijn afgehandeld. Van deze twaalf zijn er uiteindelijk twee woningen daadwerkelijk ontruimd. Elf gevallen zijn nog in behandeling en vragen om een uitgebreider onderzoek. De toename van het aantal vermoedens van woonfraudes heeft te maken met de intensievere samenwerking met andere partners, zoals gemeente en politie.

Verkoopbeleid

In het vierde kwartaal van 2016 is het verkoopbeleid gewijzigd. Aanleiding hiervoor was de gewijzigde wet- en regelgeving, het vastgestelde Koersplan Passend en dichtbij en de Portefeuillestrategie 2016-2019. De voor verkoop gelabelde huurwoningen zijn teruggebracht van circa 700 naar 146 woningen. Verder is besloten dat het jaarlijks aantal te verkopen sociale huurwoningen wordt verlaagd van twintig naar circa vijf sociale huurwoningen. Voor het complex van 17 vrije sector huurappartementen voor senioren aan de Terrastuin in Bleiswijk is besloten de mogelijkheid van complexsgewijze verkoop te onderzoeken.

5.10.2 Verkoop boekjaar

Verkoop woningen Meeteenheid Begroot 2016 Realisatie

2016 Afwijking

Verkocht Aantal 20 11 -45%

Verkoopopbrengst x 1.000 4.100 2.512 -39%

Boekwaarde x 1.000 4.100 2.346 -43%

Boekwinst x 1.000 - 166

De 11 verkochte woningen bestonden uit 9 sociale huurwoningen en 2 vrije sector woningen. Het aantal verkochte woningen is met 11 lager dan de 20 die begroot waren. Dit houdt verband met het in de loop van 2016 aangepaste verkoopbeleid, waarin het aantal te verkopen sociale huurwoningen in de komende jaren is gemaximeerd op 5.

- 27 -

Hoofdstuk 6 Kwaliteit van de woongelegenheden

Algemeen

In 2016 is de in voorgaande jaren ingezette lijn doorgezet. Dit betekent dat de meerjaren onderhoudsbegroting (hierna: MJOB) vanaf 2015 in jaarlijkse stappen van 75 per vhe teruggebracht wordt naar het niveau van 1.150 (prijspeil 2014) aan onderhoudskosten per vhe in 2018. Het normbedrag van 2016 was gesteld op 1.300 per vhe. In lijn met deze ontwikkeling is de sturing op de realisatie van onderhoudsprojecten verder aangescherpt, met als gevolg dat geleidelijk het aantal overlopende projecten afneemt. Het ingezette beleid leidt duidelijk tot een verhoging van de betrouwbaarheid en nauwkeurigheid van de MJOB.

Onderhoudsuitgaven 2016

Onderstaande tabel geeft inzicht in de resultaten van het uitgevoerde onderhoud:

Onderhoudskosten 2016 - bedragen in 1.000

Kosten onderhoud Activeren /

doorbelasting

Onderhoud ten laste van winst- en

verliesrekening

Begroting Realisatie Begroting Realisatie Begroting Realisatie

Planmatig onderhoud 3.441 3.051 0 0 3.441 3.051

Bijdrage onderhoud VvE 311 301 0 0 311 301

Totaal planmatig onderhoud 3.752 3.352 0 0 3.752 3.352

Dagelijks onderhoud 927 962 50 137 877 825

Mutatieonderhoud klein 50 48 0 0 50 48

Mutatieonderhoud midden 135 157 0 0 135 157

Mutatieonderhoud groot 700 1.113 0 0 700 1.113

Vraaggestuurd interieuronderhoud 350 350 0 0 350 350

Totaal dagelijks onderhoud 2.162 2.630 50 137 2.112 2.493

Energetische verbeteringen 1.605 1.226 1.465 1.226 140 0

Energetische verbeteringen bij mutatie 208 202 0 111 208 91

Totaal energetische verbeteringen 1.813 1.428 1.465 1.337 348 91

Asbestsanering planmatig 69 2 0 0 69 2

Asbestsanering bij mutatie 101 100 0 0 101 100

Totaal asbestsanering 170 102 0 0 170 102

Totaal onderhoudskosten 2016 7.897 7.512 1.515 1.474 6.382 6.038

De totale begroting van het onderhoud, inclusief energetische verbeteringen en asbestsanering, was 5,9 mln. In totaal is 7,5 mln. gerealiseerd. De realisatie is hoger dan de begroting van 2016. De oorzaken hiervan zijn: Er is teneinde de deelname van huurders te verhogen besloten bij het energetisch programma geen

huurverhoging door te voeren. Hiervoor is additioneel budget vrijgegeven van 1,9 mln. ( 1,1 mln. energetisch en 0,8 mln. planmatig).

- 28 -

De begroting voor het planmatig onderhoud was 3,7 mln., waarvan werkelijk 3,4 mln. is uitgegeven. De daling wordt grotendeels veroorzaakt door aanbestedingsresultaat en een beperkte overloop naar 2017.

Het energetische budget van 1.8 miljoen is niet volledig uitgegeven omdat het project aan de Gerberasingel deels wordt uitgevoerd in 2017.

De begroting dagelijks onderhoud was 2,2 miljoen. Er is 2,6 miljoen uitgegeven. De overschrijding wordt voornamelijk veroorzaakt door een hogere mutatiegraad met name in het oudere bezit.

Kengetallen dagelijks onderhoud

In 2016 registreerden we 6.888 meldingen reparatieverzoeken en mutatieonderhoud. Onderstaande tabel geeft inzicht in het verloop van het aantal meldingen en de daaruit voortvloeiende opdrachten van de afgelopen vijf jaar.

Vergelijking in jaren 2016 2015 2014 2013 2012 2011

Aantal opdrachten 6.888 7.827 8.126 8.543 7.995 8.314

Gemiddeld per woning

1,69

1,94

2,02

2,10

1,98

2,05

Ontwikkeling van de woningvoorraad

In ons Koersplan Passend en dichtbij hebben wij de hoofdlijnen uitgezet voor ons beleid voor de komende jaren. Daarin staan themas als betaalbaarheid en duurzaamheid centraal. In onze Portefeuillestrategie 2016-2019 is een vertaling gemaakt met betrekking tot de portefeuilleontwikkeling voor de komende tien jaar. Belangrijke punten voor wat betreft de woningvoorraad is een toenemende vraag naar kleinere betaalbare sociale huurwoningen, met name appartementen. Dit is onder meer een gevolg van de vergrijzing en verkleining van huishoudengrootte. Een tweede belangrijk punt is de aandacht voor een duurzame woningvoorraad. Dit betekent dat met name in de bestaande woningvoorraad van vr 1990 forse energetische maatregelen genomen moeten worden. 3B Wonen zet de komende jaren een aantal instrumenten in om de huidige portefeuille te laten aansluiten op de wensportefeuille. Zo sturen wij via huurprijsbeleid op het betaalbaar houden van onze woningvoorraad voor onze primaire doelgroep. Daar binnen de bestaande woningvoorraad nauwelijks transformatiemogelijkheden aanwezig zijn (er zijn alleen plannen voor gebiedsontwikkeling in Berkel dorp) is uitbreiding door nieuwbouwinitiatieven in alle drie de kernen van Lansingerland de enige optie onze woningvoorraad te laten aansluiten op de verwachte lokale woningbehoefte. Wij gaan ervan uit dat we de komende tien jaar totaal 500 sociale huurwoningen opleveren. Onderstaande tabel geeft inzicht in het verloop van het aantal verhuureenheden in exploitatie over 2016: Ontwikkeling verhuureenheden

Woningen Overige Beheer derden

Stand per 1 januari 4.029 89 365

Aankoop 49 - -

Verkocht en in verkoop -9 - -

Stand per 31 december 4.069 89 365

Zoals blijkt uit bovenstaand overzicht zijn 49 wooneenheden toegevoegd aan het bezit van 3B Wonen toegevoegd. Wij hebben in 2016 het voormalig verzorgingshuis Hergerborch aangekocht. Van de 49

- 29 -

wooneenheden zijn er 40 tijdelijk verhuurd aan alleenstaande asielgerechtigden uit Syri. Het merendeel van deze Syrische asielgerechtigden heeft een procedure tot gezinshereniging opgestart. Eind 2016 hebben we de eerste gezinnen uitgeplaatst naar eengezinswoningen in Lansingerland.

nieuwbouwopgave

Bij het ontwikkelen van nieuwbouw hanteert 3B Wonen in beginsel een programma van eisen waarin, naast de wettelijke verplichtingen, alle minimumeisen van het te realiseren project staan omschreven. In ons koersplan gaan we uit van het realiseren van 500 nieuwbouw woningen in de komende tien jaar. Om dit doel te realiseren doen we mee aan prijsvragen en zijn we in gesprek met de gemeente en marktpartijen om tot concrete plannen en realisatie van deze plannen te komen. Het gaat hierbij onder meer om locaties in de Westpolder en op Wilderszijde.

6.4.2 Project in uitvoering In uitvoering:

Projectenoverzicht Fase Planning

oplevering Ontw. stiko

Budget tm fase

Aangegane verplicht.

Onren-dabel

x 1.000 x 1.000 x 1.000 x 1.000

Gemeentewerf uitvoering 1e kw. 2017 15.151 15.500 13.618 5.881

Gemeentewerf te Bergschenhoek

Dit project bestaat uit 56 verpleeghuisplaatsen die inmiddels verhuurd zijn aan Laurens Zorg, 23 sociale huurappartementen en circa 900 m2 bedrijfs-kantoorruimte. Voor rekening en risico van Vastgoed Batenburg B.V. worden in het project ook 14 verkoopappartementen gerealiseerd. Voor de verhuur van de 900 m2 bedrijfs-kantoorruimte zijn in de loop van 2016 huurintentieovereenkomsten getekend met over het algemeen maatschappelijke partijen. De realisatie van dit project loopt gestaag door. Het project is inmiddels in het eerste kwartaal van 2017 opgeleverd.

6.4.3 Projecten in ontwikkeling c.q. business cases In 2016 hebben gesprekken met Laurens Zorg geleid tot de verwerving van de locatie Hergerborch in Berkel en Rodenrijs. Op deze locatie bevindt zich een gedateerd verzorgingshuis. 3B Wonen zet voor deze locatie in op ontwikkeling van sociale huurappartementen. De voorbereidende werkzaamheden om tot herontwikkeling te komen zijn eind 2016 gestart. Tot het moment van sloop (naar verwachting niet voor 2019) wordt het voormalige verzorgingshuis gebruikt voor de huisvesting van statushouders. 3B Wonen heeft samen met Kraakhelder vastgoedontwikkeling de prijsvraag gewonnen voor herontwikkeling van de bibliotheeklocatie aan de Notaris Kruytstraat in Bergschenhoek. Het plan betreft de sloop van de bibliotheek en de realisatie van achttien appartementen waarvan zes op de begane grond voor senioren en twaalf appartementen voor alleenstaanden op de andere verdiepingen. Eind 2016 heeft de gemeente ingestemd met de verkoop van de bibliotheeklocatie aan 3B Wonen. Naar verwachting zal eind 2017 met de realisatie van deze nieuwbouw worden begonnen. De oplevering zal een jaar later plaatsvinden. In Berkel Dorp word gewerkt aan de herontwikkeling van de woningen gelegen in de Wethouder Schipperstraat en Coornwinderlaan. Begin 2017 is inmiddels besloten de huidige 43 woningen in 2018 te slopen en hier 35 nul op de meter eengezinswoningen en tien bijna energieneutrale boven- en benedenwoningen te realiseren.

- 30 -

Gebiedsontwikkeling Berkel Centrum Voor Berkel Dorp en Oranjebuurt in Berkel zijn in 2015 samen met de gemeente en bewoners wijkplannen opgesteld. Naast maatregelen in de openbare ruimte en op het gebied van leefbaarheid in de wijk ligt er ook een fysieke opgave. Deze opgave varieert van energetisch verbeteren en renovatie tot sloop/nieuwbouw. Er is voor het gebied een woonanalyse gemaakt op basis van de huidige woningvoorraad, de portefeuillestrategie van 3B Wonen, de gemeentelijke woonvisie en de voorzieningen in de directe omgeving. De woonanalyse heeft geleid tot een woonprogramma dat als uitgangspunt wordt gehanteerd voor de verschillende business cases in het gebied. De navolgende business cases worden de komende jaren opgesteld: Complex Straat Dorpskern Aantal woningen 4.0 Julianastraat e.o Berkel en Rodenrijs 21 5.0/6.2 Wethouder Schipperstraat Coornwinderlaan 43 6.1 Oranjestraat 3-21 10 11.0 Julianastraat 4-22 10 17.0 Julianastraat / Bernardlaan 40 Zoals hiervoor aangegeven is de business case Wethouder Schipperstraat in ontwikkeling. Bij de business case Julianastraat 4-22 (complex 11) zijn eind 2016 de woonwensen van de bewoners genventariseerd en is de technische staat van de woningen opgenomen. Het komend jaar worden de verschillende scenarios voor dit complex uitgewerkt. De business cases van complex 17 en 4 staan gepland voor de loop van 2017 en 2018.

Bleiswijk, Kastanjelaan 44-102 In 2016 is in dit complex een aantal technische maatregelen genomen om de structurele lekkage klachten op te lossen. Uit monitoring in een aantal woningen is gebleken dat de maatregelen succes hebben gehad en dat de structurele klachten zijn verholpen.

6.4.4 Duurzaamheid en EPA label

Aantal nul-

meting begin 2008

Streef-waarde

eind 2020

2016 2015

Gemiddelde energie-index

1,60 1,25 1,50 1,54

Doelstelling van 3B Wonen op dit gebied is in het jaar 2021 voor het totale bezit een gemiddeld label B te behalen. Dit komt conform de nieuwe berekeningsmethode overeen met een Energie Index van 1,25. De deelnamescore bleek in de afgelopen jaren gemiddeld op 55% uit te komen omdat het aanbrengen van energetisch voorzieningen gepaard ging met een huurverhoging. Om onze doelstelling te realiseren is eind 2015 besloten het aanbrengen van energetische voorzieningen voor het jaar 2016 (en ook nog voor een aantal uit te voeren maatregelen in 2015) volledig voor rekening van 3B Wonen te laten komen. De in 2016 uitgevoerde energetische ingrepen kenden door deze maatregel een deelname van nagenoeg 100%. De EI index is in 2016 daardoor gezakt naar 1,50.

- 31 -

Hoofdstuk 7 Betrekken belanghouders bij beleid en beheer

Algemeen

In 2016 heeft 3B Wonen belanghouders op verschillende manieren betrokken bij haar beleid. Het wettelijk kader wordt gevormd door de nieuwe Woningwet en de Wet op het overleg huurders verhuurders. Huurdersorganisaties hebben in de nieuwe Woningwet onder meer een volwaardige rol gekregen bij prestatieafspraken, instemmingsrecht bij fusies en verbindingen en het recht om ten minste een derde van het aantal leden van de raad van toezicht voor te dragen. Maar ook hebben zij inspraak op het reglement sloop en complexgewijze verkoop.

Huurdersvereniging Lansingerland

3B Wonen betrekt haar huurders en de Huurdersvereniging Lansingerland (HVLL) intensief bij haar beleid en beheer en zoekt samen naar nieuwe vormen van bewonersbetrokkenheid. Dit is een van de strategische doelstellingen van ons koersplan Passend en dichtbij. Wij hebben deze doelstelling vorm en inhoud gegeven door bewonersparticipatie als integraal onderdeel op te nemen in de vier door ons vastgestelde wijkbeheerplannen. Bij de uitvoering van de wijkbeheerplannen is bij het overleg met de bewoners altijd een bestuurslid van de huurdersvereniging of een wijkconsulent aanwezig. Bewonersparticipatie heeft verder vorm gekregen door bij planmatige onderhoudsprojecten (in combinatie met het aanbrengen van energetische voorzieningen) te werken met klankbordgroepen van bewoners. Met hen overleggen we structureel over de wijze waarop en de voortgang van de geplande werkzaamheden. Na afloop van de werkzaamheden vinden bewonersenqutes (of door 3B Wonen of door de aannemer die de werkzaamheden heeft uitgevoerd) plaats om de kwaliteit van de dienstverlening te toetsen. Verder is er intensief structureel overleg met de meedenkgroep Wethouder Schipperstraat/Coornwinderlaan over de sloop van deze woningen. De meedenkgroep is en wordt betrokken bij alle te nemen stappen. Zij worden niet alleen genformeerd, maar denken en beslissen ook mee. De meedenkgroep is ook betrokken geweest bij het bestemmen van Hergerborch voor het huisvesten van alleengaande asielgerechtigden. Huurdersvereniging Lansingerland zet zich actief in voor het woonplezier van alle huurders en werkt met wijkconsulenten. De wijkconsulenten zijn het eerste aanspreekpunt voor de bewoners in hun wijk/buurt. Het bestuur van HVLL denkt op beleidsniveau mee over allerlei volkshuisvestelijke vraagstukken. Dit doen zij onder andere via het uitbrengen van zienswijzen. Verder brengen zij allerlei adviezen uit (gekwalificeerd adviesrecht) aan 3B Wonen, maar ook geven zij gevraagd en ongevraagd advies aan de gemeente Lansingerland. HVLL is intensief betrokken geweest bij het vaststellen van het convenant prestatie-afspraken 2016 en 2017 met de gemeente Lansingerland. Ook was zij nauw betrokken bij het opstellen van het nieuwe Koersplan van 3B Wonen Passend en dichtbij. Daarnaast heeft HVLL een positief advies uitgebracht over de uitbesteding van het dagelijks- en mutatieonderhoud. Verder hebben wij onze ideen over de gebiedsontwikkeling Berkel Centrum met de HVLL en met de kerngroepleden gedeeld. De visie op de ontwikkeling van dit gebied is positief ontvangen. Afgesproken is dat wij beide instanties meenemen in de gefaseerde uitwerking van de herontwikkeling van dit gebied.

- 32 -

3B Wonen heeft ieder kwartaal overleg met het dagelijks bestuur van HVLL. Onderwerpen die in dit overleg in 2016 buiten de hierboven genoemde onderwerpen onder andere aan de orde kwamen waren: Het huurprijsbeleid per 1 juli 2016 in relatie tot betaalbaarheid Onderhoudsbeleid Het doen van voorstellen voor de meerjarenonderhoudsbegroting, inclusief duurzaamheidsbeleid Projecten in het kader van leefbaarheid Zienswijze (concept) scheidingsvoorstel daeb/niet-daeb Portefeuillestrategie 2016-2019 Sociaal statuut Sloopreglement

Klantonderzoek

Naast de meting voor het huurdersoordeel van de Aedes Benchmark is eind 2016, begin 2017 een breed klantonderzoek uitgevoerd, de zogenaamde bewonersscan. Met dit onderzoek wordt de mening van de klant gevraagd over de dienstverlening in brede zin. Het gaat hierbij over de contactmogelijkheden met de corporatie zoals de website, het klantenportaal, de dienstverlening aan de telefoon, de balie en bij de huurders thuis. Daarnaast zijn de woning en de woonomgeving onderwerpen. Het resultaat van dit onderzoek is een gemiddeld cijfer voor de dienstverlening van 7,2. Dit is ongeveer gelijk aan het resultaat van de Aedes Benchmark over 2016 (7,1). Omdat de gemiddelde klanttevredenheid in onze sector een stijgende tendens vertoont, scoort 3B Wonen in de laatste Aedesbenchmark op dit onderdeel een C. In de Balanced Scorecard (paragraaf 2.1) is opgenomen dat de ambitie van 3B Wonen is te behoren tot de best presterende corporaties en uit te komen op een A. Midden 2017 stelt 3B Wonen bottom-up een programma op dat er toe moet leiden dat we aan het einde van het jaar 2019 die gewenste A-score behalen. Dit programma draagt, evenals ons koersplan, de naam Passend en Dichtbij. Het programma focust met name op betere bereikbaarheid, serviceverlening en, met name, verbeterpunten die de beleving van de klant benvloeden.

Gemeente Lansingerland

Als gevolg van de nieuwe Woningwet is sprake van gewijzigde onderlinge verhoudingen tussen de gemeente en 3B Wonen. De gemeente functioneert als regisseur en stelt op hoofdlijnen het gemeentelijk volkshuisvestingsbeleid vast. Bij het tot stand komen van dit beleid (gemeentelijke woonvisie 2015-2020) zijn wij nauw betrokken geweest. Ook bij de uitwerking van het volkshuisvestingsbeleid in concrete uitvoeringsmaatregelen waren wij intensief betrokken en was sprake van goede en constructieve samenwerking. Ook de HVLL was hierbij als gelijkwaardige partner betrokken. Het overleg over de prestatie-afspraken heeft er toe geleid dat een spelregelnotitie over de wijze van overleg en samenwerking is vastgesteld tussen de gemeente Lansingerland, 3B Wonen, Havensteder, De Goede Woning en HVLL.

Overige belanghouders

Viermaal per jaar vindt over tal van individuele zaken overleg plaats binnen SOVS. Dit staat voor de Samenwerkende Organisaties Van Senioren. In dit overleg zijn alle in Lansingerland werkzame partijen op het gebied van welzijn en zorg vertegenwoordigd. Overigens wordt zodra hier aanleiding toe is gesproken met vertegenwoordigers van bijvoorbeeld SWL (Stichting Welzijn Lansingerland), Perspectief en Vluchtelingenwerk. Vertegenwoordigers van 3B Wonen nemen structureel deel aan besprekingen binnen de Maaskoepel, waar alle in de regio werkzame woningcorporaties lid van zijn. Binnen de Maaskoepel komen met name wensen/problemen met betrekking tot de woonruimteverdeling aan de orde. In het kader van het beheer voor andere woningcorporaties dat 3B Wonen uitvoert, vindt periodiek overleg plaats met vertegenwoordigers van Havensteder, De Goede Woning Zoetermeer en Wooninvest.

- 33 -

Hoofdstuk 8 Wijkontwikkeling/Leefbaarheid

Wijkontwikkeling

Een van de speerpunten uit het ondernemingsplan van 3B Wonen is wijkgericht werken. Wijkgericht werken en burgerparticipatie zijn ook de speerpunten in het coalitieprogramma 2014-2018 van de gemeente Lansingerland, waarbij 3B Wonen als belangrijke partner wordt beschreven om het proces van samenwerking ook in de praktijk handen en voeten te geven. Wij hebben hierover met de gemeente Lansingerland een proces van samenwerken wijkgericht werken ondertekend. Er waren in 2015 reeds vier integrale uitvoeringsprogrammas vastgesteld. Nadien in 2015 en vervolgens in 2016 is een begin gemaakt met de uitvoering van onderstaande wijkplannen: Wijkplan Berkel Dorp Waar buren echte buren zijn. Wijkplan Oranjebuurt Berkel en Rodenrijs Diepe wortels, nieuwe bloesem. Wijkplan Vogel & Bomenbuurt Bleiswijk Samen met oog voor groen. Actualisatie wijkplan en uitvoeringsprogramma Oranjewijk Bergschenhoek

Trots op de Oranjewijk. Bovenstaande wijkplannen zijn door de bewoners zelf in deze wijken actief opgepakt. De rol van 3B Wonen was in 2016 beperkt. Door de nieuwe wet- en regelgeving is de rol van 3B Wonen bij leefbaarheidsprojecten meer faciliterend geworden. Daarnaast vanwege het feit dat bewoners zelfsturend bleken en niet of nauwelijks ondersteuning vroegen. Uitgaven wijkontwikkeling/leefbaarheid over 2016.

Leefbaarheid (x 1) Begroot 2016 Realisatie 2016 Afwijking

Wijkontwikkeling 107.000 60.732 -43%

Leefbaarheidsprojecten 216.000 187.544 -13%

Doorberekende Salariskosten 108.000 161.894 50%

Totaal 431.000 410.170 -5%

Het bedrag per verhuureenheid is uitgekomen op 101 (begroot: 107). Aan de onderschrijding ligt een aantal oorzaken ten grondslag: Een aantal activiteiten die aan de uitvoeringsplannen waren gekoppeld is niet uitgevoerd of niet

noodzakelijk gebleken. De kosten van een aantal voorgenomen activiteiten zijn lager uitgevallen. Zoals op het gebied van

wijkgericht werken, sociale projecten en burgerparticipatie. Ook het aantal eigen initiatieven van bewoners is minder dan verwacht.

Aan wijkontwikkeling is in 2016 een bedrag van 60.732 uitgegeven. Hieronder vallen o.a. de budgetten van de complexbeheerders en een aantal wijkplanprojecten.

Leefbaarheidsprojecten

In 2016 zijn leefbaarheidsprojecten uitgevoerd. Dit zijn soms ook projecten die algemeen zijn en niet specifiek gekoppeld zijn aan een werkgebied en waarin we samenwerken met partners zoals Stichting Welzijn Lansingerland, Humanitas en de gemeente Lansingerland. Het gaat bijvoorbeeld om: Humanitas jaarlijkse (mede)financiering van de projecten Thuisadministratieen Humanitas Tandem; Wmo-activiteiten (inclusief onze eigen kosten voor het project Langer wonen in eigen woning);

- 34 -

Participatie samen met derden/drie dorpskernen;. Welzijn Lansingerland (actiefpas); Project Buurtbemiddeling; Gebiedsmanagement (onder andere excursies); Calamiteiten.

Humanitas

3B Wonen ondersteunt al jaren twee projecten die voor onze huurders van groot belang zijn. Het project Thuisadministratie helpt mensen hun financin en administratie op orde te brengen en te houden. Dit ter voorkoming van grote geldproblemen, zoals een huurschuld bij 3B Wonen. Veel clinten zijn huurders van 3B Wonen. In 2016 heeft Humanitas 96 deelnemers begeleid. Hiervan waren er 72 huurder bij 3B Wonen. Dat is 75% van het totaal. Het project Humanitas Tandem biedt ondersteunend contact en is bedoeld om sociaal isolement te voorkomen of te doorbreken. Een vrijwilliger (maatje) van Humanitas Tandem biedt de deelnemer sociale steun, waardoor diens zelfvertrouwen en zelfredzaamheid wordt vergroot. Deelnemer en maatje ondernemen samen contactgen die gericht zijn op het doorbreken van het isolement, het uitbreiden van het sociale netwerk en weer actief deelnemen aan de samenleving.Het hoeft geen betoog dat ook onder onze huurders eenzaamheid en sociaal isolement een groot probleem is.

Wmo-activiteiten

Er zijn 69 verzoeken om kleine woningaanpassingen ingediend en uitgevoerd tegen gemiddelde kosten van 551 per aanvraag, totaal 38.000. Begroot waren 65 verzoeken van 615, totaal 40.000. Deze verzoeken hadden betrekking op het project Langer wonen in eigen woning en vallen niet onder de werkingssfeer van de Wmo. De kosten per verzoek zijn lager uitgevallen in verband met aanpassing van de procedure. Met de gemeente is afgesproken dat huurders die een beroep doen op het project Langer wonen in eigen woning in eerste instantie worden verwezen naar het Wmo-loket van de gemeente. Daar wordt beoordeeld of huurders in aanmerking komen voor een voorziening die wordt gefinancierd vanuit de Wmo op basis van een Wmo-indicatie. De (woning)aanpassingen die niet binnen de Wmo vallen worden door 3B Wonen individueel beoordeeld en indien nodig, aangebracht en gefinancierd op basis van een intern vastgesteld pakket aan maatregelen.

Salariskos