De zoektocht naar het fundament van onze moraal

Hans van der Heyden

Funderingen van de moraal

Moraal: idee, opvatting van iets wat goed is (gevoel, leefregel etc.) Ethiek: gesystematiseerd systeem van moralen Meta-ethiek: rechtvaardigen, verantwoorden van de gehanteerde ethiek Vb. Meta-ethiek: Ik heb van iemand een groot bedrag in bewaring zonder dat iemand dat weet. Hij sterft plots. Mag ik dat bedrag nu houden?

De rechtvaardiging van de keuze ja/nee is meta-ethiek

Tot in het midden van de 19e eeuw waren er in Europa 3 stromingen die de fundering van de moraal behelsden: 1. Theonomie: Godsgebodtheorie

2. Autonomie: je moet als mens zelf nadenken: Kant

3. Utilisme: (Eng: utilitarianism), ook zelf als mens nadenken, maar anders dan Kant: John Stuart Mill. 4. Vrijwel vergeten: de Radicale Verlichting

Godsgebodtheorie

Uitgangspunt is: ‘God is goed’. Daarom hebben niet alle godsdiensten een godsgebodtheorie als fundering van de moraal. Vgl oude Grieken en Romeinen Zeus volgen is een moreel recept voor bedrog en overspel !

Met name de Abrahamitische godsdiensten hebben een godsgebodtheorie. Aantrekkelijkheid: verklaring + rechtvaardiging gemakkelijk: weinig eigen verantwoording Maar…waarom zou je God gehoorzamen?

• prudentiële versie: het is verstandig, want anders ‘brand je in de hel’ vooral eigenbelang • morele versie: Hij heeft ons geschapen, wij zijn het Hem schuldig wat nobeler, maar weer de vraag waarom

wij Hem dan schuldig zijn

Waarom is de godsgebodtheorie zo succesvol (geweest) ? Anthropoligische en evolutionaire verklaring: ‘ een goede leidraad voor primitieve en weinig geestelijk ontwikkelde

samenlevingen die door een gemeenschappelijk kader zo meer kans hadden op overleving. De elite hoefde zich niet te verantwoorden’.

Bezwaren tegen de theonomie: • Kennistheoretisch: Bestaat God? Hoe kan een onbetrouwbare openbaring (Jezus? Mohammed? Abraham?) een betrouwbare rechtvaardiging geven? • Moreel: God van OT en Mohammed laten moorden

• Sectariërsdilemma en multi-religieuze samenleving: ‘ze hebben allemaal gelijk met volstrekt tegenstrijdige morele standpunten’ • Definitiekwestie: (x) iets is goed omdat God het wil of (y) God wil iets omdat het goed is. Indien (x) willekeur, indien (y) God is overbodig. Christelijke oplossing voor (y): God weet meer dan wij.

Autonomie: Immanuel Kant (1724-1804)

Godsgebodtheorie zou je heteronoom kunnen noemen: de moraal komt van een ander. Kant wilde een moraal vanuit de mens zelf, maar dan wel gebaseerd op een juiste denkwijze. Kant meende dat dat er net als in de natuurkunde universeel geldende wetten waren voor alle redelijke wezens. Net als bv. Newton moest je die op rationele wijze kunnen afleiden. Kant postuleerde een God die ook een redelijk wezen was, maar omdat dat Wezen perfect was, had dit geen normen nodig. Hoe dit rationeel nu te doen ? Kant stelt dat een norm niet teleologisch kan zijn, maar deontologisch. Teleologisch: stel een doel (telos, Gr.) en de norm volgt uit hoe je dat doel bereikt Deontologisch: van deomai = moeten, Gr.

Vb. teleologisch gevormde moraal: ‘ Ik word gelukkig ALS ik zoveel mogelijk tv kijk’ norm = tv-kijken Taalkundig is dit een hypothese gevolgd door een bevel ‘hypothetisch imperatief’ dit kan geen universeel geldend iets zijn, want niet iedereen wordt van hetzelfde gelukkig (vgl sadomasochist) daarom moet een moraal de deontologische vorm kiezen: ‘Gij zult..’ en vervolgens wordt de categorie gekozen wat je moet doen, bv. liegen, doden etc. Kant’s beroemde ‘categorisch imperatief’. Hoe te werk gaan ? Je moet je 2 doelstellingen opleggen: • ‘Handle nur nach derjenige Maxime, durch die du zugleich wollen kanst, dass sie ein allgemeine Gesetz werde’ • ‘Handle so, dass du die Menschkeit, sowohl in deiner Person, als in der Person eines jeden andern, jederzeit zugleich als Zweck, niemals bloss als Mittel brauchest’

Vb.:1. liegen. Liegen bestaat bij de gratie dat de meeste mensen meestal de waarheid spreken. Als iedereen zou liegen, zou liegen als begrip zichzelf opheffen en de wereld zou vastlopen etc. 2. doden……………. Maar categorisch imperatief werkt niet: een moordenaar belt bij jou aan of jouw broer die bij jou op zolder zit, thuis is, want hij wil hem vermoorden. hier zou liegen dus een moreel verwerpelijk iets zijn ??!! Kant is niet waterdicht, leidt in zijn methode tot normconflicten, maar houdt nog tot in onze tijd aanhangers.

Wegens zijn tweede gebod in de toepassing van zijn categorisch imperatief, wordt Kant gezien als een wegbereider voor de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. ‘Handle so, dass du die Menschkeit, sowohl in deiner Person, als in der Person eines jeden andern, jederzeit zugleich als Zweck, niemals bloss als Mittel brauchest’

De radicale Verlichting

De vroege Verlichting: Descartes (1596-1650): - krijgt visioen dat hij de waarheid moet zoeken eerst aan alles twijfelen en dan rationeel opbouwen - niets blijkt zeker, alleen dat ik twijfel en dus dat ik besta ‘cogito ergo sum’ - via zijn methode komt Descartes tot de conclusie dat . god bestaat . lichaam en geest verschillende dingen zijn (stoffelijk vs onstoffelijk - geldt als grondlegger van moderne filosofie en rationele wetenschap Spinoza (1632-1677): - mensen hebben een gemeenschappelijk verlangen naar geluk en stemmen hun gedrag er op af om dat te bereiken - mensen worden deugdzaam als ze merken dat dit voor hen ‘nuttig’ is - eigenbelang moet ook het gemeenschappelijk belang dienen - vrijheid van meningsuiting - werkt een systeem uit dat democratie genoemd kan worden - lichaam en geest zijn van één en dezelfde substantie - ‘God’ valt samen met de natuur ( de natuur is dus geen onderdeel van god die daarnaast nog een eigen entiteit of identiteit heeft) In dezelfde tijd in de Nederlanden vele radicale denkers als Spinoza. Jonathan Israël: ‘de radicale Verlichting is vanuit de Nederlanden begonnen en sterk Spinozistisch geïnspireerd’.

De Parijse salons van rond 1750 - spelen belangrijke rol in het ontstaan van de Verlichtingsfilosofie

- De belangrijkste waren: salon van Holbach en die van Helvetius

- In de beslotenheid van een salon kon men redelijk vrij discussiëren in het door Kroon en Kerk sterk gecensureerde Frankrijk.

- Salon van Baron Paul Henri Thiry d’Holbach (1723-1789) . studeerde in Leiden (1744-48) en maakte hier met de Spinozistische ideeën kennis . hij was zeer rijk, zeer erudiet, een voortreffelijk wetenschapper, atheïst en zeer anti-clerikaal, zeer anti-monarchaal en zeer anti-adel.

- Hier kwamen alle vooraanstaande denkers, wetenschappers etc van die tijd Voltaire, Rousseau, Diderot, d’Alembert, Helvetius, Grimm, Adam Smith, David Hume, Priestley, Beccaria etc - Vanuit de salon van Holbach werd het project van de ‘Encyclopédie’ gedirigeerd.

- Eén tot twee maal per week kwam men samen onder een zeer uitvoerige maaltijd die ook zeer rijkelijk met wijn werd ondersteund.

Holbach

Encyclopédie ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers (1751-1772) (Encyclopedie of beargumenteerd woordenboek van de wetenschappen, kunsten en beroepen)

Diderot 1713-1784

D’Alembert, tot 1757 1717-1783

- opgezet om alle kennis van toen te bundelen ter verlichting van de mensheid

- Diderot hoofdredacteur, d’Alembert co-redacteur, maar alle vooraanstaande denkers, wetenschappers etc droegen artikelen aan

- Maar de nauwelijks verborgen agenda was om onder het mom van ‘volledigheid’ allerlei door Kroon en Kerk verboden denkbeelden uitgebreid te behandelen. - Kroon en Kerk hadden dit door en werkten tegen en na enige tijd werd het project stilgelegd, maar later weer hervat. d’Alembert kapte er mee. - De ziel van de Encyclopédie was nu het duo Diderot en Holbach, maar ook Helvetius en anderen.

- Een lange reeks boeken, toneelstukken en beschouwingen kwam uit het gezelschap van de Salon van Holbach

- Hier werd de onderbouwing en uitwerking van de Radicale Verlichting bedacht en vorm gegeven

Helvetius 1715-1771

Moraalfilosofie van de Radicale Verlichters

- moraal is een universeel, puur seculier systeem gebaseerd op rechtvaardigheid en opgesteld op basis van de rede

- elk organisme streeft instinctief naar zelfbehoud, vlucht voor pijn en zoekt genot dit is de sleutel voor het inrichten van een gezonde maatschappij: de wederkerigheid geldt nl voor alle mensen - menselijke gevoelens, ook seksuele verlangens, kunnen niet zondig zijn. Men mag zijn verlangens en genot bevorderen zolang men zichzelf en anderen niet benadeelt, want dan moreel onjuist. het intrinsiek zondig verklaren van de mensheid en de opdracht tot boete doen voor het hiernamaals berust nergens op religie belemmert het geluk van de mensen - moraal is dus: een zo groot mogelijk geluk voor zoveel mogelijk mensen en dat zo lang mogelijk duurt (utilistisch)

Kerk en monarchie zijn dus een miserabele mislukking - er bestaat geen god die de ene mens hoger heeft geplaatst dan de andere. Ieder mens heeft evenveel recht op geluk, er is geen enkele rechtvaardiging voor het verschil in standen monarchie en adel dienen afgeschaft te worden

- moraal dient ontwikkeld en bevorderd te worden los van enigerlei religie dan ook

- alleen de zuivere rede dient als basis voor instituties, politiek en wetgeving en deze zijn gericht op het algemeen belang van het volk Kerk en staat dienen gescheiden te zijn, hebben niets met elkaar te maken - om dit te kunnen doorgronden dient men onderwijs te hebben gekregen

- man en vrouw hebben gelijke rechten, maar vrouwen worden systematisch onderdrukt/dom gehouden

- slavernij en kolonialisme is onmenselijk en dient afgeschaft te worden

- hartstocht is een oerkracht en een onweerlegbaar aspect van het leven

hoeksteen voor analyse van het menselijk gedrag en daardoor ook van de moraal

- de (goed ontwikkelde) rede kan de hartstocht adequaat aansturen/in wisselwerking treden

- men wilde vrijheid van denken, spreken en drukpers

- men wilde democratie

- de meeste radicale filosofen waren atheïst, een deel wad deïst

Deze gedachten werden in een grote reeks romans, toneelstukken en onder pseudoniem, bij Holbach vaak van gestorven mensen geuit. Ook in omfloerste termen in de Encyclopédie verwerkt. Encyclopédie: ondanks zijn hoge prijs was het een daverend succes, ook buiten Frankrijk

Voltaire (1694-1778) - stond wat losjes, zeker later, ten opzichte van de Radicale Filosofen

- prees de Rede, maar vooral in het teken van de wetenschap - heeft zijn leven lang de kerk en de theologie bestreden

- bestreed de visie van Spinoza (natuur en god zijn één) en de atheïstische zienswijze - was deïst, maar vond dat de religie moest worde gehandhaafd om ‘het rapaille in toom te houden’

- wilde wel Verlichting van de bovenste laag (10%) van de bevolking, maar voor de rest niet

- stond welwillend tegenover de monarchie en adel, was vriend van Frederik de Grote van Pruisen

- verdedigde de vrijheid van meningsuiting, maar maakte van zijn contacten gebruik om anderen via de censuur de mond te snoeren

- in zijn werk zijn racistische, anti-semitische en pro-slavenhandel passages te vinden, hoewel hij de Verdraagzaamheid predikte

- zou verdiend hebben aan de slavenhandel ?

Voltaire heeft naar mijn mening een bescheiden plek in de Verlichting als het gaat om normen en waarden. NB: Nietzsche: 1. ‘Voltaire was de laatste grote geest van het oude Frankrijk, Diderot de eerste grote geest van het nieuwe’. 2: Holbach’s anti-christelijke geschriften waren voor Nietzsche een inspiratiebron.

Jean-Jacques Rousseau (1712-1778)

- was jeugdvriend van Diderot

- had aanvankelijk ook ideeën als de kern rond Holbach en was actief in diens salon

- nam actief deel aan het project van de Encyclopédie tot ongeveer 1757

- toen een radicale ommekeer: hij keerde zich tegen zijn oude vrienden in ongeveer alles

- had in deze tijd ernstige blaasproblemen, werd steeds onhebbelijker en volgens de meeste biografen: paranoïd - er brak een 20 jaar aan van heftige strijd tussen de Radicale filosofen en Rousseau

- door zijn romans, opera’s en toneelstukken was hij zeer bekend en geliefd bij het grote publiek

- Rousseau gaf na zijn breuk met de Radicale Verlichters meerdere malen toe dat hij eigenlijk geen goede argumenten tegen hen kon aanbrengen, maar ‘zijn gevoel zei hem dat hij gelijk had’.

Wat waren de verschillen tussen de vroegere strijdmakkers dan?

Rousseau (na 1758) - hartstocht is niet te vertrouwen en vertroebelt de geest. - de Rede leidt tot beschaving/technologie/kunst deze leiden tot decadentie en immoraliteit - bewonderde Sparta en de vroege Romeinen, waar vrouwen hun plaats wisten - men moet de stem van de natuurlijke goedheid volgen - natuur is Gods schepping. Rede hiermee in harmonie gebruiken houdt feitelijk in: je aan Gods wil onderwerpen NB: ‘rede’ bij Rousseau is dus iets anders dan bij de meeste verlichte filosofen!! - atheïsme is een misdaad waar de doodstraf op moet staan - Rousseau was deïst, dus hoe dit dan te doen? zie Du Contrat Social - traditie, praktijk, menselijk gevoel en religieus gevoel bepalen de morele waarden - moraal blijft alleen intact als mannen en vrouwen strict gescheiden leven en vrouwen in huis blijven - wilde terug naar een primitieve gemeenschap

Radicale Verlichting - hartstochten horen bij het menselijk leven en zijn via een goed ontwikkelde Rede te hanteren - via de Rede tot beschaving/techniek/kunst hierdoor geluk voor het volk - wreedheid van deze oorlogszuchtige cultuur veroordeeld

- stem van de Rede volgen

- meesten waren atheïst. natuur = materialistisch universum met onwrikbare wetten en evoluerende organismen. NB: Diderot beschreef 100 jaar voor Darwin al idee van evolutie en ook gedachten die erg veel op DNA en erfelijkheid lijken!! - traditie is geen basis, alleen de ratio

- religie is geen basis voor de morele waarden

- mannen en vrouwen zijn gelijk en hebben dezelfde rechten

- willen een democratische maatschappij met gelijke rechten voor iedereen die veel onderwijs krijgt om de Rede te ondersteunen . Wetenschap moet verder om het geluk van de mens verder te ontwikkelen.

Du Contrat Social ou principes du droit politique (1762)

- de Rede is een nuttig instrument, mits het in harmonie met de natuur wordt gebruikt

- men moet de stem van de Natuur volgen en de Natuur is Gods Schepping.

- maar…… de Natuur kan alleen maar spreken tot mensen die niet zijn bedorven door de moderne decadentie kinderen èn volwassenen moeten daarom beschermd worden tegen de corrumperende charmes hiervan Hoe de deïst Rousseau zich een maatschappij voorstelt waarin men in harmonie met de Goddelijke Schepping kan leven is het onderwerp van het Sociaal Contract . - de mens wordt vrij geboren en dient dit te blijven

- om dit te garanderen is een sociaal contract nodig (vgl Hobbes 1588-1679, de Leviathan 1651)

- persoonlijk bezit is geworden tot grondslag van moderne beschaving en daarmee van uitsluiting, uitbuiting en slavernij

er dient een samenleving te komen die gebaseerd is op gemeenschap en opheffen van grote verschillen in welstand - Rousseau wil naar een gemeenschap van tevreden plattelanders, in harmonie met de natuur, zonder concurrentie, zonder bezit en zonder onderdrukking

Maar…………er zijn wel regels nodig.

Maar…………er zijn wel regels nodig. - ieder staat zijn rechten af aan de gemeenschap

- de gemeenschap wordt bestuurd door de Algemene Wil ( Volonté génerale )

- ieder wil het beste voor zich, dus de Algemene Wil is goed

Probleem: wat is dan de Algemene Wil? Rousseau: - de Algemene Wil wordt vertolkt door verstandige individuen die niet tot een belangen-groepering behoren en uitsluitend voor zichzelf spreken. - van politieke partijen kan geen sprake zijn, want dan belangen-groepering en dus aantasten van de Algemene Wil. - van democratie kan geen sprake zijn: ‘ Als er een volk van goden zou bestaan, dan zou hun regering democratisch zijn. Zo’n volmaakt systeem is voor mensen niet weggelegd’. - feitelijk is er dus maar 1 partij

- om een hoogstaande moraal in stand te houden is censuur nodig

- de waarheid is niet iets wat in een debat kan worden gevonden, maar alleen door individuen die zich niet laten corrumperen door lage hartstochten zoals wellust, trots en jaloezie.

- wijsheid is Rede in harmonie met de Natuur en deze heeft slechts één bron: de Goddelijke gerechtigheid

- Deze wijsheid is niet eenvoudig verstandige mensen dienen deze in verhaaltjes te gieten voor de simpele massa

een goede samenleving heeft een sterke officiële godsdienst nodig Probleem: hoe worden die verstandige mensen uit het volk gekozen? Rousseau: - deze treden vanzelf naar voren en worden herkend - zij zijn de belichaming van de Algemene Wil - het is hun natuurlijke functie als wetgever hun wijsheid in te zetten en macht uit te oefenen - ‘als een mens de Algemene Wil en de daaruit volgende wetten in het openbaar heeft erkend, maar zich gedraagt alsof hij er niet in gelooft dan begaat hij de ernstigste aller misdaden : liegen ten overstaan van de wet en dient hij met de dood te worden bestraft’.

Feitelijk stelt Rousseau hier een dictatuur in, een civiele religie, compleet met censuur en inquisitie! - onduidelijk wie wijs is en hoe deze zijn macht mag uitoefenen - rationele argumenten zijn alleen valide als ze ‘gezond’ zijn, overeenkomen met de Algemene Wil vertegenwoordigd door de wetgever - argumenten zijn moreel inferieur aan het collectieve gevoel De Volonté Génerale is dus geen fundament voor een beredeneerde moraal zoals bij de Radicale Verlichting, maar een (‘seculier’) theologisch principe.

Vragen: 1: Waarom heeft de Franse Revolutie niet Holbach en Diderot overgenomen en wèl Rousseau? 2: Waar is de Radicale Verlichting in de geschiedschrijving gebleven? Ad 1: - degenen die de macht grepen in de Franse Revolutie bleken helemaal niet geïnteresseerd in democratie, gelijkheid etc - men was weliswaar zeer anti-Kerk en vernietigde veel kerken en vermoordde veel geestelijken, maar:…..’ Het Franse volk erkent het Opperwezen en de onsterfelijkheid van de ziel ’. - Robespierre omarmde de filosofie van Rousseau: = hij was de verstandige die vanzelf naar voren getreden was = hij vertolkte en belichaamde de Algemene Wil = daarom kon hij in zijn natuurlijke functie wetten maken en macht uitoefenen = volgens Rousseau mocht men degene die zich tegen de Algemene Wil keerde doden om de samenleving deugdzaam en zuiver te houden = ‘Verering van de Rede en het Opperwezen’ werd de nationale religie Notre-Dame in Parijs werd ‘Tempel van de Rede’ - Robespierre begon Rousseau ook te vergoddelijken = een kerk in Parijs werd omgedoopt tot het ‘Pantheon’ en Rousseau’s graf werd hiernaar overgebracht (ook Voltaire kreeg hier zijn graf) = bij talloze ceremoniën werd de buste van Rousseau verheerlijkt O, goddelijke Rousseau, u hebt mij geleerd om mezelf te kennen. Ik wil uw geëerde pad volgen. Ik zal mij gelukkig prijzen als ik, bij de gevaarlijke koers die een ongekende revolutie nu voor ons uitzet, trouw weet te blijven aan de inspiratie die ik uit uw werk heb opgedaan’

- de geschriften van Diderot, Holbach, Helvetius etc werden illegaal verklaard en vernietigd

Ad 2: Waar is de Radicale Verlichting in de geschiedschrijving gebleven? - na dood Robespierre nog een korte poging om ideeën uit de Radicale Verlichting in te voeren, maar deze poging mislukte. - Napoleon had uiteraard ook geen oren naar de ideeën van Diderot en Holbach etc - Na Napoleon in Europa de Restauratie: herstellen van het Ancien Régime - Frankrijk had Diderot cs ‘gewist’. - Goethe, dol op Diderot, vertaalt in 1805 in het Duits nog ‘De neef van Rameau’ dat in 1821 wordt terugvertaald in het Frans, maar verder is het stil tot een enkele uitgave eind 19e eeuw. Pas na WO2 weer enige belangstelling. - De Romantiek vindt ook meer aansluiting bij Rousseau in zijn gekwelde gedachten over noodlot, emotie en schuld - In 19e eeuw heeft Duitsland de overhand in de filosofie: Kant, Hegel, Marx. = Duitse handboeken filosofie spreken nauwelijks over de Radicale Verlichters, maar wel uitgebreid over Rousseau en Voltaire. Redenen(?): = Diderot heeft geen ‘gründlich’ systematisch totaal-concept uitgegeven, maar moesten uit vrees voor de censuur het verpakken in romans, pseudoniemen etc = Holbach heeft wel een systematisch overzicht nagelaten, maar onder pseudoniem en is vrijwel geheel over het hoofd gezien. = 19e eeuwse kapitalisme en kolonialisme greep terug op Kant en Voltaire die de rede verheerlijkten, maar wel in wetenschappelijke zin. Wetenschap bood de basis voor economische modellen en techniek voor industrialisatie. Bovendien sloten zij het bestaan van God niet uit. En de Christelijke, de enige echte, god mocht toch worden uitgedragen…….etc. 19e eeuwse kapitalisme en kolonialisme ‘kon niets’ met de Radicale Verlichting die gelijkheid (ook voor man en vrouw), democratie, streven naar geluk voor iedereen predikte en fel tegen Kerk en monarchie was en slavernij, kolonialisme en imperialisme veroordeelde.

Het utilisme (1863): John Stuart Mill (1806-1873)

Op zoek naar de criteria van goed en kwaad, de grondslag van de moraal.

‘Handel zo dat dit leidt tot het hoogst mogelijke geluk bij zoveel mogelijk voelende wezens’

the greatest happiness principle

Mill: ‘Iets is goed als het alleen maar geluk tot gevolg heeft’

Wiens geluk ? ‘The greatest happiness althogether’, dus niet van één individu.

Altogether ? ‘The whole sentient creation’, dus niet als Kant: ‘Vernunftwesen’, dus

geen dieren, want die hebben vlgs Kant geen vrije wil.

Wat is geluk ? (happiness) ‘pleasure’

Christenen: pleasure is een vorm van vulgair geluk

Mill: er zijn hogere en lagere vormen van geluk, hier gaat het om de hogere vormen

(Mozart luisteren vs zak patat eten)

Los van de filosofische waarde is de uitwerking, de toepasbaarheid van het Utilisme

problematisch:

• hoe meet je bij alle voelende wezens geluk ?

• kun je alle opeenvolgende gebeurtenissen overzien?

Vb. leugentje om bestwil bij lelijke vrouw.

‘Zie ik er aantrekkelijk uit, man?’ ‘Zeker, vrouw, geweldig’

Kant: = liegen

Mill: vrouw is gelukkig

Kant: als ze er later achterkomt dat je gelogen hebt vertrouwen zoek, geluk weg.

Geluk is tijdelijk en wordt tot droefheid = negatief geluk.

Kant: intentie telt

Mill: resultaat telt

DUS: omstreeks 1850 nog steeds geen bevredigende meta-ethiek vanuit de

theonomie (godsgebodtheorie), autonomie (Kant) en het Utilisme (Mill).

Charles Darwin (1809 – 1882)

Invloeden en gebeurtenissen die tot zijn evolutietheorie leidden:

• fervent teler van planten en bekend met duivefokkers etc

frequent mutaties in het nageslacht en via selectie verder wijzigingen

NB: Mendel, chromosomen en DNA waren nog onbekend !

• Lamarck, Franse bioloog (1744 – 1829): er is evolutie tgv doorgeven

aan nageslacht van aangeleerde zaken

• Lyell, Engels geoloog (1797 – 1875): de aarde is al miljoenen jaren oud en de

de aardkorst is via een geleidelijk proces laag voor laag ontstaan

• de reis met de Beagle (dec 1831 – okt 1836)

• Malthus, Engels econoom (1766 – 1834): bevolkingsgroei is exponentieel, de

voedselproduktie stijgt lineair hongersnood zal met name de zwakkeren

treffen en daarom moeten die zich maar niet voortplanten

Darwin kwam via combinatie van deze invloeden tot de conclusie:

• er treden spontaan mutaties op in de natuur

• als deze voordelig zijn in een omgeving via natuurlijke selectie meer nageslacht

• de nieuwe mutant blijft en de anderen sterven uit

• er is dus evolutie, maar niet tgv aangeleerd gedrag, maar door spontane mutaties

Lamarck heeft hier ongelijk

• evolutie gaat weliswaar langzaam, maar dat kan ook: de wereld is immers miljoenen

jaren oud (Lyell) en dus ook de fossielen in die oude lagen.

( NB: volgens veel Christenen was de wereld in het jaar 4004 vChr geschapen )

1859 On the Origen of Species, enigzins versneld uitgebracht door de min of

meer identieke ideeën van de Engelse onderzoeker Wallace (1823 – 1913)

met wie hij uitvoerig correspondeerde

In On the origen of species rept Darwin niet over de mens uit angst

voor de toch al hevige reacties uit religieuze hoek. Hij schrijft dit ook aan

Wallace die deze gevolgtrekking al wel maakt.

Pas in 1871 komt het vervolg: The Descent of Man.

Darwin vervangt een door God geïnstalleerde ‘Scala Naturae’ door een op evolutie

gebaseerde ordening. Hierin ontbreekt doel en vooruitgang en de richting is random.

In de 100 jaar na Darwin is zijn theorie, die al vrij snel na het uitkomen van de

Origen of species in brede kring werd aanvaard, grotendeels bevestigd:

• Darwins begrip mutatie werd via ontdekking van het DNA bevestigd

• Mendel en Darwin konden met elkaar verbonden worden

• via DNA kon de evolutie in kaart gebracht worden: stamboom via DNA

• frequentie spontaan optredende mutaties en leeftijd aarde/fossielen maken evolutie

via kansberekening mogelijk. Er is geen God aan de knoppen van de mutaties

nodig.

Darwin keerde zich ook tegen de Special Creation theorie (SCT).

Wat de EV volgens hem wèl en de SCT nìet kon verklaren:

• species grotere genera hebben meer variëteit

• succesvolle genaturaliseerde planten lijken vaak niet meer op de oorspronkelijke

• extinctie

• verschillen in soorten op verschillende continenten in identieke niches

• etc, etc

Darwin had niet zo veel problemen om de lichamelijke kant van de mensen in te

passen in de evolutietheorie.

Darwin laat ook zien dat de zgn. typisch menselijke zaken als werktuigen ook bij

dieren voorkomen.

Gevoel voor schoonheid, wiskunde etc zijn bij mensen zeer variabel. De evolutietheorie

voorspelt dit en die variabiliteit leent zich nu juist voor de ontwikkeling van die

zgn. typisch menselijke kenmerken.

Hoe zit dat nu met de moraal ??

Darwin liet met overdaad van argumenten en voorbeelden zien dat er

geen scherpe grenzen getrokken konden worden tussen mens en hogere dieren:

• intelligentie

• taal

• zelfbewustzijn

• etc

Darwin onderscheid 4 elementen waaruit de moraal is samengesteld:

1. sociaal instinct (sympathie, liefde, trouw, gevoelig voor goed- /afkeuring

2. highly devellopped mental faculties: reflectie op eigen handelen in verleden

en hanteren van eigen driften ( 1 + 2 geeft bv. schaamte)

3. taal kan de normen van de groep verwoorden en zo internaliseren

4. gewoonte aanleren wordt via 1 + 2 + 3 tot een geweten

Darwin zegt dus: moraal is uit lagere instincten geboren en dus deels genetisch.

Moraal ontwikkelt zich ook via evolutie.

Darwin: geeft dus een verklaring van de moraal, waar de moraal vandaan komt.

geeft dus geen rechtvaardiging van de moraal.

Theonomie, Kant en utilisme: geven wel een rechtvaardiging

Theonomie: geeft ook een verklaring (komt van God = tevens rechtvaardiging)

Theonomie en Kant: de moraal is eeuwigdurend.

Darwin: moraal is feitelijk toevallig ontstaan, zoals de mutaties ook toevallig ontstaan.

moraal is ook afhankelijk van de geestelijke ontwikkeling die weer van de

evolutie afhangt.

De geestelijk vermogens kunnen ook tot een moraal leiden die de soort

lichamelijk juist verzwakt (dokters, geneesmiddelen, medelievendheid etc).

Maar ook erfrecht: een mogelijke lapzwans kan met de erfenis zijn slechte

eigenschappen juist voortplanten…..

Kortom: Darwin worstelt zelf met de moraal, maar geeft wel aan dat de wetten van

de struggle for life niet zonder meer op de mens kunnen worden toegepast

nu de mens hogere geestelijke vermogens heeft gekregen en naast het in stand

houden van de soort nu bewust ook andere zaken ambieert.

Spencer:

‘We moeten een wetenschappelijke basis hebben voor hoe we ons gedragen nu de

authoriteit van de door godsdienst ingestelde normen afneemt.

Spencer: in jeugd een boek over moraal geschreven gebaseerd op de godsgebodtheorie

later verworpen en al vóór Darwin via Lamarck op evolutie over.

Spencer nam veel van Darwin over. Hij heeft de term ‘evolution’ (Darwin

sprak van ‘descent with modification’ ) en ‘survival of the fittest’ ingevoerd.

Darwin had min of meer de groep als uitgangspunt genomen voor de ontwikkeling

van de moraal. Hij vindt dat de Europese groep/beschaving duidelijk het verst is

ontwikkeld, maar komt niet echt verder met de onderbouwing hiervan.

Darwin verklaart de moraal, maar rechtvaardigt die niet.

Vraag: is er een rechtvaardiging nodig als je bij de moraal uitgaat van evolutie?

Twee evolutionaire ethici: Herbert Spencer (1820 – 1903) en Friedrich Nietzsche (1844 – 1900)

Darwin levert dus voor de filosofie het probleem aan om een morele theorie op de

ET te bouwen.

Spencer probeert dit:

hij probeert alles in de wereld in één groot synthetisch systeem

samen te vatten en de ontwikkeling (evolution) te laten zien.

• alles in de Schepping ontwikkelt zich volgens de zelfde wetten

• de wet van de evolutie: in ieder stelsel gaat homogeniteit heterogeniteit

• dit geldt niet alleen voor de natuur, maar ook voor de moraal en de cultuur

• heterogeniteit staat bij Spencer voor vooruitgang

• alle ‘kosmische heterogeniteit’ beweegt zich uiteindelijk naar een einddoel

• mensen zijn steeds beter in staat te handelen, zodat er meer geluk komt,

eerst voor hen zelf, daarna wordt het egoïsme geïntegreerd in het altruïsme.

Wat ons gelukkig maakt, maakt anderen ook gelukkig ( utilisme !! )

moreel is alles wat de integratie van egoïsme en altruïsme in de hand werkt,

dus de eindtoestand versneld doet ontstaan.

‘Om zijn eigen geluk te kunnen vinden, moet de mens vrij zijn in zijn handelen.

Later versmelt dit geluk samen met dat van anderen.’

Hier de verbinding met het ‘laissez faire’ : de onzichtbare hand die alles stuurt.

Spencer is een utilistische liberalistische optimist

Kritiek op Spencer:

• evolutie is feitelijk een oorlog, ethiek/moraal is nu juist het tegenovergestelde.

• ook al zou de ET de moraal verklaren, het rechtvaardigt die niet.

• de mens heeft al lang opgehouden als lichamelijk wezen te evolueren volgens

de ET ( dokters, geneesmiddelen etc).

• zo ook is zijn verstand zodanig ontwikkeld dat moraal weliswaar uit basis-emoties

kan zijn ontstaan, maar inmiddels goeddeels cultureel bepaald is.

• Iets is niet goed omdat het nu eenmaal zo is

DUS: wel steekhoudende kritiek, maar geen oplossing voor rechtvaardiging.

Friedrich Nietzsche

Nietzsche laat in zijn commentaren geen spaan heel van

‘den pedantischen Engländer Herbert Spencer’.

‘Eine Menschheit mit solchen Spencerchen Perspektiven schiene uns

der Verachtung, der Vernichtung wert !’.

Hij werkt aan een ‘Umwertung aller Werte’. Hij nam van Darwin over

dat de moraal net als de biologische zaken op evolutie gebaseerd was.

Moraal is volgens N. een soort instinct.

Bij het opstellen van een Genealogie van de Moraal stelde hij zich 2 vragen:

• onder welke voorwaarden bedacht de mens de begrippen goed en kwaad

• en welke waarden hadden ze zelf? Remden of bevorderden ze

het tot bloei komen van de mensen?

Nietzsche was klassiek filoloog en nam het Griekse woord dat door ons als

‘goed’ vertaald wordt: kalos en agathos.

• deze woorden betekenen eigenlijk ‘dapper, mooi, aristocratisch, aanzienlijk,

nobel, fatsoenlijk’

goed betekende dus dapper en mooi etc en had dus betrekking op

krijgsvolk, krijgersdeugden, deugden van een klasse die een

andere klasse had onderworpen.

Ook in Indische talen zei Nietzsche dit te kunnen aantonen.

Volgens Nietzsche hebben er altijd twee morele systemen bestaan in de vroegere

samenlevingen:

• Herrenmoral

• Sklavenmoral.

De Herren hebben overwonnen, omdat ze beter, superieur zijn.

Zij zijn kalos = goed = dapper. Dat is hun eerste waarde, zo zien zij zichzelf.

De anderen zijn kakos, wat altijd vertaald wordt met ‘slecht’,

Maar volgens Nietzsche is dit een verkeerde vertaling:

Met kakos is hetzelfde aan de hand als met het Duitse ‘schlecht’:

‘schlecht’ is verwant aan ‘schlicht’ = eenvoudig, tot het gewone volk behorend,

niet de moeite waard.

Slecht = böse, boosaardig, slecht van intentie.

Sklavenmoraal: zij lijden onder de Herren, maar de hoogste waarde in het sociaal

systeem is de waarde van de Herr, maar die waarde is gezien vanuit de slaaf

juist ‘böse’ = schlecht, maar niet schlicht, maar boosaardig, want dat

is in hun ogen het gedrag van hun Herr.

Volgens Nietzsche komen in de geschiedenis de Herrenmoral en de Sklavenmoral

altijd naast elkaar voor.

Nietzsche volgt Darwin in de ET om het Herren-volk te laten ontstaan, maar

gaat itt Darwin hier zo ver, dat het zonder meer normaal en gerechtvaardigd is,

om anderen te overheersen. Dat is nodig om het mensenras verder te ontwikkelen.

Men dient te streven naar de Übermensch, het einddoel van de mens. Overwonnenen

moeten zich ook graag schikken om de Herren te dienen, zodoende bijdragend aan het

evolutionair proces op weg naar genie, de Übermensch.

Huidige mens : Übermensch = aap : huidige mens

HELAAS…………

‘Het einddoel van de mens gaat ten gronde aan de machtswellust van de Slaven’

Christendom = Sklavenmoral

Marxisme en socialisme zijn Sklavenmoral, want geseculariseerd Christendom

Deze systemen hebben niets te maken met verheven doelen als medemenselijkheid etc,

ze zijn louter machtswellust van de slaven, die helaas dus in onze maatschappij

lijken te winnen !!

Allerlei stromingen gaan eind 19e eeuw theorieën verkondigen die met Darwin werden

gelegitimeerd, maar waar Darwin òf nooit iets over gezegd had òf zich juist tegen gekeerd had!!

Voorbeelden:

• Darwin had gezegd dat de evolutionaire strijd tussen groepen had geleid tot een

hogere moraal (zie negerstammen en de Engelse samenleving).

De Duitse Darwinisten trokken dit nu door naar de toekomst :

voortzetting van de strijd om het bestaan zal leiden tot een hogere moraal.

• eugenetica

• rassenstrijd en exterminatie

• zwakkeren aan hun lot overlaten

• kolonialisme als logisch gevolg van ongelijkheid door evolutie

• etc……

Darwin als jargon?

Uit WO II kwam via de geleerde lessen over de vermeende ongelijkheid/ongelijkwaardigheid

van de mensen:

• Conventie van Genève

• Universele Verklaring van de Rechten van de Mens

Eigenlijk geloofden velen helemaal niet meer dat de moraal te verklaren

viel, laat staan te rechtvaardigen.

Maar dat hoefde ook helemaal niet, zei het existentialisme:

‘Het existentialisme beschouwt iedere persoon als een uniek wezen,

verantwoordelijk voor eigen daden en eigen lot.

De uitdaging van ieder individueel mens is om in afwezigheid van een

transcendente god en binnen zijn absurd en zinloos bestaan zijn vrijheid te

gebruiken om een eigen ethos op te bouwen en zijn bestaan zodoende zin te geven.’

Jean-Paul Sartre: je verschijnt op deze aarde, je existeert, en uiteindelijk

definieer je jezelf dmv je eigen daden die je in vrijheid kiest. Je bent wat

je doet, de optelsom van je daden. Dat brengt een grote verantwoordelijkheid

met zich mee.

Sartre: existentialisme = humanisme

Post-modernisme

Verlichting Romantiek Modernisme Existentialisme Post-modernisme - van alles wordt tegenwoordig onder deze noemer geplaatst. - hier: de filosofische stroming die als belangrijk(ste?) kenmerk heeft: in twijfel trekken van begrip: waarheid.

Conclusies van het post-modernisme

1. Het eigen ‘ik’ is zelf te dynamisch om het uitgangspunt te zijn van waarvan uit men de werkelijkheid kan waarnemen (zoals Descartes probeerde) 2. Onze zintuigen zijn niet passief, en niet volkomen.

3. Taal is ondoorzichtig. 4. Absolute waarheid valt daarom (1+ 2+ 3) niet te kennen

5. Ieder mens heeft dus zijn eigen waarheid

6. Normen en waarden zijn relatief

7. Alle godsdiensts-overtuigingen zijn principieel gelijk

8. Het betrekken van ‘vreemde’ elementen in het eigen godsdienstsleven is verrijkend

Modernisme - kennis baseren op stand huidige wetenschap, tot stand gekomen door discussie en uitwisseling, waardoor: consensus. - nieuwe kennis opnieuw bovenstaande cyclus steeds dichter tot waarheid ( die echter niet compleet hoeft te zijn) - dit is vooruitgang en kan worden ingezet om de mensheid een beter bestaan te geven.

Post-modernisme - de mens is irrationeel. Emoties en onderbewustzijn, tijd en machtspositie bepalen interpretaties van zgn. feiten. - taal is een gebrekkig instrument. Daarom , en zie boven, heerst er een onoplosbare pluraliteit van denken die een consensus onmogelijk maakt. - ‘waarheid’ bestaat niet, maar is een gedachtenconstructie

- ieder heeft zijn eigen waarheid

- de wereld is nauwelijks maakbaar

Kritiek op het Post-modernisme - niemand in het Modernisme beweert dat het ‘ik’ niet dynamisch is, maar dat wil nog niet zeggen dat er daarom geen juiste of zinnige analyse mogelijk is. Dat doen de Post-modernisten toch zelf ook? - ook de Modernisten beweren dat ‘ hun waarheid’ slechts een deel-waarheid is. Maar, ….. moet je alles van een olifant weten om het een olifant te mogen noemen? - als ieder mens zijn eigen waarheid heeft, vervallen we in absurditeit. Als iemand een oranje-gestreepte grote katachtige een olifant noemt, mag ik hem wijzen op het verwarren met een tijger. - als we het systematisch relativeren en deconstrueren doortrekken naar moraal en waarden alles geoorloofd basale waarden (wat zijn dat?) worden ‘ook maar een mening’ . discussie wordt zinloos, want ieders mening is evenveel waard en moet gerespecteerd worden - moord, genocide, verkrachting, slavernij etc ??? ieder normatief kader wordt ondermijnd en nieuwe kaders zijn feitelijk onbespreekbaar

Vier ‘musts’

Mijn conclusie:

• de mens is uitstekend zelf in staat tot het bedenken van een moraal, maar…

• ik denk dat alle pogingen om tot een ‘wiskundig harde’ rechtvaardiging te komen van een absolute,

universele en tijdloze moraal, tot nu toe nog niet zo veel hebben opgeleverd.

• de moraal en rechtvaardiging hiervan moeten we in ons zelf zoeken.

• de Radicale Verlichting is voor humanisten de ‘humanistische grondwet’.

• na enkele eeuwen lijkt deze best als ‘absoluut, universeel op termijn en tijdloos’

te verdedigen.

• dit verdedigen is NU meer dan ooit aan de orde.

• het Post-modernisme in zijn te doorgevoerde vorm leidt tot nihilisme en vormt

een bedreiging voor de humanistische basiswaarden.

• iedereen mag zijn eigen identiteit, cultuur etc bewaren, maar…..

vrijheid van mening, democratie, seculiere staat, gelijkheid, man/vrouw zijn gelijk, rechtvaardig sociaal beleid

dienen gedeelde waarden te zijn en te blijven. Hier ligt de grens van relativeren.

g

g

g