1

1 De logica van het wetenschappelijk onderzoek WetenschapengezondverstandKennis:hoofddoelvanwetenschap,ookinalledaagseleven,gezondverstandNetwerkvanconceptenCriteria:interneconsistentieencorrespondentie;voor-ennadelenSelectiviteitIntuïtievepsychologieOpvattingenoverwetenschapStereotypenoverdewetenschapperStatischevsdynamischevisie(Einsteinsyndroom,connectiviteitsprincipeenconvergerendeevidentie)KennisgerichtevspragmatischevisieBelangvantheorieDoelvanwetenschapIsvormenvantheorieënDefinitietheorieConceptConstructVariabeleCausalerelatieDeempirischecyclusObservatiefaseà inductievefaseà deductievefaseà evaluatievefase(experimentKilly,DarleyenLatané)OperationaliserenvanvariabelenStelling,afgeleidestelling,hypothese,predictieOnafhankelijkeenafhankelijkevariabele(experimentagressieTVLieberenBaron;apenenmoedersHarow)HypothesenVerband,stijgendverband,stijgendlineairverbandVoorwaardevoorbruikbarehypothesenHypothesen–verbanden:4soorten/vormenRelatietheorieenempirischecyclusDefinitietheorieencorrespondentiecriteriumOnderscheidmodelentheorie2definitiesvanconstructen:operationaliserenenconstitutieveLatenteenmanifestevariabelenVerbandmetoperationaliserenExtreemoperationaliserenCorrelationelevstheoretischeverklaringenFysicavspsychologieVerbandmetempirischecyclusRolvanformelemodellenvbfysicaenpsychologieBeoordelingscriteriavoortheorieInterneconsistentieEmpirischecorrespondentieExtensiviteitSpaarzaamheidMaatschappelijkerelevantieEvaluatievefaseInleidingK.PopperLakatosObjectiviteitdoorconsensus

2

I. Wetenschap en gezond verstand KENNIS hoofddoelvanwetenschapiskennisverwerven Gebeurtookinalledaagseleven:gezondverstand(commonsense) (gebaseerdopvoorafgaandeervaringenenaangevuldmetbijkomendekennis)NETWERKVANCONCEPTEN wetenschappelijktheorieisnetwerkvanconcepten Gezondverstandisooknetwerkvanconcepten RepresentatievankennisinLTMgeheugen(semantischnetwerk)TWEECRITERIAwaaraanwetenschappelijkekennismoetvoldoen (verschilwetenschapengezondverstand) Interneconsistentie=coherentie uitspraakgeentegenspraakvantheoriewaarvanuitspreekdeelis Correspondentiemetwerkelijkheid=empirischeverificatie VOORDELEN:criteriaindagelijkselevenvergtveelenergieendoetnietvaakterzake NADELEN:kanmisleidendzijn(vbautismestoornisseninsocialerelatiesdusisfoutvandeopvoeding)SELECTIVITEIT (verschilwetenschapengezondverstand) Wetenschappelijkekennisopsystematische(inovereenstemmingmetmethodologischeregels) engecontroleerdemanierverworven(controleopstorendevariabelen) bijgezondverstandwordentheorieënnietopsystematischewijzegetoetstmaarmbvselectiviteit (nl.evidentieselecterendieconsistentismethuneigenhypothese)HEURISTIEKEN Eenoplossingsstrategie(~algoritmen) Vaaktotdenkfouten;mentaleshortcutomtotconclusietekomendiewaarschijnlijkis

è Beschikbaarheidsheuristiek concretevoorbeeldenvoordegeesthalen(beschikbaarheid) beïnvloedtdoorgrootteverzameling,frequentieenprobabiliteit

KlassemetveelvoorbeeldeningeheugenLIJKTgroter

è Rolvanvividnessvaninformatie neigingommeerwaardetoetekennenaankleinstukevidentieOmdateneervaringmeerlevendigis

è Representativiteit waarschijnlijkheiddatAbijBhoort;hoegoedlijktditgevalopandereuitdeklasse;maarhoudtgeenrekeningmetbasisprobabiliteitvanB(vbwestvlamingdieverlegen,zachtaardigenaardigis:landbouwerofBibliothecaris?Meestebib,terwijlermeerlandbouwerszijninWVl.)

Inwetenschappelijkonderzoekookselectiviteitendenkfoutenmogelijk!INTUÏTIEVEPSYCHOLOGIE wemakenalfouteninfysicadusookvaakintuïtiviteitinpsychologie Opvattingensomsachterhaalddrempirie(vbvollemaaninvloedgedrag)

3

II. Opvattingen over wetenschap STEREOTYPEN OVER DE WETENSCHAPPER

(1)labometgecompliceerdeapparatuur,wittejassen,medischesfeer,doellotvanmensheidverbeteren (2)wereldvreemdgenie,verwegvanechteleven

(3)alstechniek,nieuweuitvindingen,maatschappijmoderniseren,technologischesfeer (4)alleswetende,alleskunnende,ultiemescheidsrechterbijbeslissing

STATISCHE vs. DYNAMISCHE VISIE STATISCHEVISIE nadrukopwetenschapalsgeheelvanvaststaandefeitenentheorieën Taakiskennisuitbreiden Wetenschappelijkeveranderingenvindenplaatsinperiferie(cirkelvanwetenschap) Overmatigvertrouwenindewetenschapper

(nukentmenhetnogniet,maarbinnenenkelejarenwel) °àoà0àO DYNAMISCHEVISIE nieuwekenniskanvroegerekenniswijzigen Nieuwetheorieënoverdezelfdewerkelijkheidmogelijk Nietenkeluitbreidenmaarookvervangen

è WETENSCHAPPELIJKEREVOLUTIES(paradigmawissel)KANTTEKENINGEN: dynamischmeerrealistisch,meernadrukopbelangvantheorie Mythedateralleenmaardramatischeontdekkingenwordengedaan=EINSTEINSYNDROOM

Einstein-syndroom;StanovichMisvattingdatallewetenschappelijkeproblemenopgelostwordenin1cruciaalexperiment(“cruciale-experimentmodel”)Misvattingdattheoretischevooruitgangresultaatisvan1kritischinzicht(“grote-sprong-voorwaartsmodel”)Komtwelvoormaarnietvoornaamsteinvooruitgang.Rolvanmedia.

BETEREOMSCHRIJVINGVANWETENSCHAPPELIJKEVOORUITGANG: Connectiviteitsprincipe nieuwetheoriemoetnieuwefeitenverklarenenoude Belangrijkinontmaskerenpseudowetenschap Principevanconvergerendeevidentie nietfocusop1enkelcruciaalexperiment Evidentievanmeerderestudies

liefstverschillendeonderzoeksmethodes

KENNISGERICHTE vs. PRAGMATISCHE VISIE PRAGMATISCHEVISIE wetenschapisgerichtopverbeterenvanleefwereld,vooruitgang VbnieuwevaccinsvoorAIDS,nieuwediagnostiek,betercomputers,.. Doel/motiefisdanoplossingzoekenvooreenpraktischprobleem ~toepassingsgerichtonderzoek KENNISGERICHTEVISIE tewetenkomenhoewerkelijkheidvanleefwereldfunctioneert Welkewetmatighedenbasisvoorleefwereld Vbhoewerkthetgeheugen. Doel/motiefisdaneenfenomeenbegrijpen ~fundamenteelonderzoekVISIESZIJNCOMPLEMENTAIR

verklarenvankannuttigzijnvoortoegepastewetenschap toegepastonderzoekkanvragenaanbrengendierichtinggevenvoorfundamenteelonderzoek

BELANG VAN THEORIE, DOEL VAN THEORIE è Kennisverwervenè Kennisvastleggenintheorieënè Theoriealsverklaringvanfenomenen

4

III. Doel van wetenschap Vormenvantheorieën

EENTHEORIEIS eenverzamelingCONSTRUCTEN(CONCEPTEN),definitiesenstellingendie

eensystematischevisiegevenopfenomenen

doorCAUSALERELATIEStussenVARIABELENtespecifiëren

metbedoelingdefenomenenteVERKLARENenteVOORSPELLEN

(Kerlinger)

Sub-definities: (1)bestaatuitstellingenovergedefinieerdeengerelateerdeconstructen (2)specifieertrelatiestussenvariabelenengeeftdaardooreensystematische zienswijzeopfenomenendiebeschrevenwordendoorvariabelen (3)verklaartfenomenendoortespecifiërenwelkevariabelenmetwelke gerelateerdzijnenhoegerelateerdàinstaattotvoorspellingenCONCEPT theoretischbegripdateenabstractieuitdrukt

overaanwezigheidvaneigenschapenverkregennageneralisatiedatsteuntopspecifiekeobservaties

CONSTRUCT eenconceptdatmetopzet,bewustgecreëerdwordtvoorwetenschappelijkedoelen Vb.massa,energie,introversie,intelligentie,…Opm.onderscheidconcept-constructwordtvagerdoorgeneraliseren(vb.intelligentie),evolueertdoorheentijdVARIABELE concept/constructdatverschillendewaardenkanaannemen,kanvariëren datverschillendenumeriekewaardenkanaannemenCAUSALERELATIE AinvloedopB Oorzakelijkverband VeranderingvanAleidttotveranderingvanBVERKLAREN hoekomthetdat?VOORSPELLEN alsweAweten,hoekanditBvoorspellen?Linkmetcriteriavanwetenschappelijkonderzoek(interneconsistentie,correspondentie)TODO:vanuiteenabstractvaneenartikelconstructenopsommenenrelatiesertussenSocialeklasse àverbalevaardigheden |

ànumeriekevaardigheden |àschoolseprestaties àprestatiemotivatie |

5

IV. De empirische cyclus OnderzoekShapiro(behandeling)

1 Observatiefase Startpunt:obstakel,probleem,ideeVaagidee,soortgevoelParticuliereobservatiedieinteressewekt.(opspecifiekmomentinspecifiekesituatie)Opm.1Toevalkaneenrolspelen(serendipisme)Opm.2observatiewordtaltijdgeleiddoortheorie

2 Inductieve fase

Belangrijkefasedievaakteweinigaandachtkrijgt.AgegevoelomzettenineenhanteerbaarprobleemVanuitparticuliereobservatieswordtgegeneraliseerdnaaralgemeengeldendeuitsprakenRELEVANTEproblemenParticuliereobservatiesopconcreteplaatsentijdgeneraliserennaarietsalgemeenVANSPECIFIEKNAARALGELEEM

3 Deductieve fase

Vanuittheoriewordenvoorspellingengedaanàalstheoriejuist,moetobserveerbaarzijninwerkelijkheidBinnenhetkadervandetheoriezelf(abstractredeneringsniveau)Resultaatzijnvoorspellingen,predictiesPredictieswordtgetoetstophaarovereenkomstmetdewerkelijkheid(correspondentiecriterium)VANALGEMEENNAARSPECIFIEK

4 Evaluatieve fase

TestenvandetheorieënAlstheoriejuistiszaldehypothesebevestigtwordenAlshypothesewordtbevestigtKANhetzijndatdetheorieklopt.

IllustratievanmoordKitty1964enempirischecyclus(p25)

6

V. Operationaliseren van variabelen

Stelling à afgeleide stelling à hypothese à predictie/voorspelling Voorbeelduitleerpsychologie:conditionering Responsen/gedragingenwordengeassocieerdmetstimuli Bekrachtigeriseengebeurtenisdieopeenresponsvolgtendekansopderesponsverhoogt. Positievebekr.gebeurtenisdiekansopresponsverhoogtwanneerzeopresponsvolgt

(vbpedaalduwenisetenkrijgen;meerpedaalismeereten) Negatievebekr.gebeurtenisdiekansopresponsverhoogtwanneerresponszeverdwijntnarespons (vb.moederreageertopbabydieweentenkrijgtrust,dusgedragherhalen)Stelling: Stellingenzijnbeweringenoverhoedewerkelijkheidfunctioneertdoorcausalerelatiestussen conceptentespecifiëren bezittenuniverselegeldigheid(elkeplaats,elketijd) zegtnietsoverhoeconcreetinwerkelijkheid uitvoorbeeld:Sterktewaarmeeeenresponsgeassocieerdismeteenstimulusneemttoe:

- Naarmateaantalbekrachtigingennaresponstoenemen- Naarmateintensiteitvanelkebekrachtigingtoeneemt

Tweevariabelenwerkenonafhankelijkvanelkaarin.Afgeleidestelling: kandoorlogischredenerenuiteentheorieafgeleidworden Zegtnogniethoeditconcreetinwerkelijkheidmoetnagegaanworden Uitvoorbeeld:alsintensiteitvanbekrachtigingwordtconstantgehoudendanzalrespons- sterktetoenemenwanneeraantalbekrachtigingentoeneemtHypothese: stellingmoetgeherformuleerdwordenintermenvanobserveerbareenmanipuleerbarevariabelen Gebeurtviahypothesestelling Verwijstnaargebeurtenissendieobserveerbaarzijn Maarnogsteedsalsuitspraakmetuniverselegeldigheiddusnognietonmiddellijktoetsbaar Uitvoorbeeld:takenwordenvluggergeleerdwanneerpersoonsociaalbekrachtigtwordtdoor meerderepersonendanwanneerbekrachtigtdoormaar1persoonPredictie: concretesituatiebedenkendievoldoetaanvoorwaardengespecifieerdindehypothese nagaanoverhetverbandinderdaadgeobserveerdwordt daarnaconcreetexperimentopnategaanofobservatiesovereenkomenmetdepredicties predictiesbevestigt,theorievoorlopighoudbaar,nietbevestigtherzieningnodig uitvoorbeeld:concreetonderzoekbijkinderendielereneendoolhoftedoorlopen. Kinderendiebij6epogingminderfoutenmakenwanneerzedoortweeaanwezigepersoneneen lofbetuigingkrijgendanwanneermaardoor1persoongeprezenwordt (observeerbarevariabeleisde6epogingenaantalfouten;

gemanipuleerdevariabelefrequentievanbekrachtiging)

Onderscheid onafhankelijke en afhankelijke variabele Afhankelijkeisgevolgoponafhankelijke,devariabelediegeobserveerdwordt,wordtbeïnvloedtdooronafhankelijkeOnafhankelijkeisvariabelediegemanipuleerdwordt,waarvanmeninvloedverwachtophetgedragIllustratiemetvoorbeeldgeweldbijkinderen–TV(LiebertenBaronp29)Illustratiemetvoorbeeldapenbijzachtemoeder(Harowp31)Reductieprocesvantheoretischeconceptennaargeoperationaliseerdevariabelenineenpredictieisverstrengeldinempirischecyclus

7

VI. Hypothesen Taken(vbtewetenkomenofdoelstimulusaanwezigis)Doelstimulus(elementdieppmoetenzoekenintaak)Afleider(andereelementendievoorverstrooiingzorgen)Onafhankelijkevariabele(aantalafleidingen)Afhankelijkevariabele(dereactietijd)àexperimentmetdestreepjesEenbruikbarehypothese:2voorwaarden

(1) Erwordtexplicietverwezennaarhetbestaanvaneenverbandtussenvariabelen(normaalisernooiteennulhypothese,wantweinigfunctieomzoteonderzoekenmaaruitzonderingen)Vbuitexperimentmetstreepjes:ingevalvan“primitieve”kenmerkengeenverband

(2) Dehypotheseverwijstalnaareenmogelijkheidvanempirischetoetsing

Onderscheidinhypothesenentermenvanverband- Hypotheseinnulvorm:geenverband

- Hypothesesteltverbandzonderrichtingvanverband

è alsAverandertzalBveranderen(eriseenverband)

- Hypothesespreektrichtinguitoververbandè alsAtoeneemtzalBtoenemen(stijgendverband)

- Hypothesespreektoverspecifiekevormengroottevanverband

è Vb.alsAxtoeneemt,zalBevengroottoenemen(stijgendlineairverband)

8

VII. Relatie theorie en empirische cyclus Theorie=causaalnetwerkvantheoretischeconstructenCorrespondentiecriterium:delenvaneentheoriemoetenovereenkomenmetdewerkelijkheidDUSwetenschapistheorieenerzijdsenempirischeevidentieanderzijdsFIGp36!!

Onderscheid tussen model en theorie Model causaalnetwerkvantheoretischeconcepten Netwerkvanverbandentussendetheoretischeconceptenstaatmodelvoorwerkelijkheid Modelkangetoetstwordenoplogischegronden(vbcoherentie) Voorbeeldvanmethodeommodeltetoetsen:computersimulatieTheorie modelwaarbijconstructenverbondenzijnmetempirischewerelddoordecorrespondentie Verbondenmetwaarneembareconcepten,werkelijkheid Empirischetoetsingvantheorie

Definities van constructen (2) à BELANGRIJK Operationeledefinitie constructgedefinieerdintermenvanobserveerbaredata/manipuleerbarevariabelen Watmoetikdoenomtheoretischetelinkenmetwerkelijkheid Watmoetikdoenomvariabelentemanipulerenenteobserveren (vbIQtestiseenoperationaliseringomtheorievanIQtetoetsenmetwerkelijkheid)Constitutievedefinitie constructgedefinieerdintermenvanandereconstructenindeset Definitiemakenzoalsineenwoordenboek (vbintelligentieisvermogenomabstracttedenken) Kancirculairzijn(3constructenvanelkaardefiniërenvb.krachtmassaversnelling)

Eigenschap construct - Kanverschillendeoperationeledefinitieshebben

VbverschillendeintelligentietestenvoorIQàprobleemisdanvaakcorrelatiemetelkaar

- KanverschillendeconstitutievedefinitieshebbenVbverschillendedefinitiesvoorintelligentieàwelkeisjuist?

Latente en manifeste variabelen • Mensensituerenzichopeenverschillendevariabeledienietrechtstreeksobserveerbaaris(LATENT)

Vbmensenverschilleninintelligentieàconstructvariabele(constitutiefgedefinieerd)VariabiliteitinlatentevariabeleindefinitienietdirectobserveerbaarWordtverantwoordelijkgesteldvoorobserveerbarevariabiliteitinmanifestevariabele

• Mensenverschilleninobserveerbarevariabele(MANIFEST)Vbmensenverschillenintakenoplossendiegelinktwordenmetintelligentieendittoontverschilinintelligentievanmensenàindicatorvariabele(observatievariabele,operationeelgedefinieerd)

Verband met operationalisering Theoriebestaatuitconstitutiefgedefinieerdeconcepten(duslatentevariabelen)Predictiebestaatuitoperationeelgedefinieerdeconcepten(dusmanifestevariabelen)

9

Extreem operationalisme - Alleconstructenmoeteneenoperationeledefinitiehebben,maariseenoverdreveneis

Vbaantalurenzondervoedselisperdefinitieeentheoretischconcept“honger”- 1puurmeetinstrumentdatmaar1variabelemeetisonmogelijk

extreemoperationalismeisFOUT

-alleconstructenmoetenmintensindirectverbondenzijnmetobserveerbaredataandershebbenzegeenverklarendekracht-eenconceptwordtbesteoperationeelgedefinieerddooreenSETvanoperaties=notievanconvergerendeoperaties(convergerendeevidentiewilzeggendatietsverklaardwordtdoorverschillendeprocedures)-uitverbandentussenconceptenkunnenpredictiesafgeleidworden(voorempirischetoetsingvatbaar)

Correlationele vs. Theoretische verklaringen

CORRELATIONEEL Wetenschapbestsaatvoornamelijkuitstellingendierelatieweergeventussenvariabelendie observeerbaarzijn RELATIETUSSENTHEORETISCH wetenschapverklaartrelatiesokoopbasisvanprincipesdienietonmiddellijkgegevenzijn VerderdanstrikteempirischekennisGeenenkelewetenschapispuurhetéénofhetander.Altijdcombinaties.EriswelverschilinGRADATIEElkewetenschapBEGINTalscorrelationeelenevolueertnaartheoretisch.

FYSICA VS PSYCHOLOGIE

Fysica als voorbeeld van een sterke wetenschap

-veelconstructen,correspondentieregelsenrelatiestussenconstructen-vaakoperationeledefinitiesvanhoeveelheden-aanconstructenkunnengetallentoegekendworden-kwanitificeerbaar-relatieskunnenmathematischevergelijkingzijn

Psychologie als minder sterke wetenschap

-enerzijdszijntheoretischeconstructenbelangrijkvoorverklarenvanfenomeneninpsychologie-connectiestussenconceptengeventheoretischerelatiesweer-connectieisvaakvaakenverbaal,nietmathematisch-anderzijdszijneroperationeelgedefinieerdeconstruten(vbintelligentieiseenscoreopdeintelligentietest)-vaakonenigheidoverdeoperationeelgedefinieerdeconcepten-dustoetsenaanempiriekanconclusiezijndattheoriefoutisofdatdevariabelengeengoedemetingenzijn

10

Verband met empirische cyclus

Voorbeeld:

Empirischeobservatie(wehoreneenbel)êviacorrespondentieregelsnaarconstructenluchtalsmedium,trilling,etc.Wehoreneenbelomdatdebeltrilt,luchtveranderingenetc.êvanuitdetheorieeenvoorspellingmaken:wanneerweluchtwegnemenzullenwedebelnietmeerhorenêviacorrespondentieregelsterugnaarempiriestolpoverdebel,metlucht:wehorendebel,zonderlucht,geluidverdwijnt.CorrespondentieregelswerkeninTWEErichtingen:

Observatie:vanempirie(werkelijkheid)naarconstruct(theorie) Predictie:vanconstruct(theorie)naarempirie(werkelijkheid)Manieromtheorietetesten:wordenpredictiesdoorobservatiesbevestigtofniet?Formelemodellen: relatiestussenconstructenzijnmathmetischevergelijkingen Databerekeneninplaatsvanechteobservatiesdoen

VIII. Rol van formele modellen

VbNewton constructen:lichamen,krachten Stellingen:krachtismassaxversnellingetc. Afgeleidestellingen:vbvalwetten(THEORETISCHERUIMTE)Leverrier observatie:afwijkinginbaanvanUranus PredictiedaterbijkomendeelementenkunnenzijnaantheorievanNewton(VANEMPIRIENAARTHEORIE)opm.Observatievermogenisafhankelijkvantechnologischeontwikkelingen

11

IX. Beoordelingscriteria voor theorie

Interne consistentie Uitspraakisnietintegenspraakmetderestvandetheoriewaarvanuitspraakdeeluitmaakt

Empirische correspondentie Tenminsteeendeelvandetheoriekomtovereenmetdewerkelijkheid,ervaringswereld

Extensiviteit Hoewijdomvattendisdetheorie? Hoeomvangrijkisspecifiekdomeinvandeobserveerbarewerkelijkheiddiedetheoriewilverklaren Vbdrietheorieënoverrelatietussenscheidingenaantrekkelijkheid;theoriediemeesteanderetheorieën verklaartisdemeestwaarschijnlijke

Spaarzaamheid Bijverschillendetheorieëndiehetzelfdeverklarenmaarverschillenincomplexiteit,kiesdeeenvoudigste Occam’srazor=spaarzaamheidsprincipeExtensiviteitenspaarzaamheidzijnnietabsoluutenkunnenmetelkaarinconflictkomen-theoriekansterkerwordenwanneerempirischeinhoudkanuitgebreidworden-naaraanleidingdattheoriemoetwinnenaanextensiviteitkanbegrippenkaderuitgebreidworden

Maatschappelijke relevantie Hoemeerpraktischetoepassingenafteleidenuittheorie,hoeinteressanterVooralinbijdragevanoplossenvansoc.econ.,medischeoftechniskcheproblemen

12

X. Evaluatieve fase -Toetseninhoeverredetheorieovereenkoomtmetervaringswereld(empirie,werkelijkheid) àcorrespondentiecriterium-watzijnimplicatiesvandeempirischebevestigingofverwerpingvandetheorie-wetenschapsfilosofischediscussie

Karl Popper EmpirischonderzoektegefocustopbevestignenvanhypothesenopbasisvanwaarnemingenAchterdochtigzijnisnodig:

(1) vooringenomenheidwordtindehandgewerkt(neigingconfirmerendeevidentiezoeken(confirmatiebias))invloedvanperceptieencontexteffecten,scène-consistentie(effectenopobjectherkenning)

(2) logischbezwaar:eenmaligebevestiginggeeftgeenabsolutezekerheidoveralgemenegeldigheidvaneenhypothese;zelfsherhaaldelijkewaarnemingisnooitvolledigezekerheid

ConclusievanPopper: Beterwerkenmettheorieëndietotfalsifieerbarehypothesesleiden Falsificatieishetverwerpenvanhypothesesdoorobservatie àPOPPERIAANSFALSIFICATIONISME voordeel:impliceertzekerheidoverhetonjuistzijnvaneenhypothese belangrijkomvaneentheorieaantetonenhoehetverworpenZOUkunnenwordenOpl.Nietfalsifieerbaar(onzichtbaregroenemannetjes,invloedvanmislukkingenlukkingvaneendemonstratie,..)BescheidenetheorieënkunnenresulterenuitfalsificationismeDUSBEST:baseerkennisopuitsluitenvanALTERNATIEVEverklaringen(ennietverwerpen)

Lakatos GenuanceerdfalsificationismeEentheorie(A)kanverlatenwordenalsanderetheorie(B).. ..denietgefaslifieerdeempirischeinhoudvanAomvatàBverklaartopz’nminstookwatAverklaarde ..eengrotereempirischeinhoudheeftdanAàBverklaartmeerdanA(extensiviteit) ..eengedeeltevandeinhoudvanBwordtnietdoordewerkelijkheidgefalisfeerdMaarookmogelijk:

AenBhebbenverschillendeempirischeinhoudAenBkunnenopverschillendeverklaringsprincipesberoepdoenBmoetwijkenvoortheorieCàdynamischevisievanwetenschap

Objectiviteit door consensus -beslissingofobservatiesaldannietovereenstemmenmetdewerkelijkheid(consensus,communicatieviapublicatiesencongressen)-objectiviteitdoorconsensusisnietwaterdichtàbelangvantheorie-belangrijkomregelsteontwikkelenoverdeevidentieenhoeweconsensuskunnenbereikenoverwelkeevidentie

13

2 Meten in de psychologie MeetniveausInleidingNatuurlijkevariabelenDiscretevscontinuevariabelenVanwaardennaarmeetwaardenDefinitiemetenNominaalOrdineelGeordendmetrischIntervalniveauRatio,verhoudingsniveauAbsoluutniveauHiërarchivanmeetniveausVerbandmettheorieInleidingendatatheorieInleidingEnkelvoudigeprikkelgegevensScalogramvanGuttman

14

I. Meetniveaus

I. Natuurlijkevariabelen

Eennatuurlijkevariabeleis eenindelingvanallemogelijkeonderzoeksobjectenopbasisvaneenwelbepaaldeeigenschapineenaantalwederzijdsuitsluitendeklassen,waarbijiederobjecttotéénenslechtséénklassebehoort.Deklassenkomenovereenmetdewaardendiedevariabelekanaannemen.

Onderzoeksobjecten(personen,voorwerpen,gezinnen,gebeurtenissen,..)Eigenschap(geslacht,temperatuur,loon,aantalkinderen,..)Waarden(mannelijkofvrouwelijk,scoreopeenschaal,..)Psychologie studieobject:gedragenonderliggendementaleprocessen Bestudeertvariabiliteitingedragenmentaleprocessen

infunctievanverschilleninpersonen,situaties,etc.ErwordtaangegevenwelkeaspctenvaneensituatieofhetgedragkunnenveranderenDeaspectenkomeninaanmerkingomalsvariabeletefungerenDusdesituatieofgedragkannaareenbepaaldaspectineenklassewordeningedeeldOpmerkingen: allemogelijkeonderzoeksobjectenzijnniettoevalligbeschikbaar.(generaliseren?) Dewaardenvaneenvariabelezijngeengetallen Eenaantalklassenzijneindigofoneindig(vbhaarkleureindig,lengteoneindig)

II. Discretevscontinuevariabelen

DISCREET CATEGORISERENDEVARIABELE VANELKAARLOSSTAAND Elkpuntopdeschaalisvollediggescheidenvanhetvolgende Omvanenenaaranderetegaanmoeteenspronggemaaktworden Stapsgewijs Devariabelenkunnenverschilleninfijnheid,resolutiewaarmeeeenklasseindelinggemaaktwordtCONTINU AANEENSLUITEND Geengrensopdeonderverdelingvanpunten Tussenelketweewaardenkaneengrensgevondenwordenequivalentmetreëlegetallen Hetiseentheoretischeveronderstelling Moeilijkomtemeten:oneidingnauwkeurigemeetlatvoorlengtebestaatniet Continuevariabeleinpraktijkwanneer*variabeleeengrootaantalwaardenkanaannemen *variabelegeconceptualiseerdkanwordenalsmanifestatie vaneenonderliggendecontinuevariabele Hoefijnerklassenindelingvandiscreet,hoedichternaarovergangnaarcontinu

15

III. Vanwaardennaarmeetniveaus

WaardenvandevariabelevoorzienvangetalwaardenEengeschaaldevariabele,eenschaalàindelinginklassen,elkeklassestelteenwaardevandevariabelevoorGetallenzijnmeetwaardenDefinitieMETENis toekennenvangetallenaanwaardenvaneennatuurlijkevariabele zodanigdatgeobserveerderelatiestussenwaarden(klassen)afgebeeldzijnin toekomstigerelatiestussengetallen(waardenvangeschaaldevariabele)maw.Getallengevenzelfdeinformatieweeralsklasse-indelinggetallenzijnmeetwaardenvanobjectenmetbetrekkingtotvariabelevoorbeeldvariabelegeslachtonderzoeksobjecten E.M.B.E.W.Waarden mannelijkofvrouwelijkMeetwaarden 2en1(met2ismannelijken1vrouwelijk)VoorbeeldvariabelelengteOnderzoeksobjectenE.M.B.E.W.waarden groottex1,groottex2,groottex3,groottex4,groottex5meetwaarden 163 152 122 120 106relationeelsysteem: verzamelingobjectenenrelatiesgedefinieerdtussenobjectenempirischrelationeelsysteem:objectenenrelatieszijnempirisch objectenzijnentiteitenwaaropmetingbetrekkingheeft(vbE.M.B.E.W.) relatieszijnobserveerbarerelatiestussenentiteiten(vbgrootte)numerischrelationeelsysteem:objectenzijngetallen(NRS)eigenschappenMETEN=afbeeldenvanempirischrelationeelsysteemineennumerischrelationeelsysteem *Veronderstelthomomorfismetussentweesystemen:

-relatiestussenelementenvanERSwordenweerspiegeldinrelatiesinNRS-geobserveerdevolgordeinobjectenwordtweerspiegeldinovereenkomstigevolgordeingetallen

*vrijheidinhettoekennenvangetallen(maarrelatiesrelatiesERSmoetenovereenkomenmetNRS) maw.DewaardenvandegetallendoenerniettoemaaralsA<B<C

danmoetendewaardenookdievolgordehebbenuitvoorbeeld:W.<E.<B.<M.<E. 106<120<122<152<163 x5<x4<x3<x2<x1

àTRANSFORMATIEVRIJHEID*meetniveausslaanvooralopdeRELATISvanERSdieweerspiegeldwordeninNRS

16

IV. Deverschillendemeetniveaus

NOMINAAL

infunctievangeslachtinverschillendecategorieënindelenelkeelementmaarin1categorieplaatsenàmutueelexclusiefenexhaustief1persoonkanmaarin1categorieterechtkomenledenvandezelfdecategoriekrijgendezelfdelabel,ledenvanverschillendekrijgenverschillendlabelvariabeleiskwalitatiefbinnendecategoriekunnenwetellen(frequenties)àhetaantalkeerdatdegebeurtenisbinnendecategorieplaatsvindtdegetallenvandecategorieëngevenalleeneenlabel,hetzijnniet“echtegetallen”binnendezelfdeklasse,hetzelfdegetal;andereklasse,verschillendgetalwegebruikenvangetallendeeigenschapdiezekunnenverschillenrelatieinERS:behoortobjectvooreenbepaaldeeigenschaptotdezelfdeklasseofnietrelatieinNRS:getallenkunnenverschillendzijntransformatievrijheid: na(schaaltransformatie)transformatiemoetenledenvandezelfdecategorienogsteeds

hetzelfdelabelkrijgenenledenvanverschillendeenverschillendlabel

ORDINAAL

plaatsineenklassementinformatieoverrangordeordinalegetallenstellendevolgordevandeonderzoekselementenvoorvoorbeeldSchaalvanRichter,schaalvanBeaufort,schaalvanMohs,opleidingsniveau(kleuter,lager,middelbaar,hoger),helemaalnietgraagvshelemaalwelgraag,etc.WegebruikenvangetallendeeigenschapdatvantweeverschillendegetallenhetenegroterisdanhetanderegetalRelatieinERS: onderzoeksobjectenkunnengeordendwordennaargelanghunwaardevoorbepaaldeeigenschapRelatieNRS: vantweeverschillendegetallenishetenegroterdanhetandereGetallenwordentoegekendaanklassenzodatobjectendiehogereranghebbenookhogergetalkrijgenTransformatievrijheid: (schaaltransformatie)transformatiesdieorderelatienietbeïnvloeden

bijstriktmonotoonstijgendetransformatie(vb.Logx,lineairetransformatie)Nietmonotoonstijgendetransforamtieisniettoegestsaanwantdanverandertorderelatie

Erismeerinformatiedanopnominaalniveaumaargeeninfooverafstandtussenplaatsen

17

GEORDENDMETRISCH

Informatieoverrangorde(c<a<b<d)enrangordevanalleparen(b,a<c,d)

VbAisbeterdanBmaarCisbeterdanAenDisbeterdanC(d>c>a>b)

Wegebruikendeeigenschapdatgetallenenverschillenvantelkenstweegetallennaargroottegeordendkunnenworden

RelatieinERS: onderzoeksobjectengeordendnaargelanghunwaardevoorbepaaldeeigenschapENparenvanonderzoeksobjectenkunnengeordendworennaaronderlingegelijkenisopeeneigenschap(verschillentussenonderzoeksobjectenkunnengeordendworden)

RelatieinNRS:vantweeverschillendegetallenishetenegroterdanhetandere+vantweeverschillendeverschillentussentweegetallenisheteneverschilgroterdanhetandere(a>b)en((a-b)>(c-d))

Getallenwordentoegekendaanklassenzodatonderzoeksobjectenvanhogererangeenhogergetalkrijgenendatgroteverschillentussenonderzoeksobjectenovereenkomenmetgroterverschillentussengetallen

Transformatievrijheid: nietelkemonotoonstijgendetransformatiezalalleoorspronkelijkeinfobehouden Alleenhypermonotoonstijgendetransformatiezalinfobehouden

INTERVALNIEVAUTemperatuurinCelciusSprekenoververhoudingvanafstandenVerhouding1betekentdatintervallengelijkzijnErkanopzinvollemanieroverafstandentussenpuntenopeenschaalgesprokenwordenAfstandentussenonderzoekselementenwordenweerspiegeldinafstandentussengetallenMaarbetekentnietdatbv30°dubbelzowarmisal15°GeenvastnulpuntVerhoudingvanverschillenisnietveranderdAlleenmeetsysteemmeteigennulpuntenmeeteenheidisveranderdRangordeenverhoudingentussenafstandenRelatieERS: onderzoeksobjectengeordendnaargelangwaardevoorbepaaldeeigenschapEN relatieveafstanden(verhoudingenvantelkenstweeverschillentussen)hebbeneenbetekenisRelatieNRS: vantweeverschillendegetallenishetenegroterdanhetandereengetalsverhoudingenvantwee

verschillenhebbeneenbepaaldegrootteGetallenwordentoegekendaanklassenzodatonderzoeksobjectenvanhogererangeenhogergetalkrijgenendat

relatieveafstandentussenonderzoekselementeneenbepaaldkenmerkwordenweerspiegeldinafstandentussengetallen

Transformatievrijheid: transformatiesdiederelatieveafstandennietbeïnvleoeden Natransformatiemoetderatiovanverschillendezelfdeblijven(u-v)/(t-c) Getalsverhoudingvantweeintervallenblijftdezelfdebijpositievelineairetransformaties Arbitrairnulpuntenmeeteenheid(kanveranderd/verlengdworden)VaakprobleemmetpscyhologischevariabelenàschalendielijkenopintervalzijndatvaakinwerkelijkheidnietVbscoreintelligentietestàdoenALSOFmetONGEVEERgelijkeintervallenViahypotheseswordtervoorspeltofereenlinieairverbandistussentweevariabelen

18

RATIO,VERHOUDINGSNIVEAU

TijdnodigvooreenmarathontelopenEchtnulpuntvoorwaardenvaneenvariabelenNegatievegetallenhebbengeenbetekenisMeeteenheidisarbitrair(duurkanbvzowelinminutenalssecondes)Hetisnuttigomoververhoudingentussenonderzoekselemententespreken(vbtweemaalzosnelals)RelatieERS: onderzoeksobjectengeordendnaargelanghunwaardevoorbepaaldeeigenschapEN verhoudingenvanonderzoeksobjectenhebbeneenbetekenisrelatieNRS: vantweeverschilendegetallenishetenegroterdanhetanderenendegetalsverhoudingenhebben eenbepaaldegroottegetallentoekennenaanklassenzodatonderzoeksobjectenvanhogererangeenhogergetalkrijgenendat

verhoudingentussenonderzoekselementenwordenweerspiegeldinverhoudingentussengetallenvbgewichtenlengteweleennulpunt

transformatievrijheid: transformatiesdieverhoudingvanelktweetalvanschaalwaardennietbeïnvloedt similariteitstransformaties vbfranknaareurorangordeenverhoudingentussenschaalwaarden

ABSOLUUTNIVEAU

GetallenvoorwaardenvanvariabeleliggenvastOorsprongenmeeteenheidligtvastVbaantalkinderenineengezinGetallentoekennenaanklassenzodatalleegienschappenvanonderzoekselementenwordenweerspiegeldindegetallenTransformatievrijeheid:identiteitstransformatie Deafwezigheidvaneentoegelatentransformatie Erismaar1schaalvoordievariabeletoegestaan

19

V. Hiërarchievanmeetniveaus

Schalen NominaleschalenOrdinaleschalen ooknominaalGeordendemetrischeschalen ooknominaal,ordinaalIntervalschalen ooknominaal,ordinaal,geordendmetrisch Verhoudingsschalen ooknominaal,ordinaal,geordendmetrisch,intervalAbsoluteschalen ooknominaal,ordinaal,geordendmetrisch,interval,verhouding

Transformatievrijheid MetenopbepaaldniveauslegtvoorwaardenvastVoorwaardenwordenstrikternaarmateervannominaalnaarratiowordtgegaanNominaal één-ééntransformatie (..isdeelverzamelingvan..)Ordinaal striktmonotoonstijgendetransformatie (..isdeelverzamelingvan..) Geordendmetrisch hypermonotoonstijgendetransformatie (..isdeelverzamelingvan..)Interval positieflineairetransformatie (..isdeelverzamelingvan..)Verhouding similariteitstransformatie (..isdeelverzamelingvan..)Absoluut identiteitstransformatie (..isdeelverzamelingvan..)

informatie naarmatewevannominaalnaarabsoluutgaan,krijgenwetelkensmeerspecifiekeinformatie

nominaal informatieover(on)gelijkhedenordinaal ookinformatieoverrangordegeordendmetrisch ookinformatieoverrangordevanonderlingeafstandeninterval ookinformatieoververhoudingvantweeverschillenratio ookinformatieoververhoudingvantweeschaalwaarden

VI. Verbandmettheorie

EisenovermeetnivaugaanterugopsoortinhoudelijkeuitsprakendieuiteentheoriekunnenwordengededuceerdHeeftpraktischeconsequentiesOpmerkingen: erbestaannoganderemeetniveaus Meetniveaushebbenimplicatiesvoorstatistischeanalyse

20

II. Inleiding in datatheorie DOEL:structuurinempirievindenHOE:getallentoekennenaandatainveronderstellingvanstructuuràschaalmodel àfitMETEN:

ERSàHRS ê î geometrischmodel

OokindatatheoriewordtempirischsysteemafgebeeldtopnumerischsysteemBeroepdoenopisomorfietussenreëlegetallenenpuntenopeenrechte Numerischemodelformulering Identificerenvanelementenuitempirischsysteemalspuntenopeenrechte

(synoniem:geometrischemodelformulering)voordeel: eenschaalwaardetoekennenaanelkelementuitERS

=elkelementwordtvoorgesteldals1puntopeenlijn somsaanelkelementmeerderegetallentoekennen =elkelementwordtvoorgesteldals1puntintweeofmeerdimensionaleruimteCoombs:vierfundamenteelverschillendetypesvandata-enkelvoudigeprikkelgegevens-voorkeurgegevens-prikkelvergelijkingsgegevens-vergelijkingenvanverschillentussenprikkels

Enkelvoudige prikkelgegevens VoorbeeldvandicotomeofbineairegegevensJuistantwoord1,foutantwoord0VbitemszijnrekenopgavenenhebbenelkeenbepaaldemoeilijkheidsgraadMoeilijkheidscontinuümiseenrechtelijnendeitemskrijgeneenpuntopdelijnBstaatrechtsvanAdusopgaveBismoeilijkerdanopgaveAOoksubjectenkrijgeneenpuntopderechtelijn2staatrechtsvan1dus2isbeterdan1relatiesubject-item(zijndegegevens)kanookweergegevenwordenx1a=1(subject1lostobjectAjuistop)à1ligtrechtsvanax1a=0(subject1lostobjectAfoutop)à1ligtlinksvanaderelatieiseenDOMINANTIEREGEL 1domineertA (1A) 1wordtgedomineerddoorA(A1)

21

relatietussenschaalwaardenaandegerichteafstandinhetgeometrischmodelcorrespondeerteenrelatieinhetnumerischmodel2formelekenmerkenvanenkelvoudigeprikkelgegevens:

(1) tweeverzamelingenvanentiteitenwordenalstweeafzonderlijkeverzamelingvanpuntenindegeometrischeschaaloplossingvoorgesteld

(2) degeobserveerderelatietussentewepunten(entiteituiteneverzameling,enentiteituitandere)wordtvoorgesteldineenrelatietussentweepunten

behalvejuist-fout,isookmogelijk akkoord-nietakkoord,krijgenvansymptoom-geensymptoomoefening(p154)*Individuenzijnteordenenalngseenonderliggendedimensie Elkindividuverdeeltdiedimensieintweestukken: eengebiedmetitemsdiehijfouthad eengebiedmetitemsdiehijjuisthad Verschillendeindividuendelendiedimensieopverschillendeplaatsenintweeënàinformatieopordinaalniveau*itemszijnteordenenlangszelfdeonderliggendedimensie elkitemverdeeltdiedimensieintweestukken: eengebiedmetalleindividuendieitemfouthebben eengebiedmetalleindividuendieitemjuisthebben verschillendeitemsdelendiedimensieopvrschillendplaatsenintweeënàinformatieopordinaalniveau

GEZAMELIJKE ORDINALE SCHAAL à matrix (kolommenenrijenkomenovereenmetvolgordevanitemsensubjectenopdeschaal) vb.6mogeljikeantwoordpatronenvanitemsa,b,c,d,e

perfect triangulaire structuur = SCALOGRAM- of SIMPLEXSTRUCUUR VAN GUTTMAN àideaal TODO:eentriangulairestructuurverkrijgenàpermutatievanrijenenkolommen

Items

aantalsubjectenmet bepaaldantwoorpatroon

A B C D E 0 0 0 0 01 0 0 0 01 1 0 0 01 1 1 0 01 1 1 1 01 1 1 1 1

A B C D E 1 0 0 1 0 0 202 1 1 1 0 0 173 0 0 0 0 0 154 1 1 1 0 1 155 1 0 1 0 0 156 1 1 1 1 1 18

C A B E D 3 0 0 0 0 0 151 1 0 0 0 0 205 1 1 0 0 0 152 1 1 1 0 0 174 1 1 1 1 0 156 1 1 1 1 1 18

22

meestalviacomputerprogramma’soplossenookantwoorpatronengeobserveerddieafwijkenvanperfecttriangulairestructuurnagaanhoegrootdeafwijkingisàhoegoedhetscalogramoorspronkelijkegegevensverklaart

HOE? doenalsofdatbepaaldeelementeneen1zijnipveen0ofeen0zijninplaatsvaneen1omeentriangulairestructuurteverkrijgen

Maw.Antwoordenopschaalstructuurwordenvoorspel=GEREPRODUCEERD

Aantalfouten:17+15+2x10+37=89 Reproductiecoëfficient:geeftaanhoegoedhetscalogrammodelde oorspronkelijkegegevensverklaart 1–(aantalfouten)/(aantalantwoorden)

(aantalantwoorden)=aantalsubjecten*aantalitems reproductiecoëfficient:1–89/(200*5)=0,911 alsergeenfoutenzijnisreproductiecoëfficient1 hoegroterreproductiecoëfficient,hoe‘betrouwbaarder’hetresultaat

opmerking: ookuitbreidbaarnaarmulticategoriëleitems itemsmetmeerdantweeantwoordalternatieven bijkitems:inprincipe2^kmogelijkeantwoordpatronen perfecttriangulair:enkelk+1antwoordpatronentoegelaten heelstrikterestrictiesaangegevens watalsmodelonvoldoendebijgegevenspast? 2mogelijkeoplossingen: -modeluitbreidennaarmeerdimensies:tweedimensioneelmodel -stochastichmodel(hiervoorwarenallemodellendeterministisch): =erwordengeenafwijkendeantwoordpatronentoegestaan

C A B D E 3 0 0 0 0 0 152 1 0 0 0 0 205 1 1 0 0 0 158 1 1 1 0 0 181 1 1 1 1 0 357 1 1 1 1 1 186 1 1 0 1 0 174 1 1 0 1 1 159 1 0 1 0 1 1010 1 0 1 1 0 37 200

23

3 Basisprincipes bij het opzetten van experimenteel onderzoek VariabelenenproefopzetHetskelet:onafhankelijkeenafhankelijkevariabelen,storendevariabelen,structuurCorrelationeelverband/causaalverbandMeerdereonafhankelijkeenafhankelijke:4gevallen(unifactorieel/multifactorieelvsunivariaat/multivariaat)ValiditeitsvoorwaardenValiditeitvanstatischeconclusie:poweranalyse,significantiee,effect-grootteInternevaliditeit:invloedvanstorendevariabelen,valsebevindingenConstructvaliditeitExternevaliditeitExperimentelevsfoutenvariabiliteitTotalevariantieVariantiebinnenelkegroepVariantietussengroepenEnkelebasisopzettenManipulerenvanvariabelentussensubjectenManipulerenvanmeerderevariabelentussensubjectenManipulerenvanvariabelebinnensubjectenmetgelijktijdigemetingManipulerenvanvariabelebinnensubjectenmetherhaaldelijkemetingManipulerenvanmeerderevariabelenbinnensubjectenManipulerenvaneenvariabeletussenofbinnensubjectenen1blokvariabeleGemengdeproefopzetMaximaliserenvanexperimentelevariabiliteitOnafhankelijkevariabeleneenkansgeven:5manierenMaximaliserenvancontroleopstorendevariabelenConstantie:experimentorvariabelen,placebo-effect,dubbelblindRandomiseringManipulatiealspseudoonafhankelijkevariabeleà contrabalancering(5)Gelijkstelling,matchingCombinerenvanmethodesMinimaliserenvanfoutenvariabiliteit

24

I. Variabelen en proefopzet WetenschappelijkekennisdooruitsprakentedoenoveronderlingesamenhangtussenvariabelenTweeproblemen: (1)hetprobleemvanmeetbaarheidvanpsychologischevariabelen (2)hoecausaliteitvangeobserveerdegegevensinfereren?Hoekunnenuitgegevensvalide conclusiesgetrokkenwordenoverdeonderzoekshypothese?Driebasisprincipes: -maximaliserenvanexperimentelevariabiliteit

-minimaliserenvanfoutenvariabiliteit-maximalsierenvancontroleopstorendevariabelen

Het skelet van een experiment Altijdminstens1onafhankelijkevariabele *wordtgemanipuleerd *onderzoekerzorgtdatietsvarieert *resulteertinverschillendeexperimenteleconditiesofbehandelingen Altijdminstens1afhankelijkevariabele *observatievariabele,data,gegevens *nagaaninwelkemateafhankelijkvanniveauvanonafhankelijkevariabele Potentiëlestorendevariabelendiegecontroleerdworden(controlevariabelen) *varieertmeemetonafhankelijkevariabele *heeftinvloedopafhankelijkevariabele Doel=nagaaninwelkematedataafhankelijkezijnvanhetniveauvanonafhankelijkevariabele Onafhankelijkevariabele: heeftminstenstweeniveaus(vbneutraalenagressiefTVfragment) kanmeerdereniveaushebben(vbgroottevanhoekvandraaiingobject)

suggererendateencorrelationeelverbandgenoegisomalscausaalteinterfererenisonvoldoendemaw.DatereenrelatieiswilnognietzeggendatAdeeffectieveoorzaakisvanBandereterminologie: causalevseffectvariabele antecedensvsconsequensvariabele “indienX”vs“danY”variabele gemanipuleerdevsgeobserveerdevariabele

Correlationeel verband/causaal verband SterktevaneenverbandkangrootzijnMaaraardvanverbandteltErkanvermoedelijkgeencausaalverbandzijnErkaneenderdevariabelezijndieinvloedheeftBijkomendeevidentiedoorcrucialevariabelentemanipulerenalsonafhankelijkevariabeledoorverbandondergecontroleerdeomstandighedenobserverenWanneeronafhankelijkevariabelealscausalevariabelewordtgemanipuleerd: AlsXaanwezigis,wordteffectopYgeobserveerd ZonderdatanderevariabelenverantwoordelijkkunnenzijnvooreffectopY AlsXafwezigis,wordtgeeneffectopYgeobserveerd MAWXISEENNOODZAKELIJKEENVOLDOENDEVOORWAARDE

Meerdere onafhankelijke en afhankelijke variabelen mogelijk unifactorieel univariaat eenvoorwerpaan/afwezigàaantalfouten1onafh 1afhunifactorieel multivariaat eenvoorwerpaan/afwezigàaantaltreffersenvalsealarmen1onafh >1afhmultifactorieel univariaat eenvoorwerpaan/afwezig+verschillendeinvalshoekàaantalfouten>1onafh 1afhmultifactorieel multivariaat eenvoorwerpaan/afwezig+invalshoekàaantaltreffers+valsealarm>1onafh >1afhData-analyse:Univariaatvaakvariantie-analyse(ANOVA)Multivariaatvaakmultivariatevariantie-analysie(MANOVA)

25

II. Validiteitsvoorwaarden Cook&Campbell:4vormenvanvaliditeitwaaraanexperimenteelonderzoekmoetvoldoen-validiteitvanstatistischeconclusie-internevaliditeit-constructvaliditeit-externevaliditeit

Validiteit van statische conclusie isereencovariatietussendeonafhankelijkeenafhankelijkevariabele?Onderliggendaanstatischedata-analyseVoorwaardenvoorgegevens: (1)isstudiegevoeliggenoegvoorconclusiesovercovariantievanovenav Heefttemakenmetpower-analyse

(hoegrootmoetsteekproefminstenszijnvooreffectvanbepaaldegrootteteobserveren)

(2)alsstudiegevoeliggenoegis,iservoldoendeevidentievoorbesluitendatzecovariëren? Heefttemakenmetsignificantie-toetsen(3)indienvoldoendeevidentievoorcovariantie,hoesterkcovariërenze? Heefttemakenmeteffect-grootte

Mogelijkeproblemen: telagestatischepower,vbtekleinesteekproef datavoldoennietaanvoorwaardenvanmodel

Interne validiteit Gegevendaterverbandis,gaathetovereencausaalverbandvangeoperationaliseerdevariabelenaarandere?Definitie: eenonderzoekisinternvalied,als waargenomenvariantieindeafhankelijkevariabele opondubbelzinnigewijze kantoegeschrevenwordenaanvariantieinonafhankelijkevariabele ennietaanvariantievaneenstorendevariabeleOVè AV ì SVTweemogelijkeproblemen: (1)richtingvanverband:AnaarBofBnaarA?

(meestalgnprobleeminonderzoekwantonderzoekermanipuleertOV (2)Invloedvanstorendevariabele: *geendeelvanhypothese *oefentinvloedopafhankelijkevariabele *varieertmeemetonafhankelijkevariabeleanderetermenvoorSV: concomitantevariabele(samengaan) contaminerendevariabele(doorelkaarhalen,besmetten) confounding(verwarren,dooreengooien) nuisance(last)andere: alternatieveofrivaliserendehypothese:specifiekvoorverbandtussenAVeneen

anderevariabeledanOVderdevariabelekanervoorzorgendatercovariantieistussenAenBzonderdatercausaalverbandisàvalsepositievebevindingenstorendevariabelekancovariantietussenAenBverdoezelen(alsereventueelwelcausaalverbandis)àvalsenegatievebevindingen vb.Aè+èB;Aè+èC;Cè-èB(heffenelkaarop) vb.Aè-èB;Aè-èC;Cè+èB(heffenelkaarop) vb.Aè+èB;Aè-èC;Cè-èB(heffenelkaarop)

26

Constructvaliditeit Gegevendatverbandvermoedelijkcausaalverbandis,watzijntheoretischeconstructenaanbasisvanditverband?Mogenweopbasisvangeoperationalsiseerdevariabelenuitsprakendoenoverdeonderliggendetheoretischeconstructen?(≠internevaliditeitdattemakenheeftmetRELATIETUSSENdegeopeationaliseerdeconstructen)ConstructvaliditeitvoorOV,AVencontrolevariabele(n)Vbscène-consistentieeninvloedopobjectidentificatie.Alternatiefvoorlangerefixatiekanverwonderingzijn.Ofgezichtspuntvanwaaruiteenvoowerpbekekenwordt.

Externe validiteit Gegevendatervermoedelijkcausaalverbandis,kunnenwedangeneraliserennaaranderepersonen,situaties,momentenennaarandereoperationalisaties?Definitie: eenonderzoekisexternvalied,als deconclusiesvanhetonderzoekveralgemeendkunnenworden naarandereparticipanten,situatiesentijdsmomenten (ookveralgmeningnaarandereoperationaliseringenvanOV’senAV’s)tweemanierenomtebekijken:“engere”betekenisvanveralgemening veralgemenennaargroterepopulatieofanderesituatie nadrukopindividuelestudies opbasisvansteekproefconclusiesoverdoelpopulatie “bredere”betekenisvanveralgemening belangvantheorie onderzoekerwiltheoretischeconclusiestrekken overstijgtindividuelestudiesexternevaliditeitnagaanvianieuwonderzoek:

*directereplicatie(origineleexactmogelijkopnieuw)*systematischereplicatie:originelestudieoverdoen,maarsystematischevariantievoorpp,situaties,momenten,operationalieringvanvariabelen

Spanninginterneenexternevaliditeit: Internekanverhoogtworendoorstrikecontroleopmogelijkestorendevariabelen Indagelijkselevenisdestriktecontroleonmogelijk,waardoorergrotereafstandontstaatmetechteleven “kennisverworveninexperimentzegteigenlijknietsoverechteleven” maarinternevaliditeitbelangrijk:Stanovich:voorverbandaantetonentussenOVenAVmaar

hiervooraltijdstriktecontrolenodigopvariabelen(niethetzelfdealsADL) maartheorieisbelangrijkinonderzoekenvanwerkingvanelementen(spanningsvelden)

27

III. Experimentele vs foutenvariabiliteit InpsychologieinteresseinVARIATIEingedrag(enoorzaakvanvariatie)Experimentelehypothese:variatieinafhankelijkevariabelewordtbepaalddoorvariatieinonafhankelijkvariabeleVoorbeeldexperimentaangeleerdesmaakaversie(p254) X1

IjsenchemoX2Chemo

X3Ijs

1 102 303 50

4 1105 1206 100

7 1208 1009 80

Ŷj. 45 165 150 Ŷ=120Y11=10(scorevoorsubject1inconditie1)Y21=110(scorevoorsubject1inconditie2)Ŷj.isgemiddeldevoorconditiej.Ŷ=totalegemiddelde

Totale variantie Verschilvanelkindividuelescoreentotaalgemiddelde.Ensomdaarvanoveralleconditiesensubjecten.σ

afwijkingvanelkescoretenopzichtevantotalegemiddeldekwadraterensommerenovern(aantalsubjectenperconditie)enp(aantalcondities)delendoortotaleaantalproefpersonen–1

variantie binnen elke groep σj^2 afwijkingvanelkescoretenopzichtevangemiddeldevanspecifiekeconditie kwadrateren sommerenoveraantalproefpersonenperconditie delendooraantalproefpersonenperconditie-1 X1

IjsenchemoX2Chemo

X3Ijs

1 102 303 50

4 1105 1206 100

7 1208 1009 80

Ŷj. 30 110 150 Ŷ=120σj^2 … … … AfwijkingvanindividuelescorevangroepsgemiddeldeVariantiebinnenelkegroepistewijtenaan

bronnenvariabiliteitdienietsmetOVtemakenhebben(vbindividuelevoorkeurvansmaken)bronnenvariabiliteitdieniettewijtenzijnaanOV,wantbinnenelkegroepblijftniveauvanOVehtzelfdeàgemiddeldkwadraatbinnendegroepenGKbg σbg^2

variantie tussen groepen verschillendtussenindividuenvanverschillendegroepen:eenbeijkomendebronvanvariabiliteitvariabiliteitdoormanipulerenvanOVàgemiddeldkwadraattussengroepenGktussen σtg^2 afwijkingvangemiddeldescoreperconditietovtotalegemiddelde kwadrateren sommerenovercondities delendooraantalcondities-1

28

samengevat 3varianties totale binnen tussenvergelijkenvariatiantietussenenbinnen: binnen=foutenvariabiliteit tussen=foutenvariabiliteit+experimentelevariabiliteit geeneffectvanOVopAVdanGKtussen=GKbinnen weleffectvanOVopAVdanGKtussen>GKbinnen(GKisgemiddeldekwadraat)

29

IV. Enkele basisopzetten (BELANGRIJK!) BouwstekenenvanexperimentOpexamenkrijgjeietsenjemoeterdebouwstenenvankunnengevenCf.Voorbeeldp262OpexamentabelkunnenomzettennaargegevensengegevenskunnenomzettennaartabelKeuzevaneenexperimenteelopzetisbeslissenwelkeppwelkebehandelingzullenkrijgenenwanneerDOELiszoveelmogelijkvoldoenaanvaliditeitsvoorwaardenHOE:7manierenomhieraantevoldoenOVERZICHTTUSSEN 1variabele MeerderevariabelenBINNEN gelijktijdigemeting HerhaaldemetingBLOKOfcombinatievan

Manipulatie van een variabele tussen subjecten ElkeppwordtadrandomtoegewezenaaneengroepVollediggerandomiseerdproefopzetPpvandezelfdegroepkrijgendezelfdeexperimentelebehandeling Conditie1 Conditie2 Conditie3 S4 Y11 S14 Y21 S8 Y31 S2 Y12 S6 Y22 S13 Y32 Enz.. Ŷj. Y1. Y2. Y3.S4:subject4alseersteaanconditie1toegewezenY21:scorevaneerstesubjectintweedeconditie(subjectOV,conditieAV)Y31:scorevaneerstesubjectinderdeconditieVerschiltussenY21enY31:verschillendesubjecten

Manipulatie van meerdere variabelen tussen subjecten ElkeppwordtadrandomtoegewezenaaneengroepVollediggerandomiseerdfactorieelproefopzetVb2x3opzet Conditie1 Conditie2 Conditie3 A1 S4 Y111 S14 Y121 S8 Y131 Ŷ1..A2 S2 Y211 S6 Y221 S13 Y231 Enz.. Ŷj. Y1. Y2. Y3. A:tweedeOV(niveauvansubject)S4:subject4wordtalseersteaanconditie1toegewezenvanOV1eneersteniveauvanOV2Y121:scorevaneerstesubjectintweedeconditieY231:scorevaneerstesubjectinzesdeconditieVerschiltussenY121enY231:verschillendesubjectenbijmeerderevariabelen

Manipulatie van een variabele binnen subjecten, met gelijktijdige meting ElkeppkrijgtalleexperimentelebehandelingenDeppkanalshetwarekiezentussendeverschillendeniveausvandeOV(vbvanapenenzachteofhardemoeder)

30

Manipulatie van een variabele binnen subjecten, met herhaaldelijke meting ElkeppkrijgtalleexperimentelebehandelingenMaardeexperimentelebehandelingenwordenopverschillendetijdsmomentengerealiseerd Conditie1 Conditie2 … Conditie9 Subject1 Y11

Y12Y13

Y21Y22Y23

Y91Y92Y93

Ŷ1..Subject2 Ŷ2..Subject3 Ŷ3..Ŷj. Y1. Y2. Y9. Y11:scorevansubject1inconditie1Y21:scorevansubject1inconditie2Y31:scorevansubject1inconditie3

Manipulatie van meerdere variabelen binnen subjecten 2x9opzet

Conditiea1 Conditiea2 Conditieb1 … Conditieb9 Conditieb1 .. Conditieb9 S1 Y111 Y191 Y211 Y291 Ŷ..1S2 Y112 Y192 Y212 Y292 Ŷ..2S3 Y113 Y192 Y213 Y293 Ŷ..3Ŷj.i* Ŷ11. Ŷ19. Ŷ21. Ŷ29. 2niveausinOVa9niveausinOVbs1..s3:3subjectenY111:scoresubject1inniveau1vanaenniveau1vanbY211:scoresubject1inniveau2vanaenniveau1vanbàzelfdesubjectY291:scoresubject1inniveau2vanaenniveau9vanbY293:scoresubject3inniveau2vanaenniveau9vanbàverschillendesubjecten

manipulatie van één variabele tussen of binnen subjecten en één blokvariabele ppwordeninblokkenverdeeld,zodatsubjectenbinneneenblokhomogenerzijndantusseneenblokdusvariabiliteitbinneneenblokisveelkleinerdantussenblokkendaarnaastwordt1variabelegemanipuleerd(gerandomiseerdblok-opzet)(blok1bijvoorbeelds1,s2ens3samen)

complexer design: gemengde opzet met manipulatie van variabele(n) tussen subjecten als variabele(n) binnen subjecten opzetvanminstens1tussen-subjectvariabeleenminstens1binnen-subjectvariabelee=split-plotfactorieel

voorbeeld:factorendieperformatntieinvigilantie(waakzaamheid)beïnvloeden.P270

Opmerkingen: deOVkanbehalveeensituatieookpersoonvariabelemogelijkdiealsOVfungeert(vbintelligentie)Verschilpersoonsvariabeleensituationelevariabele: persoonsvariabelewordtniet“gemanipuleerd” Ppkunnennietadrandomtoegewezenworden Pers.IsQUASI-EXPERIMENTEELONDERZOEKKeuzeproefopzet: welkeppwelkebehandelingenwanneer

heeftinvloedopexperimentelevariabiliteit,foutenvariabiliteitencontroleopSV

31

V. Maximaliseren van experimentele variabiliteit GKtussenniveausvanOV/GKbinnenniveausvanOVKansopsignificanteffectgrotermakendoorexperimentelevariabiliteittelatentoenemenOVeenkansgevendoor (1)tezorgenvoorgeodeoperationaliseringvanOV

(2)bijeenkeuzetussenverschillendeniveausvanOV:voldoendeverschillendekiezenmaaroplettenwantbijextremewaardeniskansdatconstructvalidteitingedrang

komt(vbhongerviavoedseldeprivatie,teveelkanlijdentotpijn)(3) plafond-ofvloereffectenvermijdenplafond=OVresulteertinextreemhogeAVscores(hogereonmogelijk)vloer=OVresulteertinextreemlageAVscores(lagerescoresonmogelijk)(4)voldoendeaantalppkiezen(5)manipulatiecheck:bijkomendeobservatieomnategaanofmanipulatieOVsucces

VI. Maximaliseren van controle op storende variabelen Werenvanstorendevariabelen

Constantie PotentïeleSVconstanthoudenWaardoorfactornietkanfunctionerenalsbronvanvariabiliteitEngeobserveerdevariabiliteitinAVnietkanverklaardwrodendoorSVBijvoorbeeld:momentvandedag,standaardisatieinstructies,etc.Soortenvariabelendievaakconstantwordengehouden:

experimentatorvariabelen (rolvanverwachtingenexperimentator) mogelijkeoplossing:conditie-blindeproefleider(plweetnietinwelkeconditieppzichtbevindtzodat

verwachtingconstantwordtgehouden verwachtingenvanpp placebo-effect (bestonbekendecombinatieplaceboenactievebehandeling) (≈hawthorne-effect) mogelijkeoplossing:conditie-blindeparticipanten(ppwetennietinwelkeconditiezezeichbevinden zodatverwachtingenconstantwordengehoudenppenplconditie-blind=dubbel-blindproefopzet

randomisering onderliggendeveronderstelling:potentiëleSVzijngelijkmatigverdeeldoverconditiesrandomiseringisbasisvoorvollediggerandomiseerdeproefopzetten: adrandomppaangroepen adrandomgroepenaanniveausOVvoordelen: verhoogtexternevaliditeit laattoetecontrolerenvoorongekendeSV≠eenrandomsteekproef!!

32

manipulatie van SV als psuedo OV speciaalgeval:contrabalancering(BELANGRIJKINPSYCHOLOGIE)=manipulerenvanSVdietemakenhebbenmetopzetvanhetonderzoekzelf.Manipulatiegeberuttussensubjecten

(1) volgorde-effectenbijmanipulerenvanOVbinnensubjectenprobleem:carry-overeffecten(ppdatdeelnamaan1niveauvanconditiekaninvloedhebbenoplateraangebodenniveausvanconditie(doorleereffectenofvermoeidheid,ea.)contrabalanceringisdaneenoplossing:verschillendeniveausvanOVinverschillendevolgordeaanverschillendesubjectenaanbieden.

(2) anderevariabelenvbvanknoppenduwen.Linkseknopenrechtseknopbijenegroepomwisselen

(3) noganderevariabelenelementenbinnengegevensubjectconstanthoudenmaarcontrabalancerentussensubjectenvbbewegingsrichtingenehelftlinksnaarrechts,andererechtsnaarlinks

(4) specialevormvancontrabalacering:latijns-vierkant-opzetomvolgorde-effectentecontrolerenaantalniveausvanOVmeerdantweeaantalppisgelijkofveelvoudvanaantalniveausvanOVelkniveauvanOVkomt1keervoorinelkerijenelkekolomraadselABCin6verschillendevierkantenABC ACB BAC BCA CBA CABBCA CBA ACB CAB BAC ABC CAB BAC CBA ABC ACB GCA

Gelijkstelling (matching) Binnenverschillendeblokkenwordensubjectenlateradrandowtoegewezenaanexperimenteleconddties(methode)

Vbnaonderzoekenwordenppin5groepenonderverdeeldafhankelijkvangemiddeldeintelligentie

Voordelen: internevaliditeit:ongeveerzekerheiddatSVingelijkemateaanwezigisoververschillendeOV’s ≈constantie Externevaliditeit:binnenelkeconditiewordtSVnietconstantgehouden ≈randomiseringopexamen: designvaneenexperiment gevenvanmogelijkestorendevariabelen enmanierwaaroperwordtgetrachtomhetteonderzoeken

combinatie van methodes bijeenspecifiekexperimentwordtvaakeencombinatievanverschillendecontrolemechanismengebruikt

vbvancolaglasenlettersMenQpagina290

Groepenpp

Conditie1 Conditie2 Conditie3 Conditie4 (volgordevanaanbiedenOV)

Pp1 B1 B2 B3 B4 Volgordevanaanbiedenverschiltoververschillendegroepen

Pp2 B2 B3 B4 B1Pp3 B3 B4 B1 B2Pp4 B4 B1 B2 B3

33

VII. Minimaliseren van foutenvariabiliteit GKtussennieveausvanOV/GKbinnenniveausvanOVKansopsignificanteffectwordtgroternaarmatefoutenvariabiliteitafneemtVariabiliteitbinnenconditiesminimaliseren:

(1) potentieelSVcontroleren,experimenteelofstatistisch(2) manipulerenbinnensubjecten(vbcontrabalancering)(3) manipulerentussensubjecten(4) zorgenvoorgeodeoperationaliseringvanAV(meestbetrouwbaremeetprocedurekiezen!)

34

4 Enkele andere types van onderzoek quasi-experimenteelonderzoekvergelijkentussengroependiealbestaanvergelijkenbinneneenzelfdegroepsubjectenvoorennabehandeling(prepost,onderbrokentijdstreeksproefopzet)n=1onderzoekABAproefopzetMultiple-1opzetofABC-proefopzet

I. quasi-experimenteel onderzoek ‘bijna’experimenteelonderzoek

quasiOV: variabelewordtnietechtgemanipuleerd subjectenzijnnietadrandomtoegewezenaanconditiestweevormen: (1)vergelijkingtussengroependiealbestaan vb.Vergelijkenaantalverkeersslachtoffersinlandmetwetrondveiligheidsgordelin

vergelijkingmetlandzonderdiewetvoorbeeldvanlichamelijkeopwindingenemotie(brug)

(2)vergelijkingbinneneenzelfdegroepsubjectenvoorennabehandeling vb.Vergelijkenvanaantalverkeersslachtoffersvoorinvoerenwetenna *PRE-POSTmet1groep Mogelijkeproblemen:

Maturatie-effecten:studentveranderenintussentijdHistoriciteitseffecten:anderegebeurtenissenkunnenvoorgekomenzijnTesteffect:pretestheeftaanhetdenkengezetInstabiliteit:grotefluctuatiesinobservatievariabeleRegressie-effect:regressienaarhetgemiddelde(illustratiesp300!)

*PRE-POSTmetcontrolegroep *EenvoudigonderbrokenTIJDSREEKSPROEFOPZET

AVopverschillendetijdstippengemeten,zowelprealspostHerhaaldemetingenwordenonderbrokendoorbehandeling(mindermaturatie,test,instabiliteit,regressie;maarwelnoghistoriciteit)

*Onderbrokentijdsreeksproefopzetmetreversie QuasiOVverwijderenenverwachtendatbehandelingseffectverdwijnt Premeting..behandelingintroduceren..meting..behandelingverwijderen..meting Alsverwachtingwordtbevestigt(geenhistoriciteitseffectwss) Beperkingen: somsonmogelijkombehandelingteverwijderen Sommigebehandelingenverwachtmenpermanentblijvendeffect Somskanverwijderenleidentotonverwachteneffecten *Onderbrokentijdsreeksproefopzetmetcontrolegroep

35

II. n=1 onderzoek interpretatieobvdatavaneenindividueelsubject(ipvgroep)

betekentnietdatermaar1subjectdeelneemtaangroep,maarweldatindividuenapartwordengeanalyseerd

ABA-proefopzet 3fases: basislijn(A):observerenvanAVinafwezigheidvanOV behandeling(B):OVwordtgeïntroduceerd reversie(A):OVwordtverwijderd=TERUGVAL-PROEFOPZET≈tijdsreeksproefopzetmetreversieverschillendeversies:ABA,ABAB,ABABA,…