-!.A~.O!L·......T!..!fi!!r~kiL!.ya!!..!tl1:A~r.!!;asl!.!.t1!!.r!.!!m!!!'al!l!.a!..!n~E:<!!n!i!.!sti:!.!·t~fis~fi~D~e~rglO.!.is:!!.i....!:S~a~YI!....!1~3~E!<jr~z~ur:..l'u~m~1~9",,99,,-- ..::.-,325-

AZERBAyeAN HALK YAZARIiLYAS EFENDiYEV(1914-1996)

Emin EFENDiYEV'

tansever bir yazar olan ilyas Efendiyev, en kiilj:Ok hikaye velj:erklerinin daha biiyUk eserlerinin roman ve piyesleriyle birlikte bOtiin

eserlerinin edebi malzemesini, konusunu ve geli~me lj:izgisini Azerbaycan halkmmhayatmdan alml~trr. Ulkemizin zengin tabian, kahramanhklarla dolu tarihi mazisi,gelj:tig;imiz on senelerde halklmlzm kazandlgl ba~arllar, halklmlzm verimlilj:alI~malan, Uretici insanlarm manevi-psikoloji dUnyasl, onlarm vatand~hk gururu,yazara zengin malzeme verrni~tir. <;::ag;da~hk ve novatorluk yenicilik onunlj:alI~malarmm en <:Inemli meziyetlerinden biridir. Hangi tiirde eserler yazmasma bagholmayarak yazarm ilham perisi Azerbaycan topragl iizerinde kanatlan'Yor, yeni sozve mevzularm izini takip ediyor.

<;::agda~hk hakkmda yazarm kendi dU~iinceleri var. Once sanatlj:l ilj:inlj:agda~hktan aynlmak havaslZ ve susuz kalmaya benzer. <;::agda~hk denildiginde ise,ilk olarak edebiyatta lj:agda~ kahramanm yUksek tasvirini yeniden ke~feden, lj:agd~

kahramanm zengin manevi alemini ogrenmek, oniimtiZde duran vazifelerimizdendir.Yazar 60 senelik lj:ah~ma hayatmm lj:e~itli a~amalarmda bu tilr ara~tlrrnalar, edebifIkirler ger~ekle~tirmi~tir. Kendi idealine, aym zamanda Uslubuna hayatI boyuncasadIk kalml~tIr.

Mevzu ve tor itibariyle zengin ve lj:e~itli alan yazarm ~ah~malarl esasmahiyetini bir yandan ilj:timai ve medeni alanlarda halkImlzm kazandlgl ba~anlarm,hayatImlZm parlak yonlerinin, emeklj:il insamn manevi- ahlaki ozelliklerinin tasviri,diger yandan geli~memize engel olan dii~k:Unliigiin, rU~vetin, yaltakhgm,alj:gozluliigiin ve bu gibi ba§ta menfI halJerin tenkidi olu~turuyor. Her ~eyden onceyarathgl suretlerin ilj: diinyalarma niifuz etmek, miisbet kahramanlarm maneviguzelJiklerini, saf duygularml ahlaki hususiyetlerini daha bariz §ekiJde okuyucuyailetmek "Diinyada bir tek iyi insan bulununcaya dek ya~amaya deger" prensibinedayarImak. 1. Efendiyev ~ah§malanna ozgii esas ozeJliklerindendir. Hayatmm dahalj:ok gOzel yonlerini, mUsbet taraflarml tasvir eden yazar clhz ve basit duygularm,cemiyetteki dedikodularm, hayattaki SlfadanlIklarm uzun uzun tasviri He okuyucuyuyormuyor; dii~Unce ve olaylan amalj:SlZ ve sebepsiz uzatmak yazarm lj:ah§malarmauzaktrr. 0 derli toplu ve oz olarak anlatmayl daha lj:ok seviyor.

Yazarm ilk matbu eseri olan "Berlinde Bir Gece" hikayesinden itibaren soneseri olan "Hiikiimdar ve KIZl" trajedisini yazdlgl kanaat ~udur ki, I. Efendiyevyazdlgl kelimeyi, her cUmleyi ol9UP bilj:tikten sonra okuyucunun selahiyetine,

• Azerbaycan Ilimlcr Akadcmisi Merkez Ilim KiltUphanesinin Genel Miidilrii.

--!;E.....E~~~e~ndil.!i~ye:..!:v.:.,,: Az~e'l.rl'lba!Jy~ca!!.!.n!..!H~a!!.!.lk~Y~az!:!!a~n!..!jo!.lIY'-!!as~E!<.~~e~nd!!!i~ye,","v..L(l",,9~1~4· ...19~9~6,,-) ---:;;.-.326-

seyrrcmm muhakemesine veriyor, kelimelerin kudretini maharetle kullanmaya9ah~lyor. Az saylcla kelime ile biiyUk ama91arml anlatmaya, derli toplu ve aydm,fakat derin anlamh yazmaya iistiinltik veriyor Aym zamanda saglam birlikolu~turmak yetenegi miihim bir ihtiyara donU~tiyor.

Gen9ler, 1. Efendiyev 9alt~malannm b~ kahramanlarldrr. Yazarmyaratlclhgmm tUm a~amalarml dikkatle izledigimizde ortaya 9tkan sonu9, 1.Efendiyev'in hayatl boyunca sanki tek bir eser, kahramanlarl farkh alanlarda 9ah~an,

herbirinin kendine ozgU biyografisi, tarihgesi ve yetenegi gen91ere ait canlt bir eposyazdlgldrr. Bu, eposun bOliimlerini yazar hikaye ve povesileri, roman ve piyesleriolu~turuyor. Edibin kendisi de sanat diinyasmm kahramanlarmm gUntimUzdeharikalar ortaya koyan gen91er oldugunu soyltiyor. MUsbet ilmi ve medeniyeti tebligediyor. Ufak iller ve koylere yollar sahyor, yeni binalar in~a ediyor, IrmaklarmtiZerinde koprtiler yaplyor, insanlarm ya~amml kolayla~tmnaya 9ah~lyor,

dolandmcllara, rU~vet alanlara kar~1 mticadele veriyor, klsacaSI gilzel ideyalarl tebligediyor.

GilnilmUZde Azerbaycan'da 1. Efendiyev'in eserlerini severek okumayan,onlan bilyUk bir ilgiyle seyretmeyen birilerini bulmak zordur. <;unkil yazar,eserleriyle 9agda~ Azerbaycan edebiyatma bahar tazeligini, menek~e kokusunu,yasemin etrini, sahnemize romantik vusatt, lirik bir havayl getirmi~tir. Onunyarattlgl mtlsbet kahramanlar gU91il ve edebi bir genellemeye sahipler, manevi ahlakihislerin, ytlksek insan ozelliklerinin t~IYlctlarldrr. Bu nedenle de yazarm eserlerininyayllma alam her sene claha da geni~liyor. Bu edebiyat numuneleri Cumhuriyetimizinsmrrlarml ~arak bazl dillere de terctime edilmi~, onbinlerce okuyucunun kalbinikazanml~trr. Dramaturgun piyesleri onlarca ~ehir tiyatrolarmcla ba~arlyla

sahnele~tirilmi~ ve alkl~larla ugurlanml~tIr.

Azerbaycan'm me~hur yazan, Devlet Mill sahibi, emektar sanat adamI, nesirve dram yazarl Ilyas Mehmetoglu Efendiyev 1914 yllmda Karabag'm gtizeldiyarlarmdan olan Fizuli ~ehrinde dogmu~tur. 1938 ylhnda Azerbaycan DevletPedagoji Enstittisu'ntin Cografya bOltimilnden mezun olan Ilyas Efendiyev, 9ah~ma

hayatma ogretmen olarak ba~laml~tlf. Yazarm ilk hikayeleri 1939 yllmm ba~mda

gazete ve dergilerde yer almaya ba~laml~trr. Ilgin9 oykilleri ile edebiyata ayak basanIlyas Efendiyev, senelerce olan 9ah~malarmda kalemini bazen nesr, bazen dramyazarl, kah publisist, kah cia edebiyat9l alim gibi deneyden .ge9irmi~tir. Yazarmkalemi ve ilhaml her zaman ona slrd~ olmu~, sahibinin yUzUnU ak almm a9tketmi~tir.

<;agda~ okur 1. Efendiyevi piyes yazarl, yetenekli dram yazarl, oltimstiZhikaye, povest ve romanlar yazarl, tanmml~ nesir gibi degil, aym zamanda orijinalyazl iislubu ile se9i1en publisist, hayatm en aktuel problemlerini I~tklandrran

yaztlarm mUellifi, hem de edebiyat ve medeniyetin en onemli problemlerini kendiyakla~lffil olan edebiyat9l gibi tanlyor.

A.V. TUrkiyat ArastJrmalan Enstitllsll Dergisi SaYI 13 Erzurum 1999

I$te bu hikayelerle ilk adunlarml atan gem; 1. Efendiyev' e ~Bhret kazandIrJm~,

edebiyata kendi sesi, kendi nefesi ve orijinal yazl Uslubu ola bir yetenegin geli~inden

haber venni$tir.

1. Efendiyev ilk hikayelerini okurlarmm ve edebiyat camiasmm saygl vesevgisini kazamm~, edebi tenkit yazan dikkatinden kaymaml~tIr. Bu senelerde edebitenkit sayesinde ba~arI1t adunlar atan Ekber Agayev "KByden Mektuplar" kitablhakkmda yazdlgt resenziyasmda hem konu, hem de idea yonUnden bu hikayelerinbirbirine yok benzedigini, fakat konunun edebi eyoziimU yontinden birbirindentamamen aynldlgmt s5yler.

"Koyden MektupJar" (1939) adlt ilk kitabmda, "Kartl~ml~ Oglan", "KurYapan", "Mirza imam" ve "Klzbes Teyze" adlt dort hikayesi toplanml~tIr. Ilk kitabtile Un kazanan yazarm, 2. DUnya saV~1 Yillarmda yaZ(hgl eserleri de, "AydmhkGeceler" (1945)adh kitabmda toplanarak piyasaya getiriln1i~tir.

2. Diinya sav~mm Sovyetlere intikali tum edebi siireyte oldugu gibi 1.Efendiyev'in yah~malarma da yeni mevzu venni~tir. Bu senelerde faaliyette olandiger edebiyatyllar gibi 0 da halkunlzm tarihi geymi~ine, efsane ve masallaramtiracaat etti, unutulmayacak birkay gUzel hikayeler yazdI. "Aydmhk Geceler","Cephe Dostlan", "Kahramanm Ni~anesi", "Tumanm SUyU", "Sen ey KadirMuhabbet", "Kahraman ve BiilbiiJiin Masah", "Kan Dagl" ve digerleri b5yleeserlerdir.

2. Diinya sava~l ytllarmda yazI1ml~ olan "Sephe Dostlan", "Sen Ey KadirSevgi", "Kahramanla BtilbUliin Hikayesi", "Ihtiyar Kadm Dagl", "GBtiirdii SellerSara'yt" ve diger hikayelerinin bedii degerinin yant srra biiyUk terbiyevi oneminin devurgulanmasl gerekiyor. Sifahi olarak edebiyatt kaynaklarmdan faydalanml~ olanyazarm soz konusu eserleri aktUelligini bUglin de kaybetmemi~tir.

c;agd~ Azerbaycan edebiyatmm geli~mesinde 5nemli rolii olan IlyasEfendiyev, ylllar boyu bir nesir yazart olarak faaliyette bulunmasma ragmen,kalemini sliz sanatmm hemen hemen tum tarzlarmda smaml~, kOyuk Jirikhikayelerini, yant srra 5ykO, roman, piyes, flkra, makale vs. yazrm~tlr. Azerbaycan'mzengin tabiatl, tarihi geeymi$i, i~eyinin faaliyeti, yagd~unlzm manevi-psikolojik alemi,yazarm bedii eserleri ieyin zengin malzeme ohnu~tur.

KOyUk hikayeleri ile edebiyatlmtzda yer alan yazar, ylllar boyu kaleminibazen nesir yazan, bazen dram yazarl, bazen publisist, bazen edebiyateyt olarakkullamm~tIr.

50. ytllarda yazar "Yasemin Agacl", "Milli Parklarda", "Gillaeyar", "SuDegirmeni", "Yazhk Kom~umuz", "Sehirden Gelen AVCI", "Yiin Sal", "Ktryl veAltm <;:ieyek" gibi klasik hikayeleri ile okurlarmt sevindirirken, ote yandan da i~yi

insanlarm edebi tipini ortaya koyan eserler yazlyordu.

~E,,-.E2~!,!,.e~nd:!.1.iy~el:..!.v-,-,:A~z~e;!..rb!!la~y~ca!!.!;n!..!H~a~l~k~Y~az~a~rI~i~ly~as"",,E~~!,!,.e~nd...iYJ..!e~v.....(l",,90.!.14::!;-~19~9~6:.L) ~-328-

Kus;tik lirik hikayeler yazara bilytlk. tin kazandmm~trr. Aneak Azerbayeannesrinin ytikselmesinde bilyUk eserlerin rolii daha onemli olmu~tur.

"Sogtitlii Ark" (1958), "KoprU Yapanlar"(1960), "Oaglar Arkasmda Us;00st"(1963), "Sangomlek'le Valeh'in Hikayesi"(1976-1978), "Arkaya BakmaKoea"(1980), "Us;atllan"(l981) ve diger oykii ve romanIan yalmz Byas Efendiyev'edegil, aym zamanda <;:agda~ Azerbayean nesrine btiyUk ~t>hret kazandmm~tlr.

Yazarm "St>giitlO Ark", "Koprii Yapanlar", "Ylin Sal", "Su Degirmeni", vb. eserleriRus, Ukrayna, Giireii, LatJ~, <;:ek, Slovak ve diger dillere geni~s;e yaYJlml~trr. Bueserleri I1yas Efendiyev lirika aglrhkh yazml~ ve tiplerin manevi-psikolojik alemininas;Iklanmasmda st>z sanatmm imkanlarml ba~anyla kullanml~trr.

Eger 50. Senelerde Azerbayean yazarlarmm "Ab~eron", "Geleeek Glin", "BirGenein Hikayesi", "Yerin Simi", "Altm <;:oeuklar" ve bu gibi diger kitaplar s;e~itli

dillere tereiime edilerek Azerbayean Edebiyatml Diinya okullarma tanltml~sa, 60- 70senelerde bu i~i Byas Efendiyev'in "Soglitlil Ark", "Kopru Yapanlar", "Ylin Sal","Su Degirmeni" gibi eserleri tutmu~tur. Yazarm sadeee "Sogiitlii ark" eseri, Rus,Ukrayna, Giirell, Latl~, Biva, <;:ek, Slovak vs. iIlere tereilme olunmu~ ve bu illkelerdeedebiyat heveskarlarmm el kitabma donii~mO~tiir. Azerbayean okuyucularma yakmolan bir neslin terbiyesinde mOhim rol oynayan eser, 50 Ii senelerin edebi siireeindebir olan idi. Romanm esas kahramanlan Nuriye ve Murat saf ve temiz sevgileri,zengin manevi diinyalan, iyi niyetleriyle hepirnize azizdir. 50 Ii senelerin sonlarmdaAzerbayean'm koylerinden birinde gers;ekle~en yerle~me, burada yapllan kuruculuki~leri, is;tirnai ve medeni alanlardaki ilerleme, eskiyle yeninin mtieadelesi romandabiiyiik ustahkla verilmi~tir.

Yazarm eserleri is;in karakterik olan ozelliklerden biri de basllml~ veyasahnelenmi~ olan herhangi bir yeni eserin okul ve seyirci tartl~masma sebepolmaSldlr. Bu da yazarm ele aldlgl problemlerin geni~ okur- seyirci s;evreleriniilgilendirmesinden kaynaklanlyor. Byas Efendiyev'in ilk buyiik nesir eserleri olan"Sogutlti Ark" ve "Kopru Yapanlar" romanlarl edebi kamunun bazl tart~malarma

sebep olsa da s;agda~ kahramanm orijinal ve mtikemmel edebi suretini yaratmakas;lSmdan bedii nesrimizin bu ylllardaki ba~arlh adaml olarak degerlendiriliyor."Koprii Yapanlar" romanl insanlarm canh suretlerini yaratmak yontinden yazannara~trrmalarmm yeni b~arlh sonucu idi. Olaylarm merkezinde gens; e~ler Adii veSeriyye var. Onlar daha yeni evliler, ilk olarak gens;lerin birbirini sevdiklerikanaatine varlyoruz. Fakat sevgilerinde saglamlIk ve baghhk gorulmtiyor.

Azerbaycan koytinde devam eden korueuluk i~leri, medeni hayattakidegi~iklikler, yazarm romanlarmm esas konusu olm~tur. Aneak yazar, buradaiiretim i~lerinin tasvirinden daha s;ok, insan karakterlerinin as;Iklanmasl is;in gayretsarfetmi~tir. Nuriye ile Seriye, Murat ile adil, Garip ve diger kahramanlar bununbirer ornegidir. Hem muhteva, hem de kurulu~ ~ekli ozellikleri ile onceki ikiromandan farkh olan "Daglar Arkasmda 'OS; Dost" eseri Byas Efendiyev'in edebi

A.iI. Tllrkiyat Arastlrmalan Enstitllsll Dergisi SaYI 13 Erzurum 1999

b~arlSl olarak kabul edilebilir. Karakterlerin dolgunlugu, psikolojik analizingeni~ligi, tasvirin mtikemmelligi romanm degerini daha da arttmyor.

Romandaki olaylar Azerbaycan'm smrr il~elerinden birinde tasvir ediliyor.<;e~itli halklardan olan insanlar el ele verip yeni hayat ugrunda mticadele yaplyorlar.Emek cephesinde yiiklenen Sahlar, Mikola, Selime "bir b1>lgenin y~lgl" Gtilebetinromanmm en unutulmaz tipleridir.

<;:agd~ k5y y~antlsmm tasvir edildigi bu romanlar sanki bir eserin ayn aynklSlmlarml hatrrlatIyor. Trilogiyanm ayn ayn b1>lumlerini ammsatan "S5gtitlti Ark"," Koprii Salanlar", "Daglar Arkasmda O~ Dost" romanlarl yaymlandIktan sonra I.Efendiyev okuyucularmdan binlerce mektup alml~trr. Onlardan bazilarml ~aglda

vermeyi gerekli g1>rdiik.

Ilyas Efendiyev,ii~ romanml okurlanna sunduktan sonra hayli bir sOredramaturji ile ugra~ml~, 70. Yillarm sonlarmda biiyUk eseri olan "Songomlek'leValeh'in Hikayesi" romamm yaymlaml~trr. Bu eser son yillarda ulkenin sosyal-siyasihayatmda meydana gelen degi~ikliklere toplumun gii~lendirilmesi y1>ni1ndeAzerbaycan parti te~kilatmm faaliyetine, manevi saflik meselelerine, gen~lerin

ya~antlsma ve bir takun diger aktOel problemlere adamm~trr.

Burada da yazar Valeh'le Sang1>mlek'in hayat yolundan bahsediyor. Ceyranteyze, Muradzade gibi hayrrsever ve kibar insanlarl tasvir ediyor. Bu eserde Mecidovve Yusifov'un ~ahsmda Ost dtizey gorevde ~all~an ve ~irkin niyetlerini igren~ yoHarlager~ekle~tiren tipler keskin ~ekilde kmanlyor.

<;agd~ mevzularl tercih eden Ilyas Efendiyev, 80. Yilmda Azerbaycanhalkmm yakm ge~mi~inden, hayvancililda ugr~an ~iretlerin hayatmdan bahseden"Geriye Bakma Koca" romanml ve "D~atIlan" oykiisi1nii yazlyOr. GO~ebe insanlarmaile ve sosyal problemlerinden, araz nehri boyunda ya~ayan sade halkmy~antIsmdan, eserlerin kahramanlarl Murat'la E~ad'm hayat yolundan geni~

ayrmtIlar veriyor. "Geriye Bakma Koca" romanmda zengin bir terekeme ailesi,"D~atI1an"da ise fakir bir ~obanm akibeti tasvir ediliyor. Yazar burada yakmtarihimizin olaylarml tasvir etm~tir. 0, kOyde cereyan eden olaylar Azerbaycan'daSovyet hakimiyetinin kurulmasl Slrasmda ve inkl1abm ilk senelerinde Araz boyuk5ylerinde ger~ekle~iyor. Yazar "Sarla Daglarda Kaldl" piyesinde ve "AkrayaBakma Koca" romanmda da bu donemin olaylarma miiracaat etmi~tir. Bu a~ldan bueserlerde birbirine benzeyen roHere, belirli anlamda biri digerini tamamlayanhususlarda, olaylarla k~I1a~mamlz milmkiindiir ve bunu dogal kar~I1amahYlz.

<;:unkilOyldilerde cereyan eden olaylarm cografi mekanl ve zamanl tist iiste dU~tlyor.

Her iki eserin kahramanlan aym donemin ve aym koyUn insanlandrr. "ArkayaBakrna Koca" romanmda yazar esas olarak zengin bir terekeme (go~ebe) ailesininhayatI ve y~amml tasvir etmi~se de "O~atilan" da fakir bir ~obanm Er~ad'm taleyini,onun yeni sistemi anlama yollarmda kar~lsma ~Ikan zorluklarl kaleme alml~tIr.

E. Efendiyev: Azerbaycan Balk Yazan Dyas ECendiyev (1914-1996)

Uzun yIllar boyu bir nesir yazan olarak okurlarm sayglsml kazanrm~ olanIlyas Efendiyev aym zamanda Azerbaycan dramaturgiyasmm milli geleneklerindenfaydalanml~ olan ve bu geleneklerle r;ok bagl olan yetenekli dram yazandIT. Okur veseyircilerinin kendisinin dram eserlerini ilgiyle takip ettikleri artlk 50 seneden fazlaolmu~tur. "Ilyas Efendiylev Tiyatrosu" denen ozel bir yol olu~turmu~ olan yazarHUseyin Cavid ve Cafer Cabbarh geleneklerini b~anyla devam ettirmi~ ve yagda~

Azerbaycan dramaturgisini yUksek bir zirveye gotiirmU~tiir. Lirik bir ~ek.ilde kalemealmml~ olan bu sanat ornekleri yUksek duygular, manevi ve ahlak temizliginiterennlim ettigi iyin binlerce seyircinin kalbinde yer alml~, ragbet gormU~ttlr.

Ulkede oyuncu ve yonetmen ku~agmm yeti~mesinde bUyUk tinO olan dramyazarl hakkmda milli tiyatromuzun mUdUril Hasan Turabov ~oyle demi~tir:

"Tiyatromuzun son 30 senesini Ilyas Efendiyev'in piyesleri olmadan dU~unmek

milinlctin degil. Cafer Cabbarli'den sonra Azerbaycan tiyatrosunda en r;ok eserlerisahnelenen yazar Ilyas Efendiyev'dir. Ilyas Efendiyev'in piyeslerinin Azerbaycansahnesinin her ~ak oyuncusunun da yeti~mesinde bUynk rolll oldu.

<;:;agda~ konuda yUksek dUzeyde dram eserleri yazmak, zahmet, emekadamlarmm canh suretini yaratmak rragn~ma ilk kez yakltlayanlardan biri de I.Efendiyev'dir. Dram tarzmm bOtiin r;e~itlerinde kalemini denemi~, tin kazanml~ oyanyazar, trajedi, komedi ve dram yazml~tIT. Yazar ilk defa 1943 yJimda MehdiHUseyin'le beraber yazdlgl "Intizar" piyesi ile dramaturji alanmda faaliyeteba~laml~tIT. Dramaturji alanmda ilk ozel rrah~masl 1940 ylhnda yazJiml~ olan veBakU petrolcUlerinin fedakar emegini terennUm eden "l~lkh yoHar" piyesidir. Kayhayatmm gerrrek tasvirine adanml~ olan "llkbahar Sularl" (1948) eserikahramanlarmm canhhgl ve dolgunlugu ile farkh olarak, 0 yIllarm en gtlzelpiyeslerinden biri gibi degerlendiriliyor. Koy ya~antJsml iyi bilen yazar eserdekikonfrlikti Alhan ve Ugur tipleri tlzerinde topluml~tlTlyor.

1954 yIlmda sahnelenen "Atayev'ler Ailesi" Ilyas Efendiyev'i bir dram yazanolarak geli~en, edebi imkanlarl giderek geni~lenen, hayat olaylarma daha derindenmUdahale eden bir sanatkar olarak tanlttl.

Eserde esas olaylar bir aile r;errrevesinde geli~se de, problem genel karakterta~lmaktadlr. Burada kendi i~ini ytlrekten seven, hirrbir zorluktan korkmayan tiplerinyanl SITa, toplumun ileri dogru hareketine engel olmaya rrah~an rti~vetyiler,

sahtekarlar, dalkavuklar, maneviyatJ bozuk insanlarl keskin ele~tiri ate~ine

tutulmu~tur. Eserde biri birinden farkh dU~tinceye sahip olan, kotU niyetli, olumsuztiplerle beraber yiiksek insani ozellikleri olan, halkmm i~i ugruna rrah~an namuslumUspet tipler kendi idealleri irrin mUcadele veriyorlar.

60. yIllardan itibaren Ilyas Efendiyev dramaturjiyle daha rrok ugr~lyor ve onseneden fazla sUren bir donem irrinde kendisini yalmz ilginrr piyesler yazan birsanatkar olarak tanlyoruz. Bu yIllarda yazar biri birinden gtlzel ve okunakh "SenHep Benimlesin" (1964), "UnutamlYorum" (1968), "Mahv Olmu~ GUnltlkler"

---:;A~.~f)=-.T~n~r.=.ki~y~at~A~r~a.2.!StI~r"",m",a""la"-,rl,-!E~n~sti~·t,,,D,,-,Sll,-,Do<:e....rg"'i""si'-'S~ao.Iy.!...1 "",13,---",E"-,rz""u"-,ru",,m~19<-,,9,,,,9 ---,--,331-

(1969), "Sarkl Daglarda Kald!" (l971) piyeslerini yazarak cagda~ Azerbaycandramaturjisini yOksek bir sathaya g6ttlrdii. Azerbaycan dramaturjisinde lirik­psikolojik. dramm temelini alml~ olan lirik bir ~arklYl hatlrlatan "Sen Hep Benimsin"piyesinde yazar hiebir zaman ihtiyarla~mayan ~km nelere kadir oldugunu, onWlulviligini, manevi giizelligin tasvirini iki tipin diyalogu ~eklinde okura SWlffi~tur.

Tecrtibesiz gene, ancak akllh, dahilen zengin nargile ve biiyiik kalbi, temiz vicdamve saf maneviyatl olan Hasanzade gibi eagd~lannllZm aClh aClSlZ gunleri, keder vesevincleri gozlerimizin onUnde canlamyor. Baba dikkatine, anne sevgisine muhtaeolan hayatta kimsesiz ve kendisine yuva kurmak dilegi He crrpmlyor. KUCilkduygulardan uzak olan Hasanzade Nargile'yi aile bWlahmmdan uzakla~tlflyor.

1964 yilmda M. Azizbeyov adma Azerbaycan Devlet Akademisi DramTiyatrosu sahnesinde ba~arlyla sahnele~mi~ "Sen Hep Benimlesin" piyesinde yazarinsanm toplumsal sorumluluk dUygUSWlU, her zaman gene kalan eski meylimuhabbetin neye kadir oldugunu, onWl ulviligini, manevi gilzelligini, ~iirsel, poetiktasvirini vermi~tir. Insana moral veren bir ~arklYl hatrrlatan eserde yazar uzmanhgl,yetenegi actkea belirliyor.

<;agda~lffilZln olumlu, pozitif imgesml yaratmak baklffimdan"Unutamlyorum" (1968) piyesi de yazar yaratlclhgmda u~rlu sayfalardan biriniolu~turmaktadrr. I. Efendiyev aym eserde insanm manevi diinyasml derindenetkileyen toplurnsal ahlaki sOfWllarm inceliklerine daha fazlaslyla goz t>niindebulunduran, insan kalbinin detaylarma, kendisinin iCini etki1eyebilen ustiln yeteneklibir yazar oldugunu kanltlaml~tlr.

Eserde tasvir edilen olaylann merkezinde biri birini seven, ancak hayatolaylarml, kamu borcunu, Vatan sevgisini biri birinden farkh anlayan profesor klZlolan Nermin ve Giircistan'm uzak ileelerinin birinden egitim almak iCin gelenKamran duruyor. Nermin'in zenginlige dtl~kiin tabiath annesi Saadet hanlm klzmltanmml~ valideynleri olan Docent Cemil ile evlendirmeyi tercih ettigi icin Kamran'laNermin biri birine kavu~amlyorlar. Ancak Ilyas Efendiyev kahramanlarmm sonrakiakibetine bigane kalamarllI~ ve 1988 yilmda yazdlgl "Bizim Garip akibetimiz"eserinde bu mevzuya tekrar donmii~tiir. Kamran ve Nermin'i tekrar kar~Ila~tIran

Ilyas Efendiyev olaylara eagd~ zamanm ~artlan aelSlndan yana~ml~trr.

Ulvilikle eirkinligin miicadelesini tasvir eden ve karakter1er draml adlanan"Mahv Olmu~ Gunliikler"(l968) piyesi yazarm eagd~ varhgl derinden kavrayan,idrak eden bir sanatel oldugWlu bir daha kanltahm.

Feride ve Ada1et biri birini severek aile kurmu~ ve mutlu bir hayat stlrtiyorlar.Feride biiyiik sevine ve iftiharla bu mutlu ailenin gtin1iigiinii tlItlIyor. Ancak geneailenin mutlu giinleri de, Feride'nin heves1e tlIttugu gilnlilk de yanda kahyor. Feridebiitiin mal- devlet, goz kam~trran altmlar, pahah mobilyalar, rengarenk hah1ar, geni~

ve gilzel oda1ar ve aynl zamanda aile "mutlulugunWl" da sahtekarhk ve ihanetlesaglandlgml anhyor.

.......E"-'.E""£...eD,.,d...iy...e,"",v:,-!A~ze~r~b""a.uyc",,a!!..D""H""al"",k-"y""a~za~rJ~i~ly~a.....s E""£""eD,.,d"",iy...e~v....(1""9",,14.:.-1,,,,9,,,"96:!<.1),-- ~-332-

Piyesin sonunda Feride kadmhgml, gunlilkteki notlannm da sahte oldugunuanlattIktan sonra on1an yaklP hayallerinden kurtuluyor. Okur, Feride'nin de, Adalettarafmdan kandlfllnll~ olan Anjel'in de yeni gUnliiklerini mutlaka tutacaklarmainanlyor. BUtUn bu olaylar yazann yukanda adl gefi:en "Mahvolmu~ GUn1iikler"piyesinde bilyUk b~arly1a ka1eme a1mml~trr.

Ilyas Efendiyev ~agd~ mevzulara daha ~ok dikkat veren, bugiinlcti hayatml~Ikh yonlerinden ilham alan bir dram yazandrr. Halk yazarl ~imdiki ya~amm I~Ikh

yon1erinden duygulanmasma ragmen, halklmlZm hUrriyeti upa mUcadele tarihinede kayltslz, a1drrmaz kalmaml~trr. 1971 yI1mda tesmiye ettigi "~arkI Daglarda Kaldl"piyesinde 1917-1920 yillannda meydana gelmi~ olan olaylardan soz ederek,Azerbaycan halkmm bey-han zulmilne kar~l hiirriyet upa yaptlgl miicadelesinisanatsal renklerle tasvir etm~, Necat, ~ehnaz ve Bllyiik bey gibi rrok orijinal vezengin bedii boyalar1a sUslenmi~ tipler yaratml~trr. Necat kendisinin [!kir dU~mam

olan biiyUk beyin klZ karde~i olmasma ragmen, ~ehnaz'l kalpten seviyor ve hi9tereddnt etmeden evleniyor. Ancak ne Necat, ne de ~ehnaz kendi siyasigo~lerinden vazge~miyor1ar. Necat bUyiik beyle ban~mlyor. Necat'la dUnyanmobur b~ma gitmeye hazlr olan ~ehnaz da kendi ailesine srrt fi:evirmiyor. Kocaslylaagabeyi arasmdaki sosya1 Ufi:urumu ka1drrmayan ~ehnaz intihar etmek zorundakahyor.

"~arkl Daglarda Kaldl" eseri i9in Ilyas Efendiyev'e 1972 Yllmda Devlet odiiliiverilmi~tir.

Lirik psiko1ojik hususlarm, manevi ahlak durumlannm Ustadl olan IlyasEfendiyev bununla birlikte komik ve hicyj sahneler vasltaslyla da okur ve seyircilerii~ten giildiirrneyi ve dU~Undiirrneyi beceren bir sanatkardrr. Bu a91dan "TuhafOglan"(1973), "Deliler ve AkIlhlar" (1992) komedileri daha karakteriktir. Bueserlerde yazar egoizmi, tamahkarhgl, ~ahsi menfaati, mal-devlete du~kUnlugii veoteki olumsuz halleri a~lga veriyor. 1980 yillarda Ilyas Efendiyev'in edebifaaliyetlerinde en verimli ve parlak bir donem olarak kabul ediyor. Millidramaturgimizin en gUzel geleneklerini b~arlyla devam ettiren yazar biri birinitakiben ''Natavan'' (1981), "Billur Sarayda" (1983), "~eyh Hiyabani" (1986), "BizimGarip Akibetimiz" (1988) "Sevgililerin Cehennemde Viisali" (1989), "Tenha IgdeAgacl" (1991), "Deliler ve AkIlhlar" (1992), "Hllktimdar ve KlZl" (1994) gibi drameserlerini yaZlyor.

Mensup oldugu halkm tarihini, gelenek ve goreneklerini, sevin~ ve kederinihalkl du~iindllren problem1eri derinden bilmek, e1 kahraman1armm bedii tip1eriniyaratmak, herbir yazarm mukaddes vatanda~hk borcudur. Halk ~airesi Hur~itbanu

Natavan'm, Milli baglIDslZlIk mticade1esinin onderi olan ~eyh MuhammedHiyabaninin, ilk demokratik cumhuriyetin ba~kanl, me~hur i1im adaml ve gazeteciM. Resulzade'nin, me~hur Karabag Hiiktimdar Ibrahim Han'm tiplerinin edebiyatagetirilmesi yazarm bu tarihi ~ahlslara sevgisinin sonucudur.

---'-A.....O""•.....,T""'U""rki:=·y...,ao:.t...,A"-'ra""s=ur..."m...a=la....r.....,1E="=s""tit",ii""sU:..:D::.,:e::.:..rg""i""si-,S""a,,-,yl.....,I=3--,E=r=zu=r-,,-um"'--"1-'=-'99'-"9 ----e;.-,333-

Yazann hayat tecrtibesi arttik~a kalemi de milkemmelle~iyor, b~vurdugu

konulann cografyasl da geni~leniyor. Kominizm kuruculugu donem ya~arlan ilgiliolarak yasaklanan ~e~itli konular yazarm dikkat merkezinde olmu~tur. Ikiyepar~alanml~ Azerbaycan'm derdi, ilk milli devletimizin faaliyeti, 30. YI1larmolaylan, muhacerette ya~ayan soyd~lanmlZm aCl akibeti, 19. Asrrdan b~layan RusImparatorlugunun esareti ve diger 5-3 sene once yazllmasl yasaklanml~ benzermevzular, ~imah yazar ar~trrmalarmm esas konusuna ~evrilmi~tir. "Natavan" ve"~eyh Hiyabani" de Gtiney Azerbaycan meselesinden, "Sevgililerin CehennemdeVilsal"nda 1937-1938 yI1mda halkImlzm y~adiklarmdan, "Tenha Igde Agacl"piyesinde ilk milli cumhuriyetin faaliyeti ve muhacerette y~ayan soyd~larImlzm

akibetinden , "Hilkilmdar ve KlZI" trajedisinde ise Ruslar tarafmdan bir gecedeonlarca aile iiyeleri katledilmi~ Karabag hiikilmdarlarmm hayatmdan bahsediyor.

Burasl da dogru ki, yazar tam aym vakitlerde boyle konularm dikkat dt~mdabrrakmaml~, onlarl bu tiirlU ortaya ~lkarmaktan vazge~emi~tir. <;e~itli ylllardayazdlgl ""Apardl Seller SaraYl", "Kandag;I", "Han~er", "UnutamlYorum", "MahvOlm~ GUnlilkler" vs. eserlerinde kimi vakit dolayh, kimi vakit de direkt olarakistedigi sozti soylemeye ~ah~ml~, i~ini azlcik da olsa dokebilmi~tir. Fakat sonylllarda toplumsal hayatImlZda b~ gosteren degi~iklikler bir zamanlar ele almmaslkonularl l~iklandrrmaya imkan saghyor. I. Efendiyev yaratlclhgmm son yI1larmmfuiinii olan "Natavan", "~eyh Hiyabani", "Sevgililerin Cehennemde Viisah","Hilk11mdar ve KIZI" bu tUrden soz konusu eserlerdir. Dramaturg aym doneminyasalarmdan soz a~arken diyor ki, aglzlar gibi yiirekler de kapanml~tIT. Seni biryazar olarak: dii~iindUren, rahatslZ eden konular, sondUren, rahatslz eden konulanokuyuculara benirnsetmek istedigin fikirler yUrekle dil arasmda kahyordu.

I. Efendiyev dramaturgisinin milli tiyatro sanatmm geli~iminde onemli roloynamasmm yamsua, Azerbaycan sahnesinde yetenekli aktor ku~agmm bu srradanAmalya Penahova, Vefa Fetullayeva, Samender Rlzayev, Fuat Poladov, Ya~ar

Nuriyev, Rafael Dada~ov, Firengin Miifellimova, V. Caferova v.b. gen~lerin

profesyonel aktor olarak: yeti~mesinde rolil ve etkisi bilyiiktilr.

1940 yI1mdan bugUne kadar sahnede 20 piyesini seyrettigimiz yazanneserlerine baktl~lzda nesirden dramatwjiye ve aym zamanda dramaturjiden nesrege~menin Ilyas Efendiyev i~in normal bir durum oldugunu g5rilyoruz. Ulkenin edebigeli~melerine aktif katllan Ilyas Efendiyev hem bir nesir yazarl, hem dram yazanolarak inamla admhyor.

Yakla~ik 60 senelik yaratIClhk yolu ge~mi~ olan Ilyas Efendiyev, Unlil nesiryazarl ve yetenekli dram yazarl olarak tamnml~tlr. Kendisinin kaleminden pknll~

olan kU~ilk, lirik hikayeler, insana moral veren oykii ve romanlar, seyircilerde temizmanevi ahlak ozellikleri olu~turan dram eserleri, binlerce okurun gonliine yolbulmu~tur. Yazann eserleri onlarca halkm diline ~evrilerek sevgiyle okunuyor. IlyasEfendiyev'in dram eserleri Moskova, Alma-Ata, Semerkant, Vilnlis, Tiflis,Maha~kale, Irlrutsk, Istanbul, Ankara, Razgrad gibi ~ehirlerde sahnelenmi~ ve

--!OE,,-,.E~fi~e!!lnd!!!i.L!ye,-!v-,-: Az~e<.!.rb!o!la!!..Iy~ca!!!n!.!H""a!!!l ....k ....y...,az""a....rl!.!i"-'Iy<.!!a"-s"'E....fe:!!o""diCLye"'v'-'C-"'19..,1""4"""-1"'-99""6<L) -,334-

alkl~larla kar~llaIllm~trr. Yazarm eserleri ~imdi de tek Azerbaycan'da yaymlanmaklakalmaylp aym zamanda milli smrrlarl ~arak yakm ve dl~ memleketlerde de bUytlkilgi ve ragbet gonnl.i~, Un kazanml~tIr. Onun eserleri Rusfi:a, Ukrayna, GUrcu ve6zbek, Letonya ve Litvanya, Eston ve TUrkmen halklan dillerine fi:evrilmi~tir. IlyasEfendiyev'in eserleri Ingiliz, Franslz, Alman, Arap, Fars, TUrk, <;:ek, Polyak, Slovak,Bulgar, Macar, Ispanyol, v.s. halklarm okuyucularmca bUyilk ragbet ve sevgiyleokunuyor.

Curnhuriyetimizin yazmsal toplumun 1994 yI1mm MaYls-Temmuz aylanndahalk yazarl I. Efendiyev'in dogum gilnilnUn 80 yllhgml tantana ile kutladl.Azerbaycan dramaturjisi ve nesrinin geli~mesinde zengin katkilarda bulunmasldolaYlsl ile yazar ~ohret saym madalyaslyla odullendi. Azerbaycan Cumhur Ba~kalll

Cenap H. Aliyev yazara gonderdigi kutlama mektubunda bUyiik yazarmyaratIcIhgma yiiksek deger vererek yazlyordu: "sizin yarattlgmlz suretler halkrrlllzmevlatlarma manevi safhk ve vatanseverlik benimsetmesi i~ine hizmet etmi~tir.

Eminim ki bagrrnslz Azerbaycan'rrnizm hala sayIslZ ku~aklarl ileride bu zenginkaynaktan yararlanacaktIr".

Yazann 80 senelik jubilesi milnasebetiyle matbuatta yaymlanmI~ makalelerinbirinden omek verdigimiz dU~ilnceye biz de bUtunUyle katihyoruz. "Gerfi:ek yazarm,kalem sahibinin yetenegi, bilytlklUgU yazdIgi eserlerin sayisl ile degil, kendi degeri,mana degeri ile olfi:U1Uyor. Bu afi:Idan I. Efendiyev ~ansh bir sanatfi:Idlf. 0, romanlarI,povestieri, piyesleri bir tarafa brrakllrrsa, sadece ayn ayn konularda yazdlgi pahabifi:ilmez hikayeleri ile edebiyat tarihimizde uzun sUreden beri kendine layIk yeribulmak hakkml kazanmI~trr".

Be~er evladmm dilegi ve istegi, sevinfi: veya kederi yazarl hep dU~UndUnnU~,

be~eri mevzular, i~fi:iyi ilgilendiren problemler hifi:bir zaman yazarm dikkati dI~mda

kalmaml~, zaman zaman bedii ar~trrma konusuna fi:evrilerek okurlann tartI~masma

afi:Ilml~trr.