Opdracht werkcollege WerkveldDuaal 2014-2015

Cultuur van de KerkOnderzoek over de St.

Lazare, Autun, Frankrijk

Hans Hartog

studentennummer: 316148 onderwerp: muziekFrancine Bisscheroux- van Schoubroeck

studentennummer: 2672677 onderwerp: beeldende KunstHans Ausems

studentennummer: 2412942 onderwerp: Inleiding en TheaterMarleen Das

studentennummer: 2623897 onderwerp: Dans

1

1. Inleiding Ligging 3 Geschiedenis 4

Stadsbeeld 4

2. Beeldende Kunst Kunst, Religie en Levensbeschouwing 5Kunst en Esthetica 6Kunstenaar en Opdrachtgever 10Kunst Intercultureel 11Bronnenlijst 11

3. Theater Kunst , Religie en Levensbeschouwing 12Kunst en vermaak 14Bronnenlijst 15

4. Dans Kunst, Religie en Levensbeschouwing 24Kunst en Vermaak 17Bronnenlijst 19

5. Muziek Kunstenaar en opdrachtgever/ muzieknotatie 20

Kunst, wetenschap en techniek 22Bronnen 28

2

1. InleidingDe kathedraal van Autun, gewijd aan Saint-Lazare, is een kathedraal in de Bourgondische stad Autun. De kerk werd gebouwd ter ere van de relieken van de heilige Lazarus, in de 12e eeuw en tot kathedraal gewijd in de 1195, toen het de functie overnam van de kathedraal van Saint-Nazaire.

1.1 Ligging

Autun (Romeinse naam: Augustodonum) is een stad in de Bourgogne in Frankrijk. Het ligt in het departement Saône-et-Loire en telt ongeveer 16.000 inwoners.Autun ligt in een heuvelachtig gebied met bossen, net buiten het natuurpark van de Morvan. De stad ligt aan de rivier Arroux.

Het eerste koninkrijk Bourgondië werd door het Oost-Germaanse volk van de Bourgondiërs gesticht in de omgeving van Worms, in Rijnland-Palts. Na de vernietiging van dit rijk trok het restant van het volk naar het zuiden en stichtte rond 443 een nieuw rijk rond Genève in Savoye. Dit nieuwe gebied van de Bourgondiërs omvatte zowat de hele Rhônevallei op het moment dat het opging in het Frankische Rijk van Karel de Grote. Bij het Verdrag van Verdun viel het westelijke deel van Bourgondië in West-Francië en het oostelijke deel in het Middenrijk.

3

1.2 Geschiedenis

Autun dankt zijn naam aan de Romeinse princeps Augustus, die rond het begin van onze jaartelling op de plek van het huidige Autun de stad Augustodunum stichtte. Hij wilde in Gallië een stad stichten die de macht van Rome zou uitdrukken. Daarom kreeg Autun enkele indrukwekkende gebouwen; van sommige zijn nog de overblijfselen te zien.

Autun werd gesticht aan de weg tussen Marseille en de Kanaalkust, ofwel tussen Lyon en Boulogne, die zowel voor de handel als in strategisch opzicht belangrijk was.

In de middeleeuwen kende Autun opnieuw een bloeiperiode. Het werd een religieus centrum en kreeg een kathedraal.

1.3 Stadsbeeld

Het opvallendste gebouw in de stad is de kathedraal Saint-Lazare, waarvan de bouw begon in de 12e eeuw. Het timpaan van het hoofdportaal wordt beschouwd als een van de meesterwerken van romaanse beeldhouwkunst. Het stelt het Laatste Oordeel voor. De beeldhouwer, Gijzelbert (Gislebertus), heeft zijn naam aangebracht onder de voeten van Christus.

4

2. Beeldende kunst2.1 Kunst, Religie en LevensbeschouwingDe bisschop Étienne de Bâgé besloot in 1120 van Autun een bedevaartsoord te maken. Hij wilde niet onder doen voor de basiliek van zijn bisdom, de Ste-Madeleine in Vezelay . De relieken van de Heilige Lazarus werden vanuit de kerk St- Nazaire naar Autun verplaatst. In 1130 deed Paulus Innocentius II de nieuwe kerk inzegenen. De kerk werd pas in 1146 voltooid. De relieken waren een belangrijk bron van inkomsten voor de kerk. De relieken zorgden ervoor dat pelgrims de kerk bezochten. Iedereen die in de buurt kwam van de relieken onttrok zich aan de corruptie, de slechtheid en het lijden van die tijd. De heilige Lazarus is de man die door Christus uit de dood was opgewekt. Hij kwam met zijn zus Maria Magdalena, Martha, en Maximianus naar de Provence. Ze waren gevlucht uit het heilige land onder druk van vervolging van Joden. Maria Magdalena trok zich terug in een grot in Beaune waar ze 30 jaar in detentie doorbracht. Beaune is provençaals voor grot. Deze vluchtelingen uit het heilige land vormen eeuwen later de belangrijke relieken voor dit gebied .Ter info: Maria Magdalena is een Bijbels figuur uit het Nieuwe Testament, waarin wordt vermeld dat zij behoorde tot de groep van vrouwen die aanwezig waren bij de kruisiging van Christus, zijn graflegging en zijn opstanding. Zij was een van zijn leerlingen. Haar relieken werden gered (door een monnik) van de Saracenen die het gebied teisterden. Saracenen waren moslims en later alle tegenstanders van het christelijke geloof. Zij speelden een grote rol tijdens de kruistochten en bemoeilijkten de pelgrims in hun tocht naar het heilige land om een aflaat te verdienen. In de latere Middeleeuwen kon men kwijtschelding voor straffen in het vagevuur krijgen door aflaten te verdienen. Iedereen moest een aflaat kunnen verdienen. Men kon op kruistocht gaan maar ook kon men giften geven om een aflaat te verdienen. De kerk gebruikte deze opbrengsten voor de bouw van kerken en kathedralen.

In de steden vestigen zich kloosters die zorgden voor onderwijs, ziekenzorg en verspreiding van het geloof. De kerk raakt hierdoor verbonden met de stad. De kerk staat centraal in de laat- Middeleeuwen. Mensen gaan niet alleen naar de mis maar bezoeken ook de processies , de feesten en de rechtspraak die vaak op het kerkplein gehouden wordt. Er ontstaan bedelorden. Dit zijn de kloosterorden van o.a. de Franciscanen ,Cisterciënzers en de Benedictijnen. Zij ruilden hun diensten om, zoals de zorg voor de armen, onderwijs en ontginning van het land voor giften. Vanuit de kloosters ontstaan de eerste universiteiten. Zij bestuderen, verklaren en beschrijven de schepping als een volledig kloppend verhaal. Oude klassieken bronnen worden gebruikt als bevestiging om het goddelijke te bewijzen. Plato, een Griekse filosoof en schrijver (437-327 v.Chr.) is de leermeester van het idee dat goede, het ware en het schone dat met elkaar verbonden is. Aristoteles(384 v.Chr-322 v.Chr.), een leerling van Plato bestudeerde het zichtbare en is de eerste homo universalis : Hij die kennis had van alle wetenschappen uit zijn tijd, zoals filosofie, psychologie, politieke en sociale wetenschappen, wiskunde en natuurwetenschappen, taal- en letterkunde.

5

Afbeelding 1: Detail van het Laatste oordeel. Dit is een detail van het tympaan aan de westzijde gebeeldhouwd door Gislebertus 1130. Pelgrims met Jacobs schelp op hun reistas.

6

2.2 Kunst en esthetica

afbeelding 2:Het middenschip met de Romaanse kapitelen en het tongewelf met de spitsbogen. Hier kijkend naar de ingang van de westzijde van de kerk.

7

Tijdens de Middeleeuwen is er een enorme toename van bouwactiviteiten van Romaans architectuur. Deze kerken waren niet alleen talrijker maar de kerken waren ook groter, rijker versierd en zagen er ook meer “ Romaans” (volgens de bouwwijze van de Romeinen) uit. Het middenschip kreeg nu een gewelf in plaats van een houten bekapping en aan de buitenzijde werden de kerken rijk versierd met architecturale ornamenten en beeldhouwwerk.

De kerk van Autun heeft een grondplan in de vorm van een Latijns kruis. Het middenschip heeft een middenbeuk met 2 zijbeuken, een korte kruisarm en een koor met halfrond einde.De kerk is geen bedevaartkerk zoals andere bedevaartkerken omdat de kooromgang met de straalkapellen ontbreken.Wel heeft de kerk twee zijkapellen, links en rechts.

afbeelding 3: de plattegrond in de vorm van een Latijns kruis.

De kerk heeft een grote overdekte zijbeuken. Men vermoedt dat deze zijbeuken zijn gebouwd om onderdak te bieden aan de melaatsen die op bedevaart waren en alleen wilden bidden tot Sint Lazarus wiens relieken liggen in het graf naast het hoofdaltaar.

De bouwers wilden hun kerk zo hoog hogelijk bouwen om de mensen het gevoel van het goddelijke te geven. Het gewelf boven het middenschip vormde een probleem als ze zo hoog wilden gaan met de bouw. Zij bedachten de blinde arcaden(triforium) die de galerij verving waardoor de kerk stabieler, steviger werd. Hierboven werd een derde verdieping gebouwd met bovenlicht. Dit was mogelijk omdat men de spitsboog gebruikte boven het middenschip. Deze spitsbogen zijn ook toegepast in de arcade van het middenschip.

8

Het bovenste gedeelte van de muren van het middenschip lijken naar buiten te buigen onder de druk van het zware gewelf. Een waarschuwing om de muren en ramen niet nog hoger te maken. De grens werd bereikt.

De inwendige blinde galerij is ontleend aan de Romeinse open galerij op de Porte d Árroux in Autun.

afbeelding 4: Porte d Árroux

9

Afbeelding 5: Het middenschip , kijkend naar het oosten met het altaar in het midden.

10

Afbeelding 6: De voorhal, de narthex kijkend naar het noorden. Rechts zie je het westportaal.

Wat Autun zo bijzonder maakt zijn de pilasters met de op de Romeinen geïnspireerde cannelures. Deze pilasters eindigen met een kapiteel dat op klassiek Korinthisch kapiteel is geïnspireerd . Omdat Autun vroeger een belangrijke Romeinse stad was met veel Romeinse gebouwen hebben de kathedraalbouwers goed gekeken naar deze Romeinse bouwwijze en zo deze elementen ingebracht.

Het hoogtepunt van de kerk is het reliëf boven de westelijke deur in de voorhal (narthex) , die ‘het laatste oordeel’ verbeeldt. Bijzonder aan het voorportaal zijn de aan weerszijden insprongen en zuilen met daarboven een booglijst en timpaan.

In het midden van de timpaan wordt Christus binnen een grote mandorla (amandelvormige nimbus) omhoog gehouden door engelen. Deze mandorla betekent het samen komen van twee werelden, de hemel en aarde. Onder de voeten van Christus staat de naam van de beeldhouwer Gislebertus. Zijn manier van werken verraadt een opleiding in de werkplaatsen van Vezelay en Cluny. Men vermoedt dat hij de hele Kathedraal heeft vormgegeven.

Op het timpaan draagt Christus luchtige fijn geplooide gewaden, net zoals zijn hofhouding en Bijbelse figuren dat doen.

11

afbeelding 7:Het laatste oordeel, het westelijke voorportaal.

De apostelen kijken eerbiedig naar Christus. Petrus met de sleutel kijkt naar de rechtvaardige zielen. Onderaan het timpaan staan de doden op uit hun graf. Ze worden voor de Dag des Oordeels gewaarschuwd door vier op hoorns blazende engelen. Een engel scheidt de uitverkorenen (2 figuren) en de verdoemden (3 figuren). Links van Christus staat Aartsengel Michael oog in oog met de duivel, die het wegen van de zielen probeert te beïnvloeden door aan de hefbomen van de weegschaal te trekken. De doden zijn kleiner en naakt afgebeeld. In het gezicht en lichaam is hun gemoedstoestand afleesbaar. De angst van de verdoemden komt tot uitdrukking in de chaotische lijnen van de lichamen en de onregelmatige compositie.

De buitenste lijst symboliseert de werkzaamheden, bezigheden van iedere maand en de tekens van de dierenriem.

12

De Dierenriem bestaat uit verschillende ronde vormen bas-reliëf op de basismuren van het portaal. De Romaanse kosmologie en haar visie op de geometrische structuren van het universum zijn afgeleid van Plato. De dierenriem is een serie medaillons in de vorm van een cirkel en stelt een landbouwkalender voor waarin een verband wordt gelegd tussen de tekens van de Dierenriem en het werk op de boerderij in de verschillende maanden. De versiering is eigenlijk vanzelfsprekend, de landbouw was in die tijd de belangrijkste bron van bestaan en dus uiterst belangrijk in het denken van de mensen. Langs de onderrand is een inscriptie met waarschuwingen tegen de gruwelijkheden van de hel aangebracht. Ook hier werd men er weer herinnerd aan om zich goed te gedragen en hard te werken.

Een andere bijzonderheid is dat de kerk zo ongeschonden is gebleven. Terwijl Cluny volledig is verwoest tijdens de Franse revolutie door boze boeren en de burgerij die vonden dat de kerk te veel rijkdom en macht had gekregen.

Dankzij monniken in 1766 die het westportaal niet mooi vonden en daarom het portaal weg pleisterden. Daardoor is het portaal ongeschonden gebleven tijdens de Franse Revolutie.

Op de kapitelen in de kerk zijn de o.a. volgende voorstellingen afgebeeld.

Afbeelding 8: Een engel waarschuwt de wijzen uit het oosten niet terug te keren naar Herodes.

Afbeelding 9.Eva die de appel plukt

13

Afbeelding 10 De verschijning van Christus aan Maria Magdalena

14

Afbeelding 11 De aanbidding van de wijzen die Christus geschenken brengen. Dit was goud, wierook en mirre.

15

2.3 Kunstenaar en Opdrachtgever, Politieke en Economische machtEr ontbrak enige politieke autoriteit in Europa. De Paus, de centrale geestelijke autoriteit, wist de band te verenigen tussen alle gebieden. Paus Urnanus II wist een internationaal leger op te roepen voor zijn kruistochten dat machtiger was dan welk vorstelijk leger ook.

Cluny was een grootmacht binnen de kerk. Zij had leiding over honderden kloosters. Ook de kerk van Autun viel onder hun leiding. In de 12de eeuw leefden er 300 monniken. Willem I van Aquitanië, hertog van Aquitanië en graaf van Mâcon, bijgenaamd Willem de Vrome gaf het klooster van Cluny alle rechten bij het oprichten in 910. Hij zag zelf af van enig recht. De orde stond alleen onder toezicht van de Paus. Hierdoor kon deze orde onder eigen autonomie uitgroeien tot invloedrijke orde met “een Romeinse vrijheid’ van handelen. Onder Odilo van Cluny werd de strikte levenswijze bedacht en nagevolgd, Ora et Labora (bid en werk) en moesten de kloosters volgens deze wijze leven. Odilo hechtte veel belang aan de dodencultus en bedacht dat de doden herdacht moesten worden. Leken en burgers konden tegen betaling missen laten opdragen voor hun dierbare overledenen. Hierdoor had de kerk inkomsten en mede door de reliekverering werd de kerk rijk. Odilo is dus grondlegger van Allerzielen (dodenherdenking) op 1 november, iets dat pas in de 14 de eeuw voor alle kerken werd ingevoerd.

2.4 Kunst IntercultureelHet Kalifaat van Cordoba was in 1031in kleine moslimstaten uiteen gevallen. De heropening van de handelswegen over de middellandse zee , de vloten van Venetië ,Genua en Pisa, de herleving van de handel en het bedrijf, en de stedengroei zorgden voor een enorme bloei. Er heerste een religieus enthousiasme dat aanzette tot verovering van het Heilige Land met zijn mohammedaanse overheersing. Internationale handelsbetrekkingen werden hersteld, steden gingen een rol spelen en militair werden we weer van enige betekenis.

De leiders van de Kerk waren vaak op reis. Ze gingen op bezoek bij de Paus, namen deel aan synoden , moesten financiële en administratieve kwesties regelen. Ook vorsten en koningen legden talrijke contacten. Dit zorgden ervoor dat de kerkelijke en de wereldlijke heren hun ideeën uitwisselden over architectuur en de ornamenten. Dit zorgde voor het ontstaan van een hoog niveau. Ook de Bedevaartstochten, kruistochten en handelsbetrekkingen hebben voor een uitwisseling en verspreiding van artistieke opvattingen en technieken gezorgd.

16

Men vermoedt dat het benedictijner klooster van Cluny grote invloed heeft gehad op de kennis van de bouwers o.l.v. Gislebertus. Cluny had werkplaatsen en veel contacten in de Oriënt. Zij bezat veel manuscripten. In de stad waren veel Gallo-Romeinse overblijfselen. Het klooster bezat kennis van Griekse kerken tussen Anthiochie en Aleppo. Men had kennis van de geschriften van Plato met de rijkdom over de symbolische weergave van de natuur zowel de organische als de anorganische vormen. De esthetische zienswijze van Aristoteles met de geometrische vormen en getallen waren heilig . De berekeningen van Pythagaros werden gebruikt door de bouwers en beeldhouwers die deze als mathematische oplossingen in zetten in hun werken. Zij bekeken de vormen en composities via driehoeken, cirkels en kubussen en mengde dit met hun eigen verbeelding van de wereld en het universum. De Romaanse beeldhouwer/architect/bouwer verbeeldde via deze geometrische vormen het universum. Men gebruikte vaste schema's en compositie in hun werken Deze schema’s stonden in boeken die de bouwers gebruikten voor het bouwen van hun kerk, kathedraal. De kerk werd zo een eenheid. Het gebouw en de inrichting werden een geheel door deze schematische indelingen.

2.5 Beeldende Kunst Bronnenlijsthttp://architecture.relig.free.fr/autun.htm (geraadpleegd op 30-12-2014)

http://specials.han.nl/themasites/studiecentra/verwerken-en-delen/bronnen-vermelden/apa-normen/#comp00004b902de60000000b23453d, geraadpleegd op 30-12-2014

http://www.sacred-destinations.com/france/autun-cathedral, geraadpleegd op 30-12-2014

bron: s’Jacob H.(1987),Grote lijnen der Europese Kunstgeschiedenis, uitgeverij Frits Knuf,Buren, hoofdstuk IX

bron: Janson H.W,Wereldgeschiedenis van de Kunst, de Archipel/DenHaag,4de herziene druk

bron: j.stor: Mathews M., Gislebertus Hoc Fecit, Page [22] of 22-28

bron:Prache A.(1999),Kathedralen van Europa, Anne Prache en Mecratorfonds,p.80,83,112,113

bron:van Laarhoven J.,De beeldtaal van de christelijke kunst, van Boom uitgevers, Amsetrdam,p.173 en 179

Verantwoording van de afbeeldingen:

afb.1:http://www.sacred-destinations.com/france/autun-cathedral, geraadpleegd op 30-12-2014afb.2:http://www.sacred-destinations.com/france/autun-cathedral,geraadpleegd op 30-12-2014afb.3:http://nl.wikipedia.org/wiki/Kathedraal_van_Autun,geraadpleegd op 30-12-2014afb.4 :http://www.art-mml.eu/enroute2011middenfrankrijk2.html:geraadpleegd op 30-12-2014afb.5:https://www.flickr.com/photos/morio60/12103776215/geraadplegd op 30-12-2014

afb.6:http://www.sacred-destinations.com/france/autun-cathedral,geraadpleegd op 30-12-2014afb.7:http://histoire-geographie.ac-dijon.fr/phpwebgallery/galleries/Histoire_Bourgogne/Moyen-Ag e/Eglises_cathedrales_monasteres/Cathedrale_Autun/Autun1_tympan.jpg geraadpleegd op 30-12-2014

17

afb.8:https://crossandlink.wordpress.com/2013/08/10/autun-de-kathedraal-saint-lazare/ geraadpleegd op 30-12-2014afb.9:http://pietersteinz.com/2013/12/21/een-siervuurwerk-van-steen/ geraadpleegd op 30-12-2014afb.10:http://www.womenpriests.org/nl/magdala/day6.asp geraadplegd op 3-12-2014afb.11http://www.nieuwsbronnen.com/tenbunderen/bedevaarten/keulenlegende.html geraadpleegd op 30-12-2014

3. Theater

3.1 Kunst, religie en levensbeschouwing

Het passiespel in Autun:Veel religieuze toneelstukken hebben zich op eenzelfde manier ontwikkeld dankzij de gemeenschappelijke liturgische, textuele en theologische bronnen of bronnen in de landstaal. Dankzij de ontdekking en publicatie van de oudste tekst van een compleet passiespel uit het begin van de 14e eeuw, de Palatine passion, zien we dat er veel overeenkomsten zijn in het middeleeuws drama omdat het gebaseerd is op gemeenschappelijke teksten.

Een voorbeeld van een van de vroegste manuscripten van Franse passiespelen is het zgn. Passion d’Autun, daterend uit de 15e eeuw. Er zijn veel overeenkomsten met de passiespelen Sion en de Provençaalse Passie uit het Didot manuscript uit 1345.

18

Afbeelding: Titelblad van de La Passion des Jongleurs.

De Palatine Passion is gedeeltelijk afhankelijk van de Passion des Jongleurs, een oud Frans verhalend gedicht. Grote delen van de Palatine Passion zijn letterlijk overgenomen uit dit gedicht.

19

foto 1: Jezus, gespeeld door Omar Palma, wordt gegeseld terwijl hij zijn kruis draagt tijdens de San Juan Diego processie van St. Thomas of Villanova Church in Palatine op Goede Vrijdag.

St. LazareDe St. Lazare werd gebouwd in de 12e eeuw. Het was de tijd van het middeleeuws theater van ca. 1000 - 1300 na Christus. In deze periode ontstaat naast het wereldlijk toneel ook het liturgisch drama.

Er vonden opvoeringen plaats door priesters en koorknapen in kerk of kathedraal. Ze waren gebaseerd op Bijbelse verhalen in het Latijn. De decors waren eenvoudig en men acteerde gekleed in kostuums. Men speelde voor het altaar, dus voor God en de priesters, niet vanuit het publiek.

Gaandeweg wordt het liturgisch drama omvangrijker met meerdere decors en met ‘huizen’ in de kerk.

De MiddeleeuwenIn 800 heerst Karel de Grote als keizer over zijn rijk. Hij erkent de paus als geestelijk leider. Het Christendom maakt in die periode een enorme opmars door. Kloostergemeenschappen worden het centrum van de Kerstening en hierdoor bloeit ook het sociale, economische en vooral culturele leven op. Kloosterscholen bestuderen werken van antieke schrijvers, waaronder toneelstukken van Terentius. Zo wordt in het Latijn onderwezen en kunnen we aannemen dat deze toneelstukken op school worden uitgevoerd.

20

Afbeelding 2: Publius Terentius Afer (Carthago ca. 195/190 v.Chr. – 159 v.Chr.)

Er zijn 3 redenen waarom in deze periode het theater nog geen grote rol speelt in de Christelijke opvoeding:

● Theater stelt mens centraal in plaats van God.● uitbeelding van universele waarheden maakt ze kwetsbaar voor kritiek.● Theater had spot gedreven met Christenen in het Romeinse rijk. De kerk bestempelde

theatervormen afkomstig uit het Romeinse rijk die nog steeds gespeeld werden als zondig.

Inheemse rituelen worden door de kerk gekoppeld aan het Christendom (if you can’t beat them, join them…). Een voorbeeld hiervan is Joris en de Draak waarin het leven de dood overwint.

3.2 Kunst en vermaak

Fabulatori en IocusFabulatori reisden in de eerste eeuwen van onze jaartelling rond. Men vermoedt dat ze kluchtige optredens hielden met daarin elementen van Romeinse types zoals Maccus en Bucco. Daarnaast zijn er de optredens van de Ioculatores. In vrijwel elke Europese taal komt deze term voor die doet denken aan het Engelse woord voor goochelaar: juggler. Het zijn veelzijdige artiesten die aan het begin van het Middeleeuws drama staan.

Liturgisch dramaIn de 9e en 10e eeuw waren rondreizende speellieden te gast bij kloosters zoals van Limoges en St. Gallen. Ze gaven zangles en ander onderricht en traden ook vaak in het klooster in. Daardoor werd de creativiteit onder de bewoners gestimuleerd. Zo kon het eerste paasspel in het Regularis Concordia van bisschop Ethelwold in het jaar 970 ontstaan. De titel van dit stuk is Quem Quearitis, naar de Latijnse beginwoorden van dit stuk. In de ogen van de kerk was dit een onderdeel van de liturgie en geen toneel: vandaar de term representatio.

21

Er werden in de loop van de tijd personages toegevoegd en zelfs het Latijn maakte plaats voor de volkstaal. Logisch dat de paus huiverig was voor deze ontwikkelingen die het theater in de kerk ‘volkser’ maakten.

Na Pasen, wordt ook Kerstmis het onderwerp voor theater in de kerk: heftig theater komt in de plaats van subtiele symboliek, zoals de rol van Herodes in het spel van St. Gallen uit 1081 en het Driekoningenspel van Munsterbilzen (Ordo Stellae) uit het begin van de 12e eeuw.

De volkstaal wordt steeds belangrijker bij de liturgische spelen door de deelname van leken en gildes uit de steden. Zo wordt Latijnse koorzang afgewisseld met volkse dialogen. De uitvoeringen worden op den duur zó wereldlijk dat de kerk ze niet meer tolereert binnen de kerk. Daardoor wordt het steeds meer een zaak van ambachtsgilden.

Corpus ChristiHet wordt de paus in 1311 allemaal te gortig en daarom introduceert hij een nieuw feest om het geheim van het geloof te vieren, het Corpus Christi (Sacramentsdag). Dit feest moet het geloof opnieuw aanwakkeren. Zo kan het Mysteriespel ontstaan, dat het geheim van het geloof bevat. Het zijn vaak opvallend grote ensceneringen die meerdere dagen kunnen duren.

Afbeelding 3: Uitvoering van het mysteriespel van Saint Clement in Metz

MirakelspelenIn Mirakelspelen worden de wonderen van plaatselijke heiligen uitgebeeld; op het marktplein. Economische motieven zijn er naast de kerkelijke om dit ieder jaar te doen. Er komen speciale gilden die zich met de organisatie bezig houden. Hieruit ontstaan later beroepstoneelgroepen.

Minstrelen

22

Minstrelen verbonden zich semi-permanent aan een vorstenhof. Ze zorgden er voor het muzikale vertier. Ze reisden in groepen en verschilden vaak van samenstelling. Er ontstond een rangorde naar belangrijkheid door toedoen van koning Alfonso de Wijze: voordrachtskunstenaars stonden boven acrobaten om een voorbeeld te noemen.

TroubadourIn het zuiden van Frankrijk ontstaat een hoofse cultuur waarin de troubadour met name levensgeschiedenissen in de ik-vorm brengt. Door later rollen toe te voegen ontstaat een bloeiende vorm van wereldlijk toneel waarin de hoofse liefde centraal staat. Gesjeesde priesterstudenten nemen deel aan deze groepen.

Afbeelding 4:Troubadour met vedel - herkomst onbekend

CarnavalHet Carnaval is een seizoensfeest dat teruggrijpt op de Germaanse vruchtbaarheidsrituelen. Tijdens dit feest wordt alles op zijn kop gezet. Dit wordt door de overheid als uitlaatklep geaccepteerd zolang daarna de orde maar weer hersteld is. Leerlingen van kloosterscholen en priesterscholen drijven de spot met de kerk en met kerkelijke liturgische gebruiken. Bekend is de ezelsmis. Dit behoort tot het kerkelijke carnaval. Klik hier voor een fragment van de ezelsmis. In de steden speelt bezit een grote, statusverhogende rol. Carnavalsgildes leven zich uit in het zogenaamde carnavalsspel. Nurnberg wordt de belangrijkste stad voor wat betreft dit genre.

Dramatische kunst door de burgerijTegen het einde van de Middeleeuwen doet de burgerij aan satire en aan dramatische kunst via de gilden. In Nederland ontstaan de rederijckers kamers. Er worden belerende stukken uitgevoerd waarbij abstracte begrippen verpersoonlijkt worden. In het (Nederlandse) Hulthems handschrift bevinden zich de zgn. Abele Spelen. De thema’s uit deze verhalen zijn de beschavingsnormen.

Hoogtepunten van de Nederlandse dramatische letterkunde van de Middeleeuwen zijn de moraliteit Elckelyc (1470) en het mirakelspel Mariken van Nimwegen (ca. 1490). Het Evermarusspel wordt elk jaar in Rutten opgevoerd. Het behandelt de moord op de Friese pelgrim Evermarus en zijn gezelschap, omgebracht door de bende van Hacco van Herstal. Mogelijk ligt de oorsprong van dit werk zelfs in een oud ritueel dat later gekerstend is.

Bronnen TheaterThe Palatine Passion and the Development of the Passion PlayGrace Frank pagina 465 of 464-483 (via Jstore)

23

Schmeits, Marcel (2012) ‘De middeleeuwen’ in Drama en Toneel. Een beknopte geschiedenis. Tilburg: Stichting Kunstbalie, pagina 35-48.

http://oliviergoetz.canalblog.com/archives/2008/12/index.html (afbeelding mysteriespel Metz)

http://oud.digischool.nl/ckv2/kerk/chartres/vermaak.htm (vermaak in de middeleeuwen)Afbeeldingen:

1. http://www.dailyherald.com/article/20130329/news/703299653/ (31-12-2014)2. http://nl.wikipedia.org/wiki/Publius_Terentius_Afer (31-12-2014)3. http://en.wikipedia.org/wiki/Mystery_play (31-12-2014)4. http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Perdigon_with_fiddle.jpg (31-12-2014)

4. Dans4.1 Kunst en Vermaak

Al in de 5e eeuw werd er in de plaats Autun een kerk gebouwd. Deze werd later verbouwd en aan Saint-Nazaire gewijd; hiervan is alleen een kapel uit de 14e eeuw over. Vervolgens is in de 12e eeuw gestart met het bouwen van een kathedraal. De kathedraal van Autun.

Als we kijken naar de bouwperiode kunnen we spreken over een kathedraal ontstaan in de hoge middeleeuwen. Met de hoge middeleeuwen wordt door westerse historici de periode in de geschiedeis van europa bedoeld die duurde van ca. 100 tot 1250.

Doordat de kathedraal van Autun de functie had om de relieken van de heilige te bewaren kunnen we weinig te weten komen over de dans in en rondom deze kathedraal. Wel kunnen we kijken wat er zich in deze hoge middeleeuwen afspeelde op het gebied van dans rondom het christendom. Als we het hebben over kunst en vermaak moeten we denken aan de manier waarop talrijke boeren als christenen door het leven gingen. Hun manier om god te eren was door te dansen. Er waren rondedansen of reidansen. De scheidslijn tussen vermaak en religie was hier flinterdun. Zo werd er eerst buiten de kerk gedanst en werd dat gezien als een heidens gebruik. De kerk wist dit niet te stoppen en besloot de dans in een christelijk jasje te stoppen. Op deze manier hadden ze meer grip op dit heidense gebruik en konden ze voor het volk bepalen wat wel en niet werd goedgekeurd. De gebruiken die je zag kwamen voort uit oudere Germaanse, Keltische en Gotische gebruiken. Zo werden deze feesten in verkapte vorm in de kerk toegelaten en zag je tijdens het kerstfeest mensen dansen met lichtjes, met carnaval verkleedden mensen zich als dieren of als leden van de andere sekse en met Allerheiligen en Allerzielen werd er op het kerkhof gedanst. In de kerk zag je de rondedans en reidans. Deze werden uitgevoerd tijdens het zingen van een psalm. Je zag dat mannen, vrouwen en priesters zich mengde en gezamelijk danste. Hoewel dit alles aan de kerk verbonden was en er eerbiedig

24

en ingetogen moest worden gedanst zag je toch vaak een wildere variant waarin de levenslust van het volk in de dans werd getoont.Het is dan ook logisch dat er op een gegeven moment een kerkvader is opgestaan om deze rituelen te verbieden. Hoewel de dans in een christelijk jasje werd gestoken vond Kerkvader St. Augustines als een van de eerste dat deze als zondig moesten worden beschouwd. De dans richtten de aadacht vooral op het lichaam en het verleidelijke lichaam van de vrouw. Omdat het lichaam binnen het christendom slechts het aardse omhunsel is van de ziel, was het niet de bedoeling deze in de dans te gebruiken als verleidelijk of lustobject. Het zou de pure ziel besmetten en in de verdoemenis storten. Ook vonden de heilige die tegen de dans waren dat de extatische dansen die je zag veel te veel aan de heidense gebruiken doen denken.Ondanks de vele verboden die bisschoppen en andere hoge geestelijke uitvaardigden, bleef de dans moeilijk uit de kerken te weren. We kunnen dat zien doordat er keer op keer opnieuw een verbod werd uitgegeven waaruit blijkt dat het vorige verbod geen stand hield. Zelf tot in de Late Middeleeuwen zijn decreten uitgevaardigd waarin dans verboden werd.Langzaamaan probeerde ze weer grip te krijgen op de danslust van de bevolking. Dans werd omgebogen naar processies. Processies waren plechtige optochten waarbij het beeld van een heilige werd rondgedragen. Zo vonden er processies in de kerk plaats, maar ook daarbuiten. Dit waren brave en ingetogen aftreksels van de dansen die je buiten de kerk zag. Het werd een variant waarbij priesters en kerkgangers een denkbeeldige bedevaart naar Jeruzalem maakten. Ze volgden het labyrint (doolhofachtig patroon) dat is aangebracht in de vloer van de kerk. In dezelfde periode gingen de volksdansen gewoon door. Ondanks de opgeheven vinger van de kerk was de dans buiten niet aan regels een voorschriften onderhevig.

Hieronder is een afbeelding te zien van Pieter Brueghel de Jonge. Dansende boeren. Deze afbeelding is niet in de periode gemaakt van de Kathedraal van Autun, maar geeft wel weer hoe het volk zich buiten de kerk verhield tegenover de dans.

25

4.2 Kunst, Religie en Levensbeschouwing. De dans besproken bij kunst en vermaak komt wel voor in de kerk en heeft ook zeker een verband met het religeuize, maar komt van oorsprong uit Germaanse, Keltische en Gotische gebruiken. Deze dansen waren moeilijk uit de kerk te verbannen door het vermaak en plezier wat de bevolking had aan deze dans. Het was voor hen een manier om god te eren, maar had vaak buiten de kerk een wild en vrij karakter. Als we kijken naar een typische dans die sterk verbonden was aan het geloof en levensbeschouwing dan zien we vooral de dodendans terug in de Hoge Middeleeuwen. De kans dat deze dodendans ook heeft plaatsgevonden in Autun is dan ook sterk aanwezig. In de 11e eeuw onstonden deze dodendansen. Wanneer iemand begraven werd begon men als gekken te dansen. Deze dodendans begon op het kerkhof en eindigde vaak in de kerk waar men tot rust kwam van het wilde gedans. Het was niet ongebruikelijk om op begrafenissen te dansen in die tijd, maar deze dodendans was anders. Het volk voerde als in trance woeste reidansen uit op de graven van het kerkhof.De latijnse uitspraak Memento mori lag hier aan ten grondslag. Gedenk te sterven. Het volk had een diepe angst voor de dood en die dreef hen tot een duistere dansextase. Het was voor ieder een reele optie om na de dood eeuwig te moeten branden in de hel. Door de kerk die hen wees op het goed en kwaas en die hen wees op de gevolgen van hun daden wist iedereen van dit afschuwelijke vooruitzicht.

26

In deze dodendansen lijkt het wel alsof het volk hun grootste angst te lijf ging. Ze zochten de dood op door op het kerkhof in rondedansen wilde te springen en te schokken. Ze daagden de geesten van de doden uit om met hen te komen dansen. Deze dans noemde ze ook wel de danse macabre en dit werd later dan ook een thema in de schilder en dichtkunst. Het vroegst bekende schilderij van de ‘Dans van de dood’ werd in 1312 gemaakt in de Duitse stad Klingenthal. In deze schilderijen zie je geraamte afgebeeld, dansend met treurig kijkende levenden van allerlei rangen en standen. Dit omdat de dood geen onderscheid maakten tussen arm en rijk. De vorm die je het meest zag was niet een concrete dans, maar een metafoor: voor ons allemaal komt het moment dat de dood je uitnodigt voor de laatste dans. Dit zie je op allerlei schilderingen terug uit de middeleeuwen en vooral in tijden van de pest en oorlog. Doordat de meeste schilderingen van de dodendansen uit de 14e eeuw komen en de Kathedraal van Autun is gebouwd in de 12e eeuw, ga ik hier niet verder op in. Neemt niet weg dat het wel wat zegt over de manier waarop de mensen in het leven stonden.

De kerk wees de dansen af, maar kon het volk niet tegenhouden. In de middeleeuwse cultuur kenden de mensen namelijk vele angsten doordat men minder logische of natuurwetenschappelijke verklaringen had voor allerlei verschijnselen. Bijgeloof en magische denken zag je in die tijd veel en de dodendans is dan ook een goed voorbeeld van bijgeloof. Je kon moeilijk het volk verbieden hun angst en bijgeloof voor zich te houden en daardoor werd deze dans keer op keer opnieuw afgeschaft. Een grote rol speelde de verandering in de christelijke heilsleer, waarbij de kerk vastlegde dat de mensen meteen na hun dood en niet meer aan het einde van de mensheid op hun daden werden afgerekend. Dit maakte de mensen nog banger wat stel dat de dood hen zou overvallen en ze geen tijd meer zouden hebben om hun zonden te overdenken en te biechten. De toenemde populariteit van de dodendans houdt dus verband met de vrees plotseling te sterven. Als we de inhoud, vorm en stijl bekijken van de eerste dodendansen en die van in de Late Middeleeuwen dan zien we dat de hervormers voor een groot deel verantwoordlijk waren voor deze ontwikkelingen. Ze bestookte namelijk een breed publiek met het ‘Memento Mori’ dat tegelijkertijd geladen was met hun visie op geloof, autoriteit en samenleving. Naast het carnaval waar de standenmaatschappij even niet aan de orde was en ieder met elkaar feest vierden was de dodendans daar ook een vorm van. Voor de dood is ieder mens gelijk. Het afbeelden van de dodendans kreeg een politieke lading terwijl deze dans in de tijd van de Kathedraal in Autun enkel is ontstaan uit angst voor de dood.

Hieronder is een afbeelding te zien van een dodendans. Deze komt niet uit de tijdsperiode van de Kathedraal van Autun. Helaas zijn er geen schilderingen van de Danse Macabre uit de 11e eeuw.

27

4.3 Dans BronnenlijstBron: Boek, Van Eyck to Bruegel 1400 to 1500, Museum Boymans- van Beuningen.Bron: Boek, De eeuw van Van Eyck, De Vlaamse Primitieven en het Zuiden, 1430-1530,

Till Holger Borchert.Bron: Begrippenkader CKV2Bron: Powerpoint, Herfsttij of nieuwe lente, Late Gotiek en vroege Renaissance in de

15e eeuw.Bron: RijksmuseumBron: KUA Algemeen collegesBron: Wikipedia, http://nl.wikipedia.org/wiki/AutunBron: http://danstijd.slo.nl/geschiedenis/middeleeuwen/In_de_Middeleeuwen.pdf/Bron: http://www.kennislink.nl/publicaties/dansen-met-de-doodBron: http://www.oudweb.nl/dodendans.html

28

5. Muziek

Inhoud● inleiding/ locatie-geschiedenis kathedraal St. Lazare● muziek-notatie● Romaanse periode (ca. 850-1150), ontstaan meerstemmigheid

5.1 Kunstenaar en opdrachtgever, politieke en economische macht

De kathedraal Saint-Lazare (frans: Saint-Lazare Cathedrale d’ Autun) dateert uit 1120 en is in eerste instantie gebouwd om te dienen als kerk van bedevaart. Rijkelijk versierd door de pelgrims die onderweg waren naar Santiago de Compostella. De kathedraal is een absoluut hoogtepunt van de Romaanse kunst in Bourgondië en was de zetel van de bisschop van Autun.

29

afb. 1. Beeltenis kathedraal St. Lazare: tafereel met klokken.

De kathedraal van St. Lazare bezit slechts één muzikale afbeelding op een zuil. Het is een niet-realistische afbeelding van drie figuren die een eigenaardig “instrument” bespelen, samengesteld uit een aantal klokken en een staaf. Deze beeltenis is één van de vijftig zuilafbeeldingen binnen deze kathedraal. De centrale figuur draagt op zijn schouders een lange stang waaraan zes klokken hangen. Tevens houdt hij met beide handen een klok vast. Een zevende klok is vastgebonden aan de onderzijde van zijn gewaad. Hij wordt geflankeerd door twee figuren die elk een bel met een klepel lijken te luiden. Bovendien houdt één van hen een klok vast in de linkerhand. Totaal zijn er dus acht klokken afgebeeld, zes grote en twee kleine.De afbeelding (bekend als de Fourth Tone) bevindt zich aan de zuidkant van het schip. Waarschijnlijk beelden de zes grote klokken aan de stalen staaf een hexachord uit (Guido van Arezzo/ ut-re-mi-fa-sol-la).

De afbeelding in Autun wordt geassocieerd met een soortgelijke afbeelding in de kathedraal van Cluny.

Afbeelding 2. Uit Cluny.

Mensen uit die tijd leerden intervallen zingen met behulp van een reeks gestemde klokken.

30

Tijdens de Middeleeuwen hadden klokken een speciale betekenis. Er vond een speciale ceremonie plaats voordat ze in gebruik werden genomen. Dit staat bekend als “the Baptism” van klokken (de doop van klokken).Hierbij werden zout en water bezworen, toegewijd en gemengd. Vervolgens werden ze hiermee besprenkeld terwijl de priester tot God bad om de klokken te zegenen. Dit alles opdat de toewijding van de mensen toe zou nemen.

299 × 275 - Anoniem: Ludus Danielis (Daniëlspel)

De overeenkomst met afbeelding 1. (kathedraal van St. Lazare) is opmerkelijk.

MuzieknotatieAlgemeen:Omstreeks 600 besloot paus Gregorius de Grote systematiek aan te brengen in al de verschillende toonladders/ toonsoorten die in de kerkmuziek werden gebruikt.Hij benoemde ze bij de letters van het alfabet, welke hij ontleende aan oude Griekse benamingen van verschillende toonladders.Ze werden bekend als Gregoriaanse toonsoorten. De katholieke avonddienst, de completen, en de plechtige missen voor kerkelijke feestdagen maken tot op de dag van vandaag gebruik van het eenstemmige Gregoriaans. In de vroege middeleeuwen (600-850) gebruikte men het zogenaamde neumenschrift. Neumen zijn de basiselementen van Westerse en Oosterse muzieknotatie zoals deze bestond vóórdat de lineaire notenbalknotatie ontstond. Het woord neume is een Grieks woord en betekent ademhaling. Een neume is een teken ter aanduiding van de melodiegang bij een gezongen lettergreep. Kenmerkend voor neumen is dat ze geen exacte aanduiding van intervallen of toonhoogte weergeven.

31

Eerst zonder lijnen; later gebruikte men 1-2 en lange tijd 4 lijnen als notenbalk.

De neumtekens zijn ontstaan in de 9e eeuw en waren bedoeld als geheugensteun voor de koorleider bij het instuderen en dirigeren van de Gregoriaanse gezangen.

Sommige onderzoekers nemen aan dat de oorspronkelijke neumen imitaties waren van de handbewegingen van de cantor/ dirigent. De oudste neumen waren dus geen exacte noten of een exact ritme van datgene wat gezongen moest worden. Later ontstonden neumen die de relatieve intervallen tussen de neumen aangaven en werd een vierlijnige notenbalk geïntroduceerd die specifieke intervallen aanduidde.Soms werden aanvullende symbolen naast neumen geschreven om veranderingen in articulatie, duur of tempo aan te duiden.Neumennotatie werd later in de middeleeuwen gebruikt om bepaalde ritmepatronen te markeren (ritmische modi) en ze evolueerden uiteindelijk tot de moderne muzieknotatie.Neumennotatie is nog steeds gebruikelijk in moderne edities van monofone kerkzang in de rooms-katholieke traditie.

Een voorbeeld van het Kýrie Eléison (Orbis Factor) van de Liber Usualis in kwadraatnotatie.

Feit is dat bijna acht eeuwen lang de ontwikkeling van de West-Europese muziekgeschiedenis voor het grootste deel, via kerkmuziek plaatsvond.

32

5.2 Kunst, wetenschap en techniek

Romaanse periode ( ca. 850-1150 ) Meerstemmigheid (polyfonie) is in West-Europa in de Middeleeuwen tot ontwikkeling gekomen en mag gezien worden als een belangrijke bijdrage en misschien wel de belangrijkste van de westerse muziek aan de muziekgeschiedenis. De eerste meerstemmige stukken noemt men organum: -parallel organum (vanaf ca. 800)-zwevend organum-melismatisch organum (vanaf ca.1100)-vrij organum

De oudste vorm is het zogenaamde parallel organum.Hierbij zingt men in parallelle kwarten, waarbij de bovenstem de oorspronkelijke melodie zingt (cantus firmus) en de onderstem, een kwart lager, de toegevoegde.

Hierna volgde het zwevend organum, waar aan het begin van een organum bijv. achtereenvolgens een prime, secunde en een terts gezongen wordt en daarna pas de parallelle kwarten/ kwinten.

Aan het einde gebeurde dan het omgekeerde.Drie- en vierstemmigheid ontstaat door de stemmen een octaaf hoger te verdubbelen (jongensstemmen).

33

Bij het melismatisch organum ( vanaf ca 1100 ) wordt de oorspronkelijke Gregoriaanse melodie in lange noten gezongen.De tegenstem zingt een vrije stem hierboven (duplum).

Vermoedelijk werden de lange noten van de tenor met een strijkinstrument gespeeld of aangehouden met meerdere zangers. In de 11e eeuw ontwikkelt zich uit het parallel organum het z.g. vrij organum.

De vroegste voorbeelden van deze stijl dateren uit de jaren 1020-1050.

De stemvoering van de tegenstem wordt vrijer: naast paralle beweging worden nu ook zijdelingse beweging en tegenbeweging toegepast (één van de voorwaarden voor contrapunt). De gebruikte intervallen zijn kwarten, kwinten en octaven. De cantus firmus ligt nu meest in de onderstem.

De oude muziek werd beheerst door de leer van Guido van Arezzo, met zijn 7 hexachorden (991-1033).

Guido van Arezzo

34

Guido van Arezzo (Guido d'Arezzo, gelatiniseerd als Guido Aretinus) was Benedictijn en muziekleraar van de kathedraal van Arezzo. Hij wordt beschouwd als de meest invloedrijke middeleeuwse muziekpedagoog.Hij ging naar school bij de abdij van Pomposa. Daar ontdekte hij dat de zangers in het koor hun liederen moeilijk konden onthouden. Hij bedacht uiteindelijk de notenbalk.Guido bedacht een soort lied om noten te onthouden; de hymne Ut queant laxis.

De eerste strofe van de hymne Ut queant laxis. Deze is afkomstig uit de vespers (avondgebeden) van het feest voor St. Johannes de Doper (24 juni).

In zijn Prologus in Antiphonarium legt Guido het principe van de notenbalk uit. Hierbij worden de noten niet louter op de lijnen, maar ook er tussen de lijnen genoteerd.Overigens werd het aantal lijnen niet door Guido vastgelegd. Sommige lijnen werden met letters gemarkeerd die als sleutels van de notenbalk fungeerden.In het bijzonder waren dat de F en de C, die respectievelijk met een rode en gele lijn werden gemarkeerd. De F en C sleutel waren eigenlijk de voorlopers van onze hedendaagse sleutels.I

Guido van Arezzo toont bisschop Theobald de werking van het monochord (een 13e-eeuwse miniatuur).

35

Guido voerde een hexachord in, dat wil zeggen een reeks van zes tonen met nieuwe namen: ut-re-mi-fa-sol-la. In deze reeks is alleen de middelste stap (mi-fa) een kleine secunde.

De andere stappen zijn groot. Hierin schuilt een belangrijk verschil met het moderne begriptoonladder. In een toonladder zijn er in de regel namelijk twee kleine secundes.Om melodieën te kunnen noteren met een grotere omvang dan zes tonen knoopte Guidoaanvankelijk drie hexachorden aan elkaar door ze een kwint te verschuiven:

Binnen dat stelsel kon alleen de toon B als naturale (b) en als mollum (bes) voorkomen. Na 1300 begon men ook hexachorden in te voeren die op andere letters dan G, C of F begonnen. Zo ontstonden accidentele verhogingen en verlagingen. Men noemde deze nieuwe hexachorden ficta (fictief).

36

Guido van Arezzo ontwikkelde omstreeks 1030 een systeem om op het gehoor muziek te leren. Dat zette hij op een Latijnse tekst.Met de eerste lettergreep van de regels kon hij elke toon van de kerktoonladder benoemen. Hij schreef deze geheugensteuntjes in een tekening op zijn hand (het z.g.n. handzingen).Dit systeem werd bekend als “solfège”.In de 19e eeuw werd Guido’s systeem aangepast en kregen we het do-re-mi dat nu nog wel wordt gebruikt om “leken” koormuziek te leren zingen.

Gebruikte bronnen:

● James Galway: Music In Time● Traktaat Dhr. Dekkers / docent Brabants Conservatorium● Muziek Lexicon: Th. Willemze● www.musicologie.balony.nl ● www.static.digischool.nl ● http://www.jstor.org/page/info/about/policies/terms.jsp

37