28-9-2016

1

Joeri Cortens - Natuurpunt CVN

Cursus NatuurgidsLeven en overleven

Inhoud

1. Biodiversiteit en het ontstaan van het levena. Wat is biologische diversiteit? b. Het ontstaan van de huidige biodiversiteit : Evolutiec. Drijfveer evolutie : Innovatie en het gat in de "niche"-markt

2. Stamboom van het levena. De eerste levensvormen : bacterie en cob. Eéncelligenc. Evolutie van het dierenrijk : ongewerveldend. Evolutie van het dierenrijk : gewervelden

3. De biodiversiteitscrisis, oorzaken en gevolgen: a. Het belang van biodiversiteit voor de mensb. De 6e biodiversiteitscrisisc. Oorzaken d. Wat kunnen we zelf doen?

3

1a. Wat is biodiversiteit?

4

28-9-2016

2

5 6

7

28-9-2016

3

9

1a. Wat is biodiversiteit

“Variatie onder levende organismen”▸ genen, variëteiten▸ soorten▸ Biotopen

Het begrip “soort” (werkdefinitie)

Een soort bestaat uit alle individuen die zich onder natuurlijke omstandigheden onderling kunnen voortplanten en daarbij vruchtbare nakomelingen opleveren. De individuen binnen de soort vertonen morfologische en genetische overeenkomsten

Tafeleend Kuifeend

Hybride Tafel- x Kuifeend

Echt of nep? Classificatie

De systematiekis dus

Carolus Linnaeus

28-9-2016

4

Haeckel(1894)3 rijken

Whittaker(1969)5 rijken

Woese(1990)

3 domeinen

Keeling(2004)

3 domeinen /5 supergroepen

Animalia Animalia

Eukarya Eukaryota

Unikonta

Plantae

Fungi Excavata

Plantae Chromalveolata

ProtistaRhizaria

Protista

Archaeplastida

MoneraArchaea Archaea

Bacteria Bacteria

Inhoud

1. Biodiversiteit en het ontstaan van het levena. Wat is biologische diversiteit? b. Het ontstaan van de huidige biodiversiteit : Evolutiec. Drijfveer evolutie : Innovatie en het gat in de "niche"-markt

2. Stamboom van het levena. De eerste levensvormen : bacterie en cob. Eéncelligenc. Evolutie van het dierenrijk : ongewerveldend. Evolutie van het dierenrijk : gewervelden

3. De biodiversiteitscrisis, oorzaken en gevolgen: a. Het belang van biodiversiteit voor de mensb. De 6e biodiversiteitscrisisc. Oorzaken d. Wat kunnen we zelf doen?

15

1b. Het ontstaan van de huidige biodiveristeit : Evolutie

Creationisme

28-9-2016

5

UGent maakte een fantastische website over evolutie: http://evolutietheorie.be/

Ook de wikipedia is zeer lezenswaardighttps://nl.wikipedia.org/wiki/Evolutietheorie

Sporen van evolutie op je eigen lichaam : https://www.youtube.com/watch?v=rFxu7NEoKC8

Evolutie : de basics

Evolutieverandering van

erfelijke eigenschappen, binnen een populatieover generaties heen

Charles Darwin

Uitgangssituatie

Geen twee individuen zijn (genetisch) hetzelfde (bio-diversiteit) Verschillen ontstaan door :

- Foutjes of mutaties die ontstaan bij het kopiëren van DNA

- Unieke recombinatie van genen uit het ouderpaar (bij geslachtelijke voortplanting)

- epi-genetica

Slechts enkele individuen overleven en planten zich voort. (stichten de volgende generatie)

- Natuurlijke selectie: de best aangepaste

- Seksuele selectie : de meest aantrekkelijke (de uiterlijke seksuele kenmerken zijn een onrechtstreekse aanwijzing over de genetische kwaliteit)

- Gene-flow : uitwisseling van genen tussen populaties

- Genetische drift : toevalseffecten in (kleine) populaties

28-9-2016

6

Gene-flow (missionarissen) of genetische drift (toeval)?

Evolutie : https://www.youtube.com/watch?v=GhHOjC4oxh8Natuurlijke selectie : https://www.youtube.com/watch?v=0SCjhI86grUDNA : https://www.youtube.com/watch?v=M4zHVRLXkgwMuseum voor natuurwetenschappenhttps://www.naturalsciences.be/sites/default/files/didaktisch_dossier_Evolutie.pdf

Soortvorming

als populaties geïsoleerd geraken van andere > geografisch> temporeel (dag x nacht; seizoenen)> ethologisch (gewijzigd gedrag, vb. vogelzang)

Rouwkwikstaart (UK) Witte kwikstaart (Europa)

Inhoud

1. Biodiversiteit en het ontstaan van het levena. Wat is biologische diversiteit? b. Het ontstaan van de huidige biodiversiteit : Evolutiec. Drijfveer evolutie : Innovatie en het gat in de "niche"-markt

2. Stamboom van het levena. De eerste levensvormen : bacterie en cob. Eéncelligenc. Evolutie van het dierenrijk

3. De biodiversiteitscrisis, oorzaken en gevolgen: a. Het belang van biodiversiteit voor de mensb. De 6e biodiversiteitscrisisc. Oorzaken d. Wat kunnen we zelf doen?

28-9-2016

7

1c. Innovatie en het gat in de niche -markt 1c. Innovatie en het gat in de niche -markt

Natuurlexicon.beDe term niche (of nis) slaat op de functionele rol van een organisme binnen een levensgemeenschap.

Elke soort heeft binnen een levensgemeenschap zijn eigen specialisatie. Het organisme verwerft daarmee de ruimte en het voedsel binnen de levensgemeenschap. Op die manier kunnen zelfs nauwverwante soorten samenleven in een zelfde omgeving. De foerageerplaats, het tijdstip van jagen, het hoofdvoedsel of de broedplaats zal steeds enigszins afwijken van deze van de andere soort.

Er zijn bijvoorbeeld nachtactieve roofdieren, holbewonende insecteneters, dagvlinders, enz.

Indien de niches van twee soorten elkaar overlappen, treedt er concurrentie op, bijvoorbeeld om voedsel, nestruimte, enz.

Twee soorten waarvan de niches elkaar volledig overlappen, kunnen niet in hetzelfde gebied leven. Twee dieren kunnen gespecialiseerd zijn in het vangen van dezelfde soort kleine knaagdieren, maar ze kunnen deze vangen op verschillende tijdstippen (bijvoorbeeld ’s nachts of overdag) of in een verschillend biotoop (bijvoorbeeld rietvelden of bossen). In dat geval treedt er geen concurrentie op. Men spreekt dan van een nichedifferentiatie.

De Bosuil en de Buizerd jagen beiden op muizen, maar ze beconcurreren elkaar niet direct, omdat de Buizerd overdag en de Bosuil ’s nachts jaagt.

De opvulling van de niche, dit wil zeggen een bepaalde voedselspecialisatie, een bepaalde activiteitsperiode, een bepaald type woonplaats of nestgelegenheid, leidt tot afgenomen concurrentie tussen soorten onderling (interspecifieke concurrentie).

Daarom ondervindt een soort bijna altijd de sterkste concurrentie van de kant van soortgenoten.

Groepswerk- Zet onderstaande diergroepen in evolutionaire volgorde- Beantwoord bij elke stap 2 vragen :

- Wat is er veranderd tov de vorige stap- Welke nieuwe niche heeft deze diergroep gekoloniseerd?

28-9-2016

8

De uitdagingen- het land veroveren

De oplossingen- poten- ademhaling via longen & huid (+kieuwen)- uitstulpbare tong (jacht & eten)- leven op land, maar voortplanting in water

Innovatie : van vis naar amfibie Innovatie : van amfibie tot reptiel

De uitdagingen- Onafhankelijk worden van water - schept mogelijkheid tot zonnen en sneller bewegen- Verovering van woestijnen

De oplossingen- Waterdichte huid (schubben)- Waterdichte, gasdoorlatende eieren- Inwendige bevruchting (penis)

Innovatie : van reptiel tot zoogdier

De uitdaging : Onafhankelijk worden van de Omgevingswarmte (warmbloedig)

De oplossingen- Isoleren (haar)- Voedselopname optimaliseren

- tanden- kauwspieren

- jongen zogen

Inhoud

1. Biodiversiteit en het ontstaan van het levena. Wat is biologische diversiteit? b. Het ontstaan van de huidige biodiversiteit : Evolutiec. Drijfveer evolutie : Innovatie en het gat in de "niche"-markt

2. Stamboom van het levena. De eerste levensvormen : bacterie en cob. Samen sterk : Eéncelligenc. Evolutie van het dierenrijk : ongewerveldend. Evolutie van het dierenrijk : gewervelden

3. De biodiversiteitscrisis, oorzaken en gevolgen: a. Het belang van biodiversiteit voor de mensb. De 6e biodiversiteitscrisisc. Oorzaken d. Wat kunnen we zelf doen?

28-9-2016

9

2 De eerste levensvormen

Oersoep : https://www.youtube.com/watch?v=fgQLyqWaCbAOersoep uitgebreid : https://www.youtube.com/watch?v=xyhZcEY5PCQEen kritische noot :https://nl.wikipedia.org/wiki/Abiogenese

Stap 1: ééncellige bacterïën & archaebacteriën

dna

= celvocht

dna (beweging)

(Archae)bacteriën NU

- Bacteriën en archaebacteriën vormen samen 2/3 van alle levende wezens

- Vaak in extreme omstandigheden (bv geisers, zout, kms onderzee, ijzerhoudend water …)

- Leven tegenwoordig vaak IN en OP andere wezens (1,5kg! bij 1 mens , levensnoodzakelijk)

28-9-2016

10

Bacteriën : https://www.youtube.com/watch?v=qCn92mbWxd4Het dettol-dramaDe beestjes in onsMenselijk bioom

Stap 2 : bacteriën en archaebacteriën gaan samenleven

Er ontstaan ééncelligen met duidelijk afgelijnde onderdelen of “organellen”

Gastheer-bacterie

Van bacteriën tot Protista: https://www.youtube.com/watch?v=UOfY26qdbU0

Eéncelligen (Protista) NU

Onderscheid plant dier?

Euglena of oogdiertje Pantoffeldiertje

28-9-2016

11

Promofilmpje protista: https://www.youtube.com/watch?v=0-6dzU4gOJoOogdiertjes (Euglena)https://www.youtube.com/watch?v=4MlR3dKfXmcEtende pantoffeldiertjes : https://www.youtube.com/watch?v=sn3MTYNe8mMMicrobiologie van a tot zhttp://www.micropia.nl/nl/ontdek/microbiologie-van-tot-z/

(Eéncellige) Eu

karyota

Unikonta(dieren, schimmels…)

Oa slijmzwammen (heksenboter)

Excavata Oa. Euglena

Chromalveolata

oa bruinwieren Oa. ZeevonkOa. Diatomeeën (kiezelwieren)

RhizariaOa. ForaminiferaOa. Radiolaria(stralendiertjes)

Archaeplastida(planten,…)

Oa. Roodwieren, groenwieren (bv Volvox, sieralgen,…)

Heksenboter Kiezelwieren

28-9-2016

12

Zeevonk

Eukaryo

tahttp

://www.bio.m

iami.ed

u/dan

a/160/1

60S10_9

prin

t.htm

l

UnikontaOaslijmzwammen (heksenboter)

https://nl.wikipedia.org/wiki/Unikontahttps://nl.wikipedia.org/wiki/Plasmodiale_slijmzwammenhttp://www.kennislink.nl/publicaties/slimme‐slijmzwam‐vindt‐zijn‐weg

Excavata Oa. Euglena https://nl.wikipedia.org/wiki/Excavata

Chromalveolata

oa bruinwieren Oa. ZeevonkOa. Diatomeeën (kiezelwieren)

Zeevonk :  ‐ https://nl.wikipedia.org/wiki/Zeevonk‐ http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/videozone/nieuws/binnen

land/1.2719922Diatomeeën :  ‐ http://www.kennislink.nl/publicaties/minileven‐verzet‐

bergen‐aan‐zee‐ http://www.natuurinformatie.nl/nnm.dossiers/natuurdatabas

e.nl/i004347.html‐ http://scheldeschorren.be/wp/zilte‐

natuur/flora/schorrenflora/kiezelwieren‐of‐diatomeeen/‐ http://handboekhydrobiologie.stowa.nl/Upload/Handboek%2

0hydrobiologie/pdf/2_h9.pdf‐ http://www.trouw.nl/tr/nl/4332/Groen/campaign/item/detail

/1833022/80211/Een‐lichtere‐autovelg‐dankzij‐het‐glazen‐harnas‐van‐kiezelwier.dhtml

RhizariaOa ForaminiferaOa Radiolaria

https://nl.wikipedia.org/wiki/Rhizaria

ArchaeplastidaOa. Roodwieren, groenwieren, bv Volvox

http://sieralgen.blogspot.be/https://issuu.com/natuurpunt/docs/gids_sieralgen_16april2015

Inhoud

1. Biodiversiteit en het ontstaan van het levena. Wat is biologische diversiteit? b. Het ontstaan van de huidige biodiversiteit : Evolutiec. Drijfveer evolutie : Innovatie en het gat in de "niche"-markt

2. Stamboom van het levena. De eerste levensvormen : bacterie en cob. Eéncelligenc. Evolutie van het dierenrijk : ongewerveldend. Evolutie van het dierenrijk : gewervelden

3. De biodiversiteitscrisis, oorzaken en gevolgen: a. Het belang van biodiversiteit voor de mensb. De 6e biodiversiteitscrisisc. Oorzaken d. Wat kunnen we zelf doen?

28-9-2016

13

Stap 3a : Individuele cellen gaan samenwerken: eerst in kolonies, daarna bouwen ze echte lichamen - Volvox (kolonie groenalgen)

- Kwallen, poliepen, koraal

Eerste fases van de embryonale ontwikkeling van de mens

Kwal & co in Vlaanderen

Kompaskwal OorkwalBlauwe haarkwal

ZoetwaterpoliepPaardenanemoon

Zoetwaterpoliep : https://www.youtube.com/watch?v=dl_oVns2oa8

Platwormen

28-9-2016

14

Lintwormen zijn ook platwormen

Lintwormen : https://nl.wikipedia.org/wiki/Lintwormen

Vossenlintwormhttps://www.natuurpunt.be/nieuws/vossenlintworm-bij-2-vlaamse-vossen-20130814#.V3l8uPmLTIU

2233

33

33

Stap 4a : Beschermde lichamen

Weekdieren : tweekleppigen, slakken, inktvissen

Zeekat

28-9-2016

15

4a4a

Fossiele weekdieren : Ammonieten

De intelligente zeekat : https://www.youtube.com/watch?v=L-cxg8mF_Lw

De schizofrene zeekat : https://www.youtube.com/watch?v=XQSTn9gKLwM

Inktvisogen : http://www.kennislink.nl/publicaties/ogen-in-de-evolutie

Nautilus, Levend fossiel (cfr ammonieten) https://www.youtube.com/watch?v=hcyzr3zJol4https://www.youtube.com/watch?v=HIRCI0G19Uw

Fossielen in ARDUIN (350 milj jaar oud)SponsBrachiopode (armpotige)

Slak Honingraatkoraal

28-9-2016

16

Fossielen

http://hgvoor.blogspot.be/2014/10/fossielen-onder-je-voeten.htmlhttp://www.fossiel.net/Haaientanden : http://www.fossiel.net/sites/fossil_site.php?plaats=142

Belemniet in marmer : gefossiliseerd inwendig skelet van koppotige (cfr zeekat)

Ammoniet in marmer

Stap 4b : Gesegmenteerde lichamenEerst : gesegmenteerde wormen : regenworm & Groene zager

4b4b Zagershttp://www.ecomare.nl/ecomare-encyclopedie/organismen/dieren/ongewervelde-dieren/wormen/zagers/

Zagerbruilofthttp://www.ecomare.nl/bezoek-ecomare/nieuwspagina/news/zagerbruiloft-op-het-wad/?no_cache=1&cHash=c88622ee0cd2dba0a645ac5d79d8d31e

28-9-2016

17

4c.Verdere segmentatie en specialisatie : Geleedpotigen

DuizendpotenInsectenSpinachtigenSchaaldieren (bv trilobieten)

4b4b

4c4c

Inhoud

1. Biodiversiteit en het ontstaan van het levena. Wat is biologische diversiteit? b. Het ontstaan van de huidige biodiversiteit : Evolutiec. Drijfveer evolutie : Innovatie en het gat in de "niche"-markt

2. Stamboom van het levena. De eerste levensvormen : bacterie en cob. Eéncelligenc. Evolutie van het dierenrijk : ongewerveldend. Evolutie van het dierenrijk : gewervelden

3. De biodiversiteitscrisis, oorzaken en gevolgen: a. Het belang van biodiversiteit voor de mensb. De 6e biodiversiteitscrisisc. Oorzaken d. Wat kunnen we zelf doen?

22

3bis

28-9-2016

18

Stap 3bis : Manteldieren of zakpijpen

Doorschijnende zakpijp

Manteldieren-larve

Stap 4bis : Een inwendig skelet

LancetvisjeKaaklozen (beekprik)KraakbeenvissenBeenvissen

Kaaklozen of Rondbekken : de beekprik

28-9-2016

19

HondshaaiManteldieren : https://nl.wikipedia.org/wiki/Manteldieren

Lancetvisjes : https://nl.wikipedia.org/wiki/Schedellozen

De beekprik : http://www.ravon.nl/Infotheek/Soortinformatie/Vissen/Beekprik/tabid/1403/Default.aspx

Haaien en roggen van Vlaanderen : https://www.natuurpunt.be/pagina/haaien-en-roggen

2233

33

33

4a4a

4b4b

4c4c

28-9-2016

20

En wat met planten?

Meer info in de les “Planten leren herkennen”

Inhoud

1. Biodiversiteit en het ontstaan van het levena. Wat is biologische diversiteit? b. Het ontstaan van de huidige biodiversiteit : Evolutiec. Drijfveer evolutie : Innovatie en het gat in de "niche"-markt

2. Stamboom van het levena. De eerste levensvormen : bacterie en cob. Eéncelligenc. Evolutie van het dierenrijk : ongewerveldend. Evolutie van het dierenrijk : gewervelden

3. De biodiversiteitscrisis, oorzaken en gevolgen: a. Het belang van biodiversiteit voor de mensb. De 6e biodiversiteitscrisisc. Oorzaken d. Wat kunnen we zelf doen?

3a. Is biodiversiteit belangrijk?De “ecosyteemdiensten”

80

Producerende diensten : Waarom “diversiteit” nodig?

Eik Berk (+den)

28-9-2016

21

81

Regulerende diensten

https://www.lne.be/themas/bodem/2015-internationaal-jaar-van-de-bodem 82

Culturele diensten

“Intuïtief subjectief, maar effectief objectief”

83 84

28-9-2016

22

85

?

3b. De 6 massa-extincties

86

3c. Belangrijkste oorzaken van achteruitgang

88

1. Verlies van leefgebied (ingebuisde beek)

3c. Belangrijkste oorzaken van achteruitgang

28-9-2016

23

89

2.HabitatdegradatieDoor vervuiling, verzuring, vermesting, verdroging, …

3c. Belangrijkste oorzaken van achteruitgang?

90

91

3. Versnippering: Bv. vismigratieknelpunten

3c. Belangrijkste oorzaken van achteruitgang? Vistrap

28-9-2016

24

93

4. Klimaatverandering- - Soorten komen én gaan (als ze kunnen)- - Seizoenen verschuiven- - Soorten geraken in de war

3c. Belangrijkste oorzaken van achteruitgang?

94

Tijgerspin

Komen …

Vuurlibel

95

Kwabaal

… en gaan

28-9-2016

25

97

Seizoenen verschuiven

28/dec

7/jan

17/jan

27/jan

6/feb

16/feb

26/feb

1968

1970

1972

1974

1976

1978

1980

1982

1984

1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

Gemiddelde van 1940-1968

Gemiddelde eerste bloei van sneeuwklokje

Geg

even

s: w

ww

.nat

uurk

alen

der.n

l

98

Soorten en voedselketens in de war

99

5. Invasieve exoten▸ door de mens geïntroduceerd

3c. Belangrijkste oorzaken van de achteruitgang?

100

4. Wat eraan te doen?

http://www.biodiv.be/