11

Autisme en waarneming

NVA Tilburg

05-09-2012

Ina van Berckelaer-Onnes

Universiteit leiden

Programma

Korte inleiding: ‘autisme up-to-date’Korte inleiding: ‘autisme up-to-date’

Autisme en cognitieAutisme en cognitie

Autisme en waarnemingAutisme en waarneming

Waarneming Waarneming dédé ingang voor de ingang voor de behandelingbehandeling

Gezondheidsraad (2009)

Autismespectrumstoornissen: een Autismespectrumstoornissen: een leven lang anders!leven lang anders!

Van jong tot oud

PDD-NOS Autistische stoornis

Stoornis van Asperger

AutismespectrumstoornissenDSM IV: vijf classificaties

DSM 5 (2013): één classificatie: Autismespectrumstoornis

Stoornis van Rett en de Desintegratieve stoornis van de kinderleeftijd gaan er uit, vallen niet onder ASS

Prevalentie cijfers

Autistische StoornisAutistische Stoornis 10 10 - 13 - 13 op 10.000op 10.000 Stoornis van AspergerStoornis van Asperger 2.6- 74.2 op 10.000 2.6- 74.2 op 10.000 PDD-NOSPDD-NOS 20 - 30 op 10.000 20 - 30 op 10.000 ASS 100-116 op 10.000ASS 100-116 op 10.000

ASS: Internationaal gaat men uit van ongeveer 1% ASS: Internationaal gaat men uit van ongeveer 1% van de bevolkingvan de bevolking

Is er sprake van een autisme epidemie?

NEE!!!NEE!!! * * Grotere bekendheid met autisme,Grotere bekendheid met autisme, ook in een breder publiekook in een breder publiek ** Ruimere omschrijving in DSM Ruimere omschrijving in DSM ** Betere diagnostische instrumenten Betere diagnostische instrumenten ** Betere autisme-zorgsystemenBetere autisme-zorgsystemen

Is er sprake van een autisme epidemie?

NEE???NEE???

** Drug exposure Drug exposure

** Vroeggeboorte, laag geboorte gewicht Vroeggeboorte, laag geboorte gewicht

** Oudere ouders, vooral vaders Oudere ouders, vooral vaders

** Veranderende, meer sociaal eisende Veranderende, meer sociaal eisende maatschappij (studiehuis, kantoortuin)maatschappij (studiehuis, kantoortuin)

Ratio man : vrouw

Autistische stoornis Autistische stoornis ?????????? 4 : 1 4 : 1

Asperger syndroom Asperger syndroom ????? ????? 8 : 1*8 : 1*

IQ > 70IQ > 70 ?????? 4.7 : 1 4.7 : 1

IQ < 50 IQ < 50 ?????? 2.4 : 12.4 : 1

*Maar we zien een grote toename in volwassen vrouwen die *Maar we zien een grote toename in volwassen vrouwen die zich aanmelden met de vraag naar autismezich aanmelden met de vraag naar autisme

Verschillen in mannenen vrouwen met ASS

Meisjes en vrouwen zijn: Meisjes en vrouwen zijn:

socialer en worden dus eerder als extreem socialer en worden dus eerder als extreem verlegen of sociaal angstig gediagnosticeerdverlegen of sociaal angstig gediagnosticeerd

volgen de omgeving meer, maar nemen wel volgen de omgeving meer, maar nemen wel weinig initiatief tot interactieweinig initiatief tot interactie

Verschillen in mannenen vrouwen met ASS

Meisjes en vrouwen zijn : Meisjes en vrouwen zijn :

zich meer bewust van gevoelens en sociale zich meer bewust van gevoelens en sociale interactiesinteracties

hebben meer verbeelding en tonen vaker hebben meer verbeelding en tonen vaker symbolisch spel, maar hebben een grote kans symbolisch spel, maar hebben een grote kans op realiteitsverliesop realiteitsverlies

Verschillen in mannenen vrouwen met ASS

Meisjes en vrouwen hebben: Meisjes en vrouwen hebben:

obsessies voor dieren, mode, soap series ipv obsessies voor dieren, mode, soap series ipv planeten, treinen ed. Het zijn dus vaak dezelfde planeten, treinen ed. Het zijn dus vaak dezelfde dingen waarin andere meisjes geinteresseerd dingen waarin andere meisjes geinteresseerd zijn, maar de kwaliteit en intensiteit is anderszijn, maar de kwaliteit en intensiteit is anders

Meisjes/vrouwen zijn minder actief en agressief, Meisjes/vrouwen zijn minder actief en agressief, en geven minder gedragsproblemenen geven minder gedragsproblemen

Autisme en researchAutisme en research

GedragsniveauGedragsniveau

Cognitief niveau

Neurobiologisch niveauNeurobiologisch niveau

Wat is bekend van de driedeling?

GedragGedrag is tot op heden het enige is tot op heden het enige niveau om tot een classificatie te niveau om tot een classificatie te komen!!!!!komen!!!!!

CognitieCognitie kan tot op heden alleen maar kan tot op heden alleen maar aanwijzingen geven voor een speciale aanwijzingen geven voor een speciale manier van denken, van waarnemenmanier van denken, van waarnemen

Wat is bekend van de driedeling?

NeurobiologieNeurobiologie geeft momenteel twee geeft momenteel twee feiten: genetische predispositie (90%) en feiten: genetische predispositie (90%) en de aanwezigheid van een nog de aanwezigheid van een nog onbekende trigger of onbekende onbekende trigger of onbekende triggers, die vermoedelijk de triggers, die vermoedelijk de neurotransmitters betreffen.neurotransmitters betreffen.

Autisme is dus een multifactoriële Autisme is dus een multifactoriële aandoeningaandoening

1616

Sociale interacties

Communicatie Stereotypieën

Gedrags- niveau

Sociale Intercaties

Te korten inTe korten inWederkerigheidWederkerigheidGedeelde aandachtGedeelde aandachtFysieke toewendingFysieke toewendingOogcontactOogcontactVanzelfsprekende acceptatieVanzelfsprekende acceptatie

1717

Communicatie (non-verbaal)

Wijzen Wijzen proto-imperatiefproto-imperatief

proto-declaratiefproto-declaratiefAankijkenAankijkenGebarenGebarenToewendenToewendenBeurtnemenBeurtnemenWederkerigheidWederkerigheid

Communicatie (verbaal)

a) a) TaalvormTaalvorm● ● vertraagde spraaktaalontwikkelingvertraagde spraaktaalontwikkeling

(uitzondering de stoornis van Asperger)(uitzondering de stoornis van Asperger)● ● vreemde intonatievreemde intonatie

b) b) Taalgebruik (pragmatiek)Taalgebruik (pragmatiek)● ● moeite met sociale codes en moeite met sociale codes en

gespreksregelsgespreksregels● ● problemen in wederkerigheid, geen problemen in wederkerigheid, geen

dialoogdialoog

Communicatie (verbaal)

c) c) Taalbegrip (semantiek)Taalbegrip (semantiek)● ● Problemen met:Problemen met:

persoonlijke vnw. persoonlijke vnw. ????

synoniemensynoniemen

homoniemenhomoniemen

uitdrukkingenuitdrukkingen

● ● LetterlijkheidLetterlijkheid

● ● Geen contextgebruikGeen contextgebruik

Beperkt repertoire interesses en activiteiten

Obsessies voor:Obsessies voor:

* draadjes* draadjes * bepaalde getallen * bepaalde getallen* lichtknopjes* lichtknopjes * bepaalde * bepaalde

geluidengeluiden* haakjes* haakjes * dinosaurussen * dinosaurussen* bepaalde kleuren * landkaarten* bepaalde kleuren * landkaarten* bepaalde geuren * riviermondingen* bepaalde geuren * riviermondingen

Cognitie

Intelligentie: ASS komt op alle niveaus Intelligentie: ASS komt op alle niveaus van verstandelijk functioneren voor. van verstandelijk functioneren voor. Slechts 15-20% van de autsitische Slechts 15-20% van de autsitische populatie heeft ook een verstandelijke populatie heeft ook een verstandelijke beperking beperking (dus geen 75%, hetgeen (dus geen 75%, hetgeen aanvankelijk werd gedacht)aanvankelijk werd gedacht)

Intelligentietests kunnen (nog?) geen Intelligentietests kunnen (nog?) geen gedragsdiagnose classificeren of gedragsdiagnose classificeren of indicerenindiceren

Cognitie

Het denken, de waarneming van Het denken, de waarneming van mensen met ASS is andersmensen met ASS is anders

Onderzoek naar dit denken beoogt: Onderzoek naar dit denken beoogt: a) verklaring van het gedraga) verklaring van het gedrag b) indicaties voor disfuncties in deb) indicaties voor disfuncties in de breinbrein

Theorie of Mind

Vermogen om aan anderen en jezelf Vermogen om aan anderen en jezelf emoties, gedachten,intenties en dergelijke emoties, gedachten,intenties en dergelijke toe te schrijven dwz:toe te schrijven dwz:

Vermogen om iemands intenties te begrijpen en/of aan te voelen

Executieve Functies

Plannen Plannen (talent voor routes)

Organiseren Organiseren (talent voor schema’s)

Anticiperen Anticiperen (nee, behoefte aan (nee, behoefte aan voorspelbaarheidvoorspelbaarheid))

Problemen oplossen Problemen oplossen (inventief als het in hun straatje past)

Problemen oplossen

Wat te doen als je rook uit het huis Wat te doen als je rook uit het huis van je buurman ziet komen?van je buurman ziet komen?

Wat te doen als er een Wat te doen als er een wegversperring is?wegversperring is?

Wat te doen als bus 12 niet gaat?Wat te doen als bus 12 niet gaat?

Central Coherence (Frith, 2003, 2004, 2006)

Problemen in :Problemen in :

Het betekenisvol integreren van Het betekenisvol integreren van waargenomen prikkelswaargenomen prikkels; ze blijven ; ze blijven aan de details hangenaan de details hangen

Het benutten van de contextHet benutten van de contextHet herkennen van dynamiek in een Het herkennen van dynamiek in een

statische afbeeldingstatische afbeelding

stimuli

voelen ruiken proeven zien horen

betekenis

voelen ruiken proeven zien horen

fragmentarische en letterlijke betekenisverlening

stimuli

Beredeneren ipv aanvoelen

Beredeneren kost veel tijd en energie, met Beredeneren kost veel tijd en energie, met name vanwege de zeer gedetailleerde name vanwege de zeer gedetailleerde wijze van waarnemingwijze van waarneming

Onderzoek heeft aangetoond dat de Onderzoek heeft aangetoond dat de verwerkingsnelheid aanzienlijk trager verwerkingsnelheid aanzienlijk trager verloopt bij mensen met ASS verloopt bij mensen met ASS (Spek, 2008)(Spek, 2008)

Van Dalen (1993)

Twee verschillende dingenTwee verschillende dingenhout en ijzerhout en ijzer

1 ding (na het vast te pakken)1 ding (na het vast te pakken)hamerhamer

FunctieFunctietimmerentimmeren

BenodigdhedenBenodigdhedenspijkersspijkers

Van Dalen (1993)

Ziende blind:Ziende blind:

Tengevolge van mijn overselectief Tengevolge van mijn overselectief waarnemen dringt de volle betekenis waarnemen dringt de volle betekenis van hetgeen door mij wordt gezien, niet van hetgeen door mij wordt gezien, niet direct tot mij door. De verwerving van direct tot mij door. De verwerving van de volle betekenis kost immers enige de volle betekenis kost immers enige tijd van observeren (vanuit verschillende tijd van observeren (vanuit verschillende gezichtspunten)gezichtspunten)

Van Dalen (1993)

Horende doof:Horende doof:

Heeft te maken met het feit dat ik Heeft te maken met het feit dat ik iets meerdere malen moet horen iets meerdere malen moet horen voordat de betekenis pas goed tot voordat de betekenis pas goed tot me doordringt. Eenmalige, me doordringt. Eenmalige, indirecte, impliciete opmerkingen indirecte, impliciete opmerkingen werken meestal slecht.werken meestal slecht.

3434

Van Dalen 1993

Van detail naar een betekenisvol Van detail naar een betekenisvol geheel: geheel: dat kost tijd, denkarbeid en energie!

Waarneming en betekenisverlening

Vier niveaus van waarnemingVier niveaus van waarneming

1) Sensatieniveau1) Sensatieniveau

2) Presentatieniveau2) Presentatieniveau

3) Representatieniveau3) Representatieniveau

4) Metarepresentatieniveau4) Metarepresentatieniveau

Sensatie

Perceptie

Sensorische en Perceptieproblemen

SensatieSensatie: : het onderkennen van stimuli uit de omgeving;het onderkennen van stimuli uit de omgeving;

problemen in alle zeven zintuiglijke kanalen (tast, problemen in alle zeven zintuiglijke kanalen (tast, smaak, reuk, visus, gehoor, evenwicht en smaak, reuk, visus, gehoor, evenwicht en proprioceptisproprioceptis))

PerceptiePerceptie: betekenisverlening en –ontlening; problemen : betekenisverlening en –ontlening; problemen bijvoorbeeld in:bijvoorbeeld in:

-het gebruik van persoonlijke voornaamwoorden-het gebruik van persoonlijke voornaamwoorden -perspectiefneming-perspectiefneming

Zintuigen en sensatie

Tast Tast overgevoelig voor nylon (angst–obsessie)overgevoelig voor nylon (angst–obsessie)

Smaak weerstand tegen draadjesvleesweerstand tegen draadjesvlees

Reuk Reuk overgevoelig voor de geur van ei

Zien Zien overgevoelig voor lichtflitsenovergevoelig voor lichtflitsen

Horen Horen overgevoelig voor stofzuigenovergevoelig voor stofzuigen

Evenwicht Evenwicht genieten van evenwicht, of hetgenieten van evenwicht, of het

tegenovergesteldetegenovergestelde

Proprioceptisch Proprioceptisch blijven hangen in de blijven hangen in de

nabijheidszinnennabijheidszinnen

Sensatie en perceptie

SensatieHet detecteren van een stimulus in de Het detecteren van een stimulus in de

omgeving omgeving (Levine, 2000)(Levine, 2000)

PerceptieInterpretatie van de informatie die Interpretatie van de informatie die

door de zintuigen is verzameld door de zintuigen is verzameld (Goldstein, (Goldstein, 1999)1999)

Presentatieniveau

De betekenisverlening vindt plaats in het De betekenisverlening vindt plaats in het hier en nu. Een hier en nu. Een leeg glas leeg glas heeft dus geen heeft dus geen betekenis, een betekenis, een vol glas vol glas welwel

Representatieniveau

Een lege beker verwijst naar drinkenEen lege beker verwijst naar drinken

Een pictogram met een beker verwijst naar Een pictogram met een beker verwijst naar drinkendrinken

Het gesproken of geschreven woord verwijst Het gesproken of geschreven woord verwijst naar drinkennaar drinken DRINKEN

Metarepresentatieniveau

Op dit niveau kan de beker een andere Op dit niveau kan de beker een andere betekenis krijgenbetekenis krijgen

Dit betreft ook spreekwoorden,Dit betreft ook spreekwoorden,

grapjes en woordspelingen grapjes en woordspelingen

Cognitie: conclusies

● ● Systeemdenkers ipv empathische denkersSysteemdenkers ipv empathische denkers (Theory of Mind) (Theory of Mind) beredeneren ipv aanvoelenberedeneren ipv aanvoelen

● ● Cognitieve inflexibiliteit (Executieve Functies)Cognitieve inflexibiliteit (Executieve Functies)

problemen in het switchen van aandachtproblemen in het switchen van aandacht

● ● Voorkeur voor een lokale ipv globale Voorkeur voor een lokale ipv globale waarneming/perceptie (Centrale Coherentie) waarneming/perceptie (Centrale Coherentie) problemen met betekenisverleningproblemen met betekenisverlening

Maar zeer getalenteerd in

Perceptuele vaardigheid (Mottron & Burack, Perceptuele vaardigheid (Mottron & Burack, 2001)2001)

‘ ‘Systemizing’, een superiore capaciteit in het Systemizing’, een superiore capaciteit in het extreem mannelijke brein (Baron-Cohen, 2005)extreem mannelijke brein (Baron-Cohen, 2005)

Zich uitend in verschillende savant Zich uitend in verschillende savant vaardighedenvaardigheden

Superiore talenten in autisme

Savant skills in muziek, wiskunde, tekenen etcSavant skills in muziek, wiskunde, tekenen etc

Uitmuntend geheugen voor feitenUitmuntend geheugen voor feiten

Puzzelen en andere ruimtelijke vaardighedenPuzzelen en andere ruimtelijke vaardigheden

Oog voor kleine details, kleine veranderingenOog voor kleine details, kleine veranderingen

Absoluut gehoorAbsoluut gehoor

Locale vs globale waarneming

Kees Momma

Wat is noodzakelijk?

Te kijken naar: de sterke en zwakke kanten Te kijken naar: de sterke en zwakke kanten van de persoon met ASS (classificatie alleen is van de persoon met ASS (classificatie alleen is niet voldoende, grondige diagnostiek is vereist)niet voldoende, grondige diagnostiek is vereist)

Te realiseren dat autisme in principe geen Te realiseren dat autisme in principe geen gedragsprobleem is maar een cognitief gedragsprobleem is maar een cognitief probleem ten gevolge van een probleem ten gevolge van een prikkelverwerkingsprobleem, dat kan prikkelverwerkingsprobleem, dat kan uitmonden in een gedragsprobleemuitmonden in een gedragsprobleem

Dit zal ook leiden tot:

Toenemende verbeteringen in de Toenemende verbeteringen in de diagnostiek en behandelingdiagnostiek en behandeling

Toename in wetenschappelijk Toename in wetenschappelijk onderbouwde diagnostiek en onderbouwde diagnostiek en behandelingsmethodenbehandelingsmethoden

Verschuiving van gedragsmatige Verschuiving van gedragsmatige behandeling naar behandeling dat behandeling naar behandeling dat gericht is op een specifieke denkstijl, gericht is op een specifieke denkstijl, op een andere waarnemingop een andere waarneming

Beer leerde in eerste instantie de volgorde van de oneven en even getallen omdat de straatnummeringen zo lopen hetgeen hij vanuit zijn buggy waarnam.

Dank voor uw aandacht en wel thuis!