Dutch Research Institute For Transitions (DRIFT) (www.drift.eur.nl)

Transitie-aanpak:organisch ontwikkelen

Prof.dr.ir. Jan RotmansRotterdam, 04-10-2011

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Context

Hardnekkige ProblemenHardnekkige Problemen

• complex [meervoudige oorzaken en gevolgen] complex [meervoudige oorzaken en gevolgen]

• verankerd in onze maatschappelijke structuren verankerd in onze maatschappelijke structuren

• onzeker [geen pasklare oplossingen] onzeker [geen pasklare oplossingen]

• moeilijk stuurbaar [veel verschillende actoren] moeilijk stuurbaar [veel verschillende actoren]

• moeilijk grijpbaar [lastig te duiden]moeilijk grijpbaar [lastig te duiden]

• bestaan reeds decenniabestaan reeds decennia

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Manifestatie hardnekkige problemen

• overstromingen en periodes van droogteoverstromingen en periodes van droogte

• dierziektes als vogelpest, MKZ, BSE, blauwtongdierziektes als vogelpest, MKZ, BSE, blauwtong

• files, geluidsoverlast en luchtverontreinigingfiles, geluidsoverlast en luchtverontreiniging

• wachtlijsten en kostenoverschrijdingenwachtlijsten en kostenoverschrijdingen

• bouwfraude en bouwfoutenbouwfraude en bouwfouten

• verrommeling en versnipperingverrommeling en versnippering

symptomen van onduurzaamheidsymptomen van onduurzaamheid

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

) Maatschappelijke systemen functioneren niet duurzaam

• hebben in het verleden wel goed gefunctioneerdhebben in het verleden wel goed gefunctioneerd

• maatschappij stelt andere eisenmaatschappij stelt andere eisen

• gebruikers / klanten stellen andere eisengebruikers / klanten stellen andere eisen

• spanning tussen systemen en omgeving neemt toespanning tussen systemen en omgeving neemt toe

• leidt tot cumulatie van systeemfoutenleidt tot cumulatie van systeemfouten

systeemcrisissysteemcrisis

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)

Oplossingen?!

• huidig beleid huidig beleid alleen alleen is niet voldoendeis niet voldoende

• marktdenken biedt geen oplossing voor hardnekkigemarktdenken biedt geen oplossing voor hardnekkigeproblemenproblemen

• poldermodel is ongeschikt voor het aanpakken vanpoldermodel is ongeschikt voor het aanpakken vanhardnekkige problemenhardnekkige problemen

Wat dan wel?Wat dan wel?• systeemfouten vergen radicale veranderingen: systeemfouten vergen radicale veranderingen:

systeembreuken op weg naar systeemovergangensysteembreuken op weg naar systeemovergangen

Systeeminnovaties / TransitiesSysteeminnovaties / Transities

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Transitie

fundamentele verandering van fundamentele verandering van structuurstructuur, , cultuurcultuuren en werkwijzenwerkwijzen op systeemniveau op systeemniveau

structuur:structuur: institutionele opbouw, institutionele opbouw, economischeeconomische

structuur, fysieke structuurstructuur, fysieke structuurcultuur:cultuur: gedeelde beelden, waarden,gedeelde beelden, waarden,

paradigma’s en perspectiefparadigma’s en perspectiefwerkwijzen:werkwijzen: routines, regels, gedragroutines, regels, gedrag

fundamentele omslag in denken en handelen op fundamentele omslag in denken en handelen op systeemniveausysteemniveau

middel om tot duurzamer systeem te komenmiddel om tot duurzamer systeem te komen

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Transitie Zorg

structuurstructuur:: machtig zorgregimemachtig zorgregime

wijdvertakt en diep geworteldwijdvertakt en diep geworteldspecialisatiespecialisatie

cultuurcultuur:: ‘artsen’cultuur‘artsen’cultuur

sterke autonomie en grote sterke autonomie en grote autoriteitautoriteit

gesloten, naar binnen gekeerdgesloten, naar binnen gekeerd

werkwijzenwerkwijzen:: klacht-diagnose georiklacht-diagnose georiënteerd ënteerd

‘‘Kurieren am Symptoom’Kurieren am Symptoom’specialisatiespecialisatie

medische maakbaarheid staat centraalmedische maakbaarheid staat centraal

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Watertransitie:

van water keren naar water accomoderen

• Strategie van Pompen-Malen-Dijken bleek niet duurzaamStrategie van Pompen-Malen-Dijken bleek niet duurzaam

toenemende druk van land op water en van water op landtoenemende druk van land op water en van water op land

• Dit heeft geleid tot een denkomslag: perspectiefwijzigingDit heeft geleid tot een denkomslag: perspectiefwijziging

van water beheersen en controleren naar water meer ruimte gevenvan water beheersen en controleren naar water meer ruimte geven

• Kiem voor denkomslag ontstond tientallen jaren geleden bij kleine Kiem voor denkomslag ontstond tientallen jaren geleden bij kleine groep mensen buiten de waterwereldgroep mensen buiten de waterwereld

visionairs uit natuur- en landschapsbeheer en ruimtelijke ordeningvisionairs uit natuur- en landschapsbeheer en ruimtelijke ordening

• Omzetting van denkomslag naar transitiebeleid nog ver wegOmzetting van denkomslag naar transitiebeleid nog ver weg

hobbels en obstakels maken praktische uitvoering lastighobbels en obstakels maken praktische uitvoering lastig

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Transitiedenken

Denkkader gebaseerd op:Denkkader gebaseerd op:

• doorbreken van schijntegenstellingendoorbreken van schijntegenstellingen

• combinatorisch denken [en/en]combinatorisch denken [en/en]

• paradoxen leren herkennenparadoxen leren herkennen

• van buiten naar binnen kijken van buiten naar binnen kijken en van binnen naar buiten kijkenen van binnen naar buiten kijken

• contra-intucontra-intuïïtief denkentief denken

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Grondslag transitiedenken

complexiteitstheoriecomplexiteitstheorie

complexe systemen passen zich voortdurend complexe systemen passen zich voortdurend aanaan

aan hun omgeving en gedragen zich grillig en aan hun omgeving en gedragen zich grillig en maarmaar

ten dele voorspelbaarten dele voorspelbaar

sturingstheoriesturingstheorie

sturen is niet dwingend sturen maar sturen is niet dwingend sturen maar voorwaardenvoorwaarden

crecreëren, ruimte bieden en gewoontes loslatenëren, ruimte bieden en gewoontes loslaten

praktijkervaring met transitieprocessenpraktijkervaring met transitieprocessen

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Complexe Systeem Theorie

complexe, adaptieve systemen

• open, interactieve systemen met relaties tussen componenten• bevatten emergente patronen• hebben verschillende attractoren (gewenste

systeemtoestanden)• hebben het vermogen zich aan te passen aan hun omgeving• co-evolueren met hun omgeving• vertonenn sterk niet-lineair gedrag

emergentie, co-evolutie en zelf-organisatie

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Co-evolutie

interactie tussen verschillende systemen die de

dynamiek van de individuele systemen beïnvloedt

zodanig dat onomkeerbare patronen van verandering

ontstaan binnen elk van de systemen

complex systeem co-evolueert met zijn omgeving

[afhankelijkheden, terugkoppelingen]

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Emergentie

het ontstaan van nieuwe en coherente structuren,

patronen en eigenschappen gedurende het proces

van zelf-organisatie in complexe systemen

autonome eigenschappen op een hoger schaalniveau

die niet kunnen worden begrepen door reductie op

lagere schaalniveaus

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Zelf-Organisatie

interne organisatie van een complex systeem

zonder dat het gestuurd wordt van buitenaf

vermogen van een complex systeem om zich

voortdurend aan te passen aan nieuwe omstandigheden

door nieuwe structuren te ontwikkelen

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Mobiliteit als complex, adaptief systeem

verkeers- en vervoerssysteem is een complex, adaptief systeem: verkeers- en vervoerssysteem is een complex, adaptief systeem:

• is voortdurend in beweging en bestaat uit samenhangende is voortdurend in beweging en bestaat uit samenhangende componenten die elkaar wezenlijk beïnvloeden (co-evolutie)componenten die elkaar wezenlijk beïnvloeden (co-evolutie)

• heeft een zekere onvoorspelbaarheid (chaotisch gedrag)heeft een zekere onvoorspelbaarheid (chaotisch gedrag)

• heeft zelforganiserend vermogen (op elke interventie wordt heeft zelforganiserend vermogen (op elke interventie wordt door actoren weer ‘onverwacht’ gereageerd via een door actoren weer ‘onverwacht’ gereageerd via een gedragsaanpassing = reflexief vermogen)gedragsaanpassing = reflexief vermogen)

• zolang men geen rekening houdt met deze complexiteit is elke zolang men geen rekening houdt met deze complexiteit is elke tijdelijke oplossing gedoemd te mislukken. tijdelijke oplossing gedoemd te mislukken.

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Complexe, adaptieve systemen

Cyclisch PatroonCyclisch Patroon

• systeem ontwikkelt zich in de richting van een bepaalde systeem ontwikkelt zich in de richting van een bepaalde attractor en vestigt een dominant regime in een dynamisch attractor en vestigt een dominant regime in een dynamisch evenwicht: wel veel mutaties maar stabiele structuur en orde. evenwicht: wel veel mutaties maar stabiele structuur en orde.

• dan ‘vervreemdt’ het systeem zich langzaam van zijn omgeving, dan ‘vervreemdt’ het systeem zich langzaam van zijn omgeving, totdat een kritiek punt wordt bereikt, op het grensvlak van twee totdat een kritiek punt wordt bereikt, op het grensvlak van twee attractoren. attractoren.

• dit leidt tot een crisis, een relatief korte periode van instabiliteit dit leidt tot een crisis, een relatief korte periode van instabiliteit en chaos. Het systeem reorganiseert zich, creen chaos. Het systeem reorganiseert zich, creëert een nieuwe ëert een nieuwe structuur.structuur.

• systeem ontwikkelt zich in de richting van een nieuwe attractor, systeem ontwikkelt zich in de richting van een nieuwe attractor, op weg naar nieuw dynamisch evenwicht en een nieuw regime, op weg naar nieuw dynamisch evenwicht en een nieuw regime, met hogere graad van complexiteit.met hogere graad van complexiteit.

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Multi-fase concept

Take off

Acceleratie

Voorontwikkeling

Stabilizatie

tijd

Systeem indicator

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)

Voorontwikkeling

Stabilisatie

2050

Duurzame energievoorziening

Acceleratie

Take-off

Start ‘energietransitie’(proce

s)

1980 2001 2006

Huidige situatie

tijd

Multi-fase analyse energietransitie

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Multi-level concept

Macro-niveau - autonome ontwikkelingen - globale trends

Meso-niveau - regime - regels, wetten, beleid

Micro-niveau - praktijken - experimenten, projecten

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Multi-level watertransitie

Macro-niveau + groeiend milieubewustzijn + klimaatverandering + zeespiegelstijging

Meso-niveau - waterinstituties + EU-kaderrichtlijn + watertransitiebeleid

Micro-niveau + praktijkervaring + kennisopbouw + pioniers (koplopers) + overstromingen

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Transitiepatroon

regime: regime: dominante structuur, cultuur en werkwijzen dominante structuur, cultuur en werkwijzen met macht en gevestigde belangenmet macht en gevestigde belangen

niche:niche: opkomende, afwijkende structuur, cultuur en opkomende, afwijkende structuur, cultuur en werkwijzen op klein schaalniveau werkwijzen op klein schaalniveau

niche wil macht ontwikkelen en het bestaande regime niche wil macht ontwikkelen en het bestaande regime overnemen; regime beschermt zich daartegen door deovernemen; regime beschermt zich daartegen door deniche onschadelijk te maken of op te nemenniche onschadelijk te maken of op te nemen

transitie = regime-wisselingtransitie = regime-wisseling= machtswisseling= machtswisseling

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Transitiepatroon

een transitie mislukt als de structurele veranderingeen transitie mislukt als de structurele verandering

vanuit het regime plaatsvindt met alleen regime-partijenvanuit het regime plaatsvindt met alleen regime-partijen

‘‘een kalkoen zal zichzelf niet slachten’een kalkoen zal zichzelf niet slachten’

een transitie mislukt als de structurele verandering een transitie mislukt als de structurele verandering

vanuit niches plaatsvinden met alleen niche-partijenvanuit niches plaatsvinden met alleen niche-partijen

‘‘muis en olifant stampen samen op de muis en olifant stampen samen op de brug’brug’

een transitie kan lukken als niche-partijen eneen transitie kan lukken als niche-partijen en

veranderingsgezinde regime-spelers elkaar vinden enveranderingsgezinde regime-spelers elkaar vinden en

gaan samenwerkengaan samenwerken

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Multi-pattern concept

drie mogelijke transitiepatronendrie mogelijke transitiepatronen

1.1. micro-meso-macromicro-meso-macroclustering en opschaling van nichesclustering en opschaling van niches

2. meso-meso-macro2. meso-meso-macro

niches ontstaan vanuit het regime en breken doorniches ontstaan vanuit het regime en breken door

3. macro-meso-micro3. macro-meso-micro

‘‘inslag’ van buiten die regime transformeertinslag’ van buiten die regime transformeert

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Managen van complexe systemen

• managen op systeemniveau is belangrijkmanagen op systeemniveau is belangrijk

• doelen moeten flexibel en aanpasbaar zijn doelen moeten flexibel en aanpasbaar zijn

• timing van de interventie (dicht bij kritiek punt) is cruciaaltiming van de interventie (dicht bij kritiek punt) is cruciaal

• disequilibria gebruiken in plaats van equilibria disequilibria gebruiken in plaats van equilibria

• creëren van ruimte voor agenten is bepalend voor innovatiecreëren van ruimte voor agenten is bepalend voor innovatie

reflexief zoeken en leren door adaptatie en anticipatiereflexief zoeken en leren door adaptatie en anticipatie

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Sturings Principes transitie management

• stimuleren van niches op het micro-level (variatie)

• verbinden van niches in dezelfde richting (emergentie)

• ontwikkelen van visies op macro-niveau als gids voor niches(nieuwe attractoren)

• stimuleren van vorming niche-regimes (selectie, opschaling)

• bevorderen van modulatie tussen macro-micro niveau

(co-evolution)

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Complexiteit kenmerken vertaald in principes TM

Complexiteits kenmerken Theoretische Principes TM Systemische Instrumenten voor TM

emergentie creëren van ruimte voor niches transitie arena

dissipative structuren focus op koplopers transitie arena en competentie analyse

diversiteit en coherentie ‘guided’ variatie en selectie transitie experimenten en transitiepaden

nieuwe attractoren, punctuated Equilibria

radicale verandering in kleine stappen visieontwikkeling

co-evolution ‘empowering’ van niches competentie ontwikkeling

variatiie en selectie al-doende-leren en al-lerende-doen verdiepen, verbreden, opschalen van experimenten

interacties, terugkoppelingen multi-level benaderingmulti-domain benadering

complexe systeem analyse

patronen, mechanismen anticipatie en adaptatie multi-pattern & multi-level analyse

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Transitie Management Raamwerk

ontwikkeling van visie en transitieagenda

inrichting en ontwikkeling van transitie-arena

opzetten en uitvoeren van transitie-projecten

monitoring, evalueren en leren

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Transitie management aanpak

- richt een transitie arena in

- formuleer een gezamenlijke lange-termijn agenda

- ontwikkel een integrale duurzaamheids visie

- experimenteer op kleine schaal

- schaal meest succesvolle experimenten op

- vorm nieuwe coalities / netwerken rond experimenten

zoeken, leren en experimenteren

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Transitie management aanpak

- stop energie in koplopers en niet in het peloton

- breng niche-spelers en regime-spelers samen in arena’s

- ontwikkel een schaduwlijn binnen de arena

- maak het snel concreet met experimenten en projecten

- creëer voorwaarden voor beweging uit coalities / netwerken

- bouw steeds meer maatschappelijke druk op via beweging

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Transitie management aanpak

Hoe organiseer je een vernieuwingsproces?Hoe organiseer je een vernieuwingsproces?

• niét van bovenaf opgelegdniét van bovenaf opgelegd

• niét vanuit de marktniét vanuit de markt

• niét alleen vanuit de sector zelfniét alleen vanuit de sector zelf

• wél via het creëren van ruimte voor vernieuwerswél via het creëren van ruimte voor vernieuwers

• wél via het erbij betrekken van partijen buiten de sectorwél via het erbij betrekken van partijen buiten de sector

• wél via nieuwe rol en werkwijze voor betrokken partijenwél via nieuwe rol en werkwijze voor betrokken partijen

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Transitie arena

• beschermde (geen gesloten) innovatie omgevingbeschermde (geen gesloten) innovatie omgeving

• bestaat voor ca. 70% uit niche spelers en ca. 30% regime spelersbestaat voor ca. 70% uit niche spelers en ca. 30% regime spelers

• is dynamisch netwerk met tijdelijke statusis dynamisch netwerk met tijdelijke status

• is leeromgeving gericht op experimenteren en sociaal leren is leeromgeving gericht op experimenteren en sociaal leren

• is geen polderoverlegclub, maar instrument voor sturingis geen polderoverlegclub, maar instrument voor sturing

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Samenstelling transitie arena

• dwarsdenkers en friskijkersdwarsdenkers en friskijkers niet zozeer ‘Willie Wortel’ achtige types, maar bijvoorbeeld:niet zozeer ‘Willie Wortel’ achtige types, maar bijvoorbeeld:

vertegenwoordigers van kleine bedrijven met innovatieve ideevertegenwoordigers van kleine bedrijven met innovatieve ideeënën bedrijven/ instellingen die normaal weg naar EZ niet weten te vindenbedrijven/ instellingen die normaal weg naar EZ niet weten te vinden partijen die aan rand van het energieveld werken (r.o., water, bouw)partijen die aan rand van het energieveld werken (r.o., water, bouw)

• evenredige maatschappelijke vertegenwoordiging evenredige maatschappelijke vertegenwoordiging bedrijven, overheden, kennisinstellingen, maatschappelijkebedrijven, overheden, kennisinstellingen, maatschappelijke organisaties en intermediairsorganisaties en intermediairs

• deelnemers geselecteerd op basis van rollen en competentiesdeelnemers geselecteerd op basis van rollen en competenties

• niet te groot, ca. 10-15 mensenniet te groot, ca. 10-15 mensen

• regelmatige verversing is belangrijkregelmatige verversing is belangrijk

Du

tch

Res

earc

h I

nst

itu

te F

or

Tra

nsi

tio

ns

(DR

IFT

) (w

ww

.drif

t.eu

r.nl

)Wat levert transitie aanpak nu op?

• hoger ambitieniveauhoger ambitieniveau

• nieuw discourse nieuw discourse

• hervormingsagendahervormingsagenda • doorbraakprojectendoorbraakprojecten

• nieuwe netwerken en coalitiesnieuwe netwerken en coalities

• elan, vertrouwen, optimismeelan, vertrouwen, optimisme

bewegingbeweging