Boek groninger kleibossen - groene parels in het agrarisch cultuurlandschap

Albert-Erik de Winter

Groninger kleibossen, groene parels in het agrarisch cultuurlandschap - A

lbert - Erik de Winter

Uitgave: Profiel Uitgeverij Met dank aan: Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt dankzij: Postbus 7, 9780 AA Bedum Annet de Jong, Staatsbosbeheer Tel. (050) 301 2144, Fax (050) 301 2732 Rieks van der Wal, Staatsbosbeheer [email protected], www.profiel.nl Leon Luijten, Staatsbosbeheer Leo Stockmann, Landschapsbeheer Groningen Redactie: Myriapoda backoffice bureau en Leo Stockmann Ivon Benus, Landschapsbeheer Groningen Vormgeving: DTP at home Reiner Hartog, NatuurmonumentenAuteur: Albert-Erik de Winter Jeroen Kuipers, Natuurmonumenten Fotografie: Albert-Erik de Winter Arjan Hendriks, Groninger Landschap Albert-Erik de Winter, Groninger kleibossen, groene parels in het agrarisch cultuurlandschap. Profiel, Bedum 2015.

ISBN: 978 90 5294 580 4

© 2015 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.


Beste lezer van dit prachtige boek,

U opent met het omslaan van de omslag niet alleen een boek, maar tegelijk ook een schatkamer! Op een schitterende manier worden voor u al lezend de verborgen schatten van het Hogeland en omstreken geopend. Vermoedelijk zult u na lezing de behoefte voelen om eropuit te trekken en de terreinen te bezoeken. Doet u dat vooral, u zult niet teleurgesteld worden.

Ik ben ervan overtuigd dat dit boek ervoor zorgt dat de dorpsbossen en landschapselementen de waardering en zorg krijgen die ze verdienen. Een cadeau voor beheerders, beleidsmakers en bestuurders. Een belangrijk hulpmiddel voor verantwoorde besluitvorming. Voor Staatsbosbeheer als beheerder van een groot deel van deze bossen een extra stimulans om, ook in tijden van bezuinigingen, door te gaan met het verzorgen en beheren van deze terreinen.Het is goed om te merken dat dit in toenemende mate gebeurt in samenwerking met de inwoners van de dorpen. Een teken dat de bossen en elementen een vaste waarde zijn gaan vormen in de samenleving. Dat is de beste garantie voor het behoud van de waarden die zo treffend door Albert-Erik de Winter zijn ontsloten.

Ik wens u veel plezier bij het lezen van dit boek en met de daardoor onvermijdelijke bezoeken aan het Hogeland. Rieks van der WalDistrictshoofd GroningenStaatsbosbeheer

Prins Bernard Cultuurfonds; Meester Prikkebeen Fonds Landschapsbeheer Groningen Het Groninger Landschap Staatsbosbeheer Natuurmonumenten

Wat is uw referentiebeeld van het Groninger kleilandschap?

Een weids en open landschap zonder bos of juist een open gebied waarin her en der wat bosjes staan? De oudere generatie Groningers zal waarschijnlijk antwoorden dat bossen niet thuishoren in dit deel van Groningen. Vanuit hun perspectief beredeneerd is dit volkomen logisch. In hun jeugd was het Groninger kleigebied namelijk weids en open, boomopstanden waren vaak beperkt tot de boerenerven, (wierden)dorpen en wegbeplantingen. Kleibossen zijn pas vanaf de zeventiger jaren in dit landschap geïntroduceerd. Anders was de situatie toen ik 1978 geboren werd. De eerste ruilverkavelingsbossen stonden er toen al en zijn nadien alleen maar ouder en mooier geworden. Voor mijn generatie zijn deze kleibossen dus net zo vanzelfsprekend als het open Groninger landschap met zijn weidse vergezichten. Helaas hebben kleibossen bij sommige mensen nog steeds een slecht imago. Schaamgroen en eenvormige stakenbosjes die weinig toevoegen aan natuur en landschap zijn veel gehoorde opmerkingen in dit verband. Met dit boekwerkje wil ik laten zien hoe mooi en waardevol de Groninger kleibosjes eigenlijk zijn. Het boekje is rijk geïllustreerd met foto’s die gemaakt zijn in de bossen van Noord-Groningen. De foto’s worden ondersteund door informatieve teksten. Doel hierachter is meer aandacht te vragen voor de betekenis en waarde van de Groninger kleibossen. Deze bossen leveren zonder meer een belangrijke bijdrage aan de (be)leefbaarheid en biodiversiteit van het Groninger kleilandschap.

Albert-Erik de WinterUsquert, februari 2015

Pimpelmees

Eikvaren Abelstok

Kleibossen Geschiedenis 8

Ontdek Boerenerven Ulrum 10

Kleibossen Betekenis Kleibossen 12

Ontdek Middelstumerbos en Borgterrein Ewsum 14

Kleibossen Bomen en struiken 18

Ontdek Bedumerbos 20

Kleibossen Kleibossen in het landschap 22

Ontdek Warffumerbos 24

Kleibossen Broedvogels 26

Ontdek Ten Boersterbos 28

Kleibossen Bossen met water- en moeraselementen 32

Ontdek Leenstertillen 34

Kleibossen Libellen en waterjuffers 36

Ontdek Kleibossen op de kaart 38

Kleibossen Floristische waarde 40

Ontdek Biessumerbos 42

Kleibossen Dagvlinders 44

Ontdek Landschapselementen Kattenburg 46

Kleibossen Mensen in het bos 48

Ontdek Abelstok 50

Kleibossen Groene oases in het agrarisch landschap 52

Ontdek Kardinge 54

Kleibossen De vier seizoenen 58

Ontdek Dingebos en Dingewoldbos 60

Kleibossen Beheer van de kleibossen 62

Ontdek Steemerbos 64

Kleibossen Toekomst kleibossen 66

Betrokken organisatie beheer kleibossen 68

Ontdek Zelf waarnemen 70

Bijlage Kaarten Kleibossen 74

Geschiedenis De meeste bossen in het kleigebied van Groningen zijn aangeplant vanaf de jaren zeventig van de vorige eeuw. Dit ter compensatie van ruilverkavelingen die tot gevolg hadden dat boerenland- en kerkenpaden, veldstruwelen, kolken, knotbomen en onregelmatig kronkelende rietsloten uit het landschap verdwenen zijn. Belangrijkste doel van deze ruilverkavelingen was om de landbouwkundige situatie, waterhuishouding en ontsluiting van landbouwgebieden te verbeteren. Voor instandhouding van natuur en landschapswaarden is de zogenaamde 5% norm geïntroduceerd die inhield dat minimaal 5% van het te verkavelen landoppervlak zou worden ingericht ten behoeve van natuur en landschap.

Kerkepad, Westeremden

Akker Noord Groningen

Knotwilgen

8

Veldstruweel

Maaidorsen

Kolk Middendijk, Warffum

CultuurhistorieOp historische kaarten uit 1820 is te zien dat bij de bosjes De Hucht en De Klei boerderijen hebben gestaan. Deze boerderijen worden aangeduid als ’De Hugt’ en ’In de Kley’. Het gaat hier dus om twee voormalige boerenerven. De grachten van beide erven zijn nog zichtbaar in de bossen. Ook staat er een aantal oudere bomen die waarschijnlijk dateren uit de periode toen hier nog een boerenerf aanwezig was. Het bosje aan de Breeweelsterweg is geen boerenerf maar een ruilverkavelingsbosje, ontstaan door aanplant van een overhoek. Natuur en landschap Kijkend vanaf Ulrum in noordelijke richting zijn de bosjes Boerenerven Ulrum samen met enkele erfbeplantingen rond boerderijen het enig opgaand groen in het verder open agrarisch cultuurlandschap. De bosjes vormen hiermee een duidelijk contrast met de openheid van dit gebied en zijn daardoor onmiskenbare elementen in dit landschap. Deze boselementen zijn van grote betekenis voor diverse soorten planten en dieren. Tijdens een broedvogelinventarisatie in 2011 zijn in deze bosjes twintig verschillende broedvogelsoorten aangetroffen waaronder bosrietzanger, braamsluiper, groenling, tuinfluiter, putter en zwartkop. Aanwezigheid van holenbroeders als kauw en spreeuw wijst erop dat in deze bossen ook oudere bomen met natuurlijke holten aanwezig zijn. Recreatieve betekenisDe recreatieve betekenis van de bosjes is beperkt vanwege het geringe oppervlak. Er zijn dan ook geen recreatieve voorzieningen aanwezig. De jeugd speelt regelmatig in de bosjes en houdt zich bezig met boompje klimmen, hutten bouwen en dergelijke. In de wegberm bij De Hucht is door de gemeente De Marne een bankje geplaatst. BijzonderhedenBoerderij ‘De Hugt’ (A.J. van den Brielweg 1) is in 1912 aan de westzijde van het bosje De Hucht herbouwd. In 1998 is op deze boerderij de film ‘De Poolse bruid’ opgenomen. Naast de Boerenerven Ulrum zijn verspreid over Noord-Groningen meerdere kleibosjes aangelegd op voormalige boerenplaatsen. Deze bosjes zijn vaak te herkennen aan een woonwierde, oude boombeplantingen of een gracht. Voorbeelden van dit soort kleibosjes zijn te vinden bij Beusum (Vierhuizen), Dikemaweg (Saaksumhuizen) en het Biessumerbos (Delfzijl).

Boerenerven Ulrum De Boerenerven Ulrum bestaan uit drie kleine boselementen met een gezamenlijke oppervlakte van circa 1,3 hectare. Ze liggen ten noorden van het dorp Ulrum. De bosjes worden aangeduid als De Hucht, De Klei en Breeweelsterweg. Dit laatste bosje is ontstaan na een wegverlegging. De Klei en De Hucht zijn bosjes die zich bevinden op een voormalige boerenplaats. De bossen zijn in eigendom van het Groninger Landschap en worden in stand gehouden vanwege hun cultuurhistorische betekenis en hun waarde als rust- en schuilplaats voor vogels, insecten en zoogdieren. De bosjes worden periodiek gedund en omgevormd naar structuurrijke loofbosjes met geleidelijke overgangen naar het open land. Daarnaast zijn in het kader van de iepziektebestrijding dode en zieke iepen geveld. Ook zijn enkele schoonmaakacties georganiseerd waarbij zwerfvuil is verwijderd. In 2006 is de oude boerengracht bij De Hucht uitgebaggerd.

Bosje Ing. A.J. van den Brielweg

Kleine vos

10

Groenling

Betekenis kleibossen Aanplant van bos op voedselrijke landbouwgronden is voor Nederlandse begrippen uniek te noemen. In het verleden zijn bossen vooral aangeplant op arme (zand)gronden die voor de landbouw ongeschikt waren (Veluwe, Utrechtse Heuvelrug, Hondsrug). Om zandverstuivingen vast te leggen en deze gronden toch een functie te geven is hier vaak productiebos aangeplant voor houtteelt. Deze productiebossen worden gekenmerkt door monotone aanplanten van één soort en leeftijd en er is nauwelijks ondergroei. Dit bostype staat in groot contrast met de kleibossen. Door gevariëerde aanplant op voedselrijke gronden hebben de kleibossen juist een grote diversiteit aan boom- en struiksoorten en zijn ze erg structuurrijk. Omdat ze zijn aangelegd als natuur- en recreatiegebied is houtproductie hier in mindere mate van belang. Door aanwezigheid van waterpartijen, lanen, rietzomen, bosweiden en kunstobjecten zijn de kleibossen vaak erg gevarieerd met een rijk planten- en dierenleven en daarom erg aantrekkelijk om te bezoeken.

12

Structuurrijk loofbos, Dingebos UithuizenEekhoorntjesbroodMonotoon naaldbos Veluwe

Houtoogst

Sperwer

Middelstumerbos en borgterrein Ewsum Het Middelstumerbos en Ewsum maken deel uit van een 31 hectare groot bos- en recreatiegebied aan de oostkant van het dorp Middelstum. Ewsum is een restant van een voormalig borgterrein waarvan alleen de geschutstoren uit 1472 en het achttiende-eeuwse schathoes (voormalige stal) met aangebouwde land-bouwschuur nog aanwezig zijn. Het noordelijke deel van het dorpsbos is aangeplant in 1984 en het zuidelij-ke deel in 1992. Het bos en borgterrein zijn eigendom van Staatsbosbeheer. Sinds 2012 is het beheer van het borgterrein in handen van Het Groninger Landschap. Het Middelstumerbos en borgterrein Ewsum zijn vanuit cultuurhistorisch en recreatief oogpunt erg waarde-vol. Het onderhoud van het bos en borgterrein wordt verzorgd door Ewsum WerkPro die een werkplaats heeft in de landbouwschuur.

CultuurhistorieVan dit bos- en recreatiegebied bezit vooral het borgterrein Ewsum een rijke geschiedenis. Deze begon in de 14e eeuw toen op de plek van de huidige borg een steenhuis werd gebouwd door de familie Ewesma, later Van Ewsum. Tussen de 14e en de 16e eeuw was dit één van de invloedrijkste families van de Groninger Ommelanden. Naast de borg Ewsum was deze familie tussen 1480 en 1721 eigenaar van de Havezate Mensinge bij Roden. In 1525 liet Wigbold van Ewsum de borg Nienoord bij Leek bouwen. Het borgterrein Ewsum is vooral bekend vanwege het overblijfsel van de borg, de Donjon. Deze geschutstoren staat op een eiland in de binnengracht en werd in 1472 in opdracht van Onno van Ewsum gebouwd. De muren van deze toren, waarvan de stad Groningen de bouw tevergeefs heeft proberen te verhinderen, zijn meer dan twee meter dik. Bovenop de geschutstoren heeft nog een verdieping gezeten die na renovatie in 1650 is verdwenen. Uit deze periode stamt ook de huidige indeling van het terrein. Vanaf 1670 veranderde de borg met enige regelmaat van eigenaar. In 1864 is het verval van de borg zo groot dat deze wordt gesloopt. De Donjon en het koetshuis op het voorhof zijn de enige gebouwen die tijdens deze sloop zijn blijven staan. Achter het koetshuis is in 1932 een fraaie landbouwschuur in de stijl van de Amsterdamse School gebouwd. Sinds 1993 zijn borg en omliggende landerijen in eigendom van Staatsbosbeheer. In 1994 zijn de binnen- en buitengracht van het borgterrein uitgebaggerd. De buitensingels zijn in 1995 weer beplant met lindebomen. Tussen de binnen- en buitengracht is een fruitmuur met kas hersteld. Daarnaast zijn een boomgaard, een historische groentetuin, bloementuinen en een dierenweide aangelegd. Daardoor heeft het borgterrein een deel van zijn vroegere status en allure teruggekregen. Landschap en recreatie Het borgterrein Ewsum ligt markant in het landschap. De contouren van de eeuwenoude lindebomen zijn al vanaf grote afstand zichtbaar. Deze majestueuze bomen worden al generaties lang gekandelaberd (gesnoeid), waardoor ze het uiterlijk hebben gekregen van immense kandelaars. Tijdens de aanleg van het noordelijk gedeelte van het Middelstumerbos in 1984 is geprobeerd aan te sluiten op de bestaande landschapsstructuur. Zo loopt centraal door het dorpsbos een dubbele lindelaan die aansluit op de oude lindebeplanting van de oprijlaan naar Ewsum. Bovendien liggen in het bos meerdere bosvijvers met structuurrijke oeverzones en wilgengrienden.

14

Donjon borgterrein Ewsum

Bijzondere elementen zijn verder de platanenlaan in het noordelijke bos en het Ewsumerbospad, een klein slingerend bospad met een aantal verrassende doorkijkjes.Dorpsbos en borgterrein zijn door een wandelroute van 6,6 km op prachtige wijze geïntegreerd met het dorp Middelstum en omliggend cultuurlandschap. Vanaf het borgterrein Ewsum voert de wandelroute via het Middelstumerbos en enkele oude boerenland- en kerkenpaden door een eeuwenoud landschap met cultuurhistorische bezienswaardigheden zoals de Sint-Hippolytuskerk, de museumbakkerij Mendels, Villa Mentheda, de borg Asinga en het idyllische wierdendorpje Toornwerd. De route laat op een prachtige manier de schoonheid van het wierdendorp Middelstum en het omliggend landschap zien. Natuur Dorpsbos en borgterrein zijn ook voor flora en fauna erg waardevol. De aanwezigheid van oude monumentale bomen en de variatie aan landschapstypen en -elementen zorgen ervoor dat in dit gebied diverse soorten planten en dieren voorkomen. Uit inventarisaties blijkt dat dit gebied maar liefst achtendertig broedvogelsoorten bezit. Hieronder algemene bos- en struweelvogels maar ook soorten als blauwborst, dodaars, waterral, ransuil, spotvogel, holenduif en grauwe vliegenvanger. Op het borgterrein groeien daarnaast enkele zeldzame stinzeplanten zoals knikkende vogelmelk en daslook. In de oevers rond de bosvijvers groeien wateraardbei, gewone dotterbloem, heelblaadjes en rietorchis tussen de riet- en lisdoddevegetatie De waterpartijen zijn verder van belang voor een groot aantal soorten libellen, vissen en amfibieën. Op warme zomeravonden laten de kikkers hier massaal van zich horen. In de bloementuinen op het borgterrein zorgen vaste planten, heesters en rozen voor een prachtig kleurenpalet dat ook bij bijen en vlinders bijzonder goed in de smaak valt. Op warme zomerse dagen zijn hier veel dagvlinder- en bijensoorten aan te treffen die zich tegoed doen aan de overvloed aan nectar en stuifmeel.

BijzonderhedenSinds 2006 is in het koetshuis van het gerestaureerde schathuis een theeschenkerij gevestigd. Deze wordt geëxploiteerd door personeel van Ewsum WerkPro. In deze theeschenkerij bevindt zich een tentoonstellingsruimte waar wordt geëxposeerd door de Stichting Beetke Benieuwd. ‘s Zomers worden regelmatig streekproductenmarkten en andere activiteiten op het borgterrein georganiseerd. Naast Ewsum bezit het Groninger kleigebied meer (voormalige) borgterreinen in combinatie met (landgoed)bos. Voorbeelden hiervan zijn de Rensumaborg bij Uithuizermeeden, Ekenstein bij Appingedam, Menkemaborg bij Uithuizen en Borgsweer bij Wehe-Den Hoorn.

16 Dagpauwoog Ewsum

Bloementuin Ewsum

Bomen en struiken Bij aanplant van de kleibossen hadden de landinrichters en bosbouwers in eerste instantie essen-iepenbossen voor ogen, een structuurrijk bostype dat van nature voorkomt op kleigronden in Noordwest-Europa. Gewone es (Fraxinus excelsior) en veldiep (Ulmus minor) zijn de belangrijkste boomsoorten in deze bossen. Helaas is, door toedoen van de iepziekte, de iep grotendeels uit het bosbeeld verdwenen. Sindsdien bestaan de bossen voornamelijk uit gewone es. Door de komst van de essentaksterfte zal ook deze boomsoort het de komende jaren moeilijk gaan krijgen. Zwarte els, esdoorn, zomereik, boswilg, populier, meidoorn, hazelaar, lijsterbes, vlier, sleedoorn en Gelderse roos zijn enkele andere boom- en struiksoorten die voorkomen in de Groninger essen-iepenbossen. Deze soorten zijn hier bewust aangeplant of spontaan verschenen.

18

Gelderse roos Eikel Zoete kers Gewone es

Iep Zwarte populierSleedoorn (vruchten)

Sleedoorn (bloeiwijze) HondsroosZwarte populier

Oudste dorpsbos Noord-GroningenHet idee om bij Bedum een bos aan te leggen is ontstaan in 1968. Grondeigenaren tussen Bedum en Ellerhuizen besloten om een ruilverkaveling te organiseren. Onderdeel van zo’n ruilverkaveling is een landschapsplan. Een aantal inwoners maakte van deze gelegenheid gebruik om de behoefte van een wandelbos onder de aandacht te brengen. Deze wens werd gehonoreerd en de gemeente Bedum, de Stichting Bos en Wandeling Bedum, ingenieursbureau Grontmij en de Cultuurtechnische Dienst van Staatsbosbeheer ontwierpen gezamenlijk een plan voor het Bedumerbos. In 1974 werd dit plan ten uitvoer gebracht. In het bos werden populier, wilg, es, eik, esdoorn, meidoorn, els, hazelaar en iep aangeplant. Op enkele bosweiden zijn bijzondere boomsoorten als Kaukasische vleugelnoot en bruine beuk aangeplant. Natuur en recreatie Het Bedumerbos bezit een goed onderhouden wandelpadenstructuur. In 2000 is een groot deel van de wandelpaden verhard en verbreed. Deze paden zijn hierdoor uitermate geschikt voor skelters, rolstoelen en wandelwagens. In het bos staat een groot aantal bankjes. Een deel hiervan is ter beschikking gesteld door de Oranjevereniging Bedum. De gemeente Bedum onderhoudt de paden. Het bosbeheer is in handen van Staatsbosbeheer en onder meer gericht op instandhouding van natuurlijke processen. Dood hout in het Bedumerbos blijft liggen zodat vogels en insecten er hun voedsel kunnen vinden en schimmels het hout kunnen afbreken tot voedingsstof voor bomen, struiken, varens en andere bosplanten. Daar waar nodig is wordt de natuur een handje geholpen bij het ontwikkelen van natuurlijke verjonging en aanleg van structuurrijke bosranden. Tijdens recent uitgevoerd broedvogelonderzoek zijn in het Bedumerbos drieëntwintig verschillende broedvogelsoorten aangetroffen. De meest algemene zijn houtduif, merel en winterkoning Aanwezigheid van soorten als grote bonte specht, zwartkop, staartmees, sperwer en appelvink geeft aan dat het Bedumerbos ouder en steeds structuurrijker wordt. BijzonderhedenIn het verleden heeft in het Bedumerbos, ter hoogte van de Ellerhuizerkleiweg, een aantal iepenbomen gestaan, die fungeerden als proefveld voor het bosbouwproefstation De Dorschkamp (nu onderdeel van Alterra/ Wageningen Universiteit). Helaas zijn deze als gevolg van de iepziekte vrijwel allemaal verdwenen.

Bedumerbos Het Bedumerbos is een 26 hectare groot bosgebied aan de zuidkant van Bedum. Het is goed onderhouden en heeft een groot aantal wandelpaden en speelweiden. Begeleid door vogelgezang kan men hier een fikse boswandeling maken en onderweg genieten van het bos en zijn vogelbevolking. De diversiteit aan bomen, struiken en kruiden die langs de bospaden groeien en bloeien is groot. Het gebied is in eigendom van Staatsbosbeheer. Het beheer is gericht op recreatie en natuurlijk bosbeheer.

20Kaukasische vleugelnoot

Hoofdingang Bedumerbos Sperwer (juveniel)

Bruine beuk

Kleibossen in het landschap Aanplant van bos op voedselrijke landbouwgronden heeft ervoor gezorgd dat er in een relatief korte periode echte bossen zijn ontstaan in Noord-Groningen. Uiteraard heeft deze bosaanplant in de voorheen open en boomloze gebieden invloed gehad op het landschap en de bijbehorende flora en fauna. Zo is in een aantal gevallen het weidse en open karakter van het Groninger landschap veranderd. Landschapsbakens als kerktorens en molens zijn door de groei van de kleibossen aan het zicht onttrokken. Typische bosvogels als grote bonte specht, gaai, vink en sperwer deden hun intrede, akker- en weidevogels verdwenen op de locaties waar nu bos staat.

22

Kleibosje in het landschap bij Spijk, Polder Vierburen Mariakerk Uithuizermeeden

Bosje Termunterzijldiep Sperwer (bosvogel)

Scholekster (akker- en weidevogel)

Tureluur (weidevogel)

Natuur en landschap Het bos is vooral in het vroege voorjaar erg interessant vanwege de vele voorjaarsbloeiers die hier voorkomen. Hierbij gaat het om soorten als daslook, Italiaanse aronskelk, bosa-nemoon, gevlekt longkruid, winterakoniet en stinkend nieskruid. Vooral daslook vormt plaatselijk grote aaneengesloten tapijten die de bosbodem bedekken. Deze zijn door de sterke lookgeur (uien) al op grote afstand te ruiken. Erg bijzonder in dit bos is verder het voorkomen van de zeldzame kievitsbloem. Zo’n twintig planten met prachtig paars geblok-te bloemblaadjes staan in het voorjaar in de bosrand bij de bosweide aan de westkant van het bos en in de berm langs het wandelpad tussen het Warffumerbos en Breede te bloeien. Waarschijnlijk is de soort hier, evenals de andere stinzenplanten, in het verleden ingebracht door een anonieme plantenliefhebber. Uit broedvogelinventarisatie blijkt dat in dit bos zesentwintig soorten broedvogels voorkomen. Ransuil, boompieper, grauwe vliegenvanger en staartmees zijn wellicht de meest bijzondere. Daarnaast zijn zestien dagvlindersoorten waargenomen waaronder gehakkelde aurelia, kleine vuurvlinder en icarusblauwtje. Tot slot leeft in de spoorsloot aan de zuidkant van het bosgebied de kleine modderkruiper, een beschermde vissoort. RecreatieVia het Warffumerbos is het mogelijk om per fiets of wandelend een ommetje te maken van Warffum naar Breede. In het bos staan meerdere bankjes.Breede is een idyllisch dorp met een prachtig dertiende-eeuws wit zaalkerkje en een pas-torie. Ook bevindt zich hier de Breedenborg. Deze zestiende-eeuwse borg kreeg rond 1850 zijn huidige uitstraling. De borg is in 1982 door brand verwoest en in 1992 herbouwd. De negentiende-eeuwse tuin rond de borg bevat elementen van de Engelse landschapsstijl. Ook een bezoek aan het dorp Warffum is de moeite waard. De wierde is beschermd dorps-gezicht en behoort met een hoogte van 5,75 boven NAP tot de hoogste van Groningen. In Warffum bevindt zich Openluchtmuseum ‘Het Hoogeland’. Dit museum met circa twintig gebouwen in het centrum van Warffum laat zien hoe honderd jaar geleden op het Gronin-ger platteland werd gewoond en gewerkt.

BijzonderhedenDe waterplas aan de oostkant van het bos is vroeger gebruikt als zwembad van Warffum. Nu laat men hier honden zwemmen en wordt er gevist op karper.

Warffumerbos Het Warffumerbos is een 10 hectare groot dorpsbos aan de zuidkant van Warffum. Het bosgebied is in 1972 aangelegd langs de spoorbaan Groningen-Roode-school. Gewone es is hoofdboomsoort in dit bos. De ondergroei bestaat vooral uit meidoorn, daarnaast zijn hier struiken als vlier, hazelaar, sleedoorn en hondsroos te vinden. Vanaf Warffum loopt een verhard fietsen wandelpad door het bos richting het dorp Breede. In het westelijk deel van het bos ligt een bosweide. Het Warffumerbos is in eigendom van Staatsbosbeheer. Het accent van het beheer ligt op natuur en recreatie.

24 Breedenborg Breede

Warffumerbos Kievitsbloem

Broedvogels In de kleibossen zijn inmiddels meer dan zestig broedvogelsoorten aangetroffen. Soorten als fitis, grasmus, kneu, bosrietzanger en fazant worden vooral aangetroffen in jonge loofbossen. Door de weelderige groei van kruiden barst het in deze bossen van de zaden en insecten die door deze vogels gegeten worden. Naarmate de bossen ouder en structuurrijker worden, verdwijnen, als gevolg van beschaduwing van de bosbodem door boomkronen, deze kruiden. De plaats van vogelsoorten die deze kruiden prefereren wordt langzamerhand ingenomen door ‘echte’ bosvogels zoals grote bonte specht, staartmees, gaai, vink, zwartkop en appelvink.

26

Legsel zwartkop Tjiftjaf Gaai

Grote bonte specht Putter

Koolmees AppelvinkEkster

Ten Boersterbos Het Ten Boersterbos is een circa 30 hectare groot loof-bos aan de zuidwestkant van Ten Boer. Het bosgebied is in de jaren zeventig aangelegd op voormalige land-bouwgronden. De oude rechthoekige verkaveling van de landbouwpercelen komt overeen met de huidige vorm van de bospercelen. Naast bosopstanden zijn in dit bosgebied speel- en bosweiden, een klein riet- moeras, een uitkijkheuvel en een vijver aanwezig. In 2004 is aan de zuidoostkant van het bos een begraaf-park aangelegd. Het Ten Boersterbos is in eigendom van Staatsbosbeheer en wordt beheerd als multifunctioneel bos. Dit houdt in dat hier zowel ruimte is voor natuur en recreatie als voor houtproductie.Naar aanleiding van de essentaksterfte zijn in 2013 op grote schaal essen gekapt in dit bos, uit oogpunt van veiligheid voor de bosbezoekers en (op langere termijn) ter verfraaiing van het bosbeeld. De open plekken die hierdoor ontstaan zijn, worden herplant met meerdere soorten loofbomen.

CultuurhistorieVanuit cultuurhistorisch oogpunt is vooral de oude perceelsverkaveling van het bosgebied waardevol. Daarnaast loopt aan de noordkant van het bosgebied een oud kleipad dat deel uitmaakt van de oude Stadsweg, een middeleeuwse handelsroute tussen de stad Gronin-gen en de Duitse stad Emden. Een uitkijkheuvel aan de zuidkant van het bosgebied biedt uitzicht over het Groninger land.. Op deze heuvel bevindt zich een kunstwerk dat bestaat uit een bank, stoel en verrekijker. Dit kunstwerk is gemaakt door kunstenaar Herbert Koek-koek en hier geplaatst in het kader van de afronding van het begraafpark. Het kunstwerk symboliseert de verbinding tussen de Stad (Groningen) en de Ommelanden. Wie door de verrekijker kijkt, ziet de stad Groningen met midden in beeld de ‘Olle Grieze’ (Martinitoren). Natuur De afgelopen jaren is een eerste aanzet gemaakt om een aantal bospercelen gevarieerder en structuurrijker te maken, onder meer door het kappen en ringen van bomen, het maken van open plekken en het ontwikkelen van gevarieerde bosranden. Door deze ingrepen zijn er mogelijkheden ontstaan voor spontane bosverjonging waarvan ook de broedvogels en zoogdieren hebben geprofiteerd. In het Ten Boersterbos komen maar liefst 35 broedvogel-soorten voor waaronder zwartkop, vink, sperwer en grote bonte specht. Bijzonder aan het Ten Boersterbos is de aanwezigheid van een paartje bruine kiekendieven dat al jaren in dit bos broedt. Er komen lokaal zeldzame plantensoorten voor zoals daslook, kraailook, wilde akelei, rietorchis en kale jonker. Rond de vijverpartij kunnen diverse soorten libellen en waterjuffers worden waargenomen. Op warme zomerse dagen kan hier ook een zonnende roodwangschildpad (niet inheems) worden aangetroffen. In de vijverpartij komen diverse vissoorten voor waaronder zeelt en kroeskarper. Recreatieve betekenis Een groot aantal paden maakt wandelen en fietsen in het Ten Boersterbos goed mogelijk. In het bos staan meerdere bankjes. De bosvijver wordt door de plaatselijke jeugd veelvuldig gebruikt als visvijver. Door het bos loopt de Ommelanderroute, een fietsroute die via de stad Groningen langs oude wierdendorpen zoals Ten Boer, Thesinge, Stedum en Lellens voert. Over de Stadsweg loopt het Jacobspad, een wandelroute vanaf de Jacobus de Meerderekerk in Uithuizen naar het Overijsselse Hasselt. Op dit punt sluit het pad aan op een pelgrimsroute naar Santiago de Compostella in Noord-Spanje.

28

Kunstwerk van Herbert Koekkoek

Bijzonderheden In 2011 is op een bosweide in het Ten Boersterbos de eerste vleermuistoren van de provincie Groningen geplaatst. Deze toren lijkt wel op een grote duiventil en is ruim 1 meter breed, 1 meter diep en 1,5 meter hoog. Hij is geplaatst op vier ijzeren palen op circa vijf meter boven het maaiveld. Binnen in de kist zijn ruwe platen bevestigd waartussen de vleermuizen kunnen schuilen. Aan de onderkant is de kist open zodat vleermuizen in en uit kunnen vliegen. Vleermuistorens zijn van origine afkomstig uit de Verenigde Staten waar ze bat towers worden genoemd. Deze bat towers zijn aan het begin van de vorige eeuw vooral geplaatst bij moerasgebieden in de staten Texas en Florida voor de biologische bestrijding van de malariamug. Het betreft hier doorgaans grote torens die onderdak boden aan honderden vleermuizen. De vleermuistoren in het Ten Boersterbos wordt inmiddels bewoond door een aantal dwergvleermuizen. De toren is geplaatst in het kader van het project ‘B(l)oeiende bosranden’, een samenwerkingsproject tussen Landschapsbeheer Groningen, Staatsbosbeheer, Vereniging Groninger Dorpen, de ANWB en mensen van de boswerkgroep Ten Boer.

De vleermuistoren

Bruine kiekendief (Ten Boersterbos)

Kuifeend

30

Bossen met water- en moeraselementen Bossen met kleine rietmoerassen, poelen en vijvers bezitten over het algemeen een grotere soortenrijkdom dan bossen waarin deze elementen ontbreken. Dit omdat in en rond het water vissen, amfibieën, libellen en waterkevers leven en in de oeverzone diverse soorten oever- en waterplanten voorkomen. Deze aan water gebonden biodiversiteit verrijkt de natuur- en belevingswaarde van de kleibossen enorm.

32

Wilde eend met jongen Baars

Groene kikker

Bloedrode heidelibel Blauwe reiger

Waterpartij Middelstumerbos

Witte waterlelie

Recreatieve betekenis

In het bosgebied Leenstertillen ligt een klein recreatieterrein met enkele staanplaatsen voor tent en caravan. Een aanlegsteiger en kanoaanlegplaats langs het Hunsingokanaal bieden mogelijkheden voor watersporters. De omgeving is ideaal voor vissers. Er is onder meer een vissteiger voor rolstoelgebruikers aanwezig. Het bosgebied is verder een knooppunt van Waddenwandelen, een wandelpadennetwerk over oude streekpaden in de kuststrook van de provincies Groningen, Friesland en Noord-Holland. Wandelend of per fiets zijn het bosgebied en de directe omgeving goed te verkennen. Het landschap rond Leenstertillen is rijk aan cultuurhistorie. Een bezoek aan het wierdendorp Leens met de borg Verhildersum zijn zeker de moeite waard. Bijzonderheden

Ten oosten van Leenstertillen ligt het circa 20 hectare grote natuurreservaat Wispelheem. Dit gebied is genoemd naar de boerenplaats Wispelheem aan de zuidoostkant van het gebied. Langs de oostgrens van het reservaat loopt een oud kleipad met boomsingel. Het gebied is floristisch interessant vanwege brakke omstandigheden in de kern van het gebied. In Wispelheem komen diverse plantensoorten voor die duiden op deze brakke omstandigheden. Voorbeelden hiervan zijn heen (zeebies), zilte rus, goudknopje en zanni-chellia. De graslanden bestaan grotendeels uit vegetaties met Engels raaigras, ruw beemd-gras, kamgras en grote vossenstaart. Langs het kleipad staan meerdere exemplaren van de zeldzame paarse morgenster. Daarnaast heeft Wispelheem betekenis als broedgebied voor weidevogels zoals kievit, grutto, tureluur en scholekster. In de wintermaanden pleisteren hier soms grote aantallen kolganzen en smienten.

Natuur

Leenstertillen bezit een grote variatie aan boom- en struiksoorten. Uit het bosgebied zijn geen waarnemingen van zeldzame plantensoorten bekend. In een gemeentelijke wegberm bij het bos staan kleine ratelaar, gele morgenster en kamgras. Tijdens een broedvogelinventarisatie in 2007 zijn in dit bosgebied dertig broedvogelsoorten aangetroffen. Hieronder algemene soorten als houtduif, winterkoning, roodborst, merel en zwartkop, maar door de aanwezigheid van dikkere bomen ook holenbroeders zoals grote bonte specht, spreeuw en grauwe vliegenvanger. Een boomkroonfoerageerder als de appelvink is eveneens waargenomen. In het verleden heeft in dit bosgebied de wielewaal gebroed. Cultuurhistorie

Wie vandaag de dag de rust en stilte ervaart, kan zich haast niet voorstellen dat hier vroeger veel bedrijvigheid is geweest. Bij Leenstertillen hebben onder andere een houtzagerij, een melkfabriek en een houtzaag- en oliemolen gestaan. In het bos, aan de zuidkant van het Hunsingokanaal. stond tot circa 1950 een kleine boerderij die tevens dienst deed als café en doorrit (stalplaats voor paarden en wagens). Deze boerderij had de Franse naam ‘Quatre Bras’ wat kruispunt betekent. Een oude rolpaal langs het Hunsingokanaal refereert nog aan de periode dat dit water van belang was voor de Groninger trekscheepvaart. Deze rolpa-len stonden vaak op plaatsen waar kanalen, vaarten en sloten een bocht maakten. De lijn tussen de trekschuit en trekker (mens of paard) werd bij het nemen van een scherpe bocht om de rolpaal heen gelegd zodat het schip zonder de kant te raken door de bocht kwam. Vanwege functieverlies zijn rolpalen redelijk zeldzaam geworden in Groningen. Naast Leen-stertillen zijn deze monumentale palen onder meer te vinden bij het Oldehoofsche kanaal in Feerwerd en het Boterdiep bij Zuidwolde. Vanwege zijn cultuurhistorische waarde is de rolpaal bij Leenstertillen aangewezen als rijksmonument.

Leenstertillen Leenstertillen is de benaming van de streek ten zuiden van het Noord-Groningse dorp Leens. De naam verwijst naar twee tillen (bruggen) die vlak bij elkaar liggen. De ene til ligt over het Hunsingokanaal, de andere over het Houwerzijlsterriet. Het gebied wordt gekenmerkt door een loofbos ter grootte van 14 hectare gelegen te mid-den van een oud cultuurlandschap. Het bos is in 1977 aangeplant en wordt doorsneden door de weg van Leens naar Zuurdijk. In het gebied ligt een recreatieter-rein, langs het Hunsingokanaal bevinden zich meerdere aanlegsteigers voor de pleziervaart. Bosgebied en recreatieterrein zijn eigendom van Staatsbosbeheer. Door het bos lopen goed onderhouden wandelpaden. Door natuurlijk bosbeheer is het bos de afgelopen jaren gevarieerder en structuurrijker geworden.

34Rolpaal Hunsingokanaal

ReeSmient

Libellen en waterjuffers Het noordelijk zeekleigebied is van origine arm aan libellen en waterjuffers. Slechts enkele soorten waaronder lantaarntje, paardenbijter en kleine roodoogjuffer lijken hier goed te gedijen. Opvallend in dit verband is de soortenrijkdom aan libellen in een aantal kleibossen. Kenmerk van deze bossen is dat hier waterelementen met structuurrijke oevervegetaties te vinden zijn. Inmiddels zijn bij deze bosvijvers en -poelen al meer dan dertig verschillende libellensoorten aangetroffen. Onder deze soorten fraai gekleurde exemplaren zoals platbuik, bloedrode heidelibel, gewone oeverlibel, vuurlibel en viervlek. Doordat libellen in hun larvenstadium in het water leven, zijn het uitstekende indicatoren voor een goede waterkwaliteit. Dit gegeven, in combinatie met de beschutte ligging van de waterpartijen, vaak midden in het bos, draagt ongetwijfeld bij aan de libellenrijkdom van de kleibossen.

36

Viervlek Bloedrode heidelibel

Platbuik Paardenbijter Zwarte heidelibel

VuurlibelAzuurwaterjuffer

Kleibossen op de kaart Verspreid over het kleigebied van de provincie Groningen liggen meerdere kleibossen die erg aantrekkelijk zijn om te bezoeken. In dit boek zijn twaalf van deze bossen beschreven. Een overzicht van de ligging is weergegeven op bijgevoegde kaart. Detailkaarten van deze kleibossen bossen zijn opgenomen in de bijlage. 1) Boerenerven Ulrum - Ulrum 2) Middelstumerbos - Middelstum 3) Bedumerbos - Bedum 4) Warffumerbos - Warfum 5) Ten Boersterbos - Ten Boer6) Leenstertillen - Leens 7) Biessumerbos - Delfzijl 8) Landschapselement Kattenburg - Kattenburg 9) Abelstok - Mensingeweer 10) Kardinge - Groningen11) Dingebos en Dingewoldbos - Uithuizen 12) Steemerbos - Stedum

Sources: Esri, HERE, DeLorme, TomTom, Intermap, increment P Corp., GEBCO, USGS, FAO, NPS, NRCAN, GeoBase, IGN, Kadaster NL, Ordnance Survey, EsriJapan, METI, Esri China (Hong Kong), swisstopo, MapmyIndia, © OpenStreetMap contributors, and the GIS User Community

UV

UV

UV

UV

UV

UV

UV

UVUVUV

UV

UV

1

6 9

4

3

5

7

2

11

12

8

10

38

Abelstok

Floristische waarde van kleibossen De vegetatie van kleibossen wordt doorgaans gedomineerd door soorten van rijkere bodem zoals zevenblad, fluitenkruid, look-zonder-look, brandnetel, hondsdraf en speenkruid. Wie echter beter gaat kijken, zal ontdekken dat hier, afhankelijk van leeftijd en grondsoort (zware of licht zavelrijke klei), ook andere plantensoorten te vinden zijn. Voorbeelden hiervan zijn mooie voorjaarsbloeiers zoals daslook, bosanemoon, sneeuwklokje, winterakoniet, Italiaanse aronskelk en zelfs kievitsbloem. Een aantal van deze soorten is waarschijnlijk ingebracht door plantenliefhebbers uit de omgeving. Naarmate de bossen ouder worden en zich een humuslaag gaat ontwikkelen, kunnen varensoorten als brede stekelvaren, mannetjesvaren of zelfs dubbelloof en eikvaren worden aangetroffen. Naast de bosvegetaties zijn ook bloemweiden en oevers rond waterpartijen door extensief beheer (weinig maaien en niet bemesten) botanisch vaak erg interessant. Rietorchis, ratelaar, paarse morgenster, echte koekoeksbloem, veldlathyrus, vogelwikke, grote kaardenbol en heelblaadjes, het is een kleine greep uit de bloemenpracht die hier plaatselijk voor kan komen.

40

Populieren met ondergroei van fluitenkruid Leenstertillen

Kleine ratelaar Daslook Paarse morgenster

Grote kaardebol Vegetatie met vogelwikke en veldlathyrus

aangelegd. Als gevolg van de winning van klei voor de baksteenindustrie bezit het bosge-bied veel laaggelegen percelen. Aan de noordkant van het bos ligt een aantal kleigaten, die door duikers in verbinding staan met de Uitwierdermaar. Langs dit maar heeft vroeger de boerderij ‘Vossenheerd’ gestaan. In 1972 is de boerderij afgebrand. In het Biessumerbos is deze voormalige boerenplaats nog herkenbaar aan de gracht met bomen en de restanten van een oude grassilo. Natuur Het Biessumerbos is een gevarieerd en structuurrijk bosgebied waarin naast loofbos ook bosweiden, waterpartijen en een vleermuisbunker aanwezig zijn. Es, wilg, els, populier, iep, meidoorn en hazelaar zijn veelvoorkomende boom- en struiksoorten. Broedvogels van dit bos zijn: gaai, staartmees, zwartkop, grote bonte specht, winterkoning en putter. Tijdens de vogeltrek en in de winterperiode kunnen kramsvogel, koperwiek, houtsnip en sijs in het Biessumerbos worden waargenomen. Rond de waterpartijen zijn in de zomer kikkers en diverse soorten libellen te zien. In het bos komen drie vleermuissoorten voor: watervleer-muis, laatvlieger en gewone dwergvleermuis. De graslanden rond het bosgebied zijn het domein van weidevogels als graspieper, scholekster en tureluur, daarnaast laat het haas zich hier ook regelmatig zien. Recreatie Door het Biessumerbos lopen diverse wandelen ruiterpaden. In het bos staan meer-dere bankjes. Het Biessumerbos maakt deel uit van het ommetje ’Onder de klokslag van Oetwier’, een wandelroute die in 2007 door Landschapsbeheer Groningen is uitgeroepen tot het mooiste ommetje van de provincie Groningen. De route van 5,3 km loopt door de prachtige wierdendorpen Biessum en Uitwierde en voert langs historische plekken in dit eeuwenoude wierdenlandschap. Het gebied heeft veel afwisseling in landschap, natuur en cultuurhistorie. Via een kleine uitbereiding van 2,7 km is het mogelijk om een bezoek te brengen aan het natuurterrein Voolhok.

Plannen voor Biessumerbos al heel oudDe eerste plannen voor aanleg van het Biessumerbos dateren uit het midden van de jaren zestig. In deze naoorlogse jaren ontstaat de gedachte om van de havenstad Delfzijl het industriële hart van Noord-Nederland te maken. Er worden plannen ontwikkeld voor de bouw van nieuwe woningen, waarbij de inschatting is dat Delfzijl op termijn een stad met tachtig- à negentigduizend inwoners zal gaan worden. Binnen deze stedenbouwkundige opgave wordt gezocht naar groene recreatiegebieden als natuurlijke overgang tussen de stad en het open landschap. Biessum is een van de beoogde locaties om een groot groen-gebied te ontwikkelen. Tegen de plannen bestaat vanaf het begin echter veel weerstand vanuit de omgeving. Samen met de wierden van Marsum en Uitwierde maakt Biessum namelijk deel uit van een oud en open cultuurlandschap waarin weidevogels voorkomen. Om de wierden in dit landschap in het zicht met elkaar verbonden te houden, zou het gebied zijn openheid juist moeten behouden. Door dit open karakter zou het gebied ook voor weidevogels aantrekkelijker blijven. De groei van Delfzijl blijft echter uit. Met circa dertigduizend inwoners bereikt deze havenplaats rond 1980 haar hoogtepunt, waarna bevolkingsdaling inzet. Gevolg hiervan is dat het bosgebied Biessum eind jaren zeventig in sterk aangepaste vorm wordt aangelegd. Landschap en cultuurhistorie Het Biessumerbos ligt in een kleinschalig weidegebied nabij het historische Biessum. Dit wierdendorpje is tussen 800 en 1000 na Christus ontstaan en behoort tot de best bewaarde wierden van Nederland. De oorspronkelijke stervormige verkaveling is nog vrijwel helemaal intact. De huizen en boerderijen staan aan de Ossenweg. Op de wierde liggen een oude drinkdobbe en een paardenwas. Een dobbe is een opvangplaats voor regenwater en werd gebruikt als drinkwatervoorziening. Een paardenwas werd gebruikt om smerige wagens en paarden te wassen. Biessum heeft nooit een kerk gehad. Voor een kerkbezoek moesten de Biessumers naar Uitwierde lopen over een kerkenpad dat nog steeds in originele staat over de wierde loopt. Rond de wierde van Biessum ligt een strook opgehoogd land dat ‘valge’ wordt genoemd. Deze valge werd vroeger door de wierdenbewoners gebruikt voor de teelt van gewassen als gerst, huttentut en vlas. Achter de valge liggen de vennen die toen, maar ook nu nog, gebruikt worden voor veebeweiding. Vennen verwijst naar ven, het oude Groningse woord voor grasland. Achter deze vennen liggen lager gelegen hooilanden, vroeger aangeduid als meeden. Op een deel van deze meeden is ook het Biessumerbos

Biessumerbos Het Biessumerbos is een 16 hectare groot bosgebied aan de westkant van Delfzijl. Het bos maakt deel uit van een oud cultuurlandschap, gelegen op steenworp afstand van het gelijknamige wierdendorp Biessum. Het open beeld van het Groningse wierdenlandschap is in het bos doorgetrokken door aanwezigheid van een aantal zichtlijnen en waterpartijen. Door het bos en omliggend landschap lopen meerdere wandel-, fietsen ruiterpaden. Het Biessumerbos is vanaf de aanleg gemeentelijk bezit geweest. In 2011 heeft Natuur-monumenten het Biessumerbos samen met Voolhok, een klein natuurgebied aan de noordkant van Delfzijl, overgenomen van de gemeente Delfzijl. Het toekomstig beheer van beide gebieden is afgestemd op de wensen van omwonenden en liefhebbers van beide natuurge-bieden.

42

Platbuik

Koperwiek

Haas

Dagvlinders In de Groninger kleibossen zijn meer dan twintig soorten dagvlinders waargenomen. Enkele van deze soorten zijn dagpauwoog, kleine vos, atalanta, gehakkelde aurelia, landkaartje en bont zandoogje. Kruidenrijke bosweiden en structuurrijke bosranden in deze bosjes zijn ideale vlinderbiotopen. Bloeiende struiken en kruiden zorgen voor voedsel in de vorm van nectar. Opgaande bomen en inhammen in bosranden zorgen voor beschutting tegen de wind, waardoor deze inhammen bij zonneschijn snel opwarmen.

44

AtalantaGehakkelde aurelia

Distelvlinder

Koevink Oranje luzernevlinder Oranjetipje Zwartsprietdikkopje

Icarusblauwtje Kleine vos Kleine vuurvlinder

Bont zandoogje Bruin zandoogje Dagpauwoog

Recreatieve betekenis De recreatieve betekenis van de bosjes is vanwege het geringe oppervlak beperkt. In de bosjes zijn geen recreatieve voorzieningen aanwezig. Wel loopt langs de bosjes een wandelen fietspad dat uitermate geschikt is voor de natuur- en rustbeleving van dit gebied.

Bijzonderheden Voor de betekenis van de streeknaam Kattenburg zijn twee verklaringen. De eerste verklaring zou betrekking hebben op de lage en natte ligging van het gebied. Kattenburg zou hierbij verwijzen naar de katjes van de els, een boomsoort die goed gedijt op natte gronden. Een andere verklaring voor de naam zou zijn dat ‘kat’ een verbastering is van het woord ‘kot’ waarmee de kleine, armoedige arbeidershuisjes worden bedoeld die hier vroeger hebben gestaan. In dit laatste geval zou Kattenburg kunnen worden uitgelegd als een scheldnaam, samengesteld uit de twee uitersten kot (armoedig huisje) en burg (kasteel).

Landschapselementen Kattenburg Kattenburg is een landelijk gelegen streek tussen Leens, Zuurdijk en Warfhuizen. Het gebied bestaat uit een zestal kleine bosjes van maximaal 1,5 hectare groot die zijn omgeven door akkers en graslanden. Door het gebied loopt een wandelen fietspad waarlangs meerdere mooie meidoornstruiken groeien. De bosjes zijn eigendom van Staatsbosbeheer en worden in stand gehouden vanwege hun landschappelijke waarde. Daarnaast zijn deze landschapselementen van betekenis als rust- en schuilplaats voor vogels, insecten en zoogdieren. Het beheer van de bosjes bestaat uit periodiek dunnen, gericht op omvorming naar structuurrijk loofbos met geleidelijke overgangen naar het open land.

Cultuurhistorie Bij Kattenburg hebben vroeger de boerderij ‘Kattenborg’ en een viertal arbeidershuisjes gestaan. Van deze arbeidershuisjes is nog één aanwezig bij een bosperceel aan de noordkant van het gebied. De andere huisjes zijn rond 1960 verdwenen. De boerderij ‘Kattenborg’ is al rond 1860 afgebroken. Tijdens de ruilverkaveling De Marne zijn deze boerenplaats en erven gemarkeerd door aanplant van bos. Ook is in deze periode ten zuidoosten van Kattenburg de boerderij ‘Nieuw Kattenburg’ gebouwd.

Natuur en landschap In het open Marnelandschap vormt Kattenburg een bijzonder buurtschap. Fietsend of wandelend tussen de opgaande beplantingen en akkers waant men zich eerder in het Drentse landschap dan op het Groninger platteland. De bosjes vormen een duidelijk contrast met de openheid van het omliggend landschap en zijn daardoor onmiskenbare elementen in dit gebied. Om de natuurwaarden te verbeteren zijn de afgelopen jaren diverse werkzaamheden uitgevoerd waardoor de bosjes gevarieerder en structuurrijker geworden zijn.

Tijdens een broedvogelinventarisatie in 2007 zijn hier meer dan veertig soorten broedvogels aangetroffen. Hiervan zijn havik, koekoek, ransuil, spotvogel en grauwe vliegenvanger wellicht het meest bijzonder. Naast vogels zijn ook ree en haas vaste bewoners van deze bosjes. In de Zuidelijke Tjiptilstertocht aan de oostkant van Kattenburg is in 2007 een populatie van de kleine modderkruiper ontdekt. Deze vissoort leeft, zoals zijn naam al aangeeft, bij voorkeur in modderlagen.

46

Ransuil

Klein arbeidershuisje Kattenburg

Mensen in het bos De kleibossen zijn niet alleen uit het oogpunt van biodiversiteit erg waardevol. Ook de recreatieve betekenis van de bossen is groot, omdat veel kleibossen zijn aangelegd bij dorpen en vaak een goed onderhouden wandelpadennetwerk bezitten. Vooral lokale bewoners maken veelvuldig gebruik van de dorpsbossen om honden uit te laten, te joggen of per fiets of wandelend een ommetje te maken en te genieten van de rust en natuurschoon. Ook kinderen maken veel gebruik van de kleibossen. Ze bouwen hier hun boshutten, klimmen in bomen, vissen in de bosvijvers en gebruiken het bos als struinnatuur.

48

Recreatieve voorzieningen Langs Abelstok loopt een verhard fietspad over een oude kleidijk. Dit fietspad loopt vanaf Abelstok via de Kromme Raken richting Warfhuizen. Door de boomgaard loopt een smal wandelpad. Dit pad komt uit op een oud kleipad dat vanaf de N361 in zuidelijke richting naar de boerderij Klein Maarslag loopt. Abelstok maakt deel uit van het dorpsommetje Warfhuizen. Deze 6 km lange wandelroute voert onder meer langs de Kromme Raken en biedt uitzicht op een oude luchtwachttoren. Tijdens de Koude Oorlog was dit een van de 140 torens die zijn gebruikt als uitkijkpost om het luchtruim af te speuren naar vijandelijke vliegtuigen uit het Oostblok. Na de Koude Oorlog zijn de meeste luchtwachttorens verdwenen, de toren van Warfhuizen is een van de weinige die is blijven staan. BijzonderhedenDe naam Abelstok is ontstaan in de vroege middeleeuwen, in de tijd dat de rivier de Hunze nog invloed had op dit landschap. De Marne was in deze tijd een eiland en alleen bereikbaar via de weg van Mensingeweer naar Wehe-Den Hoorn. Ter hoogte van het huidige Abelstok bevond zich een doorwaardbare ondiepte in de Hunze. De abt van het Oldeklooster en Nijeklooster (nabij Wehe-Den Hoorn) liet op beide oevers van deze doorwaardbare plaats een stok (paal) plaatsen. Deze stokken fungeerden als baken bij het passeren van deze gevaarlijke plek. Deze abtstok onderging later de naamsverbastering Abelstok.Ten zuiden van Abelstok ligt het oude kerkhof van Klein Maarslag. Dit kerkhof is te bereiken via het kleipad dat vanaf Abelstok richting de boerderij Klein Maarslag loopt. Klein Maarslag is in het verleden een volwaardig wierdendorp aan de Hunze geweest. In het dorp stond een kerk die waarschijnlijk dateerde uit de twaalfde eeuw. De kerk is in 1811 afgebroken. Het enige wat nog resteert van dit dorp is het kerkhof. Zowel het kleipad als kerkhof zijn eigendom van Staatsbosbeheer.

Abelstok Abelstok is een 18 hectare groot bosgebied tussen de plaatsen Mensingeweer en Wehe-Den Hoorn. Het bestaat uit twee oude fruitboomgaarden omgeven door bos op voormalige landbouwgrond. Abelstok wordt grotendeels omsloten door akkers, in het noorden grenst het bos aan de autoweg N361. De Kromme Raken, een van oorsprong oude arm van de rivier de Hunze, stroomt aan de noordwestkant door het gebied. Abelstok is in eigendom van Staatsbosbeheer en wordt beheerd als natuurbos.

Cultuurhistorie De boomgaard Abelstok is rond 1950 ontstaan vanuit landerijen behorende bij de gelijknamige boerderij Abelstok. Bij aanleg van de hoogstamboomgaard is gebruik gemaakt van dertien verschillende rassen appelbomen en zes rassen perenbomen. De boomgaard is eigendom geweest van de kwekers Bos en Klijnhout. Omdat de boomgaard niet meer rendeerde is midden jaren zeventig besloten deze te laten verwilderen, als rustgebied voor flora en fauna.De boerderij Abelstok is in 1971 door de gemeente Leens onbewoonbaar verklaard en in 1977 afgebrand. Kort hiervoor is de boerderij nog bewoond geweest door een groep Amsterdamse hippies. Zij verzamelden het valfruit uit de boomgaard en verkochten dit in de hoofdstad als biologische appels en peren. Het gebied is in 1984, in het kader van de ruilverkaveling De Marne, overgedragen aan Staatsbosbeheer. Landschap en natuurIn het open landschap van Noord-Groningen vormt Abelstok een groene oase van rust, van belang als toevluchtsoord voor tal van planten en dieren. De oude appel- en perenbomen zijn inmiddels zo ver uitgegroeid dat er een donker woud met grillig gevormde stammen en kenmerkende boomkronen is ontstaan. De grote hoeveelheid (val)fruit zorgt ervoor dat dit bos in de nazomer en herfst vaak grote aantallen hazen en reeën herbergt.Daarnaast heeft het gebied, vanwege de aanwezigheid van veel natuurlijke holten, betekenis voor holenbroeders als mees, grauwe vliegenvanger en gekraagde roodstaart. Ook soorten als zwartkop en vink zijn algemene vogelsoorten in de boomgaard. De bosbodem is grotendeels begroeid met een dichte vegetatie van fluitenkruid en brandnetel. Op de stammen van enkele oude fruitbomen kunnen mooie mossen en korstmossen worden aangetroffen. Op een aantal locaties in de boomgaard staat eikvaren op stammen van de fruitbomen.

50

Luchtwachttoren

Eikvaren op fruitboom

Groene oases in het agrarisch landschap Naast grotere dorpsbossen bezit Noord Groningen heel veel kleine bosjes. Deze zijn vaak aangelegd op overhoeken in het landbouwgebied en variëren in oppervlak van enkele tientallen vierkante meters tot maximaal enkele hectares. In de verder (vaak) intensief gebruikte akkers en weilanden zijn deze bosjes groene oases die barsten van het leven. De bosjes zijn van betekenis voor een grote variatie aan planten en dieren. Dagvlinders, reeën, sprinkhanen en diverse soorten zangvogels, het is slechts een kleine greep uit de biodiversiteit van deze bossen. Al deze soorten leveren een belangrijke bijdrage aan een mooie en afwisselende leefomgeving.

52

Zadelzwam Grote groene sabelsprinkhaan

Hoornaar Wijngaardslak

Pestvogel

Landschap en cultuurhistorie Bij de inrichting van Kardinge is rekening gehouden met een overgangszone tussen stad en het omliggende landschap. Komend vanaf de stad Groningen verandert de inrichting van het landschap van besloten aan de westkant naar open aan de oostkant. Het fietspad Kardingermaar is een centrale as die de stad Groningen verbindt met de Ommelanden. Dit effect wordt versterkt door de laanbeplanting van Italiaanse populieren. Centraal in het gebied ligt Noorddijk. Dit oude lintdorp bezit nog veel cultuurelementen zoals de romanogotische Stephanuskerk, de Noordermolen, een elfde-eeuws verkavelpa-troon dat op meerdere locaties in het landschap goed zichtbaar is en de Stadsweg, een oude handelsroute tussen de stad Groningen en het Duitse Emden. NatuurwaardenKardinge bestaat uit een grote verscheidenheid aan biotopen zoals kruidenrijke graslanden, loofbos, struwelen, rietlanden en waterpartijen. Deze elementen zijn van jonge leeftijd en nog volop in ontwikkeling. Dankzij deze variatie is de biodiversiteit van dit gebied erg groot. De broedvogelbevolking van de loofbossen wordt momenteel gedomineerd door soorten als fitis, grasmus, tuinfluiter en fazant. In rietlanden en ruigten komen blauwborst, rietzanger en rietgors voor. In het water zijn vogels als wilde eend, fuut, meerkoet en knobbelzwaan te zien en de kruidenrijke graslanden zijn het domein van weidevogels als kievit, grutto, tureluur en scholekster. In botanisch opzicht zijn vooral de graslanden rond de Noordermolen erg waardevol met zeldzame plantensoorten als rietorchis, ogentroost, moeraswespenorchis en ratelaar.

Wat betreft flora en vegetatie is ook de ecologische wijk Drielanden erg interessant. Deze woonwijk is een noordelijke uitbreiding van de wijk Lewenborg en ligt min of meer in het recreatiegebied Kardinge. De woningen van deze wijk zijn duurzaam gebouwd en op het zonlicht georiënteerd in verband met energiebesparing. De wijk bezit een gescheiden rioolsysteem voor afval- en oppervlaktewater. Het afvalwater wordt gezuiverd door een helofytenfilter dat bestaat uit een groot rietveld. Het water van deze wijk bezit hierdoor een uitstekende kwaliteit met een grote variatie aan water- en oeverplanten. Krabbenscheer is een van de soorten die hier goed gedijt en plaatselijk dichte, aaneengesloten vegetaties vormt. De soort speelt een belangrijke rol in de levenscyclus van de zeldzame groene glazenmaker. Alleen op krabbenscheer zet deze libellensoort zijn eieren af.

Kardinge Kardinge is een 500 hectare groot recreatie- en natuurgebied aan de noordoostkant van de stad Groningen. Het gebied ligt als een wig tussen de stadswijken Beijum en Lewenborg en strekt zich uit tot voorbij het lintdorp Noorddijk. Kardinge bestaat uit een prachtig geheel van loofbos, open water, kruidenrijke graslanden, struwelen en moeraselementen. Ongeveer 233 hectare van dit recreatie- en natuurgebied wordt beheerd door Natuurmonumenten. De in het gebied gelegen graslanden zijn deels particulier bezit. Bij het beheer speelt duurzame instandhouding een centrale rol. Kardinge behoort tot een van de meest waardevolle schakels in de stedelijke, ecologische structuur van Groningen.

Ontstaansgeschiedenis Kardinge is eind jaren tachtig door de gemeente Groningen ontwikkeld met als doel een recreatieve en natuurlijke overgang te creëren tussen de stad Groningen en het platteland. Met de aanleg van dit recreatie- en natuurgebied zouden dagrecreatieve voorzieningen voor de stad Groningen worden verruimd en de recreatiedruk op bos- en natuur in Noord-Drenthe worden verminderd. Inmiddels heeft Kardinge een belangrijke positie verworven als recreatie- en natuurgebied voor de stad Groningen en haar omgeving. Binnen het gebied liggen drie grotere bossen met een totaal oppervlak van ongeveer 120 hectare. BeijumerbosMet 100 hectare is het Beijumerbos het grootste loofbos in dit gebied. Dwars door het bos loopt een brede waterstructuur met natuurvriendelijke oevers en rietzomen. Het bos bestaat voor een groot deel uit gewone es, maar ook komen hier eik, beuk, populier en esdoorn voor. Aan de noorden oostzijde van dit bos zijn ruime struweelranden aangelegd om de overgang van het open landschap naar het bos geleidelijk te laten verlopen.

BevrijdingsbosHet Bevrijdingsbos is 9 hectare groot en ligt ten oosten van Noorddijk. De eerste boom in dit bos is aangeplant op 5 mei 1992 als eerbetoon aan de bevrijders van de stad Groningen. Hoofdboomsoort is de esdoorn. De Engelse naam voor deze boomsoort is maple leaf, het nationale symbool voor Canada, het land waar de meeste bevrijders van de stad Groningen vandaan kwamen. Het toegangspad naar dit bos wordt vanaf de Noorddijkerweg begeleid door een rij perenbomen.

EdonbosHet Edonbos is 10 hectare groot en ligt ten zuiden van het Bevrijdingsbos. Het bos is vernoemd naar het voormalig energiebedrijf EDON (Energie Distributiebedrijf Oost- en Noord Nederland) en aangelegd ter compensatie van CO

2 uitstoot door de

elektriciteitscentrale. In het bos staan diverse soorten eiken waarvan zomereik het talrijkst is. Andere soorten die hier voorkomen zijn moeraseik, wintereik, moseik en Amerikaanse eik. Aan de noordkant van het bos is een brede struweelrand aangelegd om de overgang van grasland naar bos geleidelijk te laten verlopen. In het bos bevindt zich een waterpartij met (schier)eiland. Op dit eiland staan enkele zwarte elzen.

54

Noordermolen

Grazende Hereford runderen

Reiner Hartog

In het recreatiegebied Kardinge leeft een kleine populatie van de groene glazenmaker. Enkele andere libelsoorten die hier voorkomen zijn vroege glazenmaker, grote keizerlibel, viervlek en platbuik. Recreatieve betekenisHet recreatie- en natuurgebied is ontsloten door diverse wegen, parkeerterreinen, fietsen wandelpaden. De paden zijn zo aangelegd dat het recreatiegebied optimaal kan worden beleefd. Op diverse locaties in het bos staan bankjes vanwaar men kan genieten van het bos en zijn omgeving. Actieve buitensportrecreatie (sportvelden, zwemplassen) en indooractiviteiten zijn geconcentreerd bij de ringweg en de wijken Lewenborg en Beijum. Ook bevindt zich hier de Kardingerbult, een 32 meter hoge uitkijkheuvel met prachtig uitzicht op de stad Groningen, waarbij de torens van de Martinikerk en de Der A-kerk niet over het hoofd kunnen worden gezien. Bij helder weer ziet men aan de noordkant van de heuvel het open landschap van de provincie Groningen liggen. De boerderijen zijn hierbij herkenbaar als groene eilanden tussen de weilanden en akkers. Ter voorbereiding op het jaarlijkse hardloopevenement De 4 Mijl van Groningen is in Kardinge een hardloopparcours van 4 mijl (6437 meter) uitgezet.

BijzonderhedenOp meerdere locaties bij het recreatiegebied Kardinge zijn kunstwerken te vinden. Markant is het kunstwerk dat te zien is, bij het binnenrijden van de stad, komende vanuit de richting Appingedam - Delfzijl. Ten noorden van de Rijksstraatweg staat hier een 400 meter lange lintbeplanting van wilgen met daarachter een dijk. De wilgen worden met staaldraad kromgetrokken. Het kunstwerk symboliseert het Groninger landschap waar de bomen door de harde zeewind kromgroeien. Het kunstwerk is ontworpen door de Amerikaanse danser en choreograaf William Forsythe en maakt deel uit van een tiental stadsmarkeringen langs toegangswegen naar de stad Groningen. In vroegere tijden pasten Groninger scheepsbouwers min of meer dezelfde techniek toe om het scheepshout de juiste kromming te geven.

56

Italiaanse populieren langs fietspad Kardingermaar Groningen

Reiner Hartog

De vier seizoenen In het kleibos is ieder jaargetijde wel iets speciaals te horen of te zien. In het voorjaar het melodieuze ochtendconcert van de zingende vogels. In de zomer de dwarrelende vlinders en de zoemende bijen, op zoek naar bloeiende nectarplanten. In het najaar de verscheidenheid aan paddenstoelen en de prachtige verkleuring van de bladeren. En in de winter de romantiek van een alles bedekkend pak sneeuw . Nooit is het kleibos hetzelfde. Nauwkeurig beschouwd is het elke dag wat anders. Daarom verveelt een boswandeling nooit!

58

Reeën in mist

Roodborst

Kleibosje Tinalinge

Jonge vossen

Knobbelzwaan

FluweelpootjeAndré Eijkenaar

aardaker en ratelaar. Daarnaast groeien op meerdere locaties in dit bos orchideeën. Al deze bloeiers zijn vanwege hun vele nectar en stuifmeel in trek bij een breed scala aan insecten waaronder diverse soorten vlinders. Een ander opvallend beestje dat voorkomt in dit bos is de tijgerspin. Deze spinnensoort dankt zijn naam aan de vrouwtjes met hun opvallend zwart-, wit- en geelgestreepte tijgerpatroon. De tijgerspin komt van origine voor rond de Middellandse Zee maar breidt zich de laatste jaren uit in noordelijke richting. Recreatieve voorzieningenHet bosgebied heeft goed onderhouden fietsen graspaden. Op meerdere locaties staan bankjes. Bij bospercelen aan de Talmaweg en de Laan bevindt zich een uitkijkheuvel met uitzicht op het bos en het omliggende landschap

BijzonderhedenIn het noordoosten grenst het bosgebied aan de Menkemaborg. Deze borg behoort tot de fraaiste overgebleven borgen van de Groninger Ommelanden. De huidige borg is een museum en geeft een beeld van het leven van de Groninger jonkers in de 17e en 18e eeuw. De bijbehorende tuin is ingericht als een achttiende-eeuwse Hollandse tuin. In de tuin bevindt zich één van de weinige originele doolhoven van Nederland. In het op het borgterrein gelegen schathuis is een restaurant gevestigd. Het borgterrein wordt omsloten door oude lanen van beuk, eik en linde. In het voorjaar staan daslook en vingerhelmbloem hier massaal te bloeien. In de oude beuken- en eikenbomen bevindt zich een broedkolonie van blauwe reigers. De kleinschalige graslanden rond de Menkemaborg worden door Natuurmonumenten beheerd als bloemrijk grasland. In deze graslanden liggen een viskenij en een snoekengat. Beide werden in vroegere tijden gebruikt voor de viskweek.

Dingebos en Dingewoldbos Deze bossen liggen ten noordoosten van Uithuizen en zijn samen ongeveer 40 hectare groot. Het Dingebos is eigendom van Staatsbosbeheer en het Dingewoldbos van Natuurmonumenten. Daarnaast liggen hier enkele bospercelen die eigendom zijn van de gemeente Eemsmond. Doordat de bossen zijn aangelegd op een oude, zavelrijke kwelderwal bezit dit bos, in vergelijking tot veel andere bossen in het kleigebied van Groningen, plaatselijk een sterk afwijkende plantengroei. Beheer van dit bosgebied is gericht op recreatie en de verdere ontwikkeling van natuurwaarden. In de bossen wordt de laatste jaren hard gewerkt aan het vergroten van de structuurvariatie. Naarmate de loofbossen ouder en structuurrijker worden, zal ook de rijkdom aan planten en dieren verder toenemen.

Ontstaansgeschiedenis Het Dingebos en het Dingewoldbos zijn aangelegd tussen 1980 en 1995 in het kader van de ruilverkaveling Uithuizen-Uithuizermeeden. Aanleg van het Dingewoldbos is mede tot stand gekomen dankzij financiële steun van Stichting Face the Future. Voorwaarde hierbij was dat het bos na aanplant, gedurende dertig jaar zou worden beheerd volgens een goedgekeurd beheerplan. Bij inrichting van de bossen is gebruik gemaakt van een grote diversiteit aan boom- en struiksoorten met naast reguliere soorten als es, els, populier en wilg ook beuk, berk, linde en zoete kers. De bosranden bezitten plaatselijk brede struwelen van sleedoorn en meidoorn. In het bosgebied liggen meerdere bosweiden, waterpartijen, wandelpaden en een tweetal uitkijkheuvels. CultuurhistorieBeide bossen liggen in het buitengebied van Uithuizen. ‘Dinge’ verwijst hierbij naar ‘De Dingen’, een naam die twee betekenissen heeft, namelijk nieuw ontgonnen land en gerecht of gerechtsplaats (Ding). In het geval van het Dingebos en Dingewoldbos zijn beide betekenissen van toepassing. Tot aan de 18e eeuw werd de rechter hier jaarlijks op Hemelvaartsdag in zijn ambt bevestigd. Ter herinnering aan deze gebeurtenis is in 2005 bij het Dingvonderpad een gedenksteen geplaatst met de tekst:

“Bij de Dingvonder over de Dingsloot werd tussen ca.1300 – 1700 de rechter van Uithuizen – Uithuizermeeden jaarlijks op Hemelvaartsdag in zijn ambt bevestigd. Het recht ging rond over 20 edele heerden, verdeeld over vier klauwen”.

Edele heerden waren boerderijen waarvan de eigenaar het recht verworven had om als rechter op te treden, de klauwen is het begrensde grondgebied waarop dit recht van toepassing was. In een zogenaamd klauwenboek is vastgelegd welke edele heerden dit recht bezaten en op welke wijze met het recht moest worden omgegaan.

Natuur en landschapVanwege de kalkrijke kleibodem is dit bosgebied vooral in floristisch opzicht interessant. De bospercelen bezitten plaatselijk een dichte begroeiing van varens, op een aantal locaties staan bosplanten als lelietje-van-dalen, daslook en gewone vogelmelk. Bosweiden en bermen bezitten bloemrijke vegetaties met soorten als paarse morgenster, knoopkruid,

60

Tijgerspin

Menkemaborg Uithuizen

Gedenksteen bij Dingvonder Vingerhoedskruid

Beheer van de kleibossen Kleibosjes worden door veel mensen gewaardeerd vanwege hun rust en natuurschoon. Dat de bosjes zo mooi zijn, is echter niet vanzelfsprekend maar het gevolg van zorgvuldig beheer en onderhoud. Bomen kappen, bosrandenbeheer, aanplant van bomen en struiken, aanleggen van takkenrillen, ophangen van nestkasten, natuureducatie, beheer van laanbomen en onderhoud van paden en bankjes, het zijn slechts een paar maatregelen die er voor zorgen dat de bosjes mooi en aantrekkelijk blijven. Veel van deze werkzaamheden worden uitgevoerd door medewerkers van Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten en Landschapsbeheer Groningen. Positief is ook dat in diverse bossen dorpsbewoners en basisscholen betrokken zijn bij het bosbeheer en werkdagen organiseren om hun dorpsbos mooi en aantrekkelijk te houden.

62

Flora en fauna Uit een vogelinventarisatie blijkt dat in het Steemerbos meer dan 25 broedvogelsoorten voorkomen. Winterkoning, houtduif, merel en tjiftjaf zijn hier verreweg het algemeenst. In het verleden heeft in de rietzomen rond de bosvijver ook enkele malen een bruine kiekendief gebroed. Verder zijn in dit jonge kleibos al meer dan zestig plantensoorten aangetroffen. Het betreft hier vooral planten van rijkere bodems zoals akkerdistel, zevenblad en brandnetel. Bij de vijver leven diverse soorten libellen waaronder viervlek, platbuik en de grote keizerlibel. Klein geaderd witje, atalanta en bont zandoogje zijn enkele dagvlindersoorten die in het bos voorkomen.

Recreatieve betekenis Het Steemerbos is een klein maar gevarieerd bosgebied dat door de inwoners van Stedum veel wordt gebruikt voor recreatiedoeleinden, natuurbeleving en tal van sociale dorpsactiviteiten. Midden door het bos loopt het Reinderspad, een half verhard wandelpad dat door de dorpsbewoners zelf is aangelegd. Op meerdere locaties in het bos staan bankjes waar men kan genieten van de natuur in het bos of het landschap rond het bos. In het Steemerbos is een boswerkgroep actief. Samen met Landschapsbeheer Groningen en Staatsbosbeheer zijn zij bezig om dit bos gevariëerder en structuurrijker te maken zodat het gebied nog aantrekkelijker wordt voor flora, fauna en recreatie.

Steemerbos Het Steemerbos is een kleibos ter grootte van 7 hectare aan de zuidkant van Stedum. Het bos is rond 1990 aangelegd op voormalige landbouwgrond en kent een grote variatie aan boom- en struiksoorten. Staatsbosbeheer is eigenaar van dit bosgebied dat waardevol is vanwege zijn recreatief gebruik en als leefgebied voor flora en fauna.

Landschap Het Steemerbos is een van de jongste dorpsbossen van Noord-Groningen. Bij de aanleg van het bos is een ruim assortiment aan soorten gebruikt. Het bos is mede daardoor erg structuurrijk. In het Steemerbos staan onder andere es, wilg, populier, beuk, eik, meidoorn, zoete kers en hazelaar. Es en populier zijn verreweg het talrijkst. Midden in het bos is een vijver die wordt omsloten door brede rietzomen. Het bosgebied grenst in het zuiden en westen aan een open graslandgebied. Ter hoogte van de Steemermaar (aan de oostkant van het bos) loopt langs het bosgebied een verhard fietspad richting de polder Crangeweer. Deze polder is in eigendom van een aantal boeren die hier aan weidevogelbeheer doen. Kievit, grutto, tureluur en scholekster komen hier veel voor. CultuurhistorieHet Steemerbos bezit geen cultuurhistorische waarden. Deze zijn echter wel te vinden in de directe omgeving van het bosgebied. Zo bevindt zich op enkele kilometers ten zuidwesten van het Steemerbos, bij de polder Crangeweer, de ‘Peertil’. Deze monumentale brug is een beeldbepalend element tussen de weilanden. De til is gebouwd ten behoeve van de Groninger trekscheepvaart als oversteekplaats voor paarden. In 1996 is deze brug gerestaureerd. Andere cultuurhistorische elementen zijn te vinden in het dorp Stedum. Hier bevindt zich onder andere de monumentale Bartholomeuskerk, een romanogotische kerk uit de 13e eeuw, gewijd aan de apostel Bartholomeus. Ten zuidoosten van de kerk ligt een historisch terrein waar tot 1818 de borg Nittersum heeft gestaan. Volgens historici behoor-de deze borg tot de mooiste van de Groninger Ommelanden. Adriaan Clant is wellicht de bekendste bewoner van deze borg geweest. In 1648 was deze diplomaat betrokken bij de vredesonderhandelingen van Münster. De borg Nittersum bezat een imposante oprijlaan die vanaf het dorp Stedum tot aan de Delleweg heeft gelopen. In 1973 is deze circa èèn kilometer lange oprijlaan in het kader van de ruilverkaveling Stedum-Loppersum hersteld als fietsen wandelpad. Hierbij is aan weerszijden van de oprijlaan een laanbeplanting van lindebomen geplant. De oprijlaan, beter bekend als ‘Laan van Nittersum’, is eigendom van Staatsbosbeheer.

64

Laan van Nittersum

De Peertil

Toekomst van de Groninger kleibossen Wat begon met aanplant van jonge bomen in een weids en open kleilandschap heeft zich de afgelopen veertig jaar weten te ontwikkelen tot gevarieerde en structuurrijke loofbossen met een rijke flora en fauna. De komst van de iepziekte heeft er helaas voor gezorgd dat de veldiep (Ulmus minor) grotendeels uit het bosbeeld verdween. Gewone es (Fraxinus excelsior) is hierdoor de algemeenste boomsoort van de kleibossen geworden. Es is een waardevolle boom, met name oude essenbossen zijn ecologisch erg interessant. Wat op langere termijn de gevolgen zullen zijn van de essentaksterfte is vooralsnog onbekend. Boomziekten als iepziekte en essentaksterfte maken in ieder geval duidelijk dat het belangrijk is om bossen met een grote verscheidenheid aan boom- en struiksoorten na te streven. Deze variatie maakt de bossen niet alleen beter bestand tegen grootschalige uitbraken van boomziekten, het zorgt er daarnaast voor dat de bossen erg aantrekkelijk zijn voor planten- en diersoorten. De grote betekenis van de kleibossen op het gebied van landschap, natuur en recreatie, kan niet genoeg worden benadrukt. Het is daarom ook noodzakelijk dat het belang van deze bossen wordt gewaarborgd in de diverse ruimtelijke en omgevingsplannen, zoals de omgevingsvisie van de provincie Groningen.

66

Reebok

EgelVliegend hert (toekomstbeeld?)

Kleibos Rasquert Structuurrijk loofbos

Staatsbosbeheer Staatsbosbeheer is een terreinbeherende organisatie die in opdracht van de Rijksoverheid ruim 260.000 hectare aan bos- en natuurterreinen beheert. De organisatie is in 1899 opgericht met het doel om zandverstuivingen vast te leggen en het bosareaal in Nederland te vergroten voor houtproductie. Tegenwoordig behoren naast het bosbeheer ook het natuurbeheer en het recreatief medegebruik tot de taken van Staatsbosbeheer. In de provincie Groningen beheert Staatsbosbeheer ruim 17.000 hectare aan bos-en natuurterreinen waarvan enkele honderden hectares kleibos. Veel van deze kleibossen zijn verworven naar aanleiding van ruilverkavelingen. Naast bos bezit Staatsbosbeheer diverse andere natuurgebieden in het Groninger kleigebied waaronder het Nationaal Park Lauwersmeer en tal van kleine landschapselementen zoals oude dijkelementen, (voormalige) borgterreinen, weidevogelreservaten, een monumentale boerderij en zelfs een oud kerkhof (Klein Maarslag).

Groninger Landschap De Groninger natuur is met zijn kwelders, polders, wierden, meren, maren en bossen zeer gevarieerd. Het Groninger Landschap zet zich in voor behoud van natuur en landschapswaarden in de provincie Groningen. Sommige juweeltjes, zoals de Ennemaborg en Coendersborg, staan hier al eeuwen. Andere parels zoals de polder Breebaart bij de Dollard of de Klutenplas aan de noordkust zijn aangelegd dankzij natuurontwikkeling. Al deze rijkdommen zijn de moeite van behoud en bescherming waard. Het Groninger Landschap bezit meer dan 8.000 hectare aan natuurgebieden in de provincie Groningen, waaronder een aantal fraaie bossen zoals het natuurbos bij de Ennemaborg, het Dr. Hommesbos bij Onstwedde en het Overbos bij Slochteren. Een mooi voorbeeld van structuurrijke kleibosjes zijn de Boerenerven Ulrum.

Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten De Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten, kortweg Natuurmonumenten is een natuurbeschermingsorganisatie, opgericht in 1905. De vereniging heeft tot doel het behoud en beheer van natuur en landschapsschoon. Het Naardermeer (Noord-Holland) is het eerste terrein dat de vereniging heeft verworven. Reden voor deze aankoop in 1906 was de bescherming van het gebied, de gemeente Amsterdam had namelijk plannen om van dit gebied een vuilstortplaats te maken. Momenteel beheert Natuurmonumenten meer dan 104.000 hectare verdeeld over 355 gebieden. Hierbij gaat het om duinen, heide, veenweiden, bossen, moerassen, kwelders en landgoederen met historische gebouwen. Ook in Noord-Groningen bezit Natuurmonumenten diverse natuur- en landschapselementen waaronder weidevogelreservaten, een oude kolk en een eendenkooi, graslanden rond een borgterrein en een aantal jonge kleibossen. Daarnaast is Natuurmonumenten beheerder van het natuur- en recreatiegebied Kardinge.

Landschapsbeheer Groningen Landschapsbeheer Groningen maakt zich sterk voor het beheer en onderhoud van het Groninger (cultuur)landschap. De organisatie is in 1983 opgericht als een van de twaalf provinciale organisaties verenigd in Landschapsbeheer Nederland. Samen met grondeigenaren en vrijwilligers zorgt Landschapsbeheer voor een aantrekkelijk, afwisselend en streekeigen landschap. Naast het geven van adviezen en cursussen is Landschapsbeheer uitvoeringsgericht bezig met beheer- en herstelwerkzaamheden. Om de betekenis en waarde van kleibossen onder de aandacht te brengen, heeft Landschapsbeheer het project ‘B(l)oeiende bosranden’ ontwikkeld. Doel van dit project is om samen met boseigenaren en dorpsbewoners eenvormige kleibossen om te vormen naar gevarieerde en structuurrijke loofbossen die aantrekkelijk zijn voor mens, plant en dier.

68

Fazant Fitis Sperwer Velduil Gele lis Grasmus

André Eijkenaar

gekenmerkt door soorten als grasmus, bosrietzanger, fazant, fitis en tuinfluiter. Naarmate de bossen ouder en structuurrijker worden, verandert ook de broedvogelsamenstelling. Grote bonte specht, zwartkop, havik, tjiftjaf en appelvink doen hun intrede. Mooie kleibossen om naar vogels te kijken zijn het Middelstumerbos, het Ten Boersterbos, het Biessumerbos, Abelstok en Kardinge. PlantenDoordat het grootste deel van de kleibossen nog jong is, bestaat de plantengroei vooral uit algemene soorten van rijkere bodems. Voorbeelden hiervan zijn speenkruid, grote brandnetel, kleefkruid, hondsdraf, look-zonder-look, zevenblad en fluitenkruid. Naarmate de kleibossen ouder worden, kunnen deze in floristisch opzicht interessant zijn voor soorten als Italiaanse aronskelk, holwortel, daslook, donkere ooievaarsbek en bosanemoon. Bosweiden en bermen langs wandelpaden zijn het domein van kruiden als scherpe en kruipende boterbloem, veldzuring, rode klaver, pinksterbloem, paardenbloem, echte koekoeksbloem, vogelwikke en veldlathyrus. Afhankelijk van de grondsoort (zware of zavelrijke klei) kunnen hier plaatselijk zeldzame plantensoorten als gele morgenster, paarse morgenster, heelblaadjes en rietorchis worden aangetroffen. ZoogdierenDe kleibossen zijn het leefgebied voor een groot aantal zoogdieren waaronder ree, haas, vos, egel en diverse soorten muizen en vleermuizen. Hoewel het natuurlijk prachtig is om een vos of vleermuis tegen te komen, zullen deze dieren zich niet altijd even gemakkelijk laten zien. De meeste zoogdieren zijn erg schuw en leven ’s nachts. Bij onraad zullen ze zich snel verstoppen of weggaan. Wie echter goed om zich heen kijkt, zal ontdekken dat in het bossen diverse sporen te vinden zijn die de aanwezigheid van zoogdieren verraden. Als je deze sporen leert herkennen en weet in welke terreindelen je de zoogdieren kunt verwachten, zul je zien dat het waarnemen van een haas, egel of ree veel gemakkelijker zal gaan. Vleermuizen kunnen worden waargenomen met een behulp van een zogenaam-de batdetector. Met dit apparaat is het mogelijk om ultrasone geluiden van vleermuizen hoorbaar te maken. Een geoefend specialist kan met behulp van een batdetector bepalen om welke soort het gaat en op deze manier actief zoeken naar jachtplaatsen, vliegroutes en rustplaatsen van vleermuizen.

Leer de gewone soorten herkennen Het kijken naar planten en dieren is een leuke ontspanning die gemakkelijk gecombineerd kan worden met andere bezigheden zoals wandelen, fietsen of fotograferen. Het is een hobby waarvoor je maar weinig hulpmiddelen nodig hebt. Een goede veldgids en een verrekijker zijn in principe voldoende. Het vinden en op naam brengen van een onbekende plant, vogel of insect kan grote voldoening geven. Hiervoor is wel enige kennis nodig over het gedrag en de biotoop waarin de dieren en planten leven. Alleen door veel tijd te besteden aan bijvoorbeeld vogels of planten kun je een goede vogellaar of plantenkenner worden. Naast observaties in de vrije natuur is het belangrijk om planten en dieren goed te leren kennen vanuit veldgidsen (plaatjes kijken). Vanuit een basiskennis aan planten en dieren die je in eigen tuin, wijk of dorp waarneemt, kun je je soortenkennis verder uitbouwen. Als het je niet lukt om een soort op naam te brengen of je twijfelt over de determinatie kun je een aantal foto’s maken en deze aan een deskundige laten zien. In het begin zul je merken dat het op naam brengen van een soort nog niet altijd meevalt. Wanneer je echt geïnteresseerd bent en volhoudt zul je merken dat dit na verloop van tijd beter zal gaan. Realiseer je verder dat er, net als bij ervaren natuurwaarnemers, altijd dieren zullen zijn die uit je blikveld verdwijnen voordat je weet welke soort het is.

Planten en dieren van de Groninger kleibossenIn principe zijn alle kleibossen geschikt om planten en dieren waar te nemen. Wel geldt hierbij de regel: hoe groter de variatie aan biotopen (bos, water, lanen, bosweiden et cetera), des te groter de soortenrijkdom aan planten- en dieren. Onderstaand volgt een beknopt overzicht van planten en dieren die je in de bossen kunt tegen komen.

VogelsAfhankelijk van leeftijd en jaargetijde kun je in het bos verschillende vogelsoorten aantreffen. Zo zijn soorten als fitis, tjiftjaf, zwartkop en tuinfluiter hier in het voorjaar en de zomer te horen en te zien. Deze vogels gebruiken het bos als broedgebied en vertrekken in het najaar naar zuidelijke landen. Tijdens najaarstrek en in de winterperiode worden de bossen vaak gebruikt door lijsterachtigen als koperwiek en kramsvogel die zich tegoed doen aan de overvloed aan bessen van meidoorn, lijsterbes en Gelderse roos. In de winterperiode kunnen hier rondtrekkende groepjes mezen, goudhanen en sijzen worden verwacht. De broedvogelbevolking van jonge loofbossen (jonger dan twintig jaar) wordt

Zelf wilde planten en dieren waarnemen Ga zelf op pad en ontdek de rijkdom van de Groninger kleibossen. Onderstaand volgt een aantal tips voor het waarnemen en observeren van planten en dieren in deze kleibossen.

70

Blauwborst

Landkaartje

Gewone pendelvlieg

Aardaker

Haas

Rietorchis

DagvlindersNederland kent ruim vijftig verschillende soorten dagvlinders. In de Groninger kleibossen komen ruim twintig soorten dagvlinders voor. Bont zandoogje, argusvlinder, landkaartje, boomblauwtje en gehakkelde aurelia zijn typische soorten voor bosranden. Distelvlinder, kleine vos, atalanta, kleine vos, icarusblauwtje en hooibeestje zul je daarentegen sneller aantreffen op bloemrijke bosweiden en bermen langs wandelpaden.

LibellenVeel mensen denken dat het determineren van libellen erg moeilijk is. In de praktijk blijk dit echter best mee te vallen. Het herkennen van libellen is net zo gemakkelijk (of moeilijk) als determinatie van vogels en planten. Om libellen te herkennen moet onder andere worden gelet op grootte en kleur. Daarnaast geven specifieke kenmerken zoals tekening op het achterlijf, vliegperiode en de biotoop waarin de libellen voorkomen meer informatie over de soort. In de Groninger kleibossen komen ongeveer dertig libelsoorten voor waaronder gewone oeverlibel, viervlek, platbuik, grote keizerlibel, bloedrode heidelibel en paardenbijter. Kleibossen met mooie waterpartijen om naar libellen te kijken zijn het Middelstumerbos, Ten Boersterbos, Biessumerbos, Steemerbos en Kardinge.72

Kleine vos

Bloedrode heidelibel

Waterloop Kardinge

Winterhut muskusrat MiddelstumerbosHoefafdruk ree Veer gaai

Sources: Esri, HERE, DeLorme,TomTom, Intermap, increment PCorp., GEBCO, USGS, FAO, NPS,NRCAN, GeoBase, IGN, KadasterNL, Ordnance Survey, Esri Japan,METI, Esri China (Hong Kong),swisstopo, MapmyIndia, ©OpenStreetMap contributors, and theGIS User Community

Wispelheem

de Klei

Leenstertillen

Dit bosgebied ligt ten zuiden van het dorp Leens aan het Hunsingokanaal en wordt doorsneden door de weg van Leens naar Zuurdijk. In het gebied ligt een recreatieterrein. Langs het Hunsingokanaal bevinden zich meerdere aanlegsteigers voor de pleziervaart. Door het bos lopen diverse wandelpaden.

Leenstertillen


Breeweelsterweg

Boerenerven Ulrum

de Kleide Hucht

Ulrum


Warffumerbos

Breede

Warffum


de Klei

Middelstum

Toornwerd

Borgterrein Ewsum

Middelstumerbos


de Klei

Ten Boer

Ten Boersterbos

JJStadsw

eg


de Klei

Bedum

Bedumerbos

De Boerenerven Ulrum liggen ten noorden van het dorp Ulrum aan de Breeweelsterweg en de Ir. A.J. van den Brielweg. De bosjes zijn te herkennen aan de bebording met tekst “Boerenerven Ulrum”. Vanwege het beperkte oppervlak is de recreatieve betekenis van de Boerenerven Ulrum gering. Bij het bosje De Hucht is door de gemeente een bankje geplaatst.

Het Warffumerbos ligt aan de zuidkant van het dorp Warffum. Door het bos loopt een verhard wandelpad. In het bos staan meerdere zitbankjes. Vanuit het dorp Warffum is een mooie rondwandeling te maken via het Warffumerbos en het gehucht Breede.

Het Middelstumerbos en het borgterrein Ewsum zijn gelegen aan de oostkant van het dorp Middelstum. Een parkeerplaats is aanwezig tegenover oprijlaan naar de borg Ewsum. Vanaf de borg is het mogelijk om een rondwandeling te maken door het bos en omliggend cultuurlandschap. Bezienswaardigheden zijn onder andere het het borgterrein Ewsum en de Sint Hippolytuskerk.

Het Ten Boersterbos ligt aan de zuidkant van het dorp Ten Boer en is door zijn grote variatie, bos, moeras, water en weiland, erg interessant om te bezoeken. Aan de zuidkant van het bos is een uitkijkheuvel met uitzicht over de akkers en weilanden en op de achtergrond de skyline van de stad Groningen.

Het Bedumerbos ligt aan de zuidkant van het dorp Bedum. In het bos kun je heerlijk wandelen en genieten van de natuur. Een parkeerplaats is aanwezig aan de Waldadrift. Door het bos lopen meerdere verharde wandelpaden die ook geschikt zijn voor rolstoelen en kinderwagens. Op meerdere plekken in het bos staan bankjes. Een aantal hiervan is ter beschikking gesteld door de Oranjevereniging Bedum.

Boerenerven Ulrum Bedumerbos Warffumerbos Ten BoersterbosMiddelstumerbos en Ewsum

74

10 14 20 24 28 34


de Klei

Landschapselementen Kattenburg


Ommetje Warfhuizen

de Klei

Abelstok

Klein Maarslag


Beijum

Lewenborg

Kardinge

Beijumerbos

Bevrijdingsbos

Edonbos


Stedum

Steemerbos

Laan van Nittersum

Deze landschapselementen bevinden zich tussen de dorpen Leens en Warfhuizen aan de Kattenburgerweg. De recreatieve betekenis van de bosjes is vanwege het geringe oppervlak beperkt. Langs de bosjes loopt een wandelen fietspad.

Abelstok ligt tussen de dorpen Wehe Den Hoorn en Mensingeweer aan de zuidkant van de provinciale weg N 361. Door het bos lopen enkele onverharde wandelpaden. Aan de noorden westkant van het bos loopt langs de Kromme Raken een verhard wandelen fietspad. Parkeergelegenheid is aanwezig bij het gemaal Abelstok aan de Mernaweg (noordzijde van de provinciale weg).

Kardinge is een groot bos- en recreatiegebied aan de noordoostkant van de stad Groningen. Door het gebied lopen meerdere wandelen fietspaden. Op diverse locaties in het bos staan bankjes. Parkeergelegenheid is aanwezig bij het Kardingerplein aan de westkant van het gebied en aan de Oosterseweg nabij de boerderij Rietlanden.

Dit bos bevindt zich aan de zuidkant van het dorp Stedum tussen de Bedumerweg en het Stedumermaar. Door het bos lopen enkele verharde en onverharde wandelen fietspaden. Op meerdere plekken staan bankjes van waaraf men heerlijk kan genieten van het bos en het omliggende landschap.


de Klei

Uithuizen

Dingebos

Dingewoldbos

Menkemaborg

Dit bosgebied ligt ten noordoosten van het dorp Uithuizen. Door het bos lopen meerdere verharde en onverharde wandelpaden. Een wandeling door dit bosgebied kan gecombineerd worden met een bezoek aan de Menkemaborg. Op meerdere plekken in het bos staan bankjes; in een bosperceel aan de Talmaweg en in een bosperceel aan De Laan bevindt zich een uitkijkheuvel.

Dingebos en DingewoldbosAbelstokLandschapselementen Kattenburg Kardinge Steemerbos


Uitwierde

Vossenheerd

Biessum

Biessumerbos

Het Biessumerbos ligt aan de westkant van het dorp Biessum aan het Uitwierdermaar. Het bos is erg gevarieerd en structuurrijk. Door het bos lopen diverse wandel-, fietsen ruiterpaden. Het Biessumerbos maakt ook deel uit van het dorpsommetje van Uitwierde.

Biessumerbos

76

42 46 50 54 60 64

Reeën

Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt dankzij:

Meester Prikkebeen Fonds

Boek groninger kleibossen - groene parels in het agrarisch cultuurlandschap

Documents

Transcript of Boek groninger kleibossen - groene parels in het agrarisch cultuurlandschap