16 Cultuurlandschap · 2016. 2. 10. · 4. Kleine landschapselementen 4.1 Kleine...

1© Cursus Natuurgids CVN - Hoofdstuk 16: Cultuurlandschap

Leerdoelen

De natuurgids:

• kandebelangrijksteverschillenaangeventussentraditioneelenmodernbeheervancultuurlandschappen;• kandeverschillenaangeventussenhooiland,graaslandenruigteenvoorbeeldengevenvanplantenendierendieer

voorkomen;• kandebelangrijkstekenmerkenvanakkersaangevenenvoorbeeldengevenvanplantenendierendieer

voorkomen;• weetwatbedoeldwordtmetkleinelandschapselementenenminstens5voorbeeldengeven;• kanderolvankleinelandschapselementenalsecologischeinfrastructuurinhetlandschapbeschrijven;• kandebelangrijkstebedreigingenvanhetcultuurlandschapbeschrijvenenheeftkennisvanactiesdieondernomen

wordenomhettebeschermen.

Inhoud

1Inleiding2Graslanden 2.1Agrarischebetekenis 2.2Graslandalsplantengemeenschap 2.3Dierenvanhetgrasland

3Akkers

4.Kleinelandschapselementen 4.1Kleinelandschapselementeninallerleivormen 4.2Kleinelandschapselementenalsecologischeinfrastructuurvanhetlandschap

5Bedreiging,beheerenbeschermingvannatuurinhetcultuurlandschap 5.1Bedreigingenbeheer 5.2Bescherming 5.3CultuurlandschapenEDO

16 Cultuurlandschap

2 © Cursus Natuurgids CVN - Hoofdstuk 16: Cultuurlandschap

De eerste onderdelen beschrijven graslanden en akkers, zowel als plantengemeenschap als wat de dieren die er voorkomen. Daarna wordt een overzicht gegeven van de kleine landschapselementen en wordt ingegaan op hun rol binnen de ‘ecologische infrastructuur’. Het laatste onderdeel behandelt de bedreiging en het beheer van de natuurwaarden in het cultuurlandschap. Het sluit af met de beschermingsmaatregelen die van overheidswege terzake getroffen werden.

1 Inleiding

Metcultuurlandschapwordteenlandschapbedoelddatgrotendeelsdoordemenswordtgevormd.Opeenakkerbv.vindjegeennatuurlijkevegetatie;alleplantenzijnoprijtjesgeplantofgezaaid.Bovendiengaathetomcultuurplanten,inonsvoorbeeldakkergewassen.Maarditvoorbeeldgeeftookaandatineencultuurlandschaptochspontanenatuuraantetreffenis:akkeronkruiden,parasitaireinsectenenhunbelagers,enz.Hierbijmoetopgemerktwordendatinfeitealonzenatuurgebiedeneenculturelecomponenthebben;zezijnnagenoegallemededoorinvloedvandemensontstaanen/ofinstandgehouden.

Cultuurlandschappenzijnvoorhunvoortbestaanvolledigafhankelijkvandemens.Hethoeftdanooknietteverbazendat,alshetmenselijkgebruikvanhetlandschapsterkwijzigt,ditookhetgevalisvoorhetlandschapzelf.HetcultuurlandschapzoalsdatbijonsnogtotkortnadeTweedeWereldoorlogheeftbestaan,wasrijkaannatuurwaarden.Natuurgidsenzoudenereenwaareldoradohebbenaangetroffen!Sedertdienishetmetdienatuurwaardensteilbergafgegaan.Demechaniseringbrachtschaalvergrotingmee.Hierdoorverdwenendemeestekleinelandschapselementen.Hetgebruikvanchemischebestrijdingsmiddelenenhetalsmaaroverdadigeropbrengenvanmestelimineerdenheelwatplanten-endiersoortendienogspontaanopdeakkersenindegraslandenvoorkwamen.Opdemeesteplaatsenisnatuurinhetmodernecultuurlandschapnogslechts‘relictnatuur’.Daarnaastbevattenheelwatnatuurreservatendelenvanwatvroegerhettraditionelecultuurlandschapwas.Dergelijkenatuurreservatenzijndaarommetevenveelreden‘cultuurreservaten’!

Deactiviteitenvandemensinzijnomgevingwerdenvroegerbeperktdoordezelfdeecologischefactorendiehetvoorkomenvanplantenendierenbepalen.Zokonslechtsopvoldoendedrogegrondaanakkerbouwwordengedaan.Grondendieinhetzomerhalfjaardrooggenoegwaren,werdenalsweilandgebruikt.Opdenatsteplekkenkonenkelgehooidworden,opheteindevandezomer.Buitendijkseterreinenkondenslechtsbijvriesweerbetredenworden,ophetijs.Zokonrietgesnedenworden.Demensdeeddusoveralwatanders–afhankelijkvandemogelijkhedendiedeplaatsbood–,maarweliederjaaropnieuwhetzelfde.Zoontstondeengroteruimtelijkevariatie(mozaïeklandschap).Ookwasersprakevaneenkringloopsysteem.Nuisagrarischbeheergerichtophetbeheersenc.q.wijzigenvandeecologische(productie)factoren,onderdevormvanontwaterenen(over)bemesten.Deboerdoetnuoveralhetzelfde,nl.datgenewatvolgensdeheersende

rivier

riet snijden - winter geriefhout

oeverwal komgrond

hooiland weiland akker

hooien - zomer beweiden - zomer

incl. wintergranen geen erosie

dieren op stal - winter

bemesten

versnelde waterafvoer waterverontreiniging

(kunstgras)weiland of akker

grondwaterverontreiniging (nitraatdoorslag)

snijmaïs

drijfmest soja e.a.

Agrarisch grondgebruik (in een riviervallei) vroeger en nu.


marktvoorwaarden(ofEuropesesubsidies)hetmeestopbrengt.Alsdezevoorwaardenwijzigen,volgthieropeengrootschaligewijzigingvanhetlandgebruik.Hierdoorontstaanschaalvergrotingenvervlakking.Erissprakevaneenopensysteemmetgroteimportvannutriëntenenhetoptredenvanaanzienlijkemestoverschotten.

2 Graslanden

2.1 Agrarische betekenis

Natuurlijke graslandenhebbeninonzestreken,nadatdetoendravlakteninhetVroeg-Holoceenmetbosbegroeidraakten,maareengeringeoppervlakteingenomen.Debelangrijkstegraslandenwarentevindeninschorrenenkweldersopzouthoudendebodem.Ookdelenvanhetwinterbedvangroterivieren,waarwaterenvooralkruiendijsboomopslagbeletten,warenmetnatuurlijkgraslandbegroeid.VoorhetoverigezullenervóórhetNeolithicum–hetbeginvandelandbouwinonzestreken–slechtskleinere,naverloopvantijdweerbebostegraslandmozaïekjestevindengeweestzijn.

Bijdeuitbreidingvandeveestapeljoegdeprimitievelandbouwerzijndierenhetbosin.Afgrazenbeletteregeneratie.Zoontstondendeeerstekunstmatigeweideplaatsen:heidenopdrogevoedselarmezandgronden;graslandenoprijkerebodem.(Hetiseenmythedatdeeersteontbossingeninonzestrekendoorafbrandengebeurden.Hetinheemseloofbosbrandtniet…)

Graslandenwareningebruikalshooiland,weiland,hooiweideofwisselweide.

Inbeek-enrivierdalenwashetwegensdebodemvochtigheiddikwijlsonmogelijkveeteweiden.Naomhakkenvanhetoorspronkelijkerivierboskonopdevruchtbarebeemdenofmeersenweltweemaal‘sjaarsgehooidworden.Hooienbetekentmaaiengevolgddoorafvoerenvanhetmaaisel,nadathetterplaatsewerdgedroogd.Zoverzameldedeboerwintervoervoorzijnvee.Mestenhoefdehierniet,wegensdenatuurlijkeslibafzetting.Eertijdswarendezehooilanden waardevollelandbouwgronden(zgn.glanshaverhooilanden).Hethooiwerdjaarlijksverpacht,somstegenveelgeld.Opsommigeplaatsenwerdenzelfsspecialewaterbouwkundigewerkenuitgevoerdomgraslandenmetvoedselrijkbeek-,rivier-ofkanaalwatertebevloeien.Opandereplaatsenverschraaldendebeemdentotzgn.‘blauwgraslanden’als,nahetbouwenvandijken,hetslibzichnietmeerkonafzetten.Nuzijnhooilandenverwordentot‘waterzieke’landbouwgronden.Zewordengedraineerdenkunstmatigbemest,omgezettot(maïs)akkerofopgeplantmetpopulieren.Eenmodernevariantvandehooilandenzijndezgn.‘kunstgrasweiden’.Zewordenelkjaaropnieuwingezaaidmeteenjarigegrassenmethogevoedingswaarde,zoalsItaliaansraaigras.Erisimmersgeblekendatjonggrasmeervoedingswaardebezitdanwanneerhetinbloeistaat.Ookwordtheelwatgrasingekuildofinsilotorensopgeslagen,inplaatsvanhettelatendrogen.

Opdrogeremaarniettevoedselarmegrondenwerdenweilandenaangelegd.Hetveedathierwerdgeweid,zorgdedoorzijnuitwerpselenvooreengedeeltelijkekringloopbemesting.Hetvolstondafentoedegieruitdeaalputoverdeweideuittespreiden.Destalmestwasbestemdvoordeakkers.Deintroductievankunstmestheeftgroteveranderingenteweeggebrachtindeuitbatingvanweiden.Doortoevoegingvankalium-,fosfor-envooralstikstofverbindingen(nitraten),dezgn.‘N-P-K-bemesting’,stijgtdeopbrengstgevoelig.Naafgrazeniseenweidevluggerbijgegroeidzodatermeerkoeienopeenbepaaldeoppervlaktekunnenwordenuitgezet.(Tot2perhazonder

In onze streken zijn graslanden enorm uitgebreid door menselijk toedoen (Paul Stryckers)


bijvoeren;meerdanhetdubbeledanvoorheen.)Vroegerkwamenveelgrotestandweidenvoor.Hetveewerdervoorzeerlangetijdopuitgezet.Nuwordtmeeromgeweid.Nagrondigafgrazenvaneenbetrekkelijkkleinperceelwordendedierennaareenanderovergebrachtomheteerstetelatenrecupereren.

Hooiweidenzijngraslandendieeerstgehooidworden,envervolgensnabeweid.Wisselweidenwordenafwisselendgehooidenbeweid.

2.2 Grasland als plantengemeenschap

Graslandenzijnvegetatieswaarvanmeerjarigegrassoortenhetuitzichtbepalen(behalvedezgn.‘kunstgrasweiden’,ziehiervoor).Vaakkomendaarbijookanderegrasachtigeplantenvoor,zoalszeggenenrussen.Afhankelijkvandemilieuomstandighedenvestigtenhandhaaftzichtemiddenvandezesoortennogeenaantalanderetypischegraslandsoorten,zoalsboterbloemen,echtekoekoeksbloem,gewonedotterbloemenpinksterbloem.

Verwantmetgraslandenzijnruigtenenzomen.Ruigten(ziefig.volgendeblz.)wordengedomineerddoorzgn.ruigtkruiden,hoogopschietendeplantensoortenzoalsgrotebrandnetel,harigwilgenroosje,liesgrasenmoerasspirea.Ruigtenontstaanwanneergraslandennietmeerwordenbeheerdalshooi-ofweiland.Dikwijlsvormenzeindetijdeenovergangsstadiumnaarstruweelenbos.(Bos)zomenzijnderuimtelijkeovergangtussengraslandenbos.Hetzijnstrokengraslandofruigtediedefysischeinvloedvanheternaastliggendebosondergaan.

Kalkgraslandenzijnnuzogoedalsverdwenen.ZekwamenvooropdrogekalkrijkehellingeninhetzuidenvanLimburg.Doorhetwegvallenvandeschapenbegrazingrakenzenumeerenmeerovergroeiddoorstruweelenbos.Ookschorrenzijnbijzonderegraslanden.Zewordenbehandeldinhethoofdstukzeeenkust.Grazenenmaaienbepalenhetalgemenebeeldvangrasland,ofhetnuopelzenbroek,essen-eikenbosofdennen-eikenboswerdveroverd(voordezebosplantengemeenschappen,ziehethoofdstuk‘Bos’).Bovendienhangtdefloristischesamenstellingafvantweenatuurlijkemilieufactoren:waterhuishoudingensoortbodem.Metnamedevoedselrijkdomendeeventueleaanwezigheidvankalkindebodemzijnbepalend.

Kalkgrasland met het gras gevinde kortsteel, herfsttijloos en bergnachtorchis (Noord-Frankrijk) (Paul Stryckers)

Etagebouw in een ruigtkruidenbegroeiing. Moslaag – onderste kruidlaag met hondsdraf – bovenste kruidlaag met grote brandnetel en harig wilgenroosje. Slingerplanten: vogelwikke en veldlathyrus (Maggy Jacqmin)

Ruigte met grote brandnetel, moerassprirea en haagwinde. De smalle bladeren van de bosbies op de voorgrond wijzen op kwel (Paul Stryckers)


Zoalsdenaamhetalzegt,zijngrassendemeestkenmerkendeplantenvoorgraslanden.Nietallegrassoortenkomeningraslandenvoor;erbestaanbv.ookgespecialiseerdebossoorten.Maarglobaalgenomenwekthetgeenverbazingdatgrassendeplantenbijuitstekvangraslandenzijn.Hunbouwisbijzondergoedaangepastvoorhetleveninopenterrein,blootgesteldaanweerenwind.Delangehalmenzijnrondenbuigzaam.Zegroeiendichtopeen,zodatzeelkaarsamenrechthouden(zgn.massa-effect).Dewekegroeizonesbovendeknopenwordenverstevigddoorbladscheden.Wanneerdewindindebladerenspeelt,wordendezebladschedenwelgetorst,maarzedraaienelastischterug.Debestuivinggebeurtmetdewind.Maarevenbelangrijkisdatzezichheelvlugkunnenherstellenvanvertrappelen,maaienenbegrazen.Hungroeiknoppenliggendichttegendebodem.Bovendienkunnenzeinhunwortelstokreservesopslaan.Zevermenigvuldigenzichsnelvegetatief,dooruitstoelingofd.m.v.uitlopers(ziefig.volgendeblz.).Despruitengaanonafhankelijkwortelen.Dezodendiezowordengevormd,makenhetdeandereplantennietgemakkelijkeenplaatsjeonderdezonteveroveren.Daarbijkunnengrassen–wanneerzedetijdkrijgenomtebloeienenterijpen–opengevallenplekkensnelinbezitnemendoorovervloedigeproductievanvlugkiemendezaden.Tochkan,wanneerhetgraslandniettesterkbemestis,eenaantalplantenzichals'onkruiden'tussenhetgrasvestigenenditzelfsgedeeltelijkverdringen.Alshetomeeningezaaideweidegaat,kondenhunzadenvroegerweltussenhetgraszaadgezetenhebben,maardatgebeurtnunietmeer.Meestalzijndezeplantenvanbuitenuithetgraslandbinnengedrongen.Demeestezadenwordendoordewindaangevoerd:paardenbloem-enbiggenkruidsoorten,distels,enz.Anderevindeneentransportmiddelinhetvee,demensenzijnwagenpark,kleinezoogdierenenfoeragerendevogels.Hoekunnendezeplantenzichhandhavenenvermenigvuldigen?Hoekunnenzeweerstandbiedenaandeongunstigemilieufactoren,veroorzaaktdoormaaienofgrazen?Hoekunnenzedeconcurrentiemetgrassensuccesrijkaangaan?Zulkesoortenmoetenonbereikbareknoppenvormen,vroegervoordezeis,nuvoordemaaimachineenvooralvoorhetvee.Zokunnenzetelkensopnieuwopschieten.Rodeklaver,scherpeboterbloem,paardenbloemen,madeliefjeenwitteklaverbezittenkruipendestengelsdieaandeknopenwortelen.Ditisechternognietvoldoendeomteoverleven.Nadatveelbovengrondsedelenverlorenzijngegaan,moetdeplantnoginstaatzijnweervanvoorafaantebeginnen.Netzoalsgrasmoetzijoverondergrondsereservesbeschikken.Paardenbloemenengewoneberenklauwzijnmethundikkespilworteldaarvaneenschoolvoorbeeld.

Doorgeregeldafgrazen,komenheelwatweilandplantenmaarafentoetotbloeienzaadvorming.Zeplantenzichookongeslachtelijkvoort.Eentypischesoortiskruipendeboterbloem,dietelkensweernieuweplantjesuitzet.Anders,maarevengoed,doethetpinksterbloem.Zekaneenmassabladstekkenvormen;verschillendeplantjesopéénblaadje.Inhooilandenkunnenplantendievroeggenoegbloeienenrijpezadenvormen,zichgeslachtelijkvoortplantenvooraleerzewordenafgesneden.Paardenbloem–eenstemeer,ditgenusmettalvansoortenkomtdanookovervloedigvoor–bloeitinaprilensteektalnaeenflinkeweekhetbollezaadhoofdjeop(fotobloeiwijzepaardenbloem,ziehoofdstuk‘Planten1’).Indatopzichthebbenratelaars,halfparasietenopgrassen,opdelangeduuraanhetkortsteeindgetrokken.Vervroegenvandemaaitijdisdezeplanten,diepasbeginjulizaadvormen,bijnafataalgeworden.Wevindenzealleennogopvergetengrasveldjes.Gewoneberenklauwdaarentegen,ookeenslachtoffervandeeerstesnede,zietinhetnajaarnadetoemaat–ditisdetweedesnede–kansomnogrijpezadentevormen.

Rood zwenkgras (links) breidt zich uit d.m.v. ondergrondse uitlopers (wortelstokken); Fioringras (rechts) doet dit d.m.v. bovengrondse uitlopers (stolonen) (Maggy Jacqmin)

Grasland gekoloniseerd door paardenbloemen (Paul Stryckers)


Heelwatmeerjarigebloemplantenverhogenhunconcurrentievermogent.o.v.grassendoorinhetkoudejaargetijdeeenrozettevormen.Voorbeeldenzijnmadeliefje,smalleenruigeweegbree,paardenbloem-enbiggenkruidsoorten,speerdistel…Zoverzekerenzezicheenbepaaldeleefruimtewaarbinnengeengraskangroeien.Tevenskunnenzeopdiemanierinhetvoorjaar,wanneerdetemperatuurvoldoendeisopgelopen,dadelijkvanhetnognietdoordegrassenafgeschermdelichtgebruikmaken.Aldusbouwenzeeenkostbarevoorsprongop.Indewintervormtzo’nrozetvantegendegrondaangedruktebladereneenprimabeschermingtegenuitdroging.Daarisdevochtigheidimmershetgrootstendewindkrachthetkleinst.Korthoudenvanhetgrasbevoordeeltrozetplanten.Dezebreidenzichvegetatiefsterkuit.Doorzeerkortebloeistengelstevormen,kunnenzezichookgeslachtelijkvoortplanten.Infrequentgemaaidegrasperkenvormeno.m.madeliefjeen

gewonebrunelopdiemaniersomshelezoden,alsbloeiendevlekkenineeneentoniggroentapijt.Indegraasweidewordtnietuitsluitendgrasgegeten,maargewoonalwatlekkeris.Alleenplantendieslechtsmaken,demaagnietbekomenofhetgehemeltenietstrelen,wordengemeden.Daarprofiterenheelwatsoortenvan.Zelfshuisdierenalskoeienenschapenhebbennogheelwatingebouwdebotanischekennis–veelmeerdandedoorsneewandelaardiewealsnatuurgidsrondleiden.(Hetverschilisuiteraarddathetonderscheidenvanplantensoortenvooreenplantenetereenkwestievanlevenofdood,oftenminstevangezondofziekzijn,is.)ZoweldeinVlaanderenzeldzameherfsttijloosalsdealgemenekruipendeenscherpeboterbloemlaathetveeonaangeroerd;het‘herkent’zealsgiftig.Gelukkigverliezendezeplantendooruitdrogenhunonprettigeeigenschapenkunnenzerustigmethooigevoerdworden.Hetzijndusplantendiealsweilandsoortongewenstzijn,maarnietalshooilandsoort.

Gevoeligekoeien-,paarden-enschapensnuitenzijnookhelemaalnietgesteldopalwatsteekt,priktenkrast.(Geitenenezelsgevendaarminderom.)Zokunnendoorn-enstekelstruikenalseenstijligemeidoorn,egelantierenhondsrooszichongestoordontwikkelen,bloeienenzaadvormen.(Inhetzogvandezestruikenkunnenookbomenzichvestigenenzodeontwikkelingnaarbosinzetten.)Hetzelfdegeldtvoorstekeligekruidplantenalsgrotekaardenbol,kattendoornenvooralverschillendedistelsoorten:akkerdistel,kalejonker,kruldistel,speerdistelenenkeleminderalgemenesoorten.Alleendeeerstesoortkanplaatselijkhinderopleverenvoordeboer.Akkerdistelisimmersdoorlevend,enbezitknoppenopdewortelsdieuitlopenalsdeplantbv.bijhetploegenwerdbeschadigd.Hoemeerbodemomwoeling,hoesterkerdeplantterugkomt.Deoverigesoortenzijntweejarigenwilleninhetmodernelandbouwgebiedgewoonnietmeergroeien.Tochstaanzesamenmetdeeerstesoortopde‘zwartelijst’.Eenovermatigherbicidengebruikisvaakhetresultaat.Eenvoorbeeldvaneenmiddeldatergerisdandekwaal,geletophetecologischebelangvandezeplanteninnatuurgebieden...

Eenbelangrijkenatuurlijkemilieufactoringraslandisvanzelfsprekendhetlicht.Waardevegetatiezich,zoalsinhooilanden,totindezomermaandenkanontwikkelen,ontstaateenkleinschaligeetagestructuur.Eenmoslaagisaltijdwelaanwezig.Eentegroteontwikkelingervan,inverhoudingtotdeandereplanten,wijstechteropeenverregaandebodemverarming.Indelentebloeienlaagblijvendeplantenzoalsmadeliefjeenpaardenbloemen.Eerstgenoemdezoektvooralergkortafgegraasdestukkenopentoontzijnwit-met-gelebloeiwijzenzelfstijdenszachtewinters.Naarmategrassenenanderekruidenhogeropschieten,rekkenzulkevroegbloeiershunbladstelenenbloeistengelsverderuit.Dit

Madeliefjes hebben zich met hun rozetjes een plekje veroverd in een gazon (Paul Stryckers)

Herfsttijloos is zeldzaam in Vlaanderen (Marcel Bex)


laatsteomhetzaadhoofdjeindewindtezetten,terverspreidingvandesoort.Bovendelageplantenvormtzicheenmiddenetagevanhalfhogegrassen.Indebovensteetagevindenwehoogopschietendegrassenalsgrotevossenstaartengewoneglanshaver(Fransraaigras).Verdergewoneberenklauw,speerdistel,gelemorgenster,e.a.Destengelsvandehogereweideplantenzoalsgewoneengelwortelengewoneberenklauwzijnveelminderbuigzaamdangrassen,maartaaierendikkerenbovendienverstevigddoorflinkeribben.Dehogereetagesnemeneengedeeltevanhetlichtwegvoordelaagstebegroeiing.Anderzijdsbrekenzedewindenhoudenzeopdiemanierdevochtigheidbij.Eenechtefemeerminiatuurbosmeteigenmicroklimaat!

Opdevroegerveelvoorkomendevoedselarmegraslanden–zgn.blauwgraslanden,wegensdewatblauwgroenekleurvaneenaantalerinvoorkomendezeggensoorten–bloeideeenschataanwildeplantenzoalsblauweknoop,Spaanseruiter,parnassiaenverschillendesoortenorchideeën.Sindsmeerenmeerkunstmeststoffenwordengebruiktomdegrasopbrengsttebevorderen,zijnveelvandezesoortenbijnauitonzefloraverdwenen.Zezijnvrijweluitsluitendnogtevindeninnatuurreservaten.

Inopbrengstweidenhebbenalleenmeerfosforofstikstofverdragendeplantenzichkunnenhandhaven.Waarhetveesamentroept,aandeuitgangvandeweide,opdrink-enmelkplaatsenofbijschuilstalletjes,hooptzichaltijdmeermestop.Daarvindenwedanookechtenitrofyten:gewoneberenklauw,grotebrandnetel,wildecichorei,bravehendrik,e.a.Sommigeervan,zoalsgewoneberenklauwengrotebrandnetel,komentrouwensookovervloedigvooropnietmeergehooidenattegraslanden(beemdenofmeersen).Hierisechternietoverbemestingoorzaakvandestikstofproductie,maarhetnalatenvanhooien.Elkjaarblijftrottendplantenmateriaalover.Ditisbijnazobodemverrijkendalsdierlijkemest.Hetgraslandverruigt.Naastgewoneberenklauwbreidenmoerasspirea,harigwilgenroosjeengewoneengelwortelzichuit.Veelvanzulkegraslandenwordenbeplantmetcultuurpopulieren(canada’s),diedoorhunsnelverterendstrooiseldestikstofproductienogindehandwerken.

Inintensiefgeëxploiteerdcultuurlandvormenmetgrasbegroeidebermenvanverkeerswegendemeestnatuurlijkegraslanden.Zewordennochdoorhetveenochdoorkunstmestoverbemest.Defloraisermeestalrijkerdanindeomliggendeweiden.Torenvalkwordtvaaklangsautosnelwegenopgemerkt.Ditzalweltemakenhebbenmetdemuizenbevolkingdieernietdoorpesticidenwordtbekampt.Dooreenbermregel-matigtemaaienenhetmaaiselaftevoeren,neemtdeconcurrentiekrachtvandegrassenaf.Doorditmaaienbovendienmaareen-oftweemaalperjaaruittevoerenenwelsteedsophetzelfdetijdstip,kunnenallerleianderekruidenzichvestigen(voordezetoepassingvannatuurbeheer,ziehethoofdstuk‘Landschapsecologie’).Daarprofiterendanweereenheleboelinsectenvan,zoalshommels,solitairewildebijenenvlinders.

Rietorchis in blauwgrasland

(Paul Stryckers)


2.3 Dieren van het grasland

Eenontmoetingmetwildegrotegrasetersbehoortopweidenweltotdezeldzaamheden.Reeënwagenzichmeestalpasvanafdeschemeringbehoedzaamopdegevaarlijkopenvlakte.Hunplaatsindezebiotoopwerdingenomendoorhetvee:koeienenpaarden(afstammelingenvansteppedieren);schapenengeiten(oorspronkelijkbewonersvanbergweiden).Somsziejeookwelvarkensindeweide.Hunwildevoorouder,hetwildzwijn,isnuuit‘veiligheidsoverwegingen’eenechtbosdiergeworden.Vroeger,voordemenshetonbarmhartiggingbejagen,bezochthetookmeeropenterrein.

Inaldezegedomesticeerdedierenzijnbepaaldekenmerkenvanhunwildevooroudersovergegaan.Kijkennaarherkauwendekoeien,rennendepaardenofwroetendezwijnenkanonsheelwatlerenoverdeaanpassinginbouwaandeomgevingvanhunwildeverwanten.Maarerismeer:ookbepaaldegedragspatronenvandewildevoorouderswerdenovergedragenopdetammeafstammelingen.Hetisboeiendomtezienhoeeenoudewijzekoehaarjongeresoortgenotenwaarschuwtvoorgevaarenzenaarveiligerplaatsenloodst.Eengrazendekudderunderen,compleetmetstierenkalveren,verteltonsviaeengemakkelijkemaarbeetjegeduldigeobservatieheelwatoverhetlevenvandewildeverwanten.Wemerkendandatkalverennietverdwaasd,koeiennietdomenstierenniet(altijd)gevaarlijkagressiefzijn.

Weidendehuisdierenoefenenopdrieërleiwijzeinvloeduitopdebiotoop.Zedoenditbovendienveelsterkerdanhunwildevoorouders.Hunpopulatiedichtheidisimmersvelemalengroter.Zehoudenhetplantenkleedkort,producerenmestenveroorzakendoorvoortdurendebetredingeensterkebodemverdichting.Daarhetplantenmateriaalhoofdzakelijknaarhetveegaat,blijfterminderbeschikbaarvooranderediersoorten.Diewordenhierdoorinaantalenverscheidenheidbeperkt.

Onbemeste wegberm met o.a. duizendblad en gewoon biggenkruid (Paul Stryckers)

Al onze huisrunderen stammen af van de oeros (Raoul Van Gastel)


Anderzijdskomtdemestvandehuisdierennietalleenhetplantenkleedtengoede.Voorhetzoveris,hebbenalheelwatinsectenalsmestkevers,kortschildkeversenvliegenerdoorheenhunlevenscyclusgebruikvangemaakt.Ophunbeurtlokkenzeweidevogelsalskievit,wittekwikstaartenspreeuwaan.(Weidevogelszijnsoortendieopopenvlaktenbroeden.Aanvankelijkleefdenzeindeschorrenaandekust;latervestigdenzezichookinnatteheideneninpoldergraslanden.)Ookparasietenvanhetvee,zoalssteekvliegen,muggen,dazenenhorzelsmakendegraasweidetochwatsoortenrijker.Zewordeneveneensdoorinsectenetendevogelsgelust.Bijonsziejezelfsweleenseenspreeuwofwittekwikstaartopeenrunderrugderolspelenvandetropischekoereigersenossenpikkers.

Hethooilandwordtmaareen-oftweemaalperjaargemaaid.Hierdoorkenthetenkelemaandenvoldoenderustomnaareennatuurlijkerecosysteemteevolueren.Nietalleendevegetatie,ookdefaunaiseromdieredenveelrijkerdanindegraasweide.Vlinders,bijen,hommels,wespen,vliegen,zweefvliegenensommigekeversvindenovervloedignectarenstuifmeelopdetalrijkebloemen.Inruilverrichtenzekruisbestuiving.

Vanbladeren,bloemenenzadenlevenallerleikeversenhunlarven,rupsen,wantsen,galwespen,sprinkhanenenbladluizen.Aldezevegetariërswordengegetendoorandereinsecten:roofvliegen,wespen,parasietvliegen,mieren,sluipwespenenroofkevers,alsookdoorspinnen.Eenvoorbeeldvandezelaatstezijndekrabspinnen,dievanopeenbloemhoofdjedeaanvliegendenectar-enstuifmeelverzamelaarsbelagen.

Vanplantenwortelsleveninsectenlarvendiezeerschadelijkkunnenwordenvoorde(opbrengst)weide.Engerlingendoenerjarenoveromhettotmeikever,rozenkevertjeofjunikevertebrengen.Emeltenzijndelarvenvanlangpootmuggen.Ritnaaldenzijndeharde,witte,geleoforanjelarvenvankniptorren.Aardrupsengroeienuittotuiltjes(nachtvlinders).Dezerupsenvretenookwel,maardanliefstonderbeschermingvandeduisternis,bovengrondseplantedelenaf.

Heelwatvandezelarvenzullennooithetimagostadiumbereiken.Vogelszoalsspreeuwenroek,methunlangedolksnavel,halenzetussendegraswortelsuit.Eennuttigekantvandeze‘schadelijk’geachtevogels,diemaaraltevaakoverhethoofdwordtgezien...

SpitsmuizenenMol,typischeinsecten-enwormeneters,bereikenindeweidehungrootstepopulatiedichtheid.Spitsmuizenleidenbijdageen

verborgenleven.Zezijnergonverdraagzaam.Zeruziënmeteenzeervérdragend,doordringendgepiep.Eenenkelekeerkunnenweeenmoedertjeverrassendatalseenminiatuurlocomotiefjehaartreintjejongen,vastgebetenkopaanstaart,inveiligheidbrengt.Dode‘puntneusjes’vindenwedestemeer.Hunmuskusgeurbederftvoorkattenhetbeloftevollemaal.Vergelijkeenshuninsectenetergebitmetdatvaneenknaagdieralsveldmuis.Ookdemolzienwemaarzelden.Hijgraaftimmerszijnvoedselgangendoordeweibodem.Buitendebronsttijdkomthijzominmogelijknaarboven.Jongemollentrekkenvakerbovengronds.Afentoetreffenweweleenseenmollenlijkjeaan.Ditiseengelegenheidomdeaanpassingaanhetlevenvanondergrondsgravendroofdiertebekijken:dealtijdschonevacht–debestemijnwerkersplunjedieeris;detotgraafschoppengeëvolueerdevoorpoten;despitsesnuitmettastharen;devlijmscherpetanden;despeldenknopgrote,bijnanutteloosgewordenoogjes.

Hetbelangrijkstevoedselvandemolvormenderegenwormen.Zeetenaardeenbrekendeerinaanwezigeorganischeafvaleentrapjeverderaf.Aandezeafvalisindeweide,methaardichtplanten-kleed,geengebrek.Doorhunenormeaantalzijn‘pieren’zeerefficiënteenonvervangbaregrondverbeteraars.Zehalendeuitgespoeldemineralenterugnaardeoppervlakte.Viahungangenwordtdebodemverlucht.Zokandelevensnoodzakelijkezuurstofdoordringentotbijdeplantenwortels.

Afentoemoetenregenwormenaandeoppervlaktekomenomaardeaftezettenenplantenafvalmeenaarbenedentenemen.Zewordeneropgewachtdoorverschillendelijstersoorten.Hethelejaarrondzijnditmerel,zanglijsterengrotelijster.Indetrektijd,die,alshetniettehardgaatvriezen,bijnadehelewinterkanduren,treffenweookkoperwiek,kramsvogeleneenenkelebeflijsteraan.Doorklimaatveranderingwordendezewintergastenevenwelsteedsmindergezien.

Dwergmuis (links), veldmuis (midden) en veldspitsmuis (rechts) (Veerle Lambrechts)


Anderesoortendieindeweidefoeragerenzijn:eksterenzwartekraaienindewinterplaatselijkookbontekraai.Wittekwikstaarttrippelttussenhetvee.Groenespechtbezoektnestenvangelemiervoordeeierenendepoppen.Aldezevogelsbroedenevenminalsspreeuwenroekopdeweide,maarinnaburigebossen,boomgaarden,tuinen,houtkantenofgebouwen.

Echteweidevogelszijnbodembroeders:tureluurengruttoinvochtigegraslanden;kievit,graspieper,gelekwikstaartenpaapje,nietzozeeraanbodemvochtigheidgebonden.Tengevolgevankunstmatigebemestingenhethiermeegepaardgaandeeerderemaaien,vooraleerdejongenvliegvlugzijngeworden,zijndemeestevandezesoortensterkuitgedund.Alleenkievitschijntzichbeteraantepassen.Hijneemtmetkleineremaarminderintensiefuitgebateterreintjesvrede.Wevindenhemzelfsbroedendopgrasveldjesbijkruispuntenvanautosnelwegen.Ookkiesthijmeerenmeermaïs-enbietenveldenalsbroedgebieduit.

Aandetopvandevoedselpiramidevindenweingraslandenuiteraardweerpredatoren(roofdieren).Alszoogdierenvooralwezelenzeldzamerhermelijn,diemeeropslagvanhoutgewassenwaardeert.Hunprooidierenzijninhoofdzaakmuizen,vooralveldmuis.Somswordteenvogelgevangen,hetmeestnogeennietvliegvlugjong.Heeluitzonderlijkisdeprooieenjongeofziekehaas,ookeendiervanopengras-ofakkerland.

Veleroofvogelsjagenbovendeweide.Torenvalk,metzijn‘biddend’vliegbeeldensteenuil,dievooralindelateavondschemering‘kioe-kioe’roept,zijnhetmeesttypisch.Beidezijnoverwegendmuizenvangers.Zezoudenelkaarindezelfdeecologischenichelelijkindewegzitten,mochtnietdeeersteoverdagendetweedenazonsondergangopjachtgaan.Veldmuizenpopulatieskunnenexplosieftoenemen.Ditmerkjenietalleenaandetallozewegeltjesdievanholletjenaarholletjedeweidedooraderen,maarookaandetoenamevandenetgenoemdedag-ennachtroofvogels.Samenmetwezelenhermelijnhelpendezedemuizenstandoppeilbrengen.Maarmisschienspelenzelfregulerendefactoreneennoggrotererol.Degeneratieverschijnseleninindividueelensociaalgedrag,zoalsseksueleaberraties,indesteeklatenvanjongenenzelfskannibalismekunnendemuizenstandinzeerkortetijddoendalennaareenongewoonlaagpeil.Hierdoorwordenookdepredatoreninaantalbeperktenkandeprooidierenpopulatieopnieuwgroeien.

3 Akkers

Akkersbehoren,netzoalsschorren,totdebiotopenmetdemeestextrememilieuomstandigheden.Kenmerkendvoorallesisdatdebodemminstenseenmaalperjaarwordtomgespitof-geploegd.Ditbrengtmeedatdevegetatiejaarlijksopnieuwvannulmoetvertrekken;desuccessiewordtinhetpionierstadiumtegengehouden(voorhetbegripsuccessie:ziehethoofdstuk‘Landschapsecologie’).

Het weidse kouterlandschap in de Zwalmstreek. In dit uitgestrekte akkerlandschap groeit op de voorgrond tarwe (Paul Stryckers)


Denettoproductieligtbijvegetatiesdieaanhetbeginvandesuccessiestaanerghoog.Hetisdanooknietverwonderlijkdatvelegekweektegewassenafstammenvanwildesoortenuitzulkepioniergemeenschappen.Demeesteakkergewassenwordeninhetvoorjaargeplantofgezaaideninhetnajaargeoogst(zomerannuellen).Sommigewordenreedsinhetnajaargezaaidenoverwinterenalsjongplantje(winterannuellen,bv.wintergranen).Typischegekweektesoortenvanakkerszijnvooreerstdegraansoortentarweenrogge(enindeVlaamseZandstreekendeKempendikwijlsookhunbastaard:triticale),haver,gerstenmaïs.Dielaatstewordtvooralalssnijmaïsgeoogstomalsveevoertedienen.Andereakkergewassenzijnaardappelen,suikerbieten,voederbieten,rapen,koolzaad,vlas,enz.

Links: triticale, de kruising van tarwe (Triticum) en rogge (Secale); rechts: rogge (Paul Stryckers)

Opakkersgroeienookheelwatwildeplanten.Uiteraardzijnzedoordeboernietgewenst,daarzedegroeivandecultuurgewassenkunnenbelemmeren.Zewordendaarommeestal'akkeronkruiden'genoemd.Zemoetenaandezeerextrememilieuomstandigheden–hogemilieudynamiekt.g.v.jaarlijksoogstenenomspittenofploegen–aangepastzijn,omdatzenietzoalsdegekweektegewassenelkjaaropnieuwbewustuitgeplantofgezaaidworden.

Naargelangvandegrondbewerkingonderscheidtmenhakvruchtenonkruidenengraanonkruiden.Deeerstegroeientussenknolgewassen:melganzenvoet,vogelmuur,wittekroddeenzwartenachtschade.Totdetweedebehorenakkerviooltje,hennepnetel,klaproos,korenbloemengrotewindhalm.Ookbolderikhoordeinhetrijtjethuismaardezeprachtigewildeanjerwerdbestredenomwillevanhaarerggiftigezadendiemethetgraanmeegemalenwerden.

Wildeakkerplantenzijnmeestaleenjarigen.Oorspronkelijkkwamenzevooropvannaturesterkgestoordeplaatsen,zoalsrivieroeversenderandenvandrinkpoelen.Toendemensoplandbouwoverschakelde,kondendeakkerkruidenzichmassaaluitbreidenindenieuweakkers.Metvreemdelandbouwgewassen(vnl.granen)kwamenooknieuweakkerkruideninonzestrekentoe:klaproosenkorenbloemuitKlein-Azië;gewoonherderstasjeuitZuid-Europa;knopkruiduitZuid-Amerika.Typischeeigenschappenvaneenjarigeakkerkruidenzijn:• snellegroei,methetgevolgdatdezadenrijpzijn

vóórdeoogstvandecultuurgewassen(korenbloem,melganzenvoet,klaproos);

• overvloedigeproductievankleinezadendiegrondbewerkingoverleven(klaprozen:50000zadenperplant;gewoonherderstasje:40000zaden;kleinkruiskruid:25000zaden;Knopkruid:30000zaden);

• vormingvanzadendiejarenlangkiemkrachtigblijven(herik).Sommigesoortenvormenzelfsmeerderegeneratiesperjaar.Zekunnenhethelejaardoorbloeiendwordenaangetroffenengeldenmeestalalserglastigeonkruiden:kleinkruiskruid,paarsedovenetel,straatgrasenvogelmuur.Enkelewildeakkerplantenzijndoorlevend,maarbezittendiepliggendewortelstokkenofwortelsdienaploegenweerkunnenuitlopen.Zemakendangebruikvaneenongewildeongeslachtelijkevermeerdering:akkerdistel,akkerwinde,gladdewitbol,heermoesenkweek.

Akkerkruidengroeieninhetzelfdemilieualscultuurgewassen,maarhebbenmetdezelaatsteverdergeenenkelerelatie.Ditiswelhetgevalvooreenaantalparasietenopcultuurgewassen,vooralparasitaireschimmels.Voorbeelden

Korenbloem met grote steriele lokbloemen rondom de kleine, echte bloempjes (Paul Stryckers)


zijn:moederkorenenstengelbrandoprogge,stuifbrandindekorrelsvanhaver,tarweroestinstengelenbladerenvantarwe,aardappelziekteopaardappelbladerenenaardappelschurftindeknollen.

Metcultuurgewassenvoedtzichookeenaantaldieren,hoofdzakelijkinsecten(larven)enaaltjes.Zehebbenhetmeestalopdeondergrondseplantendelengemunt.Derupsenvanhetkoolwitjevoedenzichmetkoolsoortenenverwanten.Deveenmoliseenkrekelwaarvanookhetvolwassenstadium(imago)opmerkwaardigewijzeaaneenondergrondseleefwijzeisaangepast.(Gedeeltelijk)ondergrondsleeftookeenaantalzoogdieren.Deknaagdierendiebehorentotdewoelmuizen(aardmuis,ondergrondsewoelmuisenveldmuis)kunnenzeertalrijkvoorkomen.Dehamster(volksnaam:‘korenwolf’)isdaarentegenzeldzaam.Bijonskomthijuitsluitendindeleemstreekvoor.DitvrijgroteknaagdieriseensteppendierenkomtoorspronkelijkuitZuidoost-Azië.Hetheeftdeuitbreidingvande

landbouwgebiedenopdevoetgevolgdenneemtdusookgenoegenmetonze‘cultuursteppe’.Dehamstergraaftvrijgroteholenuitenhoudteenwinterslaap.OmdetweeresterendehamsterpopulatiesvooruitsterventebehoedenwerddoorhetAgentschapvoorNatuurenBoseensoortbeschermingsprogrammaopgezet.DitomvathetnietoogstenvanbepaaldegraanveldenenhetuitzettenvandierenafkomstiguiteenNederlandskweekprogramma.Hetkleinsteinheemsezoogdierisdedwergmuis.Zeleefttussenhoogopgaandegrassen,dusookgraaginkorenveldenenbouwteenminuscuulbolvormignestjevangrasenmos,dataandegraanhalmenwordtopgehangen.Konijnenhaaslevenvanbovengrondseplantendelen.‘sNachtswordenakkersdienietaltevervanwaterpartijengelegenzijnbezochtdoorgrotegroepenwildeeendenganzen.

Aldezedierenhebbenophunbeurthunnatuurlijkevijanden.Insectenwordenbelaagddoorspitsmuizen,insectenetendevogelsenalleseters:hoenderachtigenzoalspatrijs,kwartelenfazantensoortenzoalsspreeuw,eksterenroek.Kleineknaagdierenvormendeprooivanwezel,hermelijn,bunzingentorenvalk.Haasenkonijnwordenbejaagddoordevos.Demeestevandezepredatorenlevenzelfnietuitsluitendindeakkersmaarookinnabijgelegenbossenenhoutkanten(nestgelegenheid!).Doorhetmassaalopruimenvanlaatstgenoemdelandschapselementenishetlabielenatuurlijkeevenwichtvanhetcultuurlandschapgrondigverstoord(ziehieronder).Intensiefmenselijkingrijpenlijktdanookonafwendbaargeworden.

Akkersbehoren–uitoogpuntvandenatuur!–totdemeestbedreigdelandschapstypen.Vooralindetweedehelftvandevorigeeeuwisdemenseringeslaagdalleongewenstebiotischeinvloedenuitteschakelendoorhetgebruikvanallerleibiociden(pesticiden):insecticidentegeninsecten;fungicidentegenschimmels;totaleenselectieveherbiciden

tegenakkerkruiden(selectieveherbicidendodentweezaadlobbigeplantenenspareneenzaadlobbige,zoalsgranen).Hierdoorwordenookdehogeretrappenindenatuurlijkevoedselketenaangetast.Wildeakkerkruidenzijn

Hamster in een graanveld (Marc De Vos ANB).

Haas kruist tractor in het boerenland (Paul Stryckers)

Veel van onze akkerlandschappen worden beheerst door de teelt van snijmaïs. Wordt dit gewas binnenkort verdrongen door het energiegewas koolzaad?(links: Raoul Van Gastel; rechts: Paul Stryckers)


bovendienzeldzaamgewordendoorhetbeterzuiverenvanhetzaaigoedendoordetoepassingvangrootschalige,mechanischelandbouwtechniekenwaardoornivelleringoptreedt.Akkerszienernuvrijweloveraluitalsuniformemonoculturen.

4 Kleine landschapselementen

4.1 Kleine landschapselementen in allerlei vormen

Vroegerlagendenatuurwaardenoverhetganselandschap–debinnenstedenuitgezonderd–verspreid.Hierendaarwarenernoguitgestrektebossen,heidenofmoerassen.Maarookhetmeergecultiveerdelandschapdaartussenwasnogrijkaannatuur.Dezelaatstewerdgevormddoordekleine landschapselementen,ooknatuurelementeninhetcultuurlandschapgenoemdof,wattechnischer,de‘ecologischeinfrastructuurvanhetlandschap’(zie4.2).Eenandereomschrijvingis‘groeneenblauwelijnenenpunteninhetlandschap’,omdatzeopdiemanierafgebeeldstaanopdetopografischekaarten.Intensiveringenschaalvergrotingvandelandbouwhebbenopveleplaatsendezekleinelandschapselementendoenverdwijnen.Slechtshierendaarzijnernogrelictlandschappenoverwaardevroegeretoestandnogwaartenemenis.Ookineenaantalreservatenwerdenstukkenvanditoudelandschapbewaard.Voorberoepslandbouwersbestaateensubsidieregelingvooraanleg,herstelenonderhoudvankleinelandschapselementen.Maarheelwatlandbouwerskijkenoptegenhetextrapapierwerkdatzo’nsubsidieregelingmeebrengt.Bovendienvrezenzedathetaanleggenofbehoudenvankleinelandschapselementeneenblijvendehypotheekzalleggenophunbedrijfsvoering.

Kleinelandschapselementenkunnenvelerleivormenaannemen.‘Puntvormig’zijn:veedrinkpoelen,solitairebomenenkleinebosjes.‘Lijnvormig’zijn:sloten(grachten)enhunoevers,wegbermen,dijken,hollewegen,hagenenheggen,bomenrijen,graftenenrenen.

Veedrinkpoelen werdenvroegergegravenomhetveeindeweilandentedrenken.Opdemeesteplaatsenwerdenzevervangendooreenmechanischepompdiedoorhetveezelfbediendwordt.Hierdoorkondedrinkpoelwordenvolgestort–vaak

Dit landschap in de Gaume (Belgisch Lotharingen) is nog rijk aan kleine landschapselementen. Het is de biotoop van de grauwe klauwier, een vogelsoort die in Vlaanderen met uitsterven bedreigd is (Paul Stryckers; An)


eerstmetafvalendan‘zanderover’–eneenbeetjecultuurlandwordenbijgewon-nen.Eenbelangrijkerargumentvormdedemogelijkebesmettingdiehetveekonoplopendoorvanhetwatervandeopenennietaltijddiepepoeltedrinken.Eenongewildevormvan‘veedrinkpoelen’ontstondindeTweedeWereldoorlog,doorbommendie–dikwijlsnaastspoorlijnenofstations–hundoelmisteneninweilandenofbossenterechtkwamen.DergelijkebomtrechterszijnnunogaantetreffennaastdespoorlijnAntwerpen–BrusselennabijhetstationvanHasselt.Veedrinkpoelenzijnergbelangrijkvooramfibieën,aangezienermeestalgeenvisopuitgezetis.Ooklibellenenanderewaterbewonendeinsectenmakenergebruikvan.Naverloopvantijdontwikkeltzicheenechtezonatie(voorditbegrip,ziehethoofdstuk‘Landschapsecologie’)vanvegetaties:vandrijvendewaterplanten,

oeverplantenenmoerasplanten.Hierendaarwordeneromnatuurbehoudsredenenopnieuwdrinkpoelenuitgegraven.

Sloten of grachten zijnkleinegegravenwaterlopen.Hetwoord‘gracht’istrouwensverwantmet‘graven’.Zedienenprimairvoordewaterafvoer.Omdieredenmoetenzeregelmatiggeschoondworden.Het‘vet’wordtdanopdeoeversgedeponeerd.Dezeaanrijkingzorgtsomsvooreenweelderigeplantengroei.Erzijnheelwatverschillendesloten,vansmallegreppelsvoorafwateringtotdebredere‘kavelsloten’diemedealsveekeringdienstdoen.Infeitezijndeoude,smallevaartenookalsbrede‘sloten’tebeschouwen.Vroegerhaddenvelesloteneenweelderigeplantengroeiinhetwater.Nuisdooroverbemestingvanhetomliggendeweilandvaakenkeleenkroosvegetatieovergebleven.Doordevolledigebeschaduwingisdeonderwatervegetatiedaardoorverdwenen.

Wegbermen hebbeneenondersteunendefunctiebinnendewegeninfrastructuur.Zedienenalsstrookomverkeerstekensenwegmarkeringpaaltjesteplaatsen,ofalsuitwijkplaatsvoordefectevoertuigen.Vroegerwerdenwegbermenbeheerdalsgazonsinparken.Zewerdenfrequentgemaaidengeregeldbijgemest.Nuisoveraleenommekeermerkbaarnaarsoortenrijkerevegetatiesmetminderdominantievandegrassen;de‘bloeiendebermen’.Hierdoorkunneneropbermentegenwoordigplantensoortenterechtdieheteldersmoetenopgeven.Zelfsvoormaligeakkerplantenzoalsklaprozenwordennuinbermenaangetroffen.Welkomenernogsteedsheelwatverontreinigingsstoffenindebermenterechtvanwegehetautoverkeer.Loodnietmeer,maarnogheelwatroeteneenhelereeksanderestoffen.Eenbijzonderevormvanbermenzijndespoorwegbermenen-emplacementen.Dezezijninderegelergdroog.Bovendienwordenmethettreinverkeerallerleizadenoverhetinternationalespoorwegnetverspreid.HetvoormaligegrensstationvanWeeldeStatie(prov.Antwerpen)werdomdieredenzelfstotnatuurreservaatverklaard.

Dijken zijnalsvegetatievormverwantmetdewegbermen,maarzevertonendoorgaanseenhelling.Vooralbijoost-westlopendedijkenishetverschiltussendenoord-endezuidgerichtedijkhellinggoedmerkbaar.Opdezuidhellingwordensoortenaangetroffendievanmeerwarmtehouden,zoalsbrem.Hetmateriaalwaaruitdedijkisopgeworpen,wijktsomssterkafvandatindeomgeving,watzichineenafwijkendeplantengroeivertaalt.Natuurverrijkingofnatuurvervalsing?Dijkenliggendikwijlslangswaterlopen,watdekansvergrootdatplantenzadenvanelderswordenaangevoerd.VooraldedijkenlangsdeGrensmaasscorenhoogwatdatbetreft.Hetzelfdegeldtvoorspoorwegdijken.Hierzijnhetzoalsgezegddetreinendievoordeverspreidingvanbepaaldeplantensoortenzorgen.(Meeroverdijkeninhethoofdstuk‘Zoetwater’.)

Voor het natuurbehoud gegraven veedrinkpoel in het natuurreservaat De Pont (Schilde) (Paul Stryckers)

De tiendoornige stekelbaars overleeft in zwak vervuilde sloten.


Holle wegen zijnalshetwaredijkendieomgekeerdinhetlandschapliggen.Zezijnsteedsdoormenselijkeactiviteitontstaan.VooralinhetzuidenvandeprovinciesVlaams-BrabantenLimburgkomenopveleplaatsenhollewegenvoor.Zezijntypischvoordeleemstreek.Waareenwegovereenhellingliep,geraaktedefijneleemlaagdoordewerkingvanregenenwindsteedsverderuitgeschuurd,zodatdeweguiteindelijkineendieptekwamteliggen.Hollewegenzijnvannatuurlijke(droog)dalen–zoalswenogkunnenaantreffeninhetZoniënwoud–teonderscheiden,doordatzeniethetdiepstepuntvandenabijeomgevingvormen(ziefig.volgendeblz.).Ditislogisch,aangezienhettracévandewegaanvankelijknietdoorheenhetdiepsteendusvochtigstepuntvaneenvalleiliep,maarhogerop,langsheendeflanken.Vooralindeuitgestrekteeentonigelandbouwgebiedenvandeleemstreek(Haspengouw)zijnhollewegenuiterstbelangrijkalsuitwijkplaats(refugium)voorwildeplantenendierendieindeakkersenweidennietmeerkunnenvoorkomen.Bovendienkunnenhollewegenopenofbeschaduwd–metbegroeiingvanbomenenstruiken–zijn.Inhetlaatstegevalvindenweertypischebosplanteninterug.Daarnaastiser,zoalsbijdedijken,eengrootverschil,bijoost-westlopendehollewegen,tussendenoordgerichteendezuidgerichtehelling(microklimaat).

Hagen en heggen Hagenenheggenzijnlintvormigehoutachtigebeplantingenenbegroeiingen.Hetverschiltussenbeidetermenligtnieteenduidigvast.InNederlandroepteenhaageerderhetbeeldvaneenstrakke,meestalgeschorenbeplantingop.Netzoalseen‘erehaag’vansoldateneenstrakbeeldoproept.Eenhegisdaneenwatbrederuitgroeiendestruikbegroeiing,dieperiodiekgekapt(‘afgezet’)wordt.InVlaanderenwordtookhettweedetypewelalshaagaangeduid.Erwordtdaneenonderscheidgemaakttussengeschorenhagenengekaptehagen(‘kaphagen’)ofhoutkanten.Eenhoutwaliseenhegdiezichopeenaardenwalbevindt.Deprimairefunctievanhagenenhoutkantenwasdeveekering.Vandaardatzeonderaansteedsgoedgeslotenzijn.Ditondoordringbarekaraktergeeftzeeengroteecologischewaarde,alsverbindingsgebiedmaarookalsleefgebiedopzich(bosmicroklimaat).Deuitvindingvanprikkeldraadmaaktedearbeidsintensievehagenenhoutkantensneloverbodig.Echtehagenlandschappenzijnzeldzaamgeworden.

Holle weg in het zuiden van Limburg (Petra Haesen)

afspoeling

water- en winderosie

Boven: ontstaan van een holle weg. Onder: verschil tussen een holle weg (links) en een droogdal (rechts)


Een heg met hoge biodiversiteit heeft een ‘bolle’ opbouw. Onder de struiken groeien bramen die door zoomkruiden worden geflankeerd. Door vraat kan een ‘holle’ opbouw ontstaan waardoor een groot deel van de biodiversiteit teloor gaat.

Hoewel deze geschoren haag (links) nog steeds te verkiezen valt boven prikkeldraad, vertoont ze veel minder biodiversiteit dan een volledig uitgegroeide heg (rechts, met bloeiende sleedoorns) (Paul Stryckers)

Een oude beheertechniek die je nog wel in Groot-Brittannië (de foto’s komen uit Wales) aantreft, is het ‘neerleggen’ van heggen. De half doorgekapte stammetjes van vnl. meidoorn lopen opnieuw uit. Na een paar jaar ontstaat een ondoordringbare barrière (Paul Stryckers)

Bomenrijen zijneveneenslijnvormigehoutigebeplantingen.Hetverschilmethagenisevenweldatzeonderaanopenzijn.Zewerdennietaangeplantalsveekering,maarvoorhoutproductie.Eenbijzonderevormzijndeknotwilgenrijen.Oudereknotwilgenvertonentypischemicrostructuren.Hierdoorgaanerallerleiplantenopgroeienenwordenzebewoonddooro.a.steenuil.Somswordenookkleine(geriefhout)bosjestotdekleinelandschapselementengerekend.Degrensmetde‘echte’bossenisevenwelmoeilijktetrekken.

verblijfplaats

corridor

refugium (uitwijkplaats)

stapsteen

verbreidingskern

Verschillende functies van een heg voor planten en dieren (naar Logemann

en Schoorl 1988).


Knotwilgenrij nabij Kwaremont (Vlaamse

Ardennen) (Paul Stryckers)

Graften zijnbegroeidetaludsophellingen.Zevolgendehoogtelijnenendienenomerosievandeakkersenveldentegentegaan.Graftenkunnenbegroeidzijnmetkruidachtigeplantenen/ofmethoutgewassenenzomeerhetkaraktervaneenbermofeenhaagaannemen.InVoerenzijnnogenkeletypischegraftenlandschappenaantetreffen.

Renen en overhoekjesHetwoordreenisnognauwelijksbekendmaarstaatnogsteedsinVanDale.Renenzijnwatverruigdestrokentussenpercelen.Vaakziejezetussentweeprikkeldradeninliggen.Dezestiendeeeuwsebenamingvoorboerenwormkruidwas‘reinvaer’,een‘varenachtige’plant–innietbloeiendetoestandalthans–dieoprenengroeit.Insommigestrekenzijndenatuurwaardengrotendeelstotdezekleinelandschapselementenbeperkt.Aanderandvanpercelenwordensoms‘overhoekjes’aangetroffen.Zewordennietbewerkt,zodatruigtkruidenenbrameneroverheersen.Vroegerwerdenerdoordeboerafgedanktematerialenachtergelaten,zoalsingerotteweipalen.Dergelijkezakenleverdenextraschuilplaatsenvoordierenop.Nuvindenweopdergelijkeplaatsenooknogallerleirommel,die–integenstellingmetvroeger–nietbiologischafbreekbaaris,zoalsautobandenenplasticzakkenvankunstmest…

Graften op helling (Paul Stryckers). Schema: grond die afspoelt door erosie hoopt zich op tussen de struiken die volgens de hoogtelijn zijn aangeplant. De oorspronkelijke helling neemt een terrasvorm aan.

Reen (Paul Stryckers)


Bovenstaande opsomming beperkt zich tot de natuurelementen in het cultuurlandschap. Kleine landschapselementen worden echter ook gevormd door cultuurelementen, zoals veldkruisen en veldkapelletjes, al dan niet met een linde erbij. Ze vallen echter buiten het bestek van deze cursus.

4.2 Kleine landschapselementen als ecologische infrastructuur van het landschap

Hetnatuurbehoudisallangtothetbesefgekomendathetnietvolstaatomalleendewaardevolstenatuurgebiedentebeschermen.Ookdenatuurkwaliteitvanhetgrotere(cultuur)landschapwaarindezenatuurgebiedengelegenzijn,isessentieel.Lijn-enpuntvormigekleinelandschapselementenleverenalscorridorsresp.stapstenendenodigeverbindingentussendegeïsoleerdenatuurgebieden.Ditgeheelvannatuurgebiedenmethunverbindingenheet‘ecologischeinfrastructuur’.Inverbandhiermeestaathetdoorlandschapsecologengebruiktebegripconnectiviteit:dematevanverbondenheidvanhabitatsvanhetzelfdetypeenditvoorwelbepaaldeorganismen.WegensdesterkeversnipperingvandeopenruimteinVlaanderen,isdezebenaderingswijzeessentieelvoorhetoverlevenvandenatuurinonzestreken.

Hetbelangvankleinelandschapselementengaatevenwelverderdanhunrolalscorridorsofstapstenen.Ookzorgenzevoorhetinstandhoudenvanhetnatuurlijkevenwicht.Zokunneninsectenplagenoplandbouwgewassenvoorkomenwordenalshunpredatorenzichinkleinelandschapselementenkunnenvestigen.Heggenkunnenalswindbrekershetmicroklimaatopakkersenweilandengunstigbeïnvloeden.Hierdoorkunnenzedeminderopbrengstdievlaknaastdehegoptreedt,compenseren.

7

7

21

24

relict

neergelegd

mechanisch gesnoeid

geschoren

bomenrij zonder ondergroei

doorgeschoten

uitgegroeid

uitgegroeid – ‘bolle’ heg

Vormen van hagen en heggen, gerangschikt naar afnemende intensiteit van beheer. Vanaf de bomenrij zonder ondergroei komen vogels voor. In de driehoek staat het aantal voorkomende vogelsoorten vermeld (naar Pollard e.a. 1974)


5 Bedreiging, beheer en bescherming van natuur in het cultuurlandschap

5.1 Bedreiging en beheer

Hierbovenwerdreedsmeermalengewezenopdegroteveranderingendiezichinhetcultuurlandschaphebbenvoltrokkent.g.v.degewijzigdelandbouwmethoden.Zehoudeneenmeervoudigebedreiginginvandenatuurwaardeninditcultuurlandschap.

Delandbouwisgeëvolueerdtoteensysteemwaarbijecologischeenmilieuvoorwaardenalsgrondwaterstand,bemestingsgraadenconcurrentievanwildeplantenofvanandereorganismennaarwenskunnenwordengemanipuleerddoorinzetvanmechanischeofchemischehulpmiddelen.Deenergie-inputiszeersterkgestegenenverschovenvanzonlicht,menselijkearbeid,dierlijketrekkrachtenbrandhoutofturfnaarhetgebruikvanfossielebrandstoffen.Ditnietalleenvoordeaandrijvingvanmachinesendeverwarmingvangebouwen,maarookbv.voordeproductievankunstmest.Ecologischbekekenishetoudegeslotenkringloopsysteemgeëvolueerdnaareenopensysteem.FosfaatertsuitMarokkowordthiertotfosfatenverwerkt.Voederfosfatenkomenindemengmestterechtenhopenzichsamenmetdefosfatenuitdekunstmestopinhetmilieu(bodem,grond-enoppervlaktewater).

Deactuelemilieuproblemendiedoorde'geïndustrialiseerde'landbouwwordenveroorzaakt,zijn:• vermesting(doordierlijkemengmestenkunstmest);• verzuringdoorgebruikvanmeng-ofdrijfmest(emissievanammoniak→reactiemetSO2indeluchttot

ammoniumsulfaat→omzettingdoormicro-organismenindebodemtotnitraat→omvormingtotsalpeterzuur)endoorkunstmestproductie(vormingvanstikstofoxiden);

• verstoring(stankhinderenaantastingvanhetlandschapsbeelddoorstallingen,silo's,schuren,e.d.);• verspreidingvangiftigestoffen(zwaremetalenenbiociden);• verdroging(drainering),verdwijningenversnipperingvannatuurgebieden(opruimenecologischeinfrastructuur);• bodemerosie,vooralinheuvelendakkerland(b.v.Haspengouw);• banaliseringenesthetischeontwaardingvanhetlandschap,metalsgevolgteloorgangvanrecreatieveen

toeristischefunctiesvanhet'platteland'enverhogingvandedrukopnatuurgebieden.

Ookanderedandehierbovengenoemdeverschijnselenhebbeneennegatieveweerslagtotverbuitendelandbouwgebieden.

Hetbeheervannatuurwaardeninhetcultuurlandschapisonlosmakelijkverbondenmethetbeheervanhetcultuurlandschapzelf.Werdenzevroegerdooreconomischgedragenbeheergecreëerd,danzijnzenudoordegewijzigdeeconomischeomstandighedenverdwenen.Netzoalsiedereen,moetookdelandbouwerinstaanvoorhetbereikenenbehoudenvandebasismilieukwaliteit.Ditbetekentdatdezwareoverbemesting,dieinstrijdismetdenormentenbatevanmilieuenvolksgezondheidopgelegddoordeEuropeseNitraatrichtlijn,eenhaltmoetwordentoegeroepen.Ditmoetopgrondvanhetbeginsel‘devervuilerbetaalt’gebeurenzonderbijkomendesubsidiesvoordebetrokkenlandbouwers.Hetbehoudofhetcreërenvan‘ecologischekwaliteit’diebovendebasismilieukwaliteituitstijgt,wordtdaarentegenwelgekoppeldaaneenvergoedingvoordeinkomensdervingdiehieronvermijdelijkmeegepaardgaat.Deboerwordthiermeeopnieuweenstukdelandschapsbeheerderdiehijgedurendeeeuwenisgeweest.Zokunnenpremieswordengegevenvoorhetplaatsenvannestbeschermersvoorweidevogels,voorhetopnieuwaanplantenenonderhoudenvanhagenofknotwilgenenvoorhetbraakleggenvanperceelsranden.Belangrijkisdatdergelijkesubsidiesvooreengrootdeelterugverdiendwordenviadetoeristisch-recreatievemeerwaardediedergelijkelandschappenopleveren.Hierdoorontstaateenechteplattelandsontwikkelingmetbehoudvantewerkstellingterplaatse.

Dediversiteitaankleinelandschapselementenwordtweerspiegeldinhunbeheer.Drinkpoelenzijnalsstilstaandzoetwateraanverlandingonderhevig.Naverloopvantijdmoetenzewordenuitgebaggerd.Ditgebeurtbestnietinéén,maarintweekeerzodatdeaanwezigefloraenfaunaniettotaalverdwijnen.Wegbermenwordenopregelmatigetijdstippengemaaid,metafvoervanhetmaaisel.Meerenmeergebeurtditmetklepelmaaiersdievoorzienzijn Klepelmaaier voorzien van een zuigwagen (Vandaele Konstrukties)


vaneenafzuiginstallatie.Dezetoestellenrakennietbeschadigddoorhetvelezwerfvuildatgewildofongewildonzebermen‘opvrolijkt’.Zegevengoederesultatenopbotanischvlak,maardecimerendeaanwezigebermfauna…Hagenwordenjaarlijksgeschorenofomdezoveeljarentegendegrondafgezet.Dezelaatstebeheermaatregelmaaktdatdestruikennogdichteruitstoelen.Knotbomenmoetenperiodiekgeknotworden,zonietscheurenzenaeentijdgewoonopen(inhetgevalvanknotwilgen).

5.2 Bescherming

AanvankelijkwashetEuropeselandbouwbeleideropgerichtomvoldoendevoedselteproducerentegenredelijkeprijzenvoordeconsumententegeneenredelijkinkomenvoordelandbouwers.Ditleiddetotenormeoverschotten.Hethuidigebeleidisdaarvanafgestaptenhanteertalssleutelbegrip‘ontkoppeling’:deinkomenstoeslagendiedelandbouwersontvangen,wordenlosgekoppeldvandeproductie.Ditwilzeggendathetgrootstegedeeltevandesteunonafhankelijkvandeproductiewordtuitbetaald.Ditmoetleidentotmeermarktgeoriënteerdeenminderhandelsverstorendesteunenlegtdenadrukopdekwaliteitinplaatsvandekwantiteit.Hetmerendeelvandepremiesdiedelandbouwersnualsrechtstreeksesteunontvangen,wordtvervangendoorééntoeslag,dezogenaamdebedrijfstoeslag.Naast‘ontkoppeling’wordtookde‘uniekebedrijfstoeslag’eennieuwsleutelbegripinhetlandbouwbeleid.Hetinvoerenvandeuniekebedrijfstoeslagmoetdelandbouwproducentdevrijheidgevenomteproducerenwatdemarktvraagt.Deuitbetalingvandebedrijfstoeslagwordtwelgekoppeldaanhetnalevenvaneenaantalrandvoorwaarden,ookcrosscompliancegenoemd.Zehebbenbetrekkingophetrespecterenvaneisenopvlakvanmilieu,voedselveiligheid,gezondheidvanplantendier,dierenwelzijn,alsookdeeisomdelandbouwgrondingoedelandbouw-enmilieuomstandighedentehouden.Dezeeisenvolgenuit19Europeserichtlijnen.

Ooklandbouwontsnaptnietaandevereistenvanduurzameontwikkeling.BinnendeVlaamseOverheidisdeAfdelingDuurzameLandbouwontwikkelinggerichtophetverduurzamenvandelandbouw.Dithoudto.m.deuitvoeringinvanhetVlaamsProgrammavoorPlattelandsontwikkeling2007-2013.DitprogrammaiseengevolgvanhetEuropeseplattelandsontwikkelingsbeleid,de‘tweedepijler’vanhetgemeenschappelijkelandbouwbeleid.(Deeerstepijlerishetmarkt-eninkomensbeleid.)Hetprogrammawilhetconcurrentievermogenvanland-enbosbouwverbeteren,maarbesteedtdaarnaastaandachtaandeverbeteringvanhetmilieuenhetplatteland,aandeleefkwaliteitophetplattelandendediversificatienaarniet-agrarischeactiviteiten.DeVlaamseOverheidbiedteenaantalagromilieumaatregelenaanmetalsdoeldelandbouwproductieteverzoenenmetbepaaldemilieu-ennatuurdoelstellingen.Sommigevandezemaatregelenspeleninopdeverminderingvanhetgebruikvanmeststoffenengewasbeschermingsmiddelen,anderezorgenvoordebeschermingvandefloraendefaunaopperceleninlandbouwgebruik(ziehieronder).Ookverbintenissenomdeerosieopperceelsniveauaantepakkenkomenaanbod.Deverbintenissenwordenaangegaanvooreenperiodevan5jaar.Ondanksaldezemaatregelenblijftdedrukvandelandbouwopdebiodiversiteitonaanvaardbaarhoog(bron:Natuurindicatoren2008):• hethuidigestikstofoverschotendeammoniakemissiedoordelandbouwinVlaanderen(57kgstikstofperhectare

cultuurgrond)behorentotdehoogstevanEuropa;• BelgiëherbergthetmeestnatuurarmelandbouwgebiedindeEuropeseUnie;• Debeheerovereenkomstendiezichrichtenopontwikkeling,behoudenherstelvanagrarischesoortenen

levensgemeenschappenindaartoeafgebakendegebieden,kennenslechtseenbeperktsucces;• DebiologischelandbouwinVlaanderenstagneertenstaatdaarmeeinschrilcontrasttotdesterketoenamevan

hetbiologischbewerkteareaaleldersindeEuropeseUnie(0,62%tegenover4%).

Eenhelereeksmaatregelenisgerichtophetbehoudofherstelvannatuurwaardeninhetcultuurlandschap.Veelalgaathetomambitieuzeplannendieophetterreinnogmoetenwordengerealiseerd.

InhetVlaamsegewestissinds1984hetbermbesluitvankracht.Hetlegteennatuurgerichtbeheeropvooreenaantalbermendiedooropenbarebesturenwordenbeheerd.Naeenlangeinloopperiodewordenderesultatenopveleplaatsennuduidelijkzichtbaar.Hetprobleemvandeverwerkingvanhet(verontreinigde)maaiselisnognietvolledigopgelost.

InuitvoeringvanhetNatuurdecreetwerdin1998eenbesluitgetroffentotbeschermingvanvegetatiesenvankleinelandschapselementen.Hetwijzigenvaneenaantalvegetatiesenkleinelandschapselementen(nl.hollewegen,graftenenbronnen)isinprincipeverboden,maareriseenaantaluitzonderingsbepalingen.Inde‘groene’en‘geelgroene’bestemmingszonesopdegewestplannenenookindeSpecialebeschermingszones–Habitatrichtlijn(Habitatrichtlijngebieden),deSpecialebeschermingszones–Vogelrichtlijn(Vogelrichtlijngebieden)endeRamsargebiedenisvoordewijzigingvanvegetatieenvankleinelandschapselementeneennatuurvergunningnodig.Hetzelfdegeldtvoordewijzigingvankleinelandschapselementenindeagrarischegebieden.Denatuurvergunningwordtafgeleverddoorhetcollegevanburgemeesterenschepenen.


Deregionalelandschappen,dieinuitvoeringvanhetNatuurdecreetwordenopgericht,hebbenmedealstaakhetbeheer,hetherstel,deaanlegendeontwikkelingvankleinelandschapselementenenhetlandschapsherstel.Sommige,zoalshetRegionaalLandschapWest-VlaamseHeuvels,hebbenhieralinteressanteresultatengeboektdoorlandbouwerstemotiverenomopnieuwkleinelandschapselementenaanteplanten.

Vanaf1999kwamendelangverwachteuitvoeringsbesluitentotstandbetreffendedebevorderingvanmilieuvriendelijkelandbouwproductiemethodenenhetafsluitenvanbeheerovereenkomstenmetlandbouwers.DezeagromilieumaatregelenwordenmomenteelvoorgeschrevendooreenEuropeseverordeningvan1999.Deeerstgenoemdewordennuduurzamelandbouwproductiemethodengenoemd.Eénpakketsteunmaatregelenslaatophetbevorderenvanlandbouwactiviteitendieeenpositievebijdrageleverenaandemilieubescherming,denalevingvandehygiënischenormen,dedierengezondheid,hetdierenwelzijn,dekwaliteitsverbetering,hetlandschapsbehoudendelandschapsverbetering.Concreetgaatheto.a.ommechanischeonkruidbestrijding,hetbehoudvanmetuitstervenbedreigdelokaleveerassenenvariëteitenvanhoogstamfruitalsookdebioteelt.Debeheerovereenkomstenslaanopsoortenbescherming(weidevogelbeheer,beschermingvanakkervogelsenvandehamster),perceelsrandenbeheer,hetherstel,deontwikkelingenhetonderhoudvankleinelandschapselementen,botanischbeheer,erosiebestrijdingendeverbeteringvanwaterkwaliteit.Voorelkvandezebeheerdoelstellingenwerdenbeheerpakkettenuitgewerkt.Metperceelsrandenbeheerwordthettotstandbrengenbedoeldvaneenverruigdebeschermingsstrook(breedte5–10m)langshoutigelandschapselementen,wegbermen,waterlopenofhollewegen.Zedienenalsleefgebiedvooreenaantalorganismenzoalsdagvlindersenalsbuffertegenhetinspoelenvannutriënten.Hetherstel,deontwikkelingenhetonderhoudvankleinelandschapselementenbetreffendehoutigelandschapselementenendepoelen.Botanischbeheerisgerichtopdeinstandhoudingenontwikkelingvanbotanischwaardevollegraslandenenkruidengemeenschappeninakkers.

Maarhetgroteknelpuntblijftdeoverbemestingvandelandbouwgebieden,diezichooktotverdaarbuitendoetgevoelen.HetoorspronkelijkeMestdecreetvan1991werdgewijzigddoorheteerstezgn.MestActie-Plan(MAP-1).Ditwasinhoofdzaakeenmestspreidingsplan.Bedoelingwasommestvanuitgebiedenmeteenoverschottevervoerennaargebiedenmeteen‘tekort’.Hetbetrofeenuiterstingewikkelderegelingdieallerleiuitzonderingsmaatregelenvoorzagvoordezgn.‘gezinsveeteeltbedrijven’.TegenditMAPwerdklachtneergelegddoordemilieubewegingbijdeEuropeseCommissie.HetMAPdruisteimmersintegendenormenopgelegddoordeEuropeseNitraatrichtlijn.Belgiëwerdinderdaadveroordeeldwaaropin2006eennieuwMestdecreettotstandkwam.GansVlaanderenwerdnualskwetsbarezoneaangeduid.Sommigebedrijvenkunnennoguitbreiden,opvoorwaardedatditgepaardgaatmeteengrotereinkrimpingvananderebedrijven.Zowordteengeleidelijkeafbouwvandetotaleveestapelbeoogd.

5.3 Cultuurlandschap en EDO

Alsnatuurgidshetthema‘natuurinhetcultuurlandschap’behandelen,isookeencultureel-historischeopdracht.Zewijstdewandelaarsophetfeitdatmensennatuurinonslandschapniettescheidenzijn,endat–netzoalsinvroegeretijden–gewijzigdesocialeeneconomischeomstandighedenookeengewijzigdlandschaptotstandbrengen.Hoewelditzekergeenterugkeernaarhetverledenkanbetekenen,zijnuithetverledentochbelangrijkelessentetrekken.Maarerisookeentoekomstgerichtedimensieaan.Onzemaatschappijbegintstilaaninteziendatdemonofunctioneeloplandbouwgerichteruimteonaanvaardbarenadelenvertoontvoornatuur,milieuénvolksgezondheid.Nieuwerichtingennaarmeerduurzaamheidwordengezocht.Biologischeland-entuinbouwisnietlangereendagdroomvanenkelebevlogenamateurs.Natuurgidsenkunnenhelpendezebrugtussenverledenentoekomstteslaan.

Wervel,Werkgroepvooreenrechtvaardigeenverantwoordelandbouw,streeftnaareenlandbouwdieeconomischrechtvaardigenecologisch,sociaalencultureelverantwoordis,ineenlokaleenmondialecontext.Via vorming en actie roeptWervel, samenmet andere betrokken actoren, op tot een brededialoog,gebaseerdopbasisdemocratie,gelijkwaardigheidvanmensen,evenwichtmetdeomgevingencultureleeigenheid.Wervelgaatervanuitdatdehuidigetegenstellingentussenconsument,milieu,derdewereld,enboer(in)veroorzaaktwordendooreenteverdoorgedrevenindustrialisatievandelandbouw.

Wiljemeerwetenoverderelatielandbouwennatuurendaarbijzoweldebrilvanhetnatuurbehoudalsvandelandbouwopzetten?DeCVN-cursuslandbouwnatuurgidsisgerichtophetzoekennaarvoorbeeldenvanduurzamelandbouwontwikkeling.Samenmetlandbouwersdiedezerichtingwillenopgaan,slaanlandbouwnatuurgidsendebrugtussenlandbouwennatuurbehoudenmilieuzorg.


Bovendienveroorzaakthethuidigelandbouwmodelstructureelonrechtvooreengrootdeelvandewereldbevolking.Verderzijnergrotecultuurverschillentussennoordenzuid,maarooktussenboerenniet-boer.Wervelgelooftechterdatdiebedreigingenomgevormdkunnenworden totkansenenstreeftnaar samenwerking tussendeverschillendeactoren.Delandbouwproductiviteithiereninhetzuiden,debiodiversiteit,dekwaliteitvanhetvoedsel,desocialecohesieendesolidariteitkunnendooreenbeteredialoogalleenmaarmeerwaardekrijgen.Wervelwordtbeschouwdalseenvandevoortrekkersvoorduurzamelandbouw.AbonneerjeopdeWervelkrantofsurfnaarwww.wervel.be.

VELT,VerenigingvoorEcologischLevenenTuinieren,vertrektvangezondlevenophetritmevandeseizoenen.Enditmetrespectvoordenatuur.Veltgeeftecologischlevenvorminhuis,tuinendaarbuiten.DoorkwaliteitsvollepublicatiesensamenwerkingsverbandenwilVeltbijdragentotdeontwikkelingvaneenduurzamelevensstijl.InVlaanderenenNederlandteltVelt12000ledenen100lokaleafdelingen.DaarmeeisVelteenspreekbuisvoordebelangenvanecologischeconsumenten.Surfnaarwww.velt.be.

Referenties

Hermy,M.(red.)(2004)Natuurbeheer,uitg.Davidsfonds,Leuven.Hermy,M.enG.DeBlust(1997)Punten en lijnen in het landschap,uitg.M.VandeWiele,Brugge.Logemann,D.enE.Schoorl(1988)Verbindingswegen voor plant en dier,uitg.StichtingNatuurenMilieu/IVN,Utrecht/Amsterdam.Pollard,E.e.a.(1974)Hedges,TheNewNaturalistno.58,uitg.Collins,Londen.Zwaenepoel,A.(1998)Werk aan de berm!,Handboekbotanischbermbeheer,uitg.StichtingLeefmilieu,Antwerpen.

Vragen

• Waarom‘natuurinhetcultuurlandschap’kiezenalsthemavooractiviteitenvannatuurgidsen?• Waarkomenofkwameninonzestrekennatuurlijkegraslandenvoor?• Opwelkemanierenkunnengraslandengebruiktworden?• Watzijnruigten?Watzijnzomen?• Hoezijngrassenaangepastaanhetleveninopenomstandigheden?• Hoezijnkruidachtigeplanten(anderedangrassen)aangepastaangraslanden?

Geefvijfverschillendevoorbeelden.• Watvoordierenkomeneringraslandenvoor?• Hoezijnzeecologischaangraslandgebonden?Geefvijfverschillendevoorbeelden.• Hoezijnplantenaanhetleveninakkersaangepast?Geefenkelevoorbeelden.• Watwordtbedoeldmetkleinelandschapselementen?

Geefvijfvoorbeeldenenbespreektelkenshunbelangvoornatuurbehoud.• Hoebedreigtdemodernelandbouwdenatuurwaardeninhetcultuurlandschap?• WelkebeschermingsactiesbestaanerinVlaanderennaarnatuurwaardeninhetcultuurlandschap?

Kernbegrippen

beheerovereenkomstblauwgraslandconnectiviteitdijkecologischeinfrastructuurgraftgrasland

haaghegholleweghooilandhooiweidekalkgraslandkleinlandschapselement

knotwilgmicroklimaatoverhoekjereenruigteslootveedrinkpoel

wegbermweidevogelweilandwisselweide

16 Cultuurlandschap · 2016. 2. 10. · 4. Kleine landschapselementen 4.1 Kleine...

Documents

Transcript of 16 Cultuurlandschap · 2016. 2. 10. · 4. Kleine landschapselementen 4.1 Kleine...