(/0ø$6$5/$5azmiu.edu.az/external/ckfinder/userfiles/files/etuser/... · 2019. 6. 25. · øQúDDW...

$: (/0ø$6$5/$5azmiu.edu.az/external/ckfinder/userfiles/files/etuser/... · 2019. 6. 25. · øQúDDW Elmi ©s©rl©r 3 UOT 691.419 ø + 0% mm %dova irade.memmedova61@bk.ru Az %UED\FDQ0HPDUOÕTY%$
AГƏRBAВCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAГİRLİВİ

AГƏRBAВCAN MEMARLIQ VƏ İNŞAAT UNİVERSİTETİ

ELMİ ƏSƏRLƏR

AZERBAIJAN MINISTRY OF EDUCATION

AZERBAIJAN UNIVERSITY OF ARCHITECTURE AND CONSTRUCTION

SCIENTIFIC WORKS

-

№ 2

BAKI - 2014

BКş RОНКФЭШЫ: G.H.MəmməНШЯК

BКş ЫОНКФЭШЫuЧ müКЯТЧТ: A.R.ŞəЫТПШЯ

MəЬuХ ФКЭТЛ: X.N.Quliyeva

RОНКФЬТвК СОвəЭТ:

F.M.CəПəroЯ, N.C.AbНuХХaвОЯa, İ.R.SaНıqoЯ, İ.Ə.MОСНТвОЯ, F.M.HüsОвnoЯ, T.A.ƏХТвОЯ, Ə.M.İsaвОЯ, H.O.OМaqoЯ, K.Ə.ƏХТвОЯ, X.Q.SОвПuХХaвОЯ, N.H.AğaвОЯ, T.Ə.AbНuХХaвОЯ, H.S.MəmməНoЯ, Г.S.MusaвОЯ,

Y.M.PТrТвОЯ N.M.AğabəвХТ, A.M. HaМıвОЯ, M.F.CəХТХoЯ, K.M.MəmməНoЯ

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

. .

a: . . : . .

я я:

. . , . .А , . . ы , .А. , . . , .А.А , А. . , . . , К.А.А , . . , . .А , .А.А ,

. . , . . , . . , . .А , А. . , . . , К. .

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Chief Editor: G.H.Mammadova

Deputy Chief Editor: A.R.Sharifov Secretary responsible: H.N.Guliyeva

Editorial Board:

F.M.Jafarov, N.D.Abdullayeva, I.R.Sadigov, I.A.Mehdiyev, F.M.Huseynov, T.A.Aliyev, A.M.Isayev,

G.O.Ojagov, K.A.Aliyev, H.G.Seyfullayev, N.G.Agayev, T.A.Abdullayev, H.S.Mammadov, Z.S.Musayev,

Y.M.Piriyev, N.M.Agabayli, A.M.Hajiyev, M.F.Jalilov, K.M.Mammadov.

"EХmТ ƏЬəЫХəЫ" УuЫЧКХı ЛКЫəНə qıЬК məХumКЭ

“ElmТ əsərlər" Уurnalı Aгərbay-

Мan RespublТkası Mətbuat və İnПor-masТвa NaгТrlТвТnТn KütləvТ İnПor-masТвa VasТtələrТnТn qeвНə alınması haqqmda 02 aprel 1996-Мı Тl tarТбlТ 313 saвlı ŞəhaНətnaməsТ Тlə qeвНə

alınmışНır. Jurnal: mОmКЫХıq,

ТЧşККЭ, mОбКЧТФК Яə iqtisadiyyat

bölmələrТnНən Тbarət olub ТlНə ТkТ НəПə хıбır.

TəsТsхТ Memarlıq və İnşaat UnТ-versitetidir. Jurnal AгərbaвМan Res-

publТkası PreгТНentТ вanınНa AlТ AttestasТвa KomТssТвasının reвes-

trТnə ПəlsəПə Нoktorluğu və Нoktorluq dissertasiyalarının natТМələrТnТ НərМ etНТrmək üхün НaбТl eНТlmТşНТr.

Jurnal teбnТkТ elmlər üгrə reПe-

ratТv məlumatlarm beвnəlбalq ТnРТlТs НТllТ baгasına НaбТl eНТlmТşНТr- «İNSPEC».

Ünvan:

AгəЫЛКвМКЧ RОЬpuЛХТФКЬı, AZ- 1073, A.Sultanova ФüхəЬТ 5,

Telefon: (99412) 439 07 25 Faks: 498 78 36

www.azmiu.edu.az e-mail:

[email protected]

я

« »

Ж « »

И

А № 313 02.04.1996

Ж :

, ,

, ,

-

А -

А C -

. Ж

-

,

-

( ) . Ж -

-

«İNSPEC».

: я -1073,

. . 5, : (99412) 4390725

: 4987830 www.azmiu.edu.az

e-mail: [email protected]

"MОmКЫ NəşЫТввКЭ-Poliqrafiya" MMC

Brief information about

"Scientific Works" journal

"Scientific Works" journal

is registered by certificate 313

from April 2, 1996 by the Mi-

nistry of Press and Information

of Azerbaijan Republic.

The journal is issued twice

a year and has the following sec-

tions:

Architecture, Construction,

Mechanics and Economics.

The founder of the journal

is Azerbaijan University of Arc-

hitecture and Construction.

The journal is included into

the register of Higher Certifica-

tion Board under the president of

Azerbaijan Republic for publis-

hing dissertation works of Doc-

tors of Philosophy and Doctors

of Sciences.

The journal is included into

international English- speaking

abstract and information basis

technical sciences -«İNSPEC».

Address:

Azerbaijan Republic, AZ- 1073, A.Sultanova street, 5 Tel: (99412)4390725 Fax: (99412)4987836

www.azmiu.az

e-mail: [email protected]

http://www.azmiu.edu.az/

http://www.azmiu.edu.az/

http://www.azmiu.az/

İnşaaЭ Elmi əsərlər

3

UOT 691.419

İ.H. Məmmədova [email protected]

Azərbaвcan Memarlıq və İnşaat Universiteti

ULTRADİSPERS PLAGİOQRANİT SÜXURUNUN İSTİFADƏSİ İLƏ KERAMİK MATERIALLARIN

XASSƏLƏRİNİN TƏNГİMLƏNMƏSİ

MüКsТr РОopolТtТФ şəraitdə digər sənaye sahələrində olНuğu ФТmТ ТnşККt mКtОrТКllКrı sənayesinin

də ТnФТşКП pОrspОФtТvlərТ вОrlТ бКmmКllКrın ТstТПКНəsi ilə sıб əlaqəНКrНır. PОspuЛlТФКНК ФОrКmТФ mК-

teriallar sənКвОsТ üхün вОrlТ бКmmКl ЛКгКsının öвrənilməsi bu istiqamətdə КpКrılКn müСüm Тşlər sı-rasınК НКбТlНТr. кünФТ бКmmКl və mКtОrТКllКrın бüsusТввətlərini dərindən öyrənmədən yüksək key-

fiyyətli keramik materiallar istehsal etmək mümkün deyildir.

MəlumНur ФТ, ФОrКmТФ mКtОrТКllКrın бКssələrТnТn вКбşılКşНırılmКsı üхün təkcə ТnşККt ФОrКmТФКsı üçün əsas xammal olan gillərin texnoloji, fiziki-kimyəvi və s. xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi kifayət

deвТl, ОвnТ гКmКnНК НКСК rКssТonКl ФОrКmТФ şТбtК tərkibi üçün təshihedici əlavələrin seçilməsi də

mühim amillərdən biridir. Yüksək keyfiyyətlТ ФОrКmТФ mКtОrТКlın КlınmКsı üхün lКгım olКn şТбtК tərkibinin seçilməsi və əsКslКnНırılmКsı onlКrın вКnНırılmКsı гКmКnı ЛКş vОrən fiziki-kimyəvi pro-

seslərin və quruluş НəвТşТФlТФlərinin öyrənilməsi olmadan mümkün deyildir.

Yüksək keyfiyyətli və sıб quruluşlu ФОrКmТФ mКtОrТКllКr tОбnoloРТвКsının müКsТr səviyyəsТ şТб-

ta tərkibində əlaqələndirici (kaolinlər, gillər, bentonitlər və s.), КşqКrlКr (хöl şpКtlКrı) və quruluşəm-

ələgətirici xüsusiyyətlərə malik xammal və materТКllКrın ТstТПКНəsini təmin edir.

TəqНТm olunКn ТşНə yüksək keyfiyyətlТ ФОrКmТФ mКtОrТКlın КlınmКsı üхün ТstТПКНə olunan əlavə

eyni zamanda həm sıбlКşНırıМı, Сəm də quruluş əmələgətТrТМТ rolunu oвnКвır. KОrКmТФ mКtОrТКlın xassələrТnТn вКбşılКşНırılmКsı üхün хoб nКrın üвüНülmüş plКРТoqrКnТt süбuru toгunНКn ТstТПКНə edil-

mТşdir. Bu əlavənin seçilməsinin səbəbi onun tərkibində plКРТoФlКгlКrın (CК və Na-un alümosilikat-

ları) və qrКnТtТn olmКsıНır. PlКРТoФlКгlКr ФОrКmТФ ФütlənТn lКбtКlКşmК tОmpОrКturunu КşКğı sКlır, qrК-

nit isə mКtОrТКlın mОбКnТФТ möСФəmlТвТnТ Кrtırır. Bu nöqtОвТ-nəzərdən qОвН olunКn süбurlКrın qКrı-şığını öгünНə birləşНТrən plКРТoqrКnТt süбuru бüsusТ mКrКq Нoğurur.

MəlumНur ФТ, хöl şpКtlКrı ФОrКmТФ Фütlənin ərimə tОmpОrКturunu КşКğı sКlır, mКtОrТКlın sıбlığı-nı Кrtırır və nəticədə suСopmК, şКбtКвК НКvКmlılıq, mОбКnТФТ möСФəmlik kimi fiziki-mexaniki xassələri də

yaxşılКşНırır. KОrКmТФ mКtОrТКllКr tОбnoloРТвКsınНК хöl şpКtlКrının ТstТПКНəsi təcrübəsi məlumdur. Lakin çöl

şpКtlКrı və qrКnТt qКrışığının ЛТrlТФНə istifadəsi ilə ФОrКmТФ mКtОrТКlın КlınmКsı ТlФ Нəfədir tədqiq edilir.

TəНqТqКt ТşТnТn əsas məqsədlərindən biri də вОrlТ бКmmКllКrın əsКsınНК вüФsək keyfiyyətli kera-

mТФ mКtОrТКlın КlınmКsı və texnoloji reqlamentin ТşlənТЛ СКгırlКnmКsınНКn ТЛКrətdir. Məlumdur ki,

mailto:[email protected]


4

ölkəmizin ərazisi asanəriyən СТНrКslвuНКlı РТllərlə zəngindir və son illərdə, demək olar ki, bütün

bölgələrdə Лoşluqlu ФərpТМТn ТstОСsКlı təşФТl olunmuşНur. LКФТn Лu Фərpiclərin keyfiyyəti heç də hə-

mişə stКnНКrtın tələblərini ödəmir. Məhsulun keyfiyyətini yüksəltməyin əsКs şərtlərindən biri də

yerlТ бКmmКllКrın tərkib və xassələrini öyrənməklə tОбnoloУТ rОqlКmОntТn Тşlənməsidir.

Yüksək dispersliyə malik plagioqranit (kvars-хöl şpКtı tərkibli süxur) tozu laboratoriya kürəli

dəвТrmКnınНК КlınmışНır. PlКРТoqrКnТt toгunun бüsusТ səthi səth ölçən cihaz (UTEST-Türkiyə) va-

sitəsilə ölхülmüşНür. Təcrübədə КşКğıНКФı бКmmКllКrНКn ТstТПКНə ОНТlmТşНТr: ФКolТnləşmТş UmЛКФı РТlТ, QКrКsu РТlТ

və DКşФəsən plКРТoqrКnТtТ. БКmmКllКrın ФТmвəvi tərkibi rentgenospektral analiz üsulu vasitəsilə

öyrənТlmТşНТr və cədvəl 1-də vОrТlmТşНТr. Cədvəl 1

Бammalların kimвəvi tərkibi, kütlə üzrə (%)

İlkin materiallar

SiO2 Al2O3 Fe2O3 CaO MgO Na2O3+

K2O SO3 k.i.

UmЛКФı gili 67.5 19.2 0.95 2.76 - 2.0 - 7.36

Qarasu gili 56.3 11.65 2.3 11.50 3.46 4.53 0.75 10.02

Kimyəvi analizlərin nəticəsindən də göründüyü kimi Qarasu gilinin tərkibində əhəmiyyətli

mТqНКrНК ФКrЛonКt süбurlКrı və müəyyən qədər də dəmir birləşmələri mövcuННur. UmЛКФı РТlТnНə

isə kənКr qКrışıqlКr хoб КгНır. Gillərin də qranulometrik tərkibi öyrənТlmТşНТr və nəticələr cədvəl 2-də vОrТlmТşНТr.

Cədvəl 2

Gillərin qranulometrik tərkibi

Hissəciklərin ölçüsü, mm Hissəciklərin miqНarı, küЭlə üzrə %

Umbakı gili Qarasu gili

3-2

2-1 1-0.5

0.5-dən kiçik

19

20 18 43

20

24 16 40

Ultradispers plagioqranit tozu həm UnЛКФı вКtКğının ФКolТnləşmТş РТlТnə, həm də Qarasu

вКtКğının СТНroslвuНКlı РТlТnə əlavə ОНТlmТşНТr. ŞТбtКnın СКгırlКnmКsı РТllərin və plКРТoqrКnТt süбurunun КвrılıqНК üвüНülərəФ qКrışНırılmКsı Тlə

həвКtК ФОхТrТlmТşНТr. Bunun səbəbi gillərТn бırНКlКnmКsının НКСК КsКnlıqlК Сəyata keçirilməsi və

plagioqranitin isə бırНКlКnmКsınК НКСК хoб ОnОrУТ tələЛ olunmКsıНır. EвnТ гКmnНК plКРТoqrКnit sü-

xurunun НКСК nКrın üвüНülməsi (xüsusi səthi 4500-5000sm2/q) məqsədəuвğun СОsКЛ ОНТlТr. Nümu-

nələrin qəliblənməsТ вКrımquru prОsləmə üsulu ilə həвКtК ФОхТrТlmТşНТr. BТr Рün otКq tОmperatu-

runda qurutduqdan sonra nümunələr 13000C-də вКnНırılmışНır. Təcrübənin nəticələri cədvəl 3-də

verТlmТşНТr.


5

Cədvəl 3

PlagioqraniЭ süбЮrЮnЮn keramik maЭerialın бassələrinə təsiri

Göstəricilər

Umbakı gili əsasınНa nümЮnələr Qarasu gili əsasınНa nümЮnələr

əlavəsiz 3%

əlavə

5%

əlavə

7%

əlavə əlavəsiz

3%

əlavə

5%

əlavə

7%

əlavə

OrtК sıбlıq, Фq/m3 1100 1590 1600 1620 1030 1600 1630 1650

Suhopma, % 19.0 16.9 16.0 15.3 20.0 16.2 15.7 15.0

SıбılmКНК möhkəmlik, MPa

12.5 18.2 20.5 30.4 13.0 24.4 29.0 30.0

Təcrübə nəticəsində müəyyən ОНТlmТşНТr ФТ, 3-7% miqdКrınНК nКrın üвüНülmüş plКРТoqrКnТt süxurunun istifadəsi hər iki növ gil əsКsınНК СКгırlКnКn ФОrКmТФ mКtОrТКllКrın ПТгТФТ-mexaniki

xassələrini əhəmiyyətli dərəcədə вКбşılКşНırmışНır. UmЛКФı вКtКğı РТlТ və ultradispers plagioqranit süxuru əsКsınНК СКгırlanan keramik

mКtОrТКllКrın вКnmК tОmpОrКturu Тlə fiziki-mexaniki xassələrТnТn (suСopmК, tКm quruвuЛ вığışmК və sıбılmКНК möСФəmlik həННТ) КrКsınНК Кsılılıq öвrənТlmТşНТr (şəkil 1).

sıx

ılmad

a m

öhkə

mli

k hə

dd

i, M

Pa

suho

pm

a,%

tam

qu

ruyu

b-y

ığış

ma,

%

Şəkil 1. Yanma temperaturu ilə fiziki-mexaniki xassələr arasınНa asılılıq.

ВКnmК tОmpОrКturunun КrtmКsı ФОrКmТФ mКtОrТКlın quruвuЛ вığışmКsını və sıбılmКНК möС-

kəmlik həННТnТ Кrtırır, suСopmКsını Тsə КşКğı sКlır. Deməli, yüksəkdisperslikli plagioqranit süxurunun istifadəsi keramik materТКllКrın Сəm nisbətən КşКğı

(1000-11000C), həm də yüksək temperaturda (1300-13500C) вКnНırılmКsı гКmКnı бКssələrinТ вКбşılКşНırır. Açar sözlər: gil, plagioqranit, keramik material, fiziki-mexaniki xassələr, ultradispers komponent.

. . М

. .

. К : , , , - ,

.


6

İ.H. Mammadova

Investigation of properties of ceramic materials using high dispersion plagioqranit powders

Summary We investigated composition and properties of the local clay resources. It was obtained ceramic material

at their base with the addition of high dispersion plagiogranites. It was defined optimal weight for composition of ceramic tiles.

Key words: clay, plagiogranites, ceramic materials, physical-mechanical properties, ultradispers com-

pounds.

UOT 626.421

K.M.Məmmədov, E.E.Həsənov

AzərbaвМan Memarlıq və İnşaan UniversiЭeЭi

HİDROTEXNİKİ QURĞULARIN YERALTI KONTURUNDA TƏDBİQ OLUNAN ANKER PONURLARIN HESABLANMA METODİKALARI

Sukeçirən qeyri-qaya bünövrələrdə вКrКНılКn səviyyəqКlНırКn qurğulКrın вОrКltı Фonturunun ən

məsuliyyətli elementlərindən biri müxtəlТП tТplТ ponurlКrНır. PonurlКr, Кг suФОхТrmə qabiliyyətinə

malik olan üfüqi elementlər kimi səviyyəqКlНırКn qurğulКrın вuбКrı ЛТвОПlərində yerləşНТrТlТr və

nəticədə sıгmК вolunu uгКtmКqlК, qurğunun Лünövrəsindən sıгКn suвun бüsusТ sərПТnТ КгКlНır Д1]. AnФОr ponurlКrın lКвТСələndirilməsində əsas məqamlardan biri, hər şОвНən əvvəl ponurun hesa-

ЛТ uгunluğunun təyini və bu məqsədlə ponurun qəbul edəcəyi üfüqi qüvvə , əvəzləyici əks tə-

zyiq qüvvəsi (W) və ponurun xarici səthinə təsir edən şКqulТ вüФləmə qüvvəsi (Wp) nəzərə almaq-

dan ibarətdir.

Ponurun СОsКЛТ uгunluğu ЛoвunМК əvəzləyici təгвТqТn ТntОnsТvlТвТnТ КşКğıНКФı ТПКНə şəklində

göstərmək olar:

(1)

(2)

Burada, ( - ponurun uгunluğu, H- təsir edən ЛКsqı; - sıгmК əks təzyiq qüvvəsi ordinatının tirЛКşlıqlı şpunt СОsКЛınК КгКlmКsını Рöstərən əmsal; suyun həcm çəkisidir; betonun həcm

çəkisidir; hidrostatiki yüngülləşmТş СКlНК qruntun Сəcm çəkisidir; qrunt mühafizə qatı-nın ortК qКlınlığı; h- ponurun arxa sətСТnТn КşКğı ЛТвОП səviyyəsinə nəzərən batırılma dərinliyi; H1 -

ponurun ön səthi üzərində suyun darinliyi.

Ponurun qruntla kontakt səthində yaranan kontakt gərginliyinin intensivliyi Kulon qanununa

əsasən КşКğıНКФı ФТmТ təyin edirik:

(3)


7

Burada

; (4)

f tg - qruntun daxili sürtünmə əmsКlı, М- qruntun бüsusТ ТlТşФənlik əmsКlıНır.

TələЛ olunКn ОtТЛКrlılıq əmsКlını =1.1 , qurğunun sТnТПТnНən Кsılı olКrКq qəbul

etsək, o zaman 1 m uzunluq üçün ponurun qəbul edə biləcəвТ sürüşНürüМü quvvəni və ponurun

uгunluğunu (3) НüsturunК əsasən tКpКrıq:

(5)

və yaxud

, (6)

buradan da

(7)

İnНТ Нə daha ümumi hala baxaq. Fərz edəФ ФТ, НrОnКУ quruluşu qurğu oturКМКğı КltınНК və ya

qurğunun sonunНК КşКğı ЛТвОПНə yerləşНТrТlmТşНТr. Bu СКlНК qurğunun вОrКltı Фonturunun ümumi

uгunluğu (вənТ ponurun ЛКşlКnğıМınНКn НrОnКУın ЛКşlКnğıМınК qədər) КşКğıНКФı ФТmТ təyin edilir:

(8)

Burada - qurğunun вОrКltı Фonturunun хОvrТlmТş uгunluğu oluЛ, ponurun son Фəsiyində

drenКУın ЛКşlКnğıМınК qədər olan hissəni əhatə ОНТr. кОvrТlmТş uгunluq qurğunun КltınНК ЛОton НТşТn, yuбКrı və КşКğı və eləcədə qurğu oturКМКğının üПüqТ СТssələrini nəzərə almaqla təyin edilir.

BaxılКn СКlНК КnФОr ponurun uгunluğu ЛoвunМК sıгmК təzyiqinin dəвТşməsТnТ КşКğıНКФı şəkildə

ifadə etmək olar:

(9)

Bu düsturu nəzərə КlmКqlК КnФОr ponurun uгunluğu Лoyunca əvəzləyici təzyiqin dəвТşməsini

КşКğıНКФı НüsturlК ТПКНə etmək olar:

(10)

Ponurun qruntla kontakt səthində sürüşməyə qКrşı Сəddi müqavimətin intensivliyi xətti qanunla

qəbul edirik:

(11)

(5) şərtini nəzərə КlmКqlК КnФОr ponurun uгunluğunu təyin etmək üçün kvadrat tənlТФ Кlırıq:

(12)

Alınmış (12) tənliyini həll edərəФ, КnФОr ponurun СОsКЛТ uгunluğunu təyin edmək olar:

(13)


8

Xüsusi halda, yənТ НrОnКУ quruluşu anker ponurun son kəsiyində КltınНК вОrləşНТrТlərsə bu halda

qəbul etmək olar. Onda (13) ifadəsi (7) ifadəsi ilə üst- üstə Нüşür.

Əgər olarsa bu halda (13) ifadəsinə əsasən КnФОr ponurun uгunluğu üхün КşКğıНКФı Нüsturu КlКrıq:

(14)

Burada onu qeyd etməФ lКгımНır ФТ, qurğuвК təsir edən ümumi əvəzləвТМТ sürüşНürüМü qüvvənin

bir hissəsini ( anker ponura verilməsi təkcə qurğunun ümumТ НКвКnıqlığını təmin edilməsinə

deyil, həmхТnТn qurğunun Лünövrəsinin gərginlikli-deformasiya vəziyyətТnТ nТгКmlКmКğК НК Тmkan verir.

nФОr ponurlКrın ОtТЛКrlılığının tКm təmТn olunmКsı üхün onlКrın möСФəmliyə, НКвКnıqlığК və

çatlКrın əmələ gəlməsinə görə СОsКЛlКmКq lКгımНır. Bu səbəbdən хОvТФ КnФОr ponurlКrın НОformasi-

yaya hesablama məsələsinə baxaq. Hesablama sxemində anker ponur elastiki bünövrəyə söykənən

sabit əyilmə sərtlikli çevik tir kimi qəbul edilir[2;3]. Ponurun sol kəsТвТ şКrnТr НКвКqlı, sКğ Фəsiyi isə

sərt ЛКğlКnmış olur. Ponurun sКğ uМunun qurğunun öгül tКvКsınНК ЛərkidilməsТnТn tТpТ qurğunun bünövrəsТnТn НОПormКsТвКвК uğrКmКsı şəraitindən КsılıНır. ƏРər qurğunun ЛКsqılı üг tərəfindən özül

tКvКsının хöФmə deformasiyası хoб ФТхТФ olКrsК, КnФОr ponurun sКğ uМunu mütləq sərt ЛКğlКnmış hesab etməФ olКr. ƏРər göstərilən kəsikdə qurğunun öгül tКvКsının хöФmə НОПormКsТвКsı ЛöвüФ olКrsК Лu СКlНК КnФОr ponurun sКğ uМunu вОrНəвТşməli- sərt bərФТНТlmТş qəbul etməФ olКr (şək.1).

Şəkil 1. Anker ponurun deformasiya hesablanma sxemi

Dəmir beton ponura təsir edən əvəzləвТМТ pКвlКnmış вüФü onun arxa səthinə toxunan

gərginliyin intensivliyini , boyuna həddi müqavimət yükünü , bünövrə qruntunun sərtlik

əmsКlını K(x) ilə ТşКrə etsəФ, КnФОr ponurun uгunluğu ЛoвunМК ЛunlКrın НəвТşməsТnТn КşКğıНКФı qКnunКuвğunluqlКr şəklində ifadə etmək olar:


9

(15)

(15) ifadələri əsКsınНК Нəmir-beton anker ponurun əyilmədə differensial tənliyinin ifadəsini

КşКğıНКФı ФТmТ вКгК ЛТlərik:

(16)

Burada

; (17)

DəвТşən əmsКllı (16) НТПОrОnsТКl tənliyinin həllТnТn qurulmКsınНКn КnФОr ponurun uМlКrının bərkidilməsinin müxtəlТП şərtlərindən istifadə oluna bilər.

Əgər ponurun sol ucu qrunt bünövrəyə sərbəst oturarsa və (Б=0) olКnНК, Лu СКlНК КşКğıНКФı ЛКşlКnğıМ şərtlərindən istifadə olunur:

. (18)

AnФОr ponurun ЛКşlКnğıМ Фəsiyində şpunt tТr olКrsК Лu СКlНК КşКğıНКФı ЛКşlКnğıМ sərhəН şərtləri

qəbul olunur:

(19)

Əgər КnФОr ponurun sКğ uМu qurğunun öгül tКvКsınК mütləq sərt bərФТНТlmТş olКrsК, Лu СКlНК КşКğıНКФı ЛКşlКnğıМ şərtlərindən istifadə olunur:

(20)

Əgər anker ponurun sağ uМu вОrНəвТşməli-sərt bərФТНТlmТş olКrsК, Лu СКlНК КşКğıНКФı ЛКşlКnğıМ şərtlər qəbul olunur:

Y (21)

BКбılКn sonunМu СКlНК YL НОПormКsТвКnın qТвmətТ qurğunun öгül tКvКsının tТlТnНən keçən şКğul üzrə bünövrənin sonu çökmə НОПormКsТвКsı ФТmТ təyin edilməlТНТr. Bu СОsКЛКt КpКrılНıqНК şüЛСəsiz

ФТ, qurğuвК təsir edən bütün qüvvələrin təsirindən bünövrənin real yükləmə sxemi və yanlardan

yükləmələrin təsiri nəzərə КlınmКlıНır. Əgər nəzərə alsaq ki, ponurun arxa kontakt səthinə həННТ sürüşməyə qКrşı müqКvТmət СОsКЛınК

yaranan boyuna N(x) qüvvənТn ponurun НОПormКsТвКsınК təsiri son dərəcə ФТхТФ olНuğu üхün rОКl layihələndirmədə nəzərə almamaq olar və ЛКбılКn ФontКФt məsələnТ КşКğıНКФı səkildə yazmaq olar:

(22)

Hesab edəФ ФТ, ponurun ЛКşlКnğıМ Фəsiyinin parametrlərТnТn СКmısı sıПırНКn Пərq-lidir:


10

(23)

Bu qəЛul olunmuş ümumТ sərhəН şərtlərini nəzərə almaqla (22) tənliyinin ümumi həllini

КşКğıНКФı ФТmТ ТПКНə edmək olar:

(24)

Burada (24) tənliyə uвğun olКn ЛТrМТnslТ НТПОrОnsТКl tənliyin bir-bi-

rindən xəttТ Кsılı olmКвКn Нörd xüsusi həlli, isə qeyri-bircinsli (24) tənliyinin bir xüsusi həllidir.

- ЛКхlКnğıМ ФТnОmКtТФ və statik parametrlər oluЛ, uвğun olКrКq КnФОr ponu-

run ЛКşlКnğıМ Фəsiyində əyintini, dönmə ЛuМКğını, əyici momenti və kəsici qüvvəni ifadə edir.

(24) tənliyinin ümumi həllinin əsКs ПunФsТвКlКrı КşКğıНКФı МəlН вığılКn НəвТşən ТşКrəli sonsuz

sırКlКr şəklində ifadə olunur[4]:

(25)

(26)

(27)

(28)

(29)

(25)-(29) ifadələrində (j=1, 2, 3 4, 5) əmsКllКrı КşКğıНКФılКrНır:

(30)


11

BТr хoб СКllКrНК КnФОr ponurlКrın вüФlənmə sxemindən Кsılı olКrКq Лünövrənin sərtlik

əmsКlının qТвmətТnТ qruntun ФoorНТnКt ЛКşlКnğıМınНК sərtlik əmsКlının qТвmətini nəzərə almamaq

olar ( . Belə olduqda (25)-(29) ifadələrinə daxil olan əsКs ПunФsТвКlКrı КşКğıНКФı şəkildə

ifadə edə bilərik.

Anker ponurun ixtiyari kəsiyində dönmə ЛuМКğı, əyici momenti və kəsici quvvəni hesablamaq

uçun (24) ümumi həlli əsКsınНК КşКğıНКФı ТПКНələri almaq olar:

(32)

M(x)=-EJ (33)

Q(x)=-EJ (34)

(32)-(34) ifadələrinə daxil olan əsКs ПunФsТвКlКrın törəmələri (31) ifadələrТnТn КrНıМıl НТferensia-

llКnmКsı вolu Тlə təвТn ОНТlТr. ВuбКrıНК qurНuğumuг ümumТ (24) Сəllinə daxil olan məchul

ЛКşlКnğıМ pКrКmОtləri, (18)-(21) sərhəН şərtlərindən istifadə etməklə təyin etmək olar.

Fərz edək ki, anker ponurun sol ucu üçün sərhəН şərtləri (18) ifadəsində olНuğu ФТmТНТr, ЛОlə

olduqda (24) ümumi həllТ КşКğıНКФı ФТmТ вКгК ЛТlərik:

(35)

Bu həllə daxil olan məchul ЛКşlКnğıМ pКrКmОtlərinin teyin edilə bilər. ƏРər anker po-

nurun sКğ uМu qurğunun öгül tКvКsınНК sərt bərФТНТlmТş olКrsК, Лu СКlНК (20) şərtlərinə əsasən КşКğı-daФı tənlТФ sТstОmТnТ КlКrıq:

(36)

Кlınmış (36) tənlik sisteminin həll edərək müxtəlif xüsusi hallar üçün məchul ЛКşlКnğıМ parametrlərini anФОr ponurun sКğ uМunun Лərkidilmə şərtlərindən istifadə etməklə təyin etmək olar.

ƏDƏBİYYAT

1. . . . . 1985, 431

2. Abasov R.F., Məmmədov K.M., Musayev Z.S. DənТг СТНrotОбnТФТ qurğulКrı, nОПtТn, qКгın saxlКnılmКsı və nəqlТ. BКФı, 2010, 448 s.

3. Məmmədov K.M., Musayev Z.S. HТНrotОбnТФТ qurğulКr. BКФı, 2006, 349 s. 4. . ., . . -

, .,1962,608 .


12

NƏTİCƏ

Dəmir-beton anker ponurlКrın СОsКЛТ uгunluğunun təyini və bu məqsədlə ponurun qəbul edə-

cəyi üfüqi qüvvə , əvəzləyici əks təzyiq qüvvəsi ( və ponurun xarici səthinə təsir edən şК-

quli yükləmə qüvvəsi ( nəzərə КlmКqlК СОsКЛТ НüsturlКrın ifadəsТ tКpılmışНır. кОvТФ КnФОr po-

nurlКrın НОПormКsТвК СОsКЛlКmК məsələsinə ЛКбılmış və nəticədə anker ponurun ixtiyari kəsiyində

yerdəвТşmənin, dönmə ЛuМКğının, əyici momentini və kəsici qüvvənin ifadələrТ КlınmışНır. BОləlik-

lə, təklif olunan metodika dəmТr ЛОton КnФОr ponurlКrın СОsКЛТ uгunluğunu təyin etməyə və onun

deПormКsТвКвК СОsКЛlКnmКsınК ТmФКn vОrТr. Açar sözlər: ponur, sıгmК təzyiqi, gərРТnlТФ, sürüşНürüМü qüvvə, drenaj.

K.M.Mamedov, E.E.Hasanov

Method of calculation of anchor fore-apron used in underground contours of hydraulic structures

SUMMARY

In the article they offer a method of finding calculation length of anchor fore-apron considering

horizontal force , the substitute of counteraction ( and vertical forces. They found the methods of

deformation calculation of anchor fore-apron lying on homogenous qround base to provide its longevity, steadiness and relialility against cracks. They oftained the calculation expression of displacement, angle of

turning, bending moment, cross-sectional forse.

Key words: Strength, drainage slip of ponur, pressure of leaking, tension.

К. . , . .

М .

ЮМ

, - ( . , ,

- .

, , - . К ю ы : , , , , .


13

UOT 721.012

K.R.Yusifova

AzərbaвМan Memarlıq və İnşaaЭ UniversiЭeЭi

YAŞAYIŞ İNTERYERLƏRİNİN TƏŞKİLİNDƏ KOMPOГİSİYA XÜSUSİYYƏTLƏRi

İntОrвОr ЛТnКnın НКбТlТ Рörünüşü oluЛ ТnsКnın ПəКlТввətНə olНuğu müСТtНТr. İnsКn ПəКlТввətТ üхün əlvОrТşlТ və rКСКt məТşət, əməФ, ТstТrКСət şərКТtТnТn вКrКНılmКsı ТntОrвОrТn təşФТlТnТn əsКs məsələsТНТr. BОlə ФТ, Тnteryerin təşФТlТ mОmКrlıq oЛвОФtlərТnТn вКrКНılmКsının son mərhələsТ oluЛ ТnsКnlКrın həyat fəaliyyəti üçün tələЛ olunКn şərКТtТ вКrКtmКqНır.Д1]

İntОrвОrТn ПormКlКşНırılmКsı ФompoгТsТвКnın, plКnlКşНırmК ФonsОpsТвКsının, ТşıqlКnНırmК və

rəng həllinin, dekorativ tərtТЛКtın ЛТrlikdə həyata keçirilməsinin nəticəsində mümkündür. FormalКş-

НırılКn ТntОrвОr ЛТr хoб mОmКrlıq-bədii və dekorativ xassələrdən КsılıНır. MОmКrlıq-bədii xassələr

forma, plan-həcm məsələlərinin həllini, funksional təвТnКtı, sКСə-kompozisiya həllini xarakterizə

edir. Dekorativ xassə interyer daxilində mövcud olan ünsürlərə bədii bəzəФvurmКnı, ТşıqlКnНırmКnı, mebel və digər əşвКlКrı, o Мümlədən tОбnТФТ КvКНКnlıqlКrı və s. əhatə edir. ВКşКвış ЛТnКlКrının müб-

təlif plan-Сəll üsullКrı ТntОrвОrə vОrТlən tələЛlərНən, ТМtТmКТ müСТtНən, ТntОrвОrТ rОКllКşНırКn mОmКrın вКrКНıМılıq qКЛТlТввətТnНən, onun ПКntКгТвКsınНКn və НüşünМələrТnНən КsılıНır.

İntОrвОrТn plКn СəllТ, onun mОЛОllərlə, tОбnТФТ və məТşət КvКНКnlıqlКrı Тlə tərtТЛТ вКşКвış mühiti-

nin ümumi xarakterinТ müəввənləşНТrТr. SКСənТn plКn СəllТ Тlə вКnКşı, ОвnТ гКmКnНК ЛəгəФ tКmamla-

mК ТşlərТnТn üsluЛu ТntОrвОrТn ФompoгТsТвК vКСТНlТвТnТ və onun СКrmonТвКsını təmТn ОtməlТНТr. Д2] оsluЛ ТntОrвОrТn бКrКФtОrТnə ЛТlКvКsТtə təsТr ОНərəФ onun ЛəНТТ oЛrКгını ПormКlКşНırır. TəЛТТ Тq-

lТm şərКТtТnТn, ТnşККt mКtОrТКllКrının və ФonstruФsТвКlКrının, proqrОssТv tТФТntТ üsullКrının ТntОrвОrТn xarКФtОrТnə təsТrТ ЛöвüФНür. DКТm вОnТləşən ТnşККt mКtОrТКllКrının və ФonstruФsТвКlКrın tətЛТqТ, mə-

kanın КsКn НəвТşə ЛТlən plКn СəllТ ТntОrвОrТn tərtТЛТnə ПərНТ və вКrКНıМı вКnКşmКnı tələЛ ОНТr. MОmКrlıq ОlОmОntlərТnТn ПormК və ОmКl üsullКrı, sətСlərТnТn ФОвПТввətТ və ПКФturКsı, вОnТ mКte-

riallКrın mОвНКnК РəlməsТ ТntОrвОrТn təşФТlТnə вОnТ вКnКşmКnı tələЛ ОНТr. BТlКvКsТtə mКtОriallar for-

mК və tərtТЛКtı НТqtə ОНТr. ВüФsəФ ФonstruФsТвК və НОФorКtТv ФОвПТввətlərə mКlТФ вОnТ sТntОrТФ mКte-

riallКr ЛəНТТ mОmКrlıq vКsТtələrТnТn pКlТtrКsını РОnТşlənНТrərəФ ТntОrвОrə ПərНТlТФ və РöгəllТФ vОrТr. ВКşКвış ЛТnКlКrının ТntОrвОrlərТnТn ФОвПТввətТ onlКrın ПunФsТonКl məqsəНəuвğunluğunНКn, РТgi-

yenТФ və ОstОtТФ müФəmməllТвТnНən КsılıНır. İntОrвОrТn ФОвПТввətТ onu ПormКlКşНırКn Лütün Фompo-

nentlərin tərkibindən və keyfiyyətlТ ТМrКsınНКn КsılıНır. KomПortlu və rКСКt ТntОrвОrТn tərtТЛ olunmКsı üхün ФompoгТsТвК qКnunКuвğunluqlКrının öНənТlməsТ əsКs şərt ФТmТ qəЛul olunur. İntОrвОrТn Фom-

fortluğu məФКnın ölхü və ПormКsınНКn, ПunФsТonКl гonКlКrНКn və onlКrın qКrşılıqlı əlaqəsindən, me-

bel və digər ТntОrвОr КvКНКnlıqlКrınНКn, onlКrın ölхülərindən, Тşıq, rəng həllindən КsılıНır. QОвН olu-

nan amillərin hər birinin praktiki olaraq interyerin həllində rolu НКnılmКгНır. Д3] İntОrвОrТn ТПКНə olunmКsının бüsusТ ПormКsı olКn ФompoгТsТвК öгünНə üsluЛ бüsusТввətlərТnТ,

ОstОtТФ гövqlərТ əФs ОtНТrТr. KompoгТsТвК ТntОrвОrТn Лütün ОlОmОntlərТnТn öг КrКlКrınНК uвğunluq və tКmlığınК əsКslКnır. MüбtəlТП təвТnКtlı otКqlКrНКn, onlКrın plКn СəllТnНən və qКrşılıqlı əlКqəsТnНən, müбtəlТП mОmКrlıq vКsТtələrТnНən, mОЛОl və КvКНКnlıqlКrНКn, НОФorКtТv əşвКlКrНКn təşФТl olunНuğu mürəФФəЛ ТntОrвОr müСТtТnНə ТnsКnın ПТгТФТ və mənəvТ rКСКtlığı Тlə вКnКşı onun ПərНТ mКrКqlКrının НК öНənТlməsТ гərurТНТr. Bu səЛəЛНən Нə ФompoгТsТвК vКsТtələrТnТn və üsullКrının ТstТПКНə olunmКsı əСəmТввətlТНr. KompoгТsТвК ТntОrвОrТn Лütün ПunФsТonКl гonКlКrınНК öг əФsТnТ РöstərТr. Д4]


14

İnsКnlКrın rənР, РöгəllТФ, ТntОrвОr КvКНКnlıqlКrı, onlКrın вКşКвış sКСəsТnНə ТstТПКНə ТmФКnlКrı СКqqınНК КnlКвışlКrı müбtəlТП olНuğu üхün ТntОrвОrТn ФОвПТввətlТ tərtТЛТ СКqqınНК КnlКвışlКrı НК müбtəlТПНТr. İntОrвОrТn ФОвПТввətТnТn suЛвОФtТv КnlКвış olmКsını qОвН ОНərəФ onun СКqqınНК umumТ КnlКвışlКrın olmКsı ТnsКnlКrın ПərНТ НüşünМə tərгlərТnНən və гövqlərТnНən КsılıНır.

İntОrвОrТn ТstТsmКr və ТstОСlКФхı tКmlığı onun ПunФsТonКl məqsəНəuвğunluğu, РТРТвОnТФlТвТ və ОstОtТФ müФəmməllТвТ Тlə бКrКФtОrТгə olunur.

İntОrвОrТn ПunФsТonКl ФОвПТввətlərТ məТşət prosОslərТnТn СəвКtК ФОхТrТlməsТ üхün normКl şərКТtТn вКrКНılmКsı Тlə təmТn olunur. Bunun üхün əlvОrТşlТ plКn СəllТ, ТstТПКНə olunКn КvКНКnlıqlКrın tКmlığı və müФəmməllТвТ, onlКrın вОrləşНТrТlmə və məqsəНвönlü ТstТПКНəsТnТn СəвКtК ФОхТrТlməsТ ЛТr гərurət ФТmТ qəЛul olunur. İntОrвОr КvКНКnlıqlКrı Тlə təmТn olunmuş sКСə ТlФ növЛəНə КТlənТn mКrКqlКrınК бТНmət ОНərəФ ПərНТ və ФollОФtТv ТstТrКСətТn, şəбsТ РТРТвОnКnın, вuбunun, qТНКlКnmКnın, təСsТl və şəбsТ mКrКqlКrın rКСКt СəвКtК ФОхТrТlməsТnə бТНmət ОtməlТНТr. MüСТtТn rКСКtlığı və ФomПortluluğu ТntОrвОrТ вКlnıг ПunФsТonКl МəСətНən бКrКФtОrТгə ОtmТr. EвnТ гКmКnНК rКСКtlıq və вКбşı tərtТЛКt ТnsКnın mənəvТ və ПТгТФТ rКСКtlığınК МКvКЛ vОrərərФ onun ПərНТ tələЛlərТnТn və mКrКqlКrının öНənТlməsТ ТstТqКmətТnНə ФomПortun vəгТввətТnНən бəЛər vОrТr. Д5]

İntОrвОrТn plКn-həcm həllinin əsКsını mənгТlТn ПunФsТonКl гonКlКşНırılmК prТnsТpТ təşФТl ОНТr. ZonalКşНırılmКвК КТlələrin dinamikКsı, tərФТЛТ, вКş бüsusТввətləri və onlКrın tələbləri təsir göstərir.

İnteryerin həllТnТn vКrТКntlı təşФТl olunmКsı ТnsКnlКrın КНət və vərНТşlərindən, zövqlərindən, tələblə-

rindən, iqtisadi vəziyyətlərindən bilavasitə КsılıНır. İntОrвОr Сər bir ailə üzvünün вКşınНКn Кsılı olmКвКrКq rКСКtlığını təmin etməlidir.

Ailələrin sosial-demoqrafik xüsusiyyətlərТ ТntОrвОr КvКНКnlıqlКrınК, onlКrın ПormК, struФtur və

parametrlərinə təsir göstərir. Bu səbəbdən də interyerin təşФТlТ гКmКnı КТlənin tipi, onun sosial

statusu, əməyinin xarakteri, təhsil səviyyəsi, ailəxarici əlaqələri öyrənilməlidir. Mükəmməl tərtib

olunmuş ТntОrвОr ТnsКnın əmək qabiliyyətinin, onun əhval-ruhiyyəsinin, psixoloji vəziyyətinin

вКбşılКşНırılmКsınК ТmФКn вКrКНır. Qeyd olunanlara əsasən deyə bilərik ki, ТnsКn sКğlКmlığı üхün interyerin komposiya həllinin və onun harmonikliyinin rolu böyükdür. [2]

MüКsТr tТФТntТ şərtləri və üsullКrı ТntОrвОrТn Сəll üsullКrının müКsТr гКmКnın tələblərinə uвğun olaraq çevik dəвТşНТrТlə bilən, yəni transformasiyК olunКn olmКsı üхün ЛöвüФ ТmФКnlКr вКrКНır. Bu məqsədlə kompozisiya vasitələrinin rolu və əhəmiyyəti böyükdür. Transformasiya olunan plan həlli ilk

növbədə mənzilin sahəsТnТ, ПormКsını, sКСələr КrКsı əlaqəni dəвТşmə, zaman keçdikcə ТnsКnlКrın НəвТşən

zövq və tələblərinə uвğun olКrКq ПunФsТonКl гonКlКrın вОnТНən qurulmК ТmФКnlКrını nəzərə Кlır. Verilən tələЛКtК uвğun olКrКq вКşКвış müСТtТnТn plКn Сəllinin dəвТşНТrТlməsi müxtəlif

kompozisiya vasitələrinin köməyi ilə həвКtК ФОхТrТlТr. ƏsКs ТntОrвОr КvКНКnlığı olКn mОЛОlТn ПormК və ölçülərinin, onun dekorativ elementlərinin və rənginin interyerin kompozisiya həllində rolu

böyükdür. MebelləşНТrmə гКmКnı sКСənin səmərəli istifadəsi, interyerin üslub həlli, texniki və

məТşət КvКНКnlıqlКrının ПormК üsluЛu СКrmoniya təşФТl Оtməlidir.

Kompozisiya vasitəsi kimi rəngin interyerin həllində və onun dərФ olunmКsınНК rolunu qОвН etməməФ olmКг. MОmКrlıq ОlОmОntlərinin, mebellin və digər ТntОrвОr КvКНКnlıqlКrının СКrmonТвКsı üslub və forma ilə вКnКşı rəngdən də КsılıНır. Rəng əşвКlКrın, ТntОrвОrТn ПormК və ölçülərinin dərk

olunmКsınНК əsКs rol oвnКвır. Д5] İntОrвОrТn ФompoгТsТвКsı onun ОstОtТФ ФОвПТввətləri ilə də xarakterizə olunur. İnteryerin estetik

keyПТввətlərТ ТlФ önМə əşвК-sКСə СКrmonТвКsınНК, onun tКmlıq səvТввəsТnНə və ОlОmОntlərТn uвuş-

masınНК əФs olunur. EstОtТФ Рörünüş və РöгəllТФ ЛТr sırК məsələlərНən КsılıНır. BunlКrНКn ЛКşlıМК


15

olКrКq ТntОrвОrТn və КvКНКnlıqlКrın rənР СəllТnТ, ТstТПКНə olunКn ОlОmОntlərТn sətСlərТnТn ЛəгəвТnТ, ТntОrвОr КvКНКnlıqlКrının ПormК və бКrКФtОrТnТ, müбtəlТП хОşТНlТ НОФorКtТv əşвКlКrı qОвН ОtməФ olКr.

SonНК qОвН olunКnlКrК əsКslКnКrКq НОвə ЛТlərТФ ФТ, ТntОrвОrТn ФompoгТsТвКsı ПunФsТonКl, tОбnТФТ, ОrqonomТФ, ОstОtТФ məsələlərТn ФomplОФs СəllТ nətТМəsТnНə mümФünНür. İntОrвОr nəТnФТ НКбТlТ müСТtlə ОвnТ гКmКnНК бКrТМТ müСТtlə vəСНət təşФТl ОtməlТНТr.

Aхar söгlər: ТntОrвОr, ФompoгТsТвК, mОЛОl, КТlə, СКrmonТвК.

ƏDƏBİYYAT

1. . .. Ь . . 1987, 232 . 2. . ., . .. . . « »

2006, 335 . 3. . ., . .. .

« » .1978, 256 . 4. Yusifova K.R.. ВКşКвış ТntОrвОrТnТn ПormКlКşНırılmКsının sosТКl МəСətНən məqsədəuyğunlu-

ğu. Aг.MİU. ElmТ əsərlərТ, №1, 2013. 5. - . ., . .

. “ ”. - - . 2005. 352 .

К.Р.

К

, .

, . . , , ,

. К : , , , , .

C.R.Usifova

Composite features in creating the interior

S u m m a r y

The article deals with the issues of forming composite interior spaces , as well as problems of integrated

solutions residential interior. Organization of the internal space is inseparable from the requirements for which it was created. Interior comfort is ensured by means of the composition. Qualitative and aesthetic

interior can only be created as a result of a comprehensive solution of functional, technical, ergonomic, aesthetic and economic problems.

Key words: interior, composition , furniture, family, harmony.


16

UOT 674.81-41.09

E.Ə.Məlikov, D.Q.БЮrşЮНov, Y.E.Bədəlov

email:[email protected]

AzerbaвМan Memarlıq və İnşaaЭ UniversiЭeЭi

AĞAC-YONQAR PLİTƏLƏRİNİN KEYFİYYƏTİNİN

DİAQNOSTİK SİSTEMİ

MəqКləНə КğКМ-вonqКr plТtələrТn СКгırlКnmКsı tОбnoloРТвКsınК və onlКrın əsКs ФОвПТввət Рöstə-

riМТlərТnНən ЛТrТ olКn möСФəmlТвТ məsələsТnə ЛКбılmışНır. BurКНК КğКМ-вonqКr plТtələrТn əsКs akustТФ бКrКФtОrТstТФКsı ultrКsəs sТqnКlının plТtəНə pКвlКnmКsı və plТtənТn sТnТПlərə Лölünmə prosesinin stКtТstТФ qərКrlКr üsulunК əsКsən СəвКtК ФОхТrТlməsТ məsələsТ ТşlənmТşНТr.

AğКМ-вonqКr plТtələrТn СКгırlКnmКsı tОбnoloРТвКsı üвüНülmüş КğКМ СТssəМТФlərinin suvКşqan-

lığı вüФsəФ olКn qətrКnlКrlК qКrışığınНКn Кlınmış və məСsulun ТstТ СКlНК prОsslənməsinНən ТЛКrətНТr. HКгırlКnmК tОбnoloРТвКsı mürəФФəЛ mərСələlərНən ТЛКrətНТr və Сər mərСələ öгlüвünНə ФОвПТввət РöstərТМТlərТnə ЛТlКvКsТtə və вК НolКвı вollК təsТr РöstərТr. AğКМ-yonqar plitələr ФОвПТввətТnə Рörə sТnТПlərə Квrılır və onlКrın əsКs ФОвПТввət РöstərТМТlərТnНən ЛТrТ onlКrın möСФəmlТвТНТr. Bu РöstərТМТ Тsə plТtələrТn sıбlığınНКn КsılıНır. PlТtələrТn sıбlığının ЛТlКvКsТtə КvtomatТФ ölхü МТСКгlКrı Тlə ölçülmə-

si mümkünsüzlüвünНən, Лu РöstərТМТ НolКвı вollК onlКrın КФustТФ бКrКФtОrТstТФКlКrı Тlə təвТn olunur. AğКМ-вonqКr plТtələrТn əsКs КФustТФ бКrКФtОrТstТФКsı ultrКsəs sТqnКlının plТtəНə pКвlanmasın-

НКn, КФustТФ бüsusТ müqКvТmətТnНən və sönmə əmsКlından КsılıНır. OnlКr plТtələrТn СКгırlКnmК texnoloРТвКsınНКn, tОmpОrКturunНКn, nəmlТвТnНən və ЛКşqК ПКФtorlКrНКn КsılıНır. PlТtələrТn sıбlığı artНıqМК, onlКrНК ultrКsəs sТqnКllКrının sürətТ вüФsəlТr.

Plitə daxilində вКpışНırıМının mТqНКrı КrtНıqМК onun Сəm bərkliyi, həm də ultrasəs siqnalının

sürəti yüksəlir. Ultrasəs sТqnКlının vОrТМТsТ Тlə qəЛulОНТМТsТ КrКsınНКФı məsafəni nəzərə alsaq, onda

КpКrılmış ОФspОrТmОntКl təcrübələr nəticəsində görərik ki, verici ilə qəЛulОНТМТ КrКsınНКФı məsafə КгКlНıqМК ultrasəs sТqnКlının sürəti 18-20 % КгКlır. BərФ КğКМ-yonqar plitələrdə ultrasəs siqnКllКrının 25-100 khs

diapazonunda, demək olar ki, dəвТşmТr. ВüФsək tezliklərdə sürət dispersiyası müşКСТНə olmКlıНır. Plitə ТstОСsКlınНК КФustТФ mОtoН onun struФturunun НКğıНılmКmКsı şəraitində КpКrılır və onun diaq-

nostik parametrlərini real vaxt müddətində təyin edir. UltrasəsТn вКвılmК sürəti plitələrin möhkəmliyinin

etibКrlı бКrКФtОrТstТФКsıНır. Təcrübi verilənlərТn КnКlТгТ onlКrın normКl pКвlКnmК qКnununК КТН olНuğunu Рöstərir. Ultra-

səs mОtoНunun хОşТНləmə prosesində tətbiqinin mümkünlüyünü və onun qiymətləndirilməsini aydınlКş-

Нırmaq üçün iki növ plitə КвrılmışНır. D1-qrupu, möhkəmliyi 21,5 mPa-dan və D2-qrupuna daxil olan

plitələrdir və möhkəmliyi isə 21,5 mPa-dan az olmamalıНır. Plitənin siniflərə bölünmə prosesini statistik qərarlar üsuluna əsasən həyata keçirək


17

Şəkil 1. Plitələrin D1 və D2 qrЮplarının ehЭimal

sıбlığının sЭaЭisЭik paвlanması

Burada iki əyrinin kəsТşmə hissəsində qalan sahənТn normКllКşНırılmış qiymətindən sКğК və sola

istiqamətlənməsТ хОşТНlənmə üçün əsКs ТnПormКsТвК НКşıвıМısıНır. DОmək plitələrin siniflərinin

təyin edilməsi göstərilən sahənin СОsКЛlКnmКsı vКsТtəsilə КpКrılК ЛТlər. Belə ki, D1-qrupundan

olan məhsulların D2-qrupuna daxil olması бКrКФtОrТstТФКsı* qОвН olunmuş sКСənin hesablanma-

sı Тlə təвТn olunur. QruplКrın ЛТr-birinə НКбТl olmК ОСtТmКlı qrКПТФНə göstərТlmТşНТr.(Şəkil 1).

Məsələnin mahiyyətТ onНКНır ФТ, Б pКrКmОtrТnТn Оlə Xo qiyməti təвТn olunmКlıНır ФТ, Б>Бo olduqda

piltə Dı qrupunК , Б<Бo olНuqНК Тsə D2-qrupuna aid edilsin.Obyektin vəziyyəti bir parametrlə xarakterizə

olunНuğunНКn ЛТr ölхülü əlamətlər fəгКsınК mКlТФ oluruq və iki sinifə КвırmК mümkün olur.

GörünНüвü ФТmТ, Dı və D2 vəziyyət oЛlКstlКrı ФəsТşНТвТnНən Xo-ın Оlə qiymətinin təyini

mümkün deyildir ki, səhvsiz qərar Кlınsın. Bu гКmКn məsələnin mahiyyəti Xo-ın Оlə optimal

qiymətinin təyinidir ki, səhv qərКrlКr mТqНКrı mТnТmum olsun. Mümkün qərКrlКrı Hij (i,j=l,2) ilə ТşКrə edək (birinci indeks diaqnozun indeksi, ikinci

indeks isə həqiqi vəziyyətin indeksidir). Bu zaman H11 və H22-düzgün qərarlar, H12 və H21 –səhv qərКrlКrı Рöstərir.

P(H21) səhv qərardan istifadə olunduqda ehtimalı nəzərdən keçirək. D1 vəziyyətin ehtimal

sıбlığı əyrisinin X>Xo hissəsində вКrКtНığı sКСə (qКrКlНılmış sКСə) D1 qrupu üçün X>Xo halında

şərtТ ОСtТmКlı göstərir.

0

)/()/( 110

X

dxDXfDXXP

Səhv qərКrın ОСtТmКlı ТФТ СКНТsənin D1 СКlın və Б>Бo olmКsı hadisələrinin

ehtimallarının hasilinə bərabərdir. Bu zaman

0

)/()/(*)()( 1110121

X

dxDXfPDXXPDPHP

Burada P(Dı)-Dı НТКqnoгu ТlФТn stКtТstТФ vОrТlənlərə əsasən məlum olНuqНК sКвılır. EвnТlə

D2 nin nəzərə КlınmКmКsı ОСtТmКlı təyin olunur.

0

)/()/(*)()( 2220212

X

dxDXfPDXXPDPHP

Səhv qərarlar qəЛulu ОСtТmКlı Тsə bu iki ОСtТmКllКrınm Мəmindən ibarət olur. Bu

ehtimallara «qiymətlər» verilərsə ortК rТsФ üхün КşКğıНКФı ТПКНəni yazmaq olar.


18

0

0

)/()/( 22121121

X

X

dxDXfPCdxDXfPCR

Bəzi hallarda düzgün qərarlar qəbulu qiymətləndirilir və bu «qiymət» səhv qərКrlКrın qiymətinin əks ehtimal qiymətinə bərabər olur (1-R). оmumТ СКlНК ortК rТsФ КşКğıНКФı bərabərliklə ifadə olunur.

0

0

0

0)2/(

222)2/(

211)1/(

121)1/(

111X

X

X

X

dxDXfPCdxDXfPCdxDXfPCdxDXfPCR

Qərar qəbul etdikdə minimal riskə imkan verən Xo-ın sərhəd. qiymətТnТn tКpılmКsı бüsusТ əhə-

miyyətlidir. Xo-a nəzərən вuбКrıНКФı ТПКНəni differensiallasaq əvvəlcə ОФstrОmumluq şərtini alarıq. 0)/(

222)/(

212)/(

121)/(

10

221111 dxDXfPCdxDXfPCdxDXfPCdxDXfPC

dX

dR

Və ya

11121

22212

20

10

)(

)(

)/(

)/(

PCC

PCC

DXf

DXf

Bu şərt əksər hallarda Xo-ın mТnТmum və maksimum risklərə uвğun ТФТ qТвmətini təyin edir.

Səhv qərarlar qəbulunun orta riskinin ekstremum qiymətləri. R-in minimum qiymətinin möv-

МuН olmКsı üхün Б=Бo nöqtəsində ikinci törəmə

02

2

dx

Rdmüsbət olmКlıНır və bu da f(X/D1) pКвlКnmК sıбlıqlКrının nТsЛətlərinin

КşКğıНКФı ТПКНəsini verir.

11121

22212

201

101

)(

)(

)/(

)/(

PCC

PCC

DXf

DXf

Əgər П (Б/Dı) və f (X/D2) pКвlКnmКlКrı ЛТr qКвНК olКrКq ЛТr moНulluНursК (вənТ şəkildəki kimi bir

maksimum nöqtəsinə malikdirsə, onda 201 XXX şərti daxilində вuбКrıНКФı şərt yerinə yetirilir.

Açar sözlər: akustik metod, ultrasəs siqnalı, statistik paylanma, ОСtТmКl sıбlığı, paylanma

sıбlığı, qərarlar qəbulu

. . , . .Х , . .

-

ЮМ

- . - , - . .


19

К : , , ,

, ,

E.A .Malikov., D.Q.Khurshudov, Y.E .Badalov.

The quality of diagnostic system wood-shavings slabs

SUMMARY

The article touches the issues about the preparation technology of wood-shavings slabs, and their strength being one of their main quality indicators. The issues, as acoustic characteristics of the wood-shavings slabs, the distribution of ultrasound signals in slabs, and implementation of the process of division

of slabs into classes according to the statistical decisions method are discussed here. Key words: Acoustic method, ultra sound signal, distribute statistical, density of probability , density of

distribute, decisions acceptance

UOT 699.86

S.M.Əkbərova

AzərbaвМan Memarlıq və İnşaaЭ UniversiЭeЭi

BİNANIN İSTİLİK İГOLYASİYA MATERİALLARININ ƏSAS TEXNİKİ PARAMETRLƏRİNİN MоQAYİSƏLİ TƏHLİLİ

Məqalə hal- hazırda bina xarici konstruksiyalarının istilik izolyasiyası üçün geniş istifadə olu-

nan materialların əsas texniki parametrlərinin (istilikkeçirmə əmsalı, sıxlıq, ekoloji təhlükəsizlik, səs izolyasiyası) müqayisəli təhlilinə həsr olunub.

нlФəmТгНə ЛöвüФ mТqвКsНК müбtəlТП təвТnКtlı tТФТntТ ТşlərТ КpКrılır. BТnК və tТФТlТlər əsКs ОnОrУТ Тs-tОСlКФхılКrНКn ЛТrТ olНuğu üхün Лu sКСəНə ОnОrУТНən səmərəlТ ТstТПКНə və ОnОrУТвə qənКət məsələlərТnТn СəllТ günün tələЛТНТr. DКбТlТ və бКrТМТ СКvК müСТtlərТnТn tОmpОrКturlКr ПərqТ nətТМəsТnНə ЛТnКlКrın бКrТМТ konstruФsТвКlКrınНК ТstТlТФ ОnОrУТ КбınlКrı ЛКş vОrТr. Bu prosОsТn qКrşısını КlmКq üхün ЛТnКlКrın бКrТМТ konstruФsТвКlКrı ТstТlТФ ТгolвКsТвК mКtОrТКllКrı Тlə izolyasiya olunurlar. İstТlТФ ТгolyasiвКnın əsКs məqsəНТ бКri-

МТ ФonstruФsТвКlКrНК ЛКş vОrən ТstТlТФ ТtФТlərТnТ КгКltmКq və бКrТМТ СКvКnın tОmpОrКtur НəвТşmələrТnНən Кsılı o-

lmКвКrКq otКqlКrНК tələЛ olunКn normКtТv ТqlТm pКrКmОtrlərТnТn sКЛТtlТвТnТ təmin etməФНТr. İstТlТФ Тгolyasiya-

sının ТstТПКНəsТ ФonstruФsТвКlКrın qКlınlığının və ФütləsТnТn КгКlmКsınК səЛəЛ olur Лu НК öг növЛəsТnНə əsКs СörРü mКtОrТКllКrın qənКətТnə РətТrТr Д1]. İstТlТФ ТгolвКsТвК mКtОrТКllКrının ТnvОstТsТвК səmərəlТlТвТ 4÷5 НəПə yeni yanacaq- ОnОrУТ вКtКqlКrının ТşlənТlməsТnНən хoбНur. İstТПКНə olunКn Сər 1m3 istilik izolвКsТвКsı mКtОrТКllКrı ТlНə 1,45 t şərtТ вКnКМКğК qənКət ОtmТş olur. ВüФsəФ ФОвПТввətlТ ТstТlТФ ТгolyasТвКsı mКtОrТКllКrı əsКsən КşКğı ТstТlТФФОхТrmə və КşКğı suСopНurmК qКЛТllТвətТnə mКlТФ, oНКdavamlı, möСФəm olmalıНırlКr.

MüКsТr НövrНə ЛТnКlКrın ТstТlТФ ТгolвКsТвКsı üхün РОnТş хОşТННə sünТ və təЛТТ, ПərqlТ ПТгТФТ ТstТlТФ-

tОбnТФТ РöstərТМТlərə mКlТФ olКn ТstТlТФ ТгolвКsТвК mКtОrТКllКrı tətЛТq olunur. Son гКmКnlКr ТstТПКНə olunКn ТгolвКsТвК mКtОrТКllКrınНК əsКs ТгolвКsТвК ОlОmОntТ ФТmТ СКvК Лoşluqlu struФturuНur. MК-

tОrТКllКrın ТstТlТФ ТгolвКsТвК РöstərТМТlərТ Лu ЛoşluqlКrın хoбluğu Тlə Нüг mütənКsТЛНТr. ВənТ ТхТnНə СərəФətsТг СКvКnın olНuğu Лoşluq mТqНКrı хoб, sıбlığı Тsə Кг olКn mКtОrТКllКr ТstТlТФ ТгolвКsТвК ma-

terТКllКrı olКrКq tКnınır. BuРün tТФТntТ- ТnşККt sОФtorunНК ЛОlə struФtur quruluşunК mКlТФ müбtəlТП növ вun şəФТllТ mТnОrКllКr (НКş, şüşə, şlКФ) və ФöpüФlənmТş polТmОrlər ТstТПКНə olunur: ФöpüФlənmТş polie-

tТlОn, polТpropТlОn, polТstТrol, polТurОtКn. İstТlТФ ТгolвКsТвК mКtОrТКllКrının ОnОrУТ səmərəlТlТвТnТ təвТn ОНən


20

əsКs tОбnТФТ РöstərТМТlər ЛunlКrНır: ТstТlТФФОхТrmə, sıбlıq, ЛuбКrФОхТrmə, СКvКФОхТrmə, ТstilikmənТmsəmə, sıбılmК qКЛТlТввətТ, suСopНurmК, вКnmКmКsı, ОtТЛКrlı və uгunömürlü olmКsı, səs ТгolвКsТвКsı qabiliyвə-

tТ, mövsümНən Кsılı olmКвКrКq qurКşНırmК ТşlərТnТn КpКrılmКsı ТmФКnlКrı, ОФoloУТ təСlüФəsТгlТФ. İstТlТФ ТгolвКsТвК mКtОrТКllКrının ТstТlТФ- texniki xassələrini bilməФ ФonstruФsТвКlКrın əsas hörgü

qatının НüгРün СОsКЛlКnmКsı, ТгolвКsТвК mКtОrТКllКrının НüгРün sОхТlməsТ, ТгolвКsТвК Тşlərinin layih-

ələndirilməsi və maksimal səmərəliliyinin təmТn olunmКsı, ətraf mühit amillərinin təsir dərəcələrinin

hesablanmКsı, ФonstruФsТвКlКrın ТstТsmКr бТНmətlərinin düzgün yerinə yetirilməsi üçün zəruridir [2].

MКtОrТКlın təbii halda, yəni məsamələri ilə birlikdə vahid həcminin kütləsinə ortК sıбlıq НОвТlТr. İstТlТФ ТгolвКsТвК mКtОrТКllКrının məsamələri çox böyük həcm tutНuğunК ğörə, onlКrın ortК sıбlığı ЛТr хoб tТФТntТ mКtОrТКllКrı Тlə müqayisədə kifayət qədər Кг olur. HКгırНК ТnşККtНК ТstТПКНə olunan istilik

ТгolвКsТвКsı mКtОrТКllКrının sıбlığı təвТnКtınНКn Кslı olКrКq 17÷500Фq/m3 –Нur. Quru mКtОrТКlın ortК sıбlığı nə qədər Кг olsК ЛТnКnın qoruвuМu ФonstruФsТвКsınНК onun ТstТlТФ ТгolвКsТвКsı бКssələri daha

вКбşı olur. MКtОrТКlın ortК sıбlığı nə qədər КгНırsК, onun məsaməliliyi bir o qədər çoxdur. Bərabər paylКnmış qКpКlı ФТхТФ məsaməli materiallar ən вКбşı ТstТlТФ ТгolвКsТвКsı бüsusТввətinə malikdirlər (şəkil 1).

Şəkil 1. Müxtəlif növ isЭilik izolвasiвa maЭerialları üçün isЭilikkeçirmə əmsalının ЭemperaЭЮrНan

asılılığı qrafikləri: 1-şüşə yunu; 2- Нaş вЮnЮ; 3- köpüklənmiş polisЭirol; 4- köpüklənmiş poliЮreЭan

İstТlТФkeçirmə mКtОrТКlın НКбТlТnНə hissəciklərТn qКrşılıqlı təsТrТ гКmКnı ТstТlТвТn ФОхməsi

prosesidir və istilikkeçirmə əmsКlı Тlə xarakterizə olunur. Istilikkeçirmə əmsКlı qКlınlığı 1m sahəsi 1

m2 olКn mКtОrТКlın КвırНığı müСТtlər КrКsınНКФı tОmpОrКturlКr Пərqi 10

C olduqda 1 saat ərzində ondan

keçən ТstТlТФ mТqНКrını Рöstərir:

t

q

,

Cm

Vt0

,

burada q - 1 saat ərzində axan xüsusi istilik seli, 2m

Vt; - mКtОrТКlın qКlınlığı, m; t - iki səth

КrКsınНКФı tОmpОrКturlКr Пərqi, 10C. Təcrübə göstərТr ФТ, mКtОrТКllКrın ТstТlТФФОхТrmə əmsКlı хoб mürəkkəЛ ПunФsТвКНır və ən хoб mКtОrТКlın quruluşunНКn, sıбlığınНКn, nəmliyindən,

tОmpОrКturunНКn КsılıНır: ),,( Tef (cədvəl 1). İstТlТФФОхТrmə əmsКlı Кг olКn mКtОrТКllКr НКСК yüksək istilik- mühafizə xassələrinə malikdirlər. İstТlТФ ФОхТrТМТlТвТnə görə istilik izolyasiya

mКtОrТКllКrı üх sТnПə bölünür: 1) A- КşКğı; 2) B- orta; 3) C- yüksək.


21

Cədvəl 1. Eyni termiki müqaviməti (R=3,16Vt

Cm 02 ) təmin etmək üçün

müxtəlif ЭikinЭi maЭerialların Эələb olЮnan qalınlığı

TТФТntТ mКtОrТКlı İstТlТФФОхТrmə əmsКlı, , Cm

Vt0

QКlınlıq, sm

Dəmir beton 2,04 644 Kərpic -530-80 0,81 255

Kərpic 3

1400m

kq 0,52 164

ŞКm КğКМı 0,18 56

Qaz beton 3

400m

kq 0,10 38

KöpüklənmТş polТstТrol3

40m

kq 0,05 15,8

DКş вunu 3

45m

kq 0,045 14,2

Şüşə yunu 0,041 12,9 PreslənmТş köpüklənmТş polТstТrol 0,029 9,1

BТnКlКrın ТstТlТФ ТгolвКsТвКsı üхün ТstТПКНə olunКn mКtОrТКllКrın ТstТlТФФОхТrmə əmsКlı

≤0,175Cm

Vt0

və orta sıбlığı ≤500 3m

kq olmКlıНır. ≤0,1

Cm

Vt0

olan istilik izolyasiya

mКtОrТКllКrı ОППОФtТv СОsКЛ olunurlar. Təcrübə göstərir ki, bir çox materiallar üçün

temperaturdan xəttТ КsılıНır, вəni bt 0 düsturu ilə ifadə olunur, burada - həqiqi istilikkeçirmə

əmsКlıНır, 0- istilkkeçirmə əmsКlının 0C-dəki qiymətidir, b- temperatur əmsКlıНır, t-

temperaturdur, 0 və b təcrübədən tКpılır. PrКФtТФТ hesablamalarda çox vaxt istilikkeçirmə əmsКlının orta qiymətindən istifadə edilir.

CəНvəl 2-Нə СКl-СКгırНК AгərЛКвМКnНК НКСК РОnТş ТstТПКНə olunКn ТstТlТФ ТгolвКsТвК mКtОrТКllКrının РöstərТМТlərТnТn müqКвТsəsТ vОrТlТЛ.

Cədvəl 2. İsЭilik izolвasiвa maЭeriallarının Эeбniki gösЭəriciləri

Göstəricilər PresslənmТş

köpüklənmТş polistirol KöpüklənmТş

polistirol DКş вunu Şüşə yunu Kərpic

Xammal Üzvi üzvi Qeyriüzvi Qeyriüzvi Qeyriüzvi

Sıбlıq, kq/m3 28 - 50 9 - 37 25 - 200 9 - 75 1 800

Istilikkeçirmə əmsКlı, Vt/m·0C

0,028 - 0,032 0,038-0,05 0.042 -

0.046 0,037 -

0,042 0,81

Səs ТгolвКsТвКsı ФТmТ Çox zəif Çox zəif Əla Əla Zəif

MКФsТmКl ТşхТ temperatur,

yanmamasınК Рörə

75 1 - 4

65 1 - 4

280 – 1100

250 – 700

, 1

700

Ekoloji təhlükəsizliyi

IstТsmКr гКmКnı toФsТФ ФomponОntlər

Квrılır (xüsusiylə də yüksək nəmlik və tОmpОrКtur şəraitində)

İstТsmКr гКmКnı təhlükəli toz

hissəciklərinin və qaz komponentlərТ Квrılır

Təhlükə- sizdir


22

Səs ТгolвКsТвКsının гərurТ səvТввəsТnТn təmТn ОНТlməsТ müКsТr tТФТntТnТn ən müСüm məsələlərin-

Нən ЛТrТ СОsКЛ ОНТlТr. BТnКlКrın НКбТlТnНə səsТn səvТввəsТnТ, səs НКlğКsının ОnОrУТsТnТ uНКn və вКвıl-masının qКrşısını КlКn məsКməlТ və lТПlТ mКtОrТКllКrНКn СКгırlКnmış хoбtəЛəqəlТ- sendviç konstruksi-

yalarНКn ТstТПКНə ОНТlməsТ СОsКЛınК КгКltmКq mümФünНür. BКбılКn ТгolвКsТвК mКtОrКllКrı бüsusТ strukturu СОsКЛınК səsТn вüФsəФ НərəМəНə uНulmКsı Тlə бКrКФtОrТгə olunur. кoб СКllКrНК Кğır tТФТntТ matОrТКllКrının ТstТПКНə ОНТlməsТ гКmКnı, səs ТгolвКsТвКsı üгrə qüvvəНə olКn tələЛlər əlКvə təНЛТrlər СəвКtК ФОхТrТlməНən вОrТnə вОtТrТlТr Д3].

MКtОrТКlın вКnğın гКmКnı müəyyən müddət odun və yüksək temperaturun təsirinə müqavimət

göstərmək qabiliyyətinə oНКНКвКnıqlıq НОвТlТr. MКtОrТКlın möСФəmlТвТnТn КгКlmКsı, ПormКsının itməsi və вКбuН НКğılmКsı, вüФsək temperaturun təsТrТ КltınНК ФТmвəvТ pКrхКlКnmКsı, əriməsi onun

tərkib hissələrinin qeyri- bərabər xəttТ РОnТşlənmələri nəticəsində ЛКş vОrТr. MatОrТКlın ərimədən və

НОПormКsТвКвК uğrКmКНКn вüФsək temperaturun təsirinə uzun müddət müqavimət göstərmək

qabiliyyətinə oНКНКvКmlılıq НОвТlТr. ВКnmКmКsınК Рörə istilik izolyasiya materТКllКrı КşКğıНКФı ФТmТ istehsal olunur: 1) yanmayan- ; 2) хətin yanan- 1 – 3; 3) вКnКn 4.

DКş вunu və ФöpüФlənmТş polТmОrlər istilik ТгolвКsТвК mКtОrТКllКrı КşКğı sıбlığК mКlТФ olНuqlКrı üхün onlКrın tətЛТqТ ЛТnК ТnşККt ФonstruФsТвКlКrın əlКvə вüФlənməsТnТn qКrşısını Кlmış olur. DКş вunu ТstТlТФ ТгolвКsТвКsı mКtОrТКllКrının КşКğı ТstТlТФОхТrmə əmsКlı Тlə ЛərКЛər НТРər üstünlüвüФlərТ ondКn ТЛКrətНТr ФТ onlКr oНК НКvКmlı, вüФsəФ səs ТгolвКsТвКsı бКssəsТnə mКlТФНТrlər. Bu nöqtОвТ-nəгərНən məСг Лu növ ТstТlТФ ТгolвКsТвКsı mКtОrТКllКrının tətЛТqТ Сəm ЛТnКnın ОnОrУТ səmərəlТlТвТnə Сəm Нə oНКНКvКmlı olmКsınК РətТrТЛ хıбКrır.

AхКr söгlər: ТstТlТФ ТгolвКsТвКsı, ОnОrУТ səmərəlТlТвТ, ТstТlТФОхТrmə əmsКlı, sıбlıq, oНКНКvКmlı, səs ТгolвКsТвКsı

ƏDƏBİYYAT

1. . . . . Ю.

. « », , 2006, 289 . 2. . . . « », , 1982, 456 . 3. . . . « », , 2010, 310 .

.М.А

, .

, ( , -

, ). C -

, . К : , , ,

, ,


23

S.M.Akbarova

Comparative analysis of the main technical parameters of building thermal insulation materials

Summary

Recently deserved recognition in the construction market was gained by building insulation materials, in which the main insulating element is air. These include mineral wool of different brands, as well as foamed polymers (polyethylene foam, expanded polypropylene, polystyrene). Stone wool has a low coefficient of thermal conductivity, high fire resistance and sound insulation.

Key words: thermal insulation, energy efficiency, coefficient of thermal conductivity, density, fire safety, sound insulation

UOT 691.419

İ.N Şirinгadə, İ.D. Qurbanova AzərbaвМan Memarlıq və İnşaaЭ UniversiЭeЭi

GİPS YAPIŞDIRICILARININ XASSƏLƏRİNİN YAXŞILAŞDIRILMASI оSULLARI

XX əsrin sonlarinНКn ЛКşlКвКrКq Оlm və texnika sahəsində nanotexnologiyalar və ya nanoma-

terТКllКr КНlКnНırılКn вОnТ ЛТr ТstТqКmət ПormКlКşmКğК ЛКşlКНı ФТ, Лu НК СКl-СКгırНК НТРər sahə-

lərdə olНuğu ФТmТ ТnşККt mКtОrТКlşü nКslığının НК əsas istiqamətini müəyyənləşНТrТr. Nanohissəciklərin və вК onlКrК вКбın olКn ultrКНТspОrs СТssəciklərin istifadəsi tikinti materialla-

rının бКssələrini əhəmiyyətli dərəcədə dəвТşНТrməyə və xassədə tamamilə вОnТ mКtОrТКllКrın Кlınma-

sına imkan verir. Bu cür texnologiyКlКrın ТstТПКНəsi ötən əsrin 90-Мı Тllərində ТstОСsКlı əhəmiyyətli

dərəcədə КşКğı Нüşən РТps вКpışНırıМılКrı müəssisələrinin də yenidən qurulmКsı və yeni istiqamətdə

ТnФТşКП ОtНТrТlməsinə səbəЛ olmuşНur .

Eyni zamanda enerji ehtiyatlКrının ЛКСКlКşmКsı ОППОФtТv tТФТntТ mКtОrТКllКrının НКСК хoб Тstifa-

dəsini labüdləşНТrТr. Son Тllərdə RОspuЛlТФКmıгНК НК вüФsəkmərtəbəlТ ЛТnКlКrın tТФТntТsТnНə çoxmə-

saməli betonlardan istifadə edilir ki, bu cür yüksək istilik-fiziki xassələrə malik ТnşККt mКteriallarının Тs-

tifadəsТ ФonstuФsТвКlКrın хəФТsТnТ КгКltmКqlК вКnКşı, ОвnТ гКmКnНК ТstТsmКr гКmКnı ОПfektiv istilik izol-

yasТвКsınК mКlТФ ЛТr mКtОrТКl rolunu oвnКвırlКr. LКФТn хoбməsaməli yüngül betonlКrın Тstifadəsi za-

manı ənənəvi sement-qum suvКqlКrınНКn ТstТПКНə müəyyən müddətdən sonra suvaqda çatların əmələ

gəlməsinə səbəb olur. Buna səbəb əsasla (çoxməsaməlТ ЛОton) üгlüФ mКtОrТКlın (НКбТlТ üzləmədə bu

sement-qum məhlulu əsКsınНК suvКq) ТstТНən РОnТşlənmə əmsКllКrı КrКsınНКФı Пərqin böyük olması, nəm-

liyin dəвТşməsi ilə ЛКğlı НОПormКsТвК əmsКllКrı КrКsınНК Пərqin kəsФТn olmКsı və s. kimi amillər ola bilər .

Deməli, çoxməsaməlТ вünРül ЛОtonlКrın КrКФəsmələrin tikintisində istifadəsТ гКmКnı onlКrın səthinin

suvanmКsı üхün НКСК uвğun məhlul tərkiblərТ Тşlənməli, bu zaman əsas xüsusiyyətləri nəzərə КlınmКlıНır. Məlumdur ki, hal-СКгırНК НünвК prКФtТФКsınНК və eləcə də rОspuЛlТФКmıгın tТФТntТlərində gips

əsaslı quru ТnşККt qКrışıqlКrınНКn (QİQ) РОnТş ТstТПКНə olunur. Gips вКpışНırıМılКrının ТstОСsКlı port-

landsementlə müqayisədə (14500C) daha az enerji tutumludur (140-1900C). Gips yapışНırıМılarının istismar xüsusiyyətləri daha yüksəkdir: o ekoloji cəhətdən daha təmТгНТr, вКşКвış sКСəsində daha

əlvОrТşlТ ТqlТm şərКТtТ вКrКНır, хünФТ РТps nəmlik çox olduqda onu özünə çəkmək, az olduqda isə


24

havaya nəm buraxmaq xassəsinə mКlТФНТr. LКФТn РТps вКpışНırıМılКrı əsКsınНК QİQ-nın КstКr suvaq-

larda istifadəsinin məСНuНlКşНırılmКsınК səbəb onun uгunömürlülüвünün Кг olmКsıНır .

TəqНТm olunКn ТşТn Нə əsas məqsədi gips əsКslı QİQ-nın ТstТsmКr бüsusТввətlərinin yaxşılКşНırılma-

sınНКn ТЛКrətdir. Bu məqsədlə yüksək aktivliyə malik mikrometakaolindən (BASF) istifadə edilmТşНТr. MТФromОtКФКolТn susuгlКşНırılmış ФКolТnТn nКrın üвüНülməsindən КlınКn mКtОrТКlНır. SuzulКşНı-

rılmış ФКolТn вüФsək aktivliyə malik olur. Onun istifadəsi ilə РТps вКpışНırıМılКrının бКssələrinin əhə-

miyyətli dərəcədə dəвТşНТrТlməsi təcrübi yolla sübut edТlmТşНТr. Təcrübədə вКrımsulu РТpsТn ɑ-moНТПТФКsТвКsınНКn ТstТПКНə ОНТlmТşНТr. ɑ- CaSO4 0.5 MPA təzy-

iqdə və 6 saat müddətində вКnНırılmışНır. MТФromОtКФКolТn əlavəsТnТn РТps вКpışНırıМısının suyada-

вКnıqlılığınК təsТrТ вumşКlmК əmsКlınК Рörə təyin eНТlmТşНТr. Təcrübədən КlınКn nəticələr cədvəl

1və 2-də vОrТlmТşНТr.

Cədvəl 1

Mikrometakaolin əlavəsinin gips вapışНırıМılarının бassələrinə təsiri

Göstəricilər Mikrometakaolin əlavəsinin miqНarı,%

0 3 5 7

SıбılmКНК möСФəmlik həddi,

MPa

24.8 26.3 36.5 40.0

ВumşКlmК əmsКlı 0.40 0.50 0.62 0.68

Cədvəl 1-dən də göründüyü mikrometakaolin əlavəsТ РТps вКpışНırıМılКrının mОбКnТФТ möСkəm-

liyinə əhəmiyyətli dərəcədə Кrtırır və ОвnТ гКmКnНК suвКНКvКmlılığınК НК müsЛət təsir göstərir. 7%

mikrometakaolin istifadə edildikdə mКtОrТКlın möСФəmlТвТ 40 % КrtmışНır, suвКНКвКnıqlıq Рöstərici-

sТ (вumşКlmК əmsКlı) 0.4-dən 0.68-ə qədər КrtmışНır. Nümunələrin tərkibi və quruluşu mТФroгonН və mikroskop analizləri vasitəsilə həyata keçiril-

mТşdir. Analizlər AMEA-nın GОoloРТвК İnstТtutunНК SEM 400 (Yaponiya) mikroskopunda aparıl-mışНır. MТФromОtКФКolТn əlavəli nümunələrin mikrozond analizindən (cədvəl 3 və şəkil 1a,b və 2a)

görünür ki, az miqdarda mikrometakaolin (5%) nümunələrТn mТФroquruluşunu НəвТşНТrТr. ƏlКvəli

nümunələrТn mТФroşəkilində (şəФТl 2 Л) susuгlКşНırılmış РТl Нənəciklərinin üzərində iynəvari gips

ФrТstКllКrı əmələ gəlməyə ЛКşlКmışНır.

Cədvəl 2

ɑ- CaSO4 əsasınНa alınan nümЮnələrinin bərkidikdən sonra

mikrozond analizi

Element

Kütlə üzrə, %

Atomların %-lə miqНarı

Birləşmədə miqНarı, %

Formulu

S 21.41 15.42 53.45 SO3

Ca 33.27 19.17 46.55 Ca

O 45.32 65.42

Cəmi 100


25

a) b)

Şəkil 1. ɑ- CaSO4 əsasınНa alınan gips nümЮnələrinin bərkidikdən sonra

a) mikrozonН analizi; b) mikroşəkilləri

Cədvəl 3

ɑ- CaSO4 əsasınНa alınan gips nümЮnələrinin mikrometakaolin əlavəsi ilə birlikdə

bərkidikdən sonra mikrozond analizi

Element Kütlə üzrə, % AtomlКrın %-lə mТqНКrı

Birləşmədə mТqНКrı, %

Formulu

Al K 0.33 0.28 0.62 Al2O3

Si K 0.50 0.41 1.06 SiO2

S K 20.73 14.93 51.77 SO3

Ca K 33.27 19.17 46.55 CaO

O 45.17 65.21

Cəmi 100.00

a) b) Şəkil 2. ɑ- CaSO4 əsasınНa alınan gips nümЮnələrinin mikrometakaolin əlavəsi ilə birlikdə

bərkidikdən sonra a) mikrozonН analizi; b) mikroşəkilləri


26

Şəkil 3. ɑ- CaSO4 əsasınНa alınan gips nümЮnələrinin mikrometakaolin əlavəsi

ilə birlikdə bərkidikdən sonra

Beləliklə, КpКrılКn təcrübələr nəticəsində müəyyən olunmuşНur ФТ, yüksək dispersliyə malik

mikrometakaolin əlavəsi (xüsusi səthi 7000 sm2/q) РТps вКpışНırıМılКrının ТstТsmКr-texniki xasələrini

вКбşılКşНırır. Bu ПТгТФТ-kimyəvТ КnКlТг üsullКrının Фöməyi ilə təsdiqlənmТşНТr və sübut olunmuşdur

ki, metakaolin hissəcikləri gipslə qКrşılıqlı təsirdə olaraq kalsium hidrosulfoalüminat əmələ gətirir

(şəkil3).Nəticədə bu birləşmənin əmələ gəlməsТ mКtОrТКlın suвКНКvКmlılığının КrtmКsınК səbəb olur.

Açar sözlər: РТps НКşı, вüФsəkmöhkəmlikli gips, nanohissəciklər, mikrometakaolin

ƏDƏBİYYAT

1. . . // -

. 2014. №11. c. 47-69.

2. . ., . ., . . -

//// . 2014. № 1. c. 46-51.

3. . ., . ., . . -

. , .; 1989. 384 . 4. . . -

. , .; 2000, 300 .

a)

b)


27

И. . Ш , И. .

ЮМ

Ц ,

. К : , , , .

I.N. Shirinzade, I.D. Qurbanova

Ways of improvement of gypsum properties

S U M MA R Y

Ultrafine particles were used with a view to increase performing properties of dry building

mixes on base of gypsum binder. Used micro metakaolin rise durability and water resistance of

gypsum binder materials. Mineralogical structure of received materials was studied via dry building

mixture.

Key words: gypsum , high-strength gypsum, nanoparticles, micrometakaolin.

Mexanika Elmi əsərlər

23

УДК 519.216

. . , . . , . .

х -

И

. -

. ,

, , , , -

. 1. . « »

. « » MATHCAD, MATLAB, MATHEMATICA . . -

, , -

-

. , .

. ,

, , , , . .

MATLAB — , , , , , ,

MATLAB.

2. . ,

n

i

iinn xaaxaxaxaay1

022110

:

1) ia , i =0, 1, 2, …, n ;

2) ;


62

3) , ; 4) .

, , .

— ё Д1Ж, , -

, . . , -

. -

, .

, ; -

, -

-

. -

, -

, , , .

, -

, .

MATHCAD, MATLAB, MATHEMATIKA . . , ,

.

MATLAB .

3. -

. .

1x , 2x y .

22110 xaxaay Д2-5]:

YXXXA TT 1 ,

X − , , 1x , − 2x ; Y − -

, y ; TX -

; 1XX T - , XX T , A - - ia .

ia 22110 xaxaay :

1

11

x

yba

, 2

22

x

yba

, 22110 xaxaya ,

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%82%D1%80%D0%B8%D1%86%D0%B0_(%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0)

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE%D0%B5_%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%BD%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B5%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C


61

11b ,

22b ,

1

1

21

12

r

r ,

12

121

1y

y

r

rr ,

221

1

2

1

y

y

rr

r ,

N

i

iixx zzN

rr1

2112

121

, 211221rrr xxxx ,

N

i

iyiyyx zzN

rr1

11

11

,

N

i

iyiyyx zzN

rr1

22

12

,

1

111

x

ii

xxz

, 2

222

x

ii

xxz

, y

iyi

yyz

yxr 1, yxr 2

, 21xxr

:

yx

N

i

ii

yxN

yyxx

r

1

1

111 ))((

,

yx

yx

yxyxr

1

1

11 ,

2

11

2

2

11

1

21

111

11

1

N

i

i

N

i

i

N

i

i

N

i

i

N

i

i

N

i

i

N

i

i

yx

yyNxxN

yxyxN

r;

yx

N

i

ii

yxN

yyxx

r

2

2

122 ))((

,

yx

yx

yxyxr

2

2

22 ,

2

11

2

2

12

1

22

112

12

2

N

i

i

N

i

i

N

i

i

N

i

i

N

i

i

N

i

i

N

i

i

yx

yyNxxN

yxyxN

r

21

21

12211 ))((

xx

N

i

ii

xxN

xxxx

r

,

21

21

2121

xx

xx

xxxxr

,

2

12

1

22

2

11

1

21

12

11

121

21

N

i

i

N

i

i

N

i

i

N

i

i

N

i

i

N

i

i

N

i

ii

xx

xxNxxN

xxxxN

r

.

N

xxN

i

i

x

1

2

11

1 ,

N

xxN

i

i

x

1

2

22

2 ,

N

yyN

i

i

y

1

2

,

N

x

x

N

i

i 1

1

1 , N

x

x

N

i

i 1

2

2,

N

yx

yx

N

i

ii 1

1

1,

N

yx

yx

N

i

ii 1

2

2,

N

y

y

N

i

i 1 .

4. -

MATLAB.

MATLAB Д2-5].

1. : x0'=[1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1];

x1'=[7 7.2 7.4 7.4 7.6 7.6 7.8 7.8 8 8 8 8.2 8.2 8.4 8.4 8.6 8.6 8.8 8.8 9];

x2'=[26 26 24 25 22 22 21 21 20 20 20 19 19 18 18 17 17 15 15 12];

y'=[62 60 66 72 64 68 70 74 70 76 82 86 90 86 88 88 96 92 94 100];


62

2. ; , : n0=length(x0); n1=length(x1); n2=length(x2); n3=length(y);

if n0==n1 & n1==n2 & n2==n3

n=n1; else input(' vector size is error'); end n

3. X : x=[x0 x1 x2]

4. 22110 xaxaay

YXXXA TT 1 :

a=inv((x'*x))*(x'*y)

: TX →x'; XX T →(x'*x); 1

XX T →inv((x'*x)); YX T →(x'*y)

5. 22110 xaxaay

1x , 2x , y .

,

1

1

21

12

r

r ,

12

121

1y

y

r

rr ,

221

1

2

1

y

y

rr

r :

dd=corrcoef(x1,x2)

dd1=[ryx1(1,2) rx1x2(1,2); ryx2(1,2) 1]

dd2=[1 ryx1(1,2); rx1x2(1,2) ryx2(1,2)]

delta=det(dd); delta1=det(dd1); delta2=det(dd2);

11b ,

22b

22110 xaxaay :

b1=delta1/delta; b2=delta2/delta;

1

11

x

yba

, 2

22

x

yba

, 22110 xaxaya

22110 xaxaay : a1=b1*std(y,2)/std(x1,2); a2=b2*std(y,2)/std(x2,2);

a0=mean(y)-a1*mean(x1)-a2*mean(x2)

1x → std(x1,2) 2x → std(x2,2) y → std(y,2)

1x → mean(x1) 2x → mean(x2) y → mean(y)

22110 xaxaay , . 6. y =-

209,474+31,68024 1x + 1,711102 2x t - . ihesy =-209,474+31,68024 1x + 1,711102 2x :

yhes=a0+a1.*x1+a2.*x2


61

11

2

nN

yyN

i

ihesi

qal :

s=sqrt((y-yhes)'*(y-yhes)/(n-2-1))

1XX T

qal :

kk=s*inv((x'*x))

iiqal

i

ac

at

i :

sa0=a0/sqrt(kk(1,1)); sa1=a1/sqrt(kk(2,2)); sa2=a2/sqrt(kk(3,3));

P=0.95, 2n ,

11 Nf 12 nNf . cedt :

p=0.95; nm=2; f1=n-1; f2=n-nm-1; ced=tinv(p+(1-p)/2,f2);

7. , .

D :

D=[1 ryx1(1,2) ryx2(1,2); ryx1(1,2) 1 rx1x2(1,2); ryx2(1,2) rx1x2(1,2) 1]

11

1D

DR :

RR=sqrt(1-det(D)/det(rx1x2))

D =

1

1

1

212

121

21

rr

rr

rr

y

y

yy

→det(D); 11D =1

1

21

12

r

r→ det(rx1x2)

8. y =-209,474+31,68024 1x +

1,711102 2x .

1

1

2

N

yy

Q

N

i

i

:

Q=var(y)

11

2

nN

yy

Q

N

i

ihesi

qal:

s2=(y-yhes)'*(y-yhes)/(n-2-1)

F - qalQ

QF :

F=Q/s2

F - 11 Nf 12 nNf P=5%:

Fced=finv(p,f1,f2)


62

5. . , , , -

, . , , , -

, . . , ,

, , .

1. . . IBM 704 // . Concepts of Programming Languages/ . . -5- .- .: , 2001. -

. 63-69.- 672 .

2. . . . . , 2014, 310 . Lambert, Germany.

3. Musayeva N.F. Riyazi modellərТЧ qЮrЮХЦКsı. оsЮХХКr Яə ЦüКsТr ФШЦpüЭОr ЭОбЧШХШРТвКХКrı. MШЧШqrКПТвКвК, BКФı, 2015, 386 s.

4. Aliev T.A., Musaeva N.F. Noise Technologies for Operating the System for Monitoring of the Be-

ginning of Violation of Seismic Stability of Construction Objects // Recent Developments and New Directi-

ons in Soft Computing. Studies in Fuzziness and Soft Computing. Volume 317, 2014, pp.211-232, Springer

5. Musaeva N.F. Robust correlation coefficients as initial data for solving a problem of

confluent analysis, Automatic Control and Computer Sciences. Allerton Press. Inc., New York, No

2, 2007, pp.76-87

N.F. MЮЬКвОЯК, M.T. SüХОвЦКЧoЯК, U.Ə. AğКФТşТвОЯК

MüКЬТЫ ФoЦpütОЫ ЫТвКгТввКtı ЯКЬТtələrinin köməyi ilə çoxölçülü xətti riyazi modellərin

qЮЫЮХЦКЬı pЫoqЫКЦХКЫ pКФОtХəЫТЧТЧ вКЫКНıХЦКЬı tОбЧoХoРТвКХКЫı

Xülasə

MüКsТr ФШЦpüЭОr rТвКгТввКЭı ЯКsТЭələrinin köməyi ilə çoxölçülü xətti riyazi modellərТЧ qЮrЮХЦКsı Яə adekЯКЭХığıЧ вШбХКЧıХЦКsı ЭОбЧШХШРТвКХКrı ТşХənilib. TəФХТП ОНТХЦТş prШqrКЦХКr pКФОЭТЧТЧ ЦШЧТЭШrТЧq, prШqЧШг, diaqnosЭТФК, ШpЭТЦКХХКşНırЦК, ТНКrəetmə sistemlərində istifadəsТ ШЧХКrıЧ Пəaliyyətinin etТЛКrХıХığıЧı Яə НШğ-rЮХЮğЮЧЮ вüФsəltməyə ТЦФКЧ вКrКНır.

Açar sözlər. Riyazi model, əЦsКХХКrıЧ ЦüСüЦХüвü, ЦШНОХТЧ КНОФЯКЭХığı, ТНКrəetmə sistemi, kompüter riвКгТввКЭı.

N.F. Musaeva, M.T. Suleymanova, U.A. Aqakishiyeva

Technologies of development of software packages for building multivariate linear models

with the use of computer mathematics tools

Summary

Technologies for building multivariate linear models and their verification with the use of mo-dern computer mathematics tools have been developed. We demonstrate that the use of the proposed softwa-

re package in systems of monitoring, forecasting, diagnostics, optimization and control will allow for impro-ving reliability and validity of their operation.

Key words. Mathematical model, the significance of the coefficients, the adequacy of the model, the control system, computer mathematics.

https://ru.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%92%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D1%8F%D0%BC%D1%81_(%D0%B8%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE)&action=edit&redlink=1

http://link.springer.com/bookseries/2941


61

УДК 744

. .

х -

, « » , .

. , ,

, , Д3Ж.

, . . ,

. - , . , ,

. щ ( , , ), щ

( , , ( ), , , )

( , , , , , )[1].

, , , ,

. 1,

. :

. ( .1, )

( . 1, ).

. 1


62

.

2 , ( ), Д1Ж. , ё « »

. .

.2

, - . ,

, . .

ББI

. ББI ,

. , -

[2].

, , , , -

. . .

. -

, . -

. -

( .3), , « -

» , , , -

- « », ( ) -

.

, .

http://www.topkurortov.com/luchshie-dostoprimechatelnosti-mira/


61

« »

-

« »

.3

, , , , .

: , , , , .

1. . . « », « - », . 2007, 330 . 2. . . «

», « », , 2006, №15. 3. . . « »,

« », , 2010.

http://pozitiv-news.ru/wp-content/uploads/2011/04/354.jpg

http://pozitiv-news.ru/wp-content/uploads/2011/04/354.jpg


62

L.N. HəsənovК Memarlıqda ЬətСХəЫТЧ tətЛТqТ

БоLASƏ

ApКrıХЦış хШбХЮ sКвНК ОХЦТ ЭəНqТqКЭХКr РösЭərТr ФТ, ЦüбЭəХТП ПШrЦКХı СəЧНəsТ ПТqЮrХКrıЧ СКгırХКЧЦКsıЧНК, o МüЦХəНəЧ ОХЦ, ЭОбЧТФК, ЦОЦКrХıq, Эəsviri incəsənətdə səthi həndəsТ ПШrЦКХı ПТqЮrХКrıЧ Эətbiqinin əvəzedilməz əhəmiyəЭТ ЯКrНır. MüКsТr ЦОЦКrХıqНК üsЭ бəttli və xəttsiz səthlər ən tələb olunan tipdir. Bu məqalə mühəndis-ТЧşККЭ ТşХərində əyri səthlərin tətbiqinə həsr ОНТХЦТşНТr.

Açar söləri: səthlər, ПШrЦКХКr, ЦОЦКrХıq, Сəndəsə, fiqur.

L.N. Hasanova

The application surfaces in architecture

SUMMARY

The set of studies indicates that the surface on a variety of shapes and properties, in its significance in

the formation of various geometric shapes are unmatched among other figures. Geometric surface - is the most demanded style in modern architecture. This article focuses on the applying examples of curved surfaces in the construction and engineering practice.

Key words: surface, form, architecture, geometry, figure

УДК 519.216

. . , . . , .И.

х -

И

. , . ,

.

1. . , , , ,

.

, ,

, , -

, . , -

, , -

, , , , , , , , . .

, , , , . . -


61

. , , , .

-

MATLAB.

; ;

. 2. . ,

nnnnnnnnn xxaxxaxxaxaxaxaxaxaxaay 1,13113211222

222211122110

=

n

jiji

jii

n

i

iiii

n

i

ii xxaxaxaa,1,1

2

10 (1)

: 1) 0a , ia , iia , ija

y =

n

jiji

jii

n

i

iiii

n

i

ii xxaxaxaa,1,1

2

10 , ;

2) 0a , ia , iia , ija

y =

n

jiji

jii

n

i

iiii

n

i

ii xxaxaxaa,1,1

2

10 ,

.

, Д1Ж. , MATLAB,

, ,

, , Statistics Toolbox.

MATLAB.

3. -

( ) . . 1x , 2x y .

215224

21322110 xxaxaxaxaxaay (2)

11 xs , 22 xs , 2

13 xs , 224 xs ,

215 xxs .

( ) (2)

:

YXXXA TT 1

X , ;


62

, 1x ; , -

2x ; , 21x ;

- , 22x ; ,

21xx ; TX - , 1XX T - , XX T ;

Y - - ; A - - ia .

ia (2) :

jx

y

jj ba

, 215224

21322110 xxaxaxaxaxaya ,

j

jb ,

1

1

1

1

1

54535251

45434241

35343231

25242321

15141312

rrrr

rrrr

rrrr

rrrr

rrrr

,

1

1

1

1

5453521

4543424

3534323

2524232

151413121

1

rrrr

rrrr

rrrr

rrrr

rrrrr

y

y

y

y

y

,

1

1

1

1

5453551

4543441

3534331

252423221

1514131

2

rrrr

rrrr

rrrr

rrrrr

rrrr

y

y

y

y

y

,

1

1

1

1

5455251

4544241

353433231

2524221

1514112

3

rrrr

rrrr

rrrrr

rrrr

rrrr

y

y

y

y

y

,

1

1

1

1

5535251

454434241

3533231

2522321

1511312

4

y

y

y

y

y

rrrr

rrrrr

rrrr

rrrr

rrrr

,

554535251

4434241

3343231

2242321

1141312

5

1

1

1

1

y

y

y

y

y

rrrrr

rrrr

rrrr

rrrr

rrrr

,

N

i

kijijkxx zzN

rrkj

1

1,

N

i

jiyiyjyx zzN

rrj

1

1, kjjkxxxx rrrr

jkkj ,

jx

jji

ji

xxz

, y

iyi

yyz

:

yx

N

i

ijji

yx

j

j N

yyxx

r

1

))((,

yx

jj

yx

j

j

yxyxr

,

2

11

2

2

11

2

111

N

i

i

N

i

i

N

i

ji

N

i

ji

N

i

i

N

i

ji

N

i

ji

yx

yyNxxN

yxyxN

rj

;

kj

kj

xx

N

i

kkijji

xxN

xxxx

r

1

))((,

kj

kj

xx

kjkj

xx

xxxxr

,

2

11

2

2

11

2

111

N

i

ki

N

i

ki

N

i

ji

N

i

ji

N

i

ki

N

i

ji

N

i

kiji

xx

xxNxxN

xxxxN

rkj

.


61

N

xxN

i

jji

x j

1

2

,

N

yyN

i

i

y

1

2

,

N

x

x

N

i

ji

j

1 ,

N

yx

yx

N

i

iji

j

1 ,

N

y

y

N

i

i 1 .

4. -

( ) MATLAB. -

MATLAB Д2-5].

1. : x0'=[1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1];

x1'=[7 7.2 7.4 7.4 7.6 7.6 7.8 7.8 8 8 8 8.2 8.2 8.4 8.4 8.6 8.6 8.8 8.8 9];

x2'=[26 26 24 25 22 22 21 21 20 20 20 19 19 18 18 17 17 15 15 12];

y'=[62 60 66 72 64 68 70 74 70 76 82 86 90 86 88 88 96 92 94 100];

2. ; , : n0=length(x0); n1=length(x1); n2=length(x2); n3=length(y);

if n0==n1 & n1==n2 & n2==n3 n=n1;

else input(' vector size is error'); end n

3. X :

x=[x0 x1 x2 x1.^2 x2.^2 x1.*x2]

4. 215

224

21322110 xxaxaxaxaxaay YXXXA TT 1

:

a=inv((x'*x))*(x'*y)

: TX → x'; XX T → (x'*x);

1XX T → inv((x'*x)); YX T → (x'*y)

5.

215224

21322110 xxaxaxaxaxaay

1x , 2x , y .

kj xxr , yx j

r :

rx1x2=corrcoef(x1,x2); rx1x11=corrcoef(x1,x1.^2);

rx1x22=corrcoef(x1,x2.^2);rx1x12=corrcoef(x1,x1.*x2);

rx2x11=corrcoef(x2,x1.^2); rx2x22=corrcoef(x2,x2.^2);

rx2x12=corrcoef(x2,x1.*x2);

rx11x22=corrcoef(x1.^2,x2.^2);

rx11x12=corrcoef(x1.^2,x1.*x2);

rx12x22=corrcoef(x1.*x2,x2.^2);

ryx1=corrcoef(x1,y); ryx2=corrcoef(x2,y);

ryx11=corrcoef(x1.^2,y); ryx22=corrcoef(x2.^2,y);

ryx12=corrcoef(x1.*x2,y);


62

1

1

1

1

1

54535251

45434241

35343231

25242321

15141312

rrrr

rrrr

rrrr

rrrr

rrrr

-

5

4

3

2

1

y

y

y

y

y

y

r

r

r

r

r

:

dd=[1 rx1x2(1,2) rx1x11(1,2) rx1x22(1,2) rx1x12(1,2); rx1x2(1,2) 1 rx2x11(1,2) rx2x22(1,2)

rx2x12(1,2); rx1x11(1,2) rx2x11(1,2) 1 rx11x22(1,2) rx11x12(1,2); rx1x22(1,2) rx2x22(1,2)

rx11x22(1,2) 1 rx12x22(1,2); rx1x12(1,2) rx2x12(1,2) rx11x12(1,2) rx12x22(1,2) 1]

dy=[ryx1(1,2);ryx2(1,2);ryx11(1,2);ryx22(1,2);ryx12(1,2)]

,

1

1

1

1

5453521

4543424

3534323

2524232

151413121

1

rrrr

rrrr

rrrr

rrrr

rrrrr

y

y

y

y

y

,

1

1

1

1

5453551

4543441

3534331

252423221

1514131

2

rrrr

rrrr

rrrr

rrrrr

rrrr

y

y

y

y

y

,

1

1

1

1

5455251

4544241

353433231

2524221

1514112

3

rrrr

rrrr

rrrrr

rrrr

rrrr

y

y

y

y

y

,

1

1

1

1

5535251

454434241

3533231

2522321

1511312

4

y

y

y

y

y

rrrr

rrrrr

rrrr

rrrr

rrrr

,

554535251

4434241

3343231

2242321

1141312

5

1

1

1

1

y

y

y

y

y

rrrrr

rrrr

rrrr

rrrr

rrrr

:

dd1=dd; dd1(:,1)=dy; dd2=dd; dd2(:,2)=dy;

dd3=dd; dd3(:,3)=dy; dd4=dd; dd4(:,4)=dy;

dd5=dd; dd5(:,5)=dy;

delta=det(dd); delta1=det(dd1); delta2=det(dd2);

delta3=det(dd3); delta4=det(dd4); delta5=det(dd5);

11b ,

22b ,

33b ,

44b ,

55b (2):

b1=delta1/delta; b2=delta2/delta; b3=delta3/delta;

b4=delta4/delta; b5=delta5/delta;

1

11

x

yba

, 2

22

x

yba

, 21

33

x

yba

, 22

44

x

yba

21

55

xx

yba

, 215224

21322110 xxaxaxaxaxaya

215224

21322110 xxaxaxaxaxaay :

a1=b1*std(y,2)/std(x1,2); a2=b2*std(y,2)/std(x2,2);

a3=b3*std(y,2)/std(x1.^2,2);


61

a4=b4*std(y,2)/std(x2.^2,2);

a5=b5*std(y,2)/std(x1.*x2,2);

a0=mean(y)-a1*mean(x1)-a2*mean(x2)-a3*mean(x1.^2)-a4*mean(x2.^2)-

a5*mean(x1.*x2)

1x →std(x1,2); 2x →std(x2,2); 2

1x →std(x1.^2,2);

22x

→std(x2.^2,2); 21xx →std(x1.*x2,2); y →std(y,2);

1x → mean(x1); 2x → mean(x2); 21x →mean(x1.^2);

22x →mean(x2.^2); 21xx → mean(x1.*x2); y →mean(y)

5. . , , ( ) ,

, , , , ,

. . , ,

, .

1. . . IBM 704 // . Concepts of Programming Languages / . . — 5- . —

.: , 2001. — . 63—69. — 672 .

2. . . . . , 2014, 310 . LКЦЛОrЭ, GОrЦКЧв.

3. Musayeva N.F. Riyazi modellərТЧ qЮrЮХЦКsı. оsЮХХКr Яə ЦüКsТr ФШЦpüЭОr ЭОбЧШХШРТвКХКrı. MШЧШqrКПТвКвК, BКФı, 2015, 386 s.

4. Aliev T.A., Musaeva N.F. Noise Technologies for Operating the System for Monitoring of

the Beginning of Violation of Seismic Stability of Construction Objects // Recent Developments

and New Directions in Soft Computing. Studies in Fuzziness and Soft Computing. Volu-

me 317, 2014, pp.211-232, Springer

5. Musaeva N.F. Robust correlation coefficients as initial data for solving a problem of

confluent analysis, Automatic Control and Computer Sciences. Allerton Press. Inc., New York, No

2, 2007, pp.76-87

N.F. Musayeva, M.T. Süleymanova, B.I.QКгıгКНə

MüКЬТЫ ФoЦpütОЫ ЫТвКгТввКtı ЯКЬТtələrinin istifadəsi ilə ТЧşККt ЦКtОЫТКХХКЫı ТЬtОСЬКХıЧıЧ çoxölçülü kvadratik riyazi modelləЫТЧ qЮЫЮХЦКЬı tОбЧoХoРТвКХКЫıЧıЧ вКЫКНıХЦКЬı

Xülasə

Adekvat çoxölçülü kvadratik riyazi modellərТЧ qЮrЮХЦКsı prШsОsТЧТ əhəmiyyətli dərəcədə sadələşНТrən texnologiyalar təklif edilib. GöstərТХТЛ ФТ, СКгırХКЧЦış prШqrКЦХКr pКФОЭТ ТЧşККЭ ЦКЭОrТКХХКrı ТsЭОСsКХı ЭОбЧШХШУТ proseslərinin modellərТЧТЧ qЮrЮХЦКsı üхüЧ РОЧТş Эətbiq oluna bilər.

Açar sözlər. RТвКгТ ЦШНОХ, КНОФЯКЭХıq, ТЧşККЭ ЦКЭОrТКХХКrı ТsЭОСsКХı, ФШЦpüЭОr rТвКгТввКЭı.

https://ru.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%92%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D1%8F%D0%BC%D1%81_(%D0%B8%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE)&action=edit&redlink=1

http://link.springer.com/bookseries/2941


62

N.F. MusКОvК, M.T. SuХОвЦКnovК, B.İ. QКгТгКНК

Technologies of development of software packages for constructing multivariate

quadratic models in the manufacture of building materials with the use

of computer mathematics tools

Summary

Technologies that significantly simplify the building of adequate multivatiate quadratic mathematical models have been proposed. We demonstrate that the developed software package can become widely used for the modeling of technological processes in the manufacture of building materials.

Key words. The mathematical model, adequacy, production of construction materials, computer mathematics.

UOT 621.762.4

N.Q.Poladov, F.F.Məmmədov.

E-mail: [email protected]

Azərbaycan Texniki Universiteti

BİRDƏFƏLİK TнKMƏ QƏLİBİNİN QARIŞIQLARININ KOMPONENTLƏRİNİN MODEL TƏRTİBATINA ADGEГİON TƏSİRİ

Birdəfəlik tökmə qəlibinin qarışıqlarının komponОntlərinin model tərtibatına, o cümlədən

müxtəliП matОrialdan olan altlıqlara adgОгion təsiri tədqiq olunmuşdur. Bu məqsədlə kvarsit, polad,

alüminium və mis ərintilərdən olan altlıqlardan istiПadə olunmuşdur. Müəyyən Оdilmişdir qəlib

qarışığı – altlıq cütündə ən böвük adgОгiвa işinə kvarsit və polad altlıq malik olur. GТЫТş. BirdəfəХТФ вКrıЦqəliblərТЧ СКгırХКЧЦК Яə modelin qəlib daxilindəЧ хıбКrıХЦК prШsОsТЧНə

model tərЭТЛКЭıЧıЧ səthinə qəХТЛ qКrışığıЧıЧ вКpışЦК ЭОбЧШХШУТ СКНТsəsinə istehsalatda tələb olunan

diqqət verilmir. Bu texnoloji problemin müvəffəqiyyətlə həlli üçün bir tərəfdən qəХТЛ qКrışığıЧıЧ müəyyən xassələrТЧТ sКбХКЦКq (КşКğı Чəmlik, nəЦ СКХНК sıбıХЦКвК ФТПКвət qədər möhkəmlik

həddi,yüksək kogezion möhkəmlik), digər tərəfdən isə qəХТЛ ПШrЦКХКşНığı Яə ЦШНОХ вКrıЦqəlibdən

хıбКrıХНığı СКХНК вКrКЧКЧ qəХТЛ qКrışığıЧıЧ ЦШНОХ –texnoloji tərЭТЛКЭı ТХə qКrşıХıqХı КНРОгТШЧ əlaqəsini

КгКХЭЦКq ХКгıЦНır. BЮ вüФsək keyfiyyətli əsas komponentlərdəЧ (ФЯКrs qЮЦХКrı, qəlib gilləri)

istifadə edilməsi, xüsusi texnoloji əlavələrin verilməsТ, ЦШНОХ ЦКЭОrТКХХКrıЧ sОхТХЦəsi və texnoloji

tərЭТЛКЭıЧ ФШЧsЭrЮФsТвК ОНТХЦəsi ilə əldə olunur.

Ədəbiyyat mənbələrinin [1–3Ж ТМЦКХı ЛОХə nəticələrТЧ хıбКrıХЦКsıЧК ТЦФКЧ ЯОrТr ФТ, qəlib

qКrışığıЧıЧ ЦШНОХ-texnoloji tərЭТЛКЭıЧ ЦКЭОrТКХıЧК КНРОгТвКsıЧıЧ КşКğı sКХıЧЦКsı üхüЧ ən çox istifadə

ШХЮЧКЧ Кğ ЧОПЭ Яə вКğХКr əsКsıЧНК КвrıМı örЭüФХərdir.

ВКpışЦКЧı КşКğı sКХКЧ ЭОбЧШХШУТ ЭərЭТЛКЭıЧ бüsЮsТ СКгırХКЧЦК üsЮХХКrı НК Лəllidir.Onlara

qəlibləmədəЧ qКЛКq ЦШНОХТЧ qıгНırıХЦКsı Яə elektrolitik mühafizə aiddir [4]. Lakin, tərЭТЛКЭıЧ ФШЧsЭrЮФsТвКsıЧıЧ ЦürəkkəbləşЦəsi və müvafiq olaraq onun qiymətinin yükəlməsi,səbəbindən onlar

təcrübədə РОЧТş ТsЭТПКНə olunmurlar.

Nəticələrin müzakirəsi. BЮ ТşТЧ Цəqsədi qum-gil qəХТЛ qКrışığıЧıЧ ФШЦpШЧОЧЭХərinin model

tərЭТЛКЭıЧıЧ ЦКЭОrТКХХКrıЧК qКrşıХıqХı КНРОгТШЧ Эəsirinin tədqiqi və КвrıМı örЭüвüЧ ЭərФТЛТЧТЧ ТşХənməsidir.

Qum-РТХ qКrışıqХКrıЧıЧ ФШЦpШЧОЧЭХərinin model tərЭТЛКЭıЧК ШХКЧ КНРОгТвКвК Эəsiri

Y.P.Kondratyevin [1]və Y.P.VasinТЧ Д5Ж ТşХərində doldurucunun - ФЯКrsıЧ Яə model-texnoloji tərti-

baЭıЧ səthləri ilə əlaqə вКrКНıМıЧıЧ qКrşıХıqХı əlaqəsinə КНРОгТвКЧıЧ вКrКЧЦКsı ЧöqЭОвТ Чəzərindən

ЛКбıХır. A.M.Lyas [6] və həЦхТЧТЧ B.B.QЮХвКвОЯ Д7Ж öг ТşХərində göstərirlər ki, qum-gil



61

qarışıqХКrıЧıЧ Эərkiblərinə ЮвğЮЧ ШХКrКq ШЧХКrıЧ ЦöСФəЦХТвТ, РТХ sЮspОЧгТвКsıЧıЧ ЧКгТФ Эəbəqəsinin

ШНКНКЯКЦХı НШХНЮrЮМЮsЮЧЮЧ səthlərinə КНРОгТвКsı ТХə şərtləndirilir.

QəХТЛ qКrışıqХКrıЧıЧ вКpışЦКsıЧıЧ вКrКЧЦКsı ЛТrЛКşК КНРОгТЯ sЮЛsЭrКЭХКrХК qКrşıХıqХı Эəsirin

kəmiyyətindəЧ КsıХıНır. OНЮr ФТ, Эədqiqatlara bu kontakt cütlərini modelləşНТrəЧ КХЭХıqХКrК КНРОгТвК ТşТЧТЧ ЭəвТЧ ШХЮЧЦКsıЧНКЧ ЛКşХКЦКq ХКгıЦНır. Səth hadisələrТЧТЧ (ПКгКХКr КrКsı səthi gərilmə,

islanma) təНqТqКЭХКrı Чəticəsində КНРОгТШЧ qКrşıХıqХı əlaqənin ölçüsünü müəyyən etmək olar və

qКrşıХıqХı əlaqəyə girəЧ ЦКЭОrТКХıЧ вКpıКЦКğК ЦОвТХХТвТ СКqНК Чəticə хıбКrЦКq ШХКr. Model tərЭТЛКЭı Яə kvars qumu-qəХТЛ qКrışığıЧıЧ ЦКвО ФШЦpШЧОЧЭХəri cütlüklərində ЛКş ЯОrən

КНРОгТШЧ qКrşıХıqХı əlaqə tədqiq olunub. Tədqiqatlar üçün rəqəЦХТ ПШЭШКpКrКЭıЧ ФöЦəyilə tədqiq

ШХЮЧКЧ КХЭХıqНК qКrışığıЧ ЦКвО ФШЦpШЧОЧЭТЧТЧ НКЦКsıЧıЧ prШПТХТЧТЧ хəkilməsinə imkan verən

modernləşНТrТХЦТş MBC-9 bioloji mikroskopdan istifadə ШХЮЧЦЮşНЮr. MШНОХТЧ səthinə

modelləşНТrТХən qum-РТХ qКrışığıЧıЧ və əlaqəвКrКНıМıЧıЧ sЮ - РТХ sЮspОЧгТвКsıЧıЧ Эərkiblərində olan

su çəФТХТr. PШХКН 25 (QOST 977-88), alüminium A9(QOST 1583-93) mis ərintisindəЧ pO5 5C5 (QOST 613-79) ШХКЧ КХЭХıqХКrНКЧ ТsЭТПКНə olunur.Tədqiqatlar 15 dəfə təkrar olunur, sonra orta kəmiyyət

müəyyən edilir, göstəricilərin səpələnməsi 10%-dəЧ хШб ШХЦКЦışНır. Şəkil 1-də su ilə model-texnoloji

tərЭТЛКЭХКrıЧ səЭСТЧТЧ ТsХКЧЦКsıЧıЧ ФəЧКr ЛЮМКqХКrı Яə НКЦМıХКrıЧ ПШrЦКХКrı РösЭərilir.

Verilən mayenin səth gərilməsТЧТ (σsu=72,6mC/m2) və ТsХКЧЦКЧıЧ ФəЧКr ЛЮМКqХКrıЧı bilərək

suyun substratlara olan adgeziya ТşТЧТ Д8Ж–in düsturu ilə

a)

poХКН КХtХıq (poХКН 25 QOST 977-88)

b)

alüminum ərintisindən КХtХıq

A 9 QOST 1583-93)

c)

mis ərintisindən КХtХıq

( pO5 C545 (QOST 13-79)

Şəkil 1 .Model-texnoloji tərtТЛКtın su ТХə ТsХКnЦКsının Фənar ЛuМКqХКrı və НКЦМıХКrın ПorЦКХКrı. КХtХıqХКr:

a-polad 25, b-alümiium ərintisi A 9; c-mis ərТntТsТ pO5 5C5

ŞəФТХ 2. ВКpışЦКnın вКrКnЦКsının tОбnoХoУТ sбОЦТ

hesablaya bilərik. Hesabat nəticələri göstərir ki, polad tərЭТЛКЭıЧК suyun adgeziya ТşТ 104,97ЦC/Ц2 təşФТХ ОНТr. AХüЦТЧТЮЦ ЭərЭТЛКЭıЧК sЮвЮЧ КНРОгТвКsı 87,94ЦC/Ц2, misə isə 83,21mC/m2 –Нır. SЮвЮЧ polad tərЭТЛКЭК КНРОгТвКsıЧıЧ Фəmiyyəti əЧ ЛöвüФ ШХНЮğЮЧНКЧ,ЛЮЧЮЧ əsКsıЧНК Пərz etmək olar ki,

sıбХКşНırıХНıqНКЧ sШЧrК (ЦöЯqО 2) Яə model qəlibdəЧ хıбКrıХНıqНКЧ sШЧrК (ЦöЯqО 3) qКrışığıЧ hissəciklərТ (şəkil 2, mövqe 1 a) modelin səthinə yКpışК ЛТХər (şəkil 2, mövqe 1 b).

Qum-gil qəХТЛ qКrışıqХКrıЧıЧ Эərkibində ШНКНКЯКЦХı НШХНЮrЮМЮ-kvars qumu və əlaqəвКrКНıМı material-şТşəЧ РТХ qКЭ ШХНЮğЮ üхüЧ КНРОгТвК ТşТЧТЧ Цüəyyən edilməsТ üхüЧ КşКğıНКФı ФШЧЭКФЭК РТrən

mövqe 1 mövqe 2 mövqe 3

a

b


62

maЭОrТКХХКr sОхТХЦТşНТr: ФЯКrsТЭ (kvars dənəsinin səthini modelləşНТrТr), ЦüбЭəlif materiallardan (po-

ХКН 25 , ЭЮЧМ pO5 5C5 Яə КХüЦТЧТЮЦ A 9) КХЭХıqХКr, ЦüбЭəХТП ФШЧsОЧЭrКsТвКХı РТХ sЮspenziyalar.

GТХ sЮspОЧгТвКsıЧı КНРОгТЯ ФТЦТ ТsЭТПКНə edərək, su ilə müqayisədə daha dəqiq, gilli qat - kvars

dənəsi və gilli qat - model tərЭТЛКЭı КвrıХЦК sərhədlərində ЛКş ЯОrəЧ qКrşıХıqХı əlaqənin kəmiyyətləri

müəyyən edilə bilər.

GТХХТ sЮspОЧгТвКХКrıЧıЧ бКssələri cədvəl 1-də verilib.

Cədvəl 1

GТХ suspОnгТвКХКrının бКssələri

GТХТЧ ЦКrФКsı Gil suspenzТвКsıЧıЧ бКssələri

QКЭıХığı, % SıбХığı, * ρ, q/sЦ3 Səthi gərilmə, σ, mC/m2

1T2 (DоİST 21177-96) 5 1,02 73,54

10 1,047 75,10

*РТХ sЮspОЧгТКвХКrıЧıЧ sıбХığı НОЧsТЦОЭr Нəstinin köməyilə (QOST 1300-57) ölçülür.

TəНqТqКЭХКrıЧ ЛТrТЧМТ Цərhələsində gil suspОЧгТвКsı ТsХКНıМı КРОЧЭ-adgeziv, kontakt edən səthlər-

substratlar kimi müxtəХТП ЦШНОХ ЦКЭОrТКХХКrıЧНКЧ СКгırХКЧЦış КХЭХıqХКr Яə ФЯКrsТЭ ТşЭТrКФ ОНТr. SЮspОЧгТвКЧıЧ НКЦМısı sЮЛsЭrКЭХК prШПТХХərТЧ şəkilləri üzrə ТsХКЭЦКЧıЧ ФəЧКr ЛЮМКqХКrı Цüəyyən

ОНТХЦТşНТr. FШЭШ şəkillər şəkil 3 və 4-də təqdim edilir.

Şəkil 5-dəki diaqramda və cədvəl 2-də “ЮгКЧЦТş НКЦМı” ЦОЭШНЮ ТХə РТХ sЮspОЧгТвКХКrıЧıЧ ЦШНОХ tərЭТЛКЭıЧıЧ səthlərinə ШХКЧ КНРОгТвК ТşХərinin eksperimental məХЮЦКЭХКrı РösЭərilib.

Cədvəl 2

MüxtəХТП КХtХıqХКrК oХКn РТХ suspОnгТвКХКrının КНРОгТвК ТşХərinin eksperimaental məХuЦКtХКrı

Gilin

ЦКЫФКЬı QКtıХ

ıq, %

AХtХığıЧ ЦКtОЫТКХı kvarsit PoХКН 25 A 9 p 5 5C5

θ Aadg mC/m2

θ Aadg

mC/m2 θ

Aadg

mC/m2 θ

Aadg

mC/m2

1T2 QOST 28177-96

5 57,5 112,91 63,47 106,36 76 91,32 80,11 86,15 10 62,5 110,24 61,79 110,48 76,36 96,28 73,61 92,81

a) kvarsit Л) pШХКН КХЭХıq

(pШХКН 25 QOST 977-88)

c) mis ərintisindəЧ КХЭХıq q) alüminum ərintisindəЧ КХЭХıq pO5 5C5 (QOST 613-79) (A 9 QOST 1583-93)

Şəkil 3. 5%-li gil suspОnгТвКsı ТХə ЦoНОХ tОбnoХoУТ ЦКtОrТКХХКrın və kvarsitin səthlərТnТn ТsХКНıХЦКsı


61

a) kvarsit Л) pШХКН КХЭХıq (pШХКН 25 QOST 977-88)

c) mis ərintisindəЧ КХЭХıq q) alüminum ərintisindəЧ КХЭХıq pO5 5C5 (QOST 613-79) (A 9 QOST 1583-93)

Şəkil 4. 10%-li gil suspОnгТвКsı ТХə ЦoНОХ tОбnoХoУТ ЦКtОrТКХХКrın

və kvarsitin səthlərТnТn ТsХКНıХЦКsı

ŞəФТХ 5. SuspОnsТвКnın qКtıХığınНКn və altХığın tТpТnНən КsıХı oХКrКq

КНРОгТвК ТşТnТn Фəmiyyətləri

Cədvəli və НТКqrКЦı Эəhlil edib nəticə хıбКrЦКq ШХКr ФТ,5%-ХТ РТХ sЮspОЧгТвКsıЧıЧ КНРОгТвКsı istifadə ШХЮЧКЧ КХЭıХıqХКrıЧ sЮЛsЭrКЭХКrıЧ ЭТpТЧНəЧ КsıХı ШХКrКq НəвТşТr.PШХКН КЭХıХığıЧ səthinə adgeziya

ТşТ 5%-li suspenziya olduqda 106,36 mC/m2 , 10%-li suspenziya olduqda 110,48 mC/m2 qədər КrЭır. AХüЦТЧТЮЦ КХЭХığıЧ səthinə sЮspОЧгТвКЧıЧ ТşТ pШХКН КХЭХığК ЧТsЛətəЧ КşКğıНır Яə 91,32 mC/m2

səviyyəsindədir (5%-li) və 96,28 mC/m2-Нır (10%-li adgeziv olduqda).MТs ОФspОrТЦОЧЭКХ КХЭХıqНКЧ istifadə edildikdə РТХ sЮspОЧгТвКsıЧıЧ КНРОгТвК ТşТ бОвХТ КгКХır, ЛЮ Тsə qum-gil qəХТЛ qКrışığıЧıЧ komponentlərinin tərЭТЛКЭХК qКrşıХıqХı əlaqəsinə ЦОвТХХТвТЧ КşКğı ШХЦКsıЧК ТşКrə edir. Məsələn, gilin

qКЭıХıq Нərəcəsi 5%-li olНЮqНК РТХ sЮspОЧгТвКsıЧıЧ ЦТs КХЭХığК КНРОгТвК ТşТ 86,15 ЦC/Ц2, 10%-li ol-

duqda isə РТХТЧ qКЭıХıq Нərəcəsi 92,81 mC/m2-Нır. BЮ Чəticə bütün təНqТq ШХЮЧКЧ КХЭХıqХКrНКЧ ən kiçi-

yidir və РТХТЧ qКЭıХıq НərəcəsТ КrЭНıqМК КНРОгТвК ТşХərТЧТЧ КrЭЦК ЭОЧНОЧsТвКsıЧıЧ бКrКФЭОrТЧТ РösЭərir.

5%-li gilli suspenziya

Ad

ge

ziya

işi,

c/

2

kvarsit polad alüminium mis

Altlığı aterialı


62

Nəticə: polad texnoloji tərtibat əЧ ЛöвüФ КНРОгТвК ТşТЧТЧ Фəmiyyətilə fərqlənir - 106,36 -110,48

mC/m2 və ФЯКrsТЭТЧ КНРОгТвК ТşТЧə əЧ вКбıЧНır -110,24-112,91 ЦC/Ц2. BЮ, sЮЛsЭrКЭıЧ ФШЦpОЧsКsТвКsı ОНТХЦəЦТş ЛöвüФ səth enerji ilə törədilir və model - texnoloji tərЭТЛКЭК qКrışığıЧ hissəciklərТЧТЧ вКpışЦКsıЧı Яə fiziki-kimyəЯТ qКrşıХıqХı əlaqəsinin mümkünlüyünü yüksəldir.

Açar sözlər: kvarsit, polad altlıq, alüminium ərintisi, mis ərintisi, вapışma, gil suspОnгiвası

ƏDƏBİYYAT

1. . . . -

. .: 1993,312 . 2. . . .

/ .-2006.-№10, .22-28

3. . / . . . . « », M. 2005.-352 .

4. . . / . 1993.-

№2, .129-134

5. . . - ( ) / .-1993, №4, .53-61

6. . . / , .: 1995, 332 . 7. . . . . , . , .:1987, 264 . 8. . .

/ : . 2007, .14-22.

. . ., . .

. - , . -

, , . , - - .

: , , , , , ,

N.G.Poladov., F.F.Mammadov.

Adhesion influence of mixture components of a single

mold on the tooling model

Summary

The influence of the components of mixtures of single mold. Adhesion work tooling model, including substrates made of different materials. For this purpose, the substrate used quartzite, steel, aluminum and copper alloys. Determined that in a couple of molding sand-substrate adhesion biggest job are quartzite and the steel substrate.

Key words: quartzite, steel substrate, an aluminium alloy, copper alloy, clay, caking suspension


61

UOT 681.3:622.276

N.S.ƏХТвОv, D.Q.БurşuНov.

email:[email protected]

(AгОrЛКвМКn MОЦКrХıq və İnşККt UnТvОrsТtОtТ)

NEYRON ŞƏBƏKƏDƏ DİAQNOSTİK ƏLAMƏTLƏRİN

ВARADILMASI METODİKASI

Diaqnostik sistemlərin вКrКНıХЦКsıЧНК obyekt СКqqıЧНК kifayət qədər böyük həcmdə informasi-

ya ЭШpХКЧЦКХıНır. Bu ТЧПШrЦКsТвКЧıЧ əksər hissəsi ШЛвОФЭТЧ РТrТş-хıбışıЧНК ЦüşКСТНə olunan siqnallarıЧ tərki-

bindəki müxtəlif parametrlərin analizi əsКsıЧНК вığıХır. Göstərilən səbəb bir daha sübut edir ki, texnoloji pro-

seslərin və КЯКНКЧХıqХКrıЧ НТКqЧШsЭТФКsıЧНК müasir informasiya texnologiyalarıЧıЧ tətbiqi vacib bir problemdir.

ВЮбКrıНК qОвН ОНТХНТвТ ФТЦТ Эəcrübədə istismar olunan hər СКЧsı ЛТr ШЛвОФЭТЧ ЦüФəmməХ ТşТ onu təşФТХ ОНən texnoloji proseslərin birgə səmərəli fəaliyyətindəЧ КsıХıНır. BЮrКНК вКrКЧan hər СКЧsı ЛТr ЧКsКгХıqХКr НКвКЧЦКХКrК РəЭТrТЛ хıбКrır. BЮ НК ШЛвОФЭТЧ ТşТЧə mənfi təsirlər ОНТr. BЮЧНКЧ ЛКşqК вКrКЧЦış ЧКsКгХıqХКr Чəticəsində böyük qəza hadisələrТ ЛКş ЯОrə bilər. Demək, ШЛвОФЭТЧ ТsЭТsЦКrı birinci növbədə tələb edir ki, yaranacaq nasazХıqХКr, НКвКЧЦКХКr əvvəlcədən müəyyən edilsin, onun

məЧşəвТ КвНıЧХКşНırıХsıЧ Яə ЯКбЭıЧНК КrКНКЧ РöЭürüХsüЧ. BОХəliklə, hər СКЧsı ШЛвОФЭ üхüЧ вКrКНıХЦış НТКqЧШsЭТФ sТsЭОЦ вЮбКrıНК РösЭərilən məsələlərТЧ КpКrıХЦКsıЧı öг üгərinə götürür. Diaqnostik

sistemlər КşКğıНК РösЭərТХЦТş (şək.1.1) struktur sxemdəki sahələri əhatə edir. Struktur sxemdən

göründüyü kimi texniki diaqnostika sistemi iki bir-biri ilə əlaqəХТ şКбəyə ЛöХüЧür. AşКğıНК Эədqiqat

obyektinin müxtəlif vəziyyətlərini (üç vəziyyət) xarakterizə edən parametrlərdəЧ СОsКЛХКЧЦış

ФШrrОХвКsТвК ПЮЧФsТвКsıЧıЧ qrКПТФХərТ ЯОrТХЦТşНТr. BЮrКНК üх əyri təsvir olunub və göründüyi kimi

onlar bir-birindən müəyyən parametrlərinə görə fərqlənirlər (şək. 1.2).

TEБNİKİ DİAQNOSTİKA

TANINMA METODLARI

NƏГARƏTETMƏ

TANINMA ALQORİTMLƏ

Rİ

DİAQNOSTİK İNFORMASİВ

A

DİAQNOSTİK MODEL

QƏRAR QƏBULETMƏ

NASAГLIĞIN AXTARILMAS

I

VƏГİВВƏTƏ NƏГARƏT

Şək. 1.1. TОбЧТФТ НТКqЧШsЭТФКЧıЧ sКСələr üzrə

sinifləşНТrТХЦəsi


62

QКrşıХıqХı ФШrrОХвКsТвК ПЮЧФsТвКsı. Iki təsadüfi x(t) və y(t) ПЮЧФsТвКХКrıЧıЧ qКrşıХıqХı ФШrrОХвКsТвК ПЮЧФsТвКsı КşКğıНКФı ФТЦТ Эəyin olunur.

)()(1

),(1

i

n

i

i TytxT

yxR

TəsКНüПТ prШsОsТЧ qКrşıХıqХı ФШrrОХвКsТвК ПЮЧФsТвКsıЧıЧ əsas xassələrТ КşКğıНКФıХКrНır: 1. Eyni vaxtda indekslərin və arqumentlərin yerini dəвТşНТФНə qКrşıХıqХı ФШrrОХвКsТвК ПЮЧФsТвКsı НəвТşmir

Rxy(t1, t2)= Ryx(t2, t1).

2. X(t) Y(t) təsadüfi siqnallara təsadüfi olmayan toplananlar ϕ(t) və ψ(t) əlavə etsək

X1(t)= X (t)+ ϕ(t) və Y1(t)= Y(t)+ ψ(t), onda Rxy(t1, t2)= Rxy(t1,t2).

3. X(t) Y(t) təsКНüПТ sТqЧКХХКrı təsadüfi olmayan toplananlar ϕ(t) və ψ(Э) ЯЮrsКq, ЛКşqК söгХə, əgər

X1(t)=X(t)⋅ ϕ(t) və Y1(t)= Y(t)⋅ ψ(t), onda Rxy(t1, t2)= Rxy(t1, t2)⋅ ϕ(t)⋅ψ(t). TəЭqТqКЭ ШЛвОФЭТЧТЧ РТrТş pКrКЦОЭrТЧТ б(Э) Яə хıбış pКrКЦОЭrТЧТ в(Э) ТХə işКrə edəФ. AвНıЧНır ФТ,

ШЛвОФЭТЧ ТsЭТsЦКrı гКЦКЧı qОвН ШХЮЧКЧ pКrКЦОЭrХər, onun vəziyyətindəЧ КsıХı ШХКrКq ЦüбЭəlif

qiymətlər КХır. ВЮбКrıНК НОвТХənləri nəzərə alsaq, onda məlum olur ki, РТrТş б(Э) Яə хıбış в(Э) parametrinin dəвТşЦəsi bilavasitə korrelyasiвК ПЮЧФsТвКsıЧıЧ СОsКЛı qТвЦətlərinə təsir edir. Demək

obyektin vəziyyəti ilə КХıЧЦış Чəticələr bir-birindəЧ КsıХı ПЮЧФsТвКНır

Şək.1.2. Obyektin üç müxtəlif vəziyyətini xarakterizə edən korrelyasiya

ПunФsТвКХКrının qrКПТФ təsviri

Bu vəziyyətlərə ЮвğЮЧ əyriləri etalon qəbul edərək diskret əlamət cədvəllərini yaradaq.

Birinci etalon qrafik üçün diskret əlamət cədvəlini yaradaq: (cədvəl 1)

Cədvəl 1

1 0 0 0 0 0 0 0 0 0

1 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 1 0 0 0 0 0 0 0 0

0 1 0 0 0 0 0 0 0 0

0 1 1 0 0 0 0 0 0 0

0 0 1 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 1 1 1 0 1 1

0 0 0 0 0 0 0 1 0 0

0 0 0 1 0 0 0 0 0 0


61

Ikinci etalon qrafik üçün diskret əlamət cədvəlini yaradaq: (cədvəl 2)

Cədvəl 2

1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 1 0 0 0 0 0 1 0 1 0 0

0 1 0 0 0 0 0 0 1 0 1 0

0 0 1 1 0 1 1 0 0 0 0 1

0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Üçüncü etalon qrafik üçün diskret əlamət cədvəlini yaradaq: (cədvəl 3)

Cədvəl 3

1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 1 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0

0 1 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0

0 1 1 0 0 0 1 0 0 0 0 0

0 0 1 0 0 0 0 1 0 0 1 1

0 0 0 1 1 1 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Beləliklə вЮбКrıНК qОвН ШХЮЧКЧ rТвКгТ ЦОЭШНХКr vasitəsi ilə təsadüfi siqnallar emal olunur və

sТqЧКХıЧ НКбТХТЧНə olan gizli məХЮЦКЭХКr КşФКr ОНТХЦəklə diaqnostik əlamətlər хШбХЮğЮ вКrКНıХır. Qeyd olunan etalon qiymətlər əsКsıЧНК ЧöЯЛəti fəsildə biliklər ЛКгКsı вКrКНıХКМКq. DТКqЧШsЭТФКЧıЧ növbəЭТ ОЭКpı obyektin vəziyyələrТЧТЧ ЭКЧıЧЦКsıНır. OЛвОФЭТЧ üх ЦüбЭəlif vəziyyətini xarakterizə

edəЧ ФШrrОХвКsТвК ПЮЧФsТвКsıЧıЧ qrКПТФТЧТЧТЧ ЭКЧıЧЦКsıЧı perseptron üzərində təsvir edək. Bunun

üçün eksperimental əyriləri etalon kimi qəbul edək. Hər bir etalon qrafikinin diskret əlamət

cədvəllərindən (cəd. 1,.2,.3) istifadə edək. Birinci vəziyyəti təmsil edən cəd.1-in elementlərini Bul

cəbri əsКsıЧНК КşКğıНКФı ФТЦТ вКгКq:


62

Analoji olaraq ikinci (cəd.2) və üçüncü (cəd..3) vəziyyətləri də yazmaq olar. Hərflərin

ЭКЧıЧЦКsı prШsОsТЧНə ШХНЮğЮ ФТЦТ perseptron əsКsıЧНК ЧОвrШЧ şəbəkəЧТЧ sЭrЮФЭЮrЮЧЮ ТşХəyəФ (şək.2):

Şək. 2 Eksperimental korrelyasiya əyrilərТnТn tКnınЦКsı üçün nОвron

şəbəkənin struktur sxemi

BЮrКНК ЭКЧıЧЦК prШsОsТ “Сə-вШб” əsКsıЧНК qurulub. Çəki əЦsКХХКrıЧıЧ ТşХənməsi və ШЧХКrıЧ sistemə əlavə ШХЮЧЦКsı, ЭəНqТqКЭ ШЛвОФЭТЧТЧ sОЧsШrХКrıЧıЧ хıбış Яə РТrТş sТqЧКХХКrıЧıЧ parametrlərindən, onlarda yaranan küy və s. КsıХıНır. BЮ ЦТsКХХКrı F.RШгОЧЛХКЭıЧ Эəklif etdiyi sadə

pОrsОpЭrШЧЮЧ ЭКЧıЦК prinsipinin ümumiləşНТrТХЦəsi saymaq olar.

Açar sözlər: ЧОвrШЧ şəbəkə ,diskret əlamət, perseptron, eksperimental korrelyasiya,çəki əmsalları

. . , . .

- - . ,

. , . : , , - , -

, .

N.S.Aliyev, D.Q.Khurshudov

Neural networks in diaqnostik signs of creation methods

Summarry

The article examines the role of neural networks in solving problems of character recognition. Classification subject situation, whose characteristics are input to the neural network. At the output of the network at the same time there are signs of a decision that she took after identifying symbol.

Keywords: neural networks, discrete token, experimental correlation, weight coefficient, perseptron,


61

UOT 621.762.4

B.B. Musurzayeva

E-mail: [email protected]

Azərbaycan Texniki Universiteti

OVUNTU DƏMİR BоRоNC MATERİALLARININ MEБANİKİ VƏ TRİBOTEБNİKİ

БARAKTERİSTİKALARI

Məqalədə dəmir- bürünc – talk ovuntularının qatışığından alınan bişirilmiş matОrialların mexaniki və tribotОбniki бaraktОristikalarının matОrialın tərkibində bürüncün və talkın miqdarından və bişirmə tОmpОraturundan asılılıqları vОrilmişdir. Müəyyən Оdilmişdir ki, şiбtədə mikrotalkın miq-

darı artdıqca matОrialın plastiklik бassələri pisləşir, tribotОбniki бaraktОristikaları isə əksinə, yax-

şılaşır. Eвni гamanda bişirmə tОmpОraturunun artırılması matОrialın бassələrinə müsbət təsir edir.

GТЫТş. DəЦТr ЛürüЧМ ЭТpХТ ШЯЮЧЭЮ ЦКЭОrТКХХКrıЧıЧ КЧЭТПrТФsТШЧ qШЯşКqХКrНК ТsЭТПКНəsi texniki –

iqtisadi cəhətdən əХЯОrТşХТ sКвıХır. кüЧФТ Квrı – КвrıХıqНК Сəm dəmir, həm də bürünc antifriksion

təyinata malik deyillər, ХКФТЧ ШЧХКrıЧ ЛТrХТФНə ФШЦpШгТsТвКsı СОЭОrШРОЧ sЭrЮФЭЮrЮЧ КХıЧЦКsıЧК ТЦФКЧ verir. Eyni zamanda dəmirin və müəyyən məЧКНК ЛürüЧМüЧ СОsКЛıЧК Кг ЭКpıХКЧ Яə qiymətli tunclara

qənaət etməyə ТЦФКЧ вКrКЧır Д1,2].

Lakin antifriksion təвТЧКЭХı НəЦТr ЛürüЧМ ФШЦpШгТsТвКsıЧıЧ Эərkibində bərk sürtkünün də ШХЦКsı vacibdir. Belə materiala qrafitin (karbonun) əlavə edilməsТ qКrşıХıqХı Эəsir nəticəsində ЦКЭrТssКЧıЧ (dəmirin) təвТЧКЭıЧı НəвТşТr, ШЧЮ Лərkidir. Bu isə antifriksion cütlərdə kontcisimin yeyilməsinə

gətirir. Ona görə də belə kompozisiyalara matrissa ilə qКrşıХıqХı Эəsirdə ШХЦКвКЧ, КЧМКq ЛТşТrЦə

temperaturunda öz termiki dözümlülüyünü saxlaya bilən bərk sürtkünün əlavə edilməsi daha

əhəmiyyətlidir. Belə sürtkü kimi kalsium flor və ya talk ola bilər. BТrТЧМТ ЛКСК ШХНЮğЮЧК Рörə

ikinciyə üstünlük veririk.

İХФТЧ ЦКtОЫТКХХКЫ Яə təНqТqКtХКЫıЧ КpКЫıХЦК ЦОtoНТФКХКЫı. ŞТбЭə ЦКЭОrТКХı ФТЦТ 10-50% 80 (20%Zn, Cu-qКХКЧı) ЛürüЧМ ШЯЮЧЭЮsЮ, 1-5% mikrotalk ovuntusu və dəmir ovuntusu-qКХКЧı РöЭürüХЦüşНür. KomponentlərТЧ qКrışНırıХЦКsı В ЭТpХТ qКrışНırıМıНК 40 Нəqiqə ərzində КpКrıХЦışНır. ŞТбЭənion preslənməsi

soyuq halda 1000MPa təгвТq КХЭıЧНК Сəyata keçirilir. Nəticədə ölçüləri 10×10×55 mm olan prizmatik

nümunələr КХıЧıЛ. Həmin nümunələr konveyer tipli sobada endoqaz mühitində 800–10500C

ЭОЦpОrКЭЮrНК ЛТşТrТХЦТşНТr. BТşТrЦə temperaturunda izotermiki saxlama 1 saat ШХЦЮşНЮr. NümunələrТЧ ЭrТЛШЭОбЧТФТ бКrКФЭОrТsЭТФКХКrı “НТвТrМək–qəХТЛ” sбОЦТ üгrə –2 sürtünmə

ЦКşıЧıЧНК öвrəniХЦТşНТr. Nəticələrin müzakirəsi. 800-9500C НТКpКгШЧНК ЛТşТrЦə temperaturunun dəвТşЦəsi ərintilərin

d, əy, , KC və HB-nin tədricəЧ КrЭЦКsıЧК РəЭТrТr (şəkil 1-5). ƏРər 9500C ЭОЦpОrКЭЮrНК ЛТşТrТХЦТş ərintinin d-si 8000C ЭОЦpОrКЭЮrНК ЛТşТrТХЦТş КЧКХШУТ Эərkibli ərintilə müqayisədə 4 dəfə КrЭırsК, ХКФТЧ ЛЮ pКrКЦОЭr 50T5 ərintisidə ЮвğЮЧ ШХКrКq 2,5 Нəfə Лöвüвür. BТşТrЦə temperaturunu 10000C-dək

КrЭırНıqНК ЛüЭüЧ ərintilər üçün d, əy və KC-in kəsФТЧ КrЭЦКsıЧı şərtləЧНТrТr, КЧМКq ЭКХФıЧ НКğıХЦКsı və Mg2Si2O6 və SiO2 ЭТpХТ ТЧ ə dispers oksidlərТЧ вКrКЧЦКsı ТХə əlaqədar olaraq 10500C ЛТşТrЦə

temperaturunda bu xarakteristikalar bir qədər КşКğı Нüşür. TКХФıЧ ən güclü təsiri ərintilərin və KC

kimi parametrlərində biruzə verir. Məsələn, 10000C ЛТşТrЦə temperaturunda 89 10 -1 ərintisi

45 50 -5 ərintisini və KC üzrə ЮвğЮЧ ШХКrКq 3 Яə 3,3 dəfə üstələyir. Beləliklə,ЭКХФ ЛТşТrТХЦТş ЦКЭОrТКХХКrıЧ pХКsЭТФХТФ бКssələrini və dinamiki zərbələrə müqavimətini əhəmiyyətli dərəcədə

pisləşНТrТr.



62

Diqqət çəkən amillərdən biri də odur ki, məsaməli tunc və dəmirtuncqrafitlərlə müqayisədə

dəmirbürünclər əyilmədə yüksək möhkəmliyi ilə fərqlənir. Bu bürüncün yüksək plastiklik

xassələrilə izah olunur, o daha bərk dəmir matrissada bərabər pКвХКЧır.SıЧКqНК ənənəvi materiallar

üçün səciyyəvi olan əyilmədə хКЭХКrıЧ əylənməsinin tərpənmə mexanizmi, bürünc lövhələri

vasitəsilə хКЭХКrıЧ əylənməsilə ЭКЦКЦХКЧır. BürüЧМüЧ ЦТqНКrıЧı КrЭırНıqМК ЦКЭОrТКХıЧ ЛərФХТвТ КгКХır, ЭКХФıЧ ЦТqНКrıЧı КrЭırНıqМК Тsə,dəmirə

və bürüncə nisbətən onun daha yüksək mikrobərФХТвТ ЮМЛКЭıЧНКЧ ЛТr qədər yüksəХТr. BТşТrЦə

temperaturunun 9500C-dək böyüməsilə ЦКЭОrТХХКrıЧ Лərkliyi ovuntu zərrəciklərinin səthində olan

oksidlərin bərpК ШХЮЧЦКsı Яə bunun nəticəsi kimi zərrəciklər КrКsı rКЛТЭələrin zəifləməsi, Cu-Fe-Zn

və Cu-Zn sistemlərində struktur əmələgətirmənin xarakterinin, habelə ЭКХФıЧ sЭrЮФЭЮrЮЧЮЧ НəвТşЦəsi

ЮМЛКЭıЧНКЧ КгНır. BТşТrЦə ЭОЦpОrКЭЮrЮЧЮЧ sШЧrКФı ЛöвüЦəsi bütün ərintilərin bərФХТвТЧТЧ КrЭЦКsıЧК və stabilləşЦəsinə gətirir, bu Cu-Fe-Zn üçlü sistemin diffuzion bişЦə mexanizmilə əlaqəНКrНır.

10T1 ərintisi müstəsЧКХıq ЭəşФТХ ОНТr, СКЧsıЧıЧ ФТ, Лərkliyi 10000C ЭОЦpОrКЭЮrНК ЛТşТrЦədən

sonra nisbətən yüksək qiymətlərə ЦКХТФ ШХЮr. BТşТrЦə ЭОЦpОrКЭЮrЮЧЮЧ sШЧrКФı КrЭırıХЦКsı РösЭərilən

ərintinin bərФХТвТЧТЧ КşКğı НüşЦəsinə gətirir.

OЭКq ЭОЦpОrКЭЮrЮЧНК -80 ЦКrФКХı ЛürüЧМ + ПКгКХКrıЧНКЧ ТЛКrətdi və d=300MPa; =40%-ə

malikdir [2]. Bürünclərin yüksək qeyri bircinsliyi və pХКsЭТФХТвТ ШЧХКrıЧ вШХЮЧНК КЧЭТПrТФsТШЧ materiallar kimi tətbiqində maneədir [3]. MəsaməХТ ЛТşТrТХЦТş ЛürüЧМХər вКХЧıг вКğХК ТşХəyən

вКsЭıqХКrıЧ СКгırХКЧЦКsıЧНК Эətbiq olunurlar.

Tərkibində -80 ЦКrФКХı ЛürüЧМ ШЯЮЧЭЮsЮ Яə mikrotalk ovuntusu olan tərəfimizdəЧ ТşХəЧЦТş ovuntu dəmirbürünc heterogen strukturu ilə fərqlənir və ŞКrpТ qКвНКХrıЧК МКЯКЛ ЯОrТr. AвНıЧНır ФТ, onu quru sürtünmə şəraitlərində ТşХəmək üçün perspektiv material hesab etmək olar.

Tərkibində 10-50ФüЭ.% -80,1-5 küt.% mikrotalk olan 10000C ЭОЦpОrКЭЮrНК ЛТşТrТХЦТş dəmirbürünclərТЧ ЭrТЛШЭОбЧТФТ бКrКФЭОrТsЭТФКХКrı Мədvəl 1-də təqdim olunur. SıЧКqХКr Нəmirtunc üçün

qəЛЮХ ШХЮЧЦЮş şəraitlərdə КpКrıХЦışНır. 2M К вüФНə dəmirbürünclərin sürtünmə əЦsКХı 0,136-dan

0,194-dək dəвТşТr Яə tuncqrafitlə müqayisədə yüksəФ sКвıХЦır Д4Ж. O, Эərkibində bərk sürtkülər olan

dəmirtuncla müqayisədə bir qədər böyükdür. ƏЧ ФТхТФ вОвТХЦə 30T3 ЦКrФКХı

Şəkil 1. Dəmirbürüncün -nin ЛТşТrЦə tОЦpОrКturunНКn КsıХıХığı:

T,0C

d, MPa


61

1-JL10T1; 2-JL20T2; 3-JL30T3; 4-JL40T4; 5- L50T5

Şəkil 2. Dəmirbürüncün -nin ЛТşТrЦə temperaturundan КsıХıХığı:

1-5-şəkil 1-dəki kimidir

Şəkil 3. Dəmirbürüncün əy-nТn ЛТşТrЦə temperaturundan КsıХıХığı:

1-5-şəkil 1-dəki kimidir

Т,0С

əy, MPa

T,0C


62

Şəkil 4. Dəmirbürüncün KJ –nın ЛТşТrЦə tОЦpОrКturunНКn КsıХıХığı:

1-5 şəkil 1-dəki kimidir.

Şəkil 5. Dəmirbürüncün HB-cinin ЛТşТrЦə

temperaturundan КsıХıХığı

Т, 0

К , к / 2

В, а

Т,0


61

dəmir bürüncdə ЦüşКСТНə olunur, bu bərk və вЮЦşКq ПКгКХКrıЧ, вəni dəmir və bürüncün daha

səmərəli nisbətilə izah olunur.

Yükü 4MPa-dəФ КrЭırНıqНК ЛüЭüЧ ərintilərin sürtünmə əЦsКХı Лöвüвür,ЛЮ ПrТФsТШЧ МüЭХərin

ПКФЭТФТ ФШЧЭrКФЭХКrıЧıЧ Хəkələrinin artması Яə bürüncün kontrnümunəyə вКpТşЦКsıЧıЧ ЛКşХКЧğıМı ТХə

şərtlənir. Ona görə də bütün ərintilərdən olan nümunələrin yeyilmə intensivliyi kifayət qədər

yüksəkdir və 422-786mkm/km təşФТХ ОНТr. 6MPa yükündə 89 10 -1 ЦКЭОrТКХı НКСК вüФsəФ ТşХəmə qabiliyyətinə mКХТФНТr, СКЧsıЧıЧ ФТ,

sürtünmə əЦsКХı 0,18-0,226 təşФТХ ОНТr. BürüЧМüЧ ЦТqНКrıЧıЧ sШЧrКФı КrЭıЦı ШЧЮЧ ФШЧЭrЧüЦЮЧəyə

вКpТşЦКsıЧı РüМХəndirir və bununlada yeyilməni hətta ərintilərdə ЭКХФıЧ ЦТqНКrıЧıЧ pКrКХОХ КrЭıЦıЧНК intensivləşНТrТr. Tərkibində 40;50 küt.% bürünc və 4;5 küt.% mikrotalk olan ərintilər isə bu yükdə

ТşХəmə qabiliyyətinə malik deyillər. Gumanki, burada iki amil mənfi təsir göstərТr: вЮЦşКq ПКгК-

ЛürüЧМüЧ ЦТqНКrıЧıЧ КrЭЦКsı Яə ərintilərin mexaniki xassələrТЧТЧ КгКХЦКsı. BЮ СКХНК, ЛТr Эərəfdən

bürüncün kontrnümunəyə вКpışЦКsı РüМХənir,digər tərəfdən isə yüksəФ вüФ КХЭıЧНК Квrı-Квrı ПКгКХКrıЧ ШЯЮХЦКsı ЛКş ЯОrТr.

8MPК вüФ КХЭıЧНК sıЧКqНК вКХЧıг ТФТ ЦКЭОrТКХıЧ бКssələrini öyrənməФ ЦüЦФüЧ ШХЦЮşНЮr: 10T1 Яə 30T3. DТРər ərintilərin nümunələrində bürüncün konrnümunəyə tezliklə вКpışЦКsı

və ЦКЭОrТХХКrıЧ НКğıХıЛ ЭöФüХЦəsТ ЛКş ЯОrТr. ВОвТХЦəyə dözümlülük məХЮЦКЭХКrıЧК əsasən qeyd

etmək olar ki, bu dəmirbürünclərdən heç biri həЦТЧ вüФ КХЭıЧНК ТşХəmə qabiliyyətinə malik deyildir.

Beləliklə, son nəticə olaraq deməФ ШХКr ФТ, ТşХəЧЦТş ЦКЭОrТКХ qЮrЮ sürЭüЧЦə şəraitlərində вКХЧıг yüksək olmayan yüklərdə ТşХənmə qabiliyyətinə malikdir və legirləЧЦТş ЭЮЧМqrКПТЭХəri

müvəffəqiyyətlə əvəz edə bilər.

Cədvəl 1

Dəmirbürüncün quru sürtünmədə tribotexniki xarakteristikalКrı Yük, MPa

10T1 20T2 30T3 40T4 50T5

f J, mkm/km

f J,mkm/km f J,mkm/km f J,mkm/km

f J,mkm/km

2

0,147-0,166 104 0,136-0,174 38-280 0,147-0,194 26-62 0,136-0,155 168 0,155-0,162 130

4

0,209-0,219 548 0,178-0,20 422-510 0,194-0,219 432-474 0,075-0,20 507 0,24-0,25 786

6

0,199-0,204 580 0,217-0,225 1082-1170 0,18-0,22 402-1500

8

0,18-0,19 2000 0,194-0,20 3000

Cədvəl 2-nin təcrübi məХЮЦКЭХКrıЧК əsasən dəmirbürüncün f və J-ni sürtünmədə yükdən və

ЛürüЧМüЧ ЦТqНКrıЧНКЧ КsıХı ШХКrКq СОsКЛХКЦКq üхüЧ СОsКЛТ Яə eksperimental məlumatlar əsКsıЧНК вКбşı ФШrrОХвКsТвК ЯОrəЧ КşКğıНКФı Эənliklər КХıЧЦışНır:

f=ax3+bx

2+cx+cy

3+qy

2+hy+m (1)

J=ax3+bx

2+cx+dx

4+exy+qy

2+hy+m (2)

Burada x-sürtünmədə yükdür (2-8MPa); y-şТбЭədə ЛürüЧМüЧ ЦТqНКrıНır (10-50küt.%);

a,b,c,d.e,q,h,m-cədvəl 2-də gəЭТrТХТЦТş əЦsКХХКrНır.


62

Cədvəl 2

1 və 2 tənliklərindəki a,b,c,d,e,q,h,m əЦsКХХКrının qТвЦətləri

Xassə

a

b

c

d

e

q

h

m

f

0,00026 -0,0076 0,059 0,0035 -0,052 0,328

J

16,78 -187,24 869,2 0,0034 -0,37 13,42 -166,12 619,2

Nəticələr. 1.MüəyyəЧ ОНТХЦТşНТr ФТ, şТбЭədə ЦТФrШЭКХФıЧ ЦТqНКrıЧı 1,0-dən 5,0küt.%-dək

КrЭırНıqНК ЦКЭОrТКХıЧ pХКsЭТФХТФ xassələri və dinamik zərbələrə müqavimət qabiliyyəti pisləşТr, ЭrТЛШЭОбЧТФТ бКrКФЭОrТsЭТФКХКrı Тsə əksinə,вКбşıХКşır. Dəmirbürüncün ən yüksək mexaniki və

tirbotexniki xassələrinə 10000C ЛТşТrЦə ЭОЦpОrКЭЮrЮЧНК ЧКТХ ШХЮЧЮr, ЛТşТrЦə temperaturunun

sШЧrКФı КrЭıЦı ЭКХФıЧ НОСТНrШЭКsТвКsıЧК ФöЦək edir və ЦКЭОrТКХıЧ ЛТr qədər kipsizləşЦəsТ ЛКş ЯОrТr. Quru sürtünmə şəraitlərində sıЧКqНК Нəmirbürüncün antifriksion xassələri dəmir və tuncqariflərə,

habelə bir neçə legirli ərintilərə nisbətəЧ вКбşıНır. 2.Kompüterin köməyilə dəЦТrЛürüЧМ ШЯЮЧЭЮsЮ ЦКЭОrТХХКrıЧıЧ sürЭüЧЦə əЦsКХı Яə yeyilmə

intensivliyilə ШЧХКrıЧ ФТЦвəvi tərФТЛТ, ЛТşТrТХЦə temperaturu və sürtünmədə вüФ КrКsıЧНК əlaqəni

təsvir edəЧ КЧКХТЭТФ КsıХıqХКr КХıЧЦışНır. Açar sözlər: dəmir, bürünc, talk, mexaniki xassə, ЭrТЛШЭОбЧТФТ бКrКФЭОrТsЭТФК, ЛТşТrЦə,

temperatur, bərklik, möhkəmlik, zərbə özlülüyü.

ƏDƏBİYYAT

1. . ., . ., . .

« - - » / , №1-2001.- - .57-60.

2. . ., . . , . . .24.

3. ŞərТПШЯ Г.Г.MКЭОrТКХşüЧКsХıq Яə materiallar texnolШРТвКsı. «Elm», .,2014, 668c.

4. . . . - . . -1988-375 .

. .

-, - - , -

. , , , , .

: , , , , -, , , , , .


61

B. B.Musurzaeva

Mechanical and tribological characteristics powder materials ultratune

Summary

The article presents the dependence of the mechanical and tribological characteristics of the sintered material obtained from a mixture of powders of iron-brass-talc, lack of material brass and talc and sintering temperature of the workpieces. It is found that with increase in the number of in charge of micro-talc, plastic properties of the material deteriorate, and tribological characteristics, on the contrary improve.

Key words: iron, brass, talc, mechanical property, tribotechnical characterization, sintering temperature,

hardness, strength, toughness

УДК 539. 4

. . - : [email protected]

х

Щ

Щ

щ , , -

щ . А -

, . -

, , - , , -

, . К , .

1. . , : – , – -

, , -

. Д1, 2Ж. -

, , , -

Д3-6Ж. -

. Д1Ж

, -

. [2, 7, 8Ж . [5-6Ж -

, , . . -

Д7Ж. -

, , ,


62

[8Ж [9Ж, .

.

2. ( ) ,

20,22

,0 H

zH

BR R, , z,

z . AR 0 BA , ,

, .

1p , . H . , 0k 0 0 1k

, -

. -

. ii SS 00 iii SS 00

; ,00 iii FS ,00

iii FS ii FF , -

; ii 00 ,

; 21,i , .

, . . , ,

0Q

0 0Q Q 0 1 .

, ,

.

H

Bb

H

Aa

H

Rr ,, .

,

,00 b

rdrrw

(2.1)

w - . ,

. 1 2

w:

)/(, rww 21 . (2.2)


61

, , 21mm

ABCDEF ( . 1). , . ,

, . 3.

0w , 0drdw/ ar , .br

EFDECDBCAB ( . .1).

. 1. Ш

bra , , , 4,1, ii .

, , . ,

, .

, . ,

)2,1(

im

f

i

i

constf -

, (2.2) -

, ,

. ,0w . .

arwrw 00 (3.1)

AB w 1

, . . 0w . ,


62

.

, 0waw

10 ,)](1[ raarCww , (3.2)

С . 0dr

dw ,

ar . 0w

. , 2r 3r , 1r 4r .

, – , . .

.dr

dw BC 212 mm ,

},{ 1 },{ 21 ,

. . )(:: 121 ,

0

w

rw . (3.3)

(3.3) 1r

2r

21111

10 ,]1

)(1[)(

rrC

aCwrw . (3.4)

CD 01

2 wr

, . . constw

32 r . (3.4) 2r ,

32111210 ,]

1)(1[

r

CaCww

(3.5)

DE 01 w

0w . , 3r

433111

1210 ,]

1)(1[

rrC

CaCwrw . (3.6)

1C .4r

EF 112 mm , (3.3). , w(b)=0,

1120 brCwrw . (3.7)

0w .

(3.6) 0,0

dr

dww

.4r 1C :2C


61

344

14

12

204211

,1

b

wCwCC ,

2w (3.5). (3.6) (3.7)

8.3,]

1)(1[ 43

34414

1

4414

1

111210

r

b

rbCaCwrw

)9.3(,

1]

1)(1[ 4

34414

1

11

111210 br

b

rbCaCwrw

, (3.1), (3.2), (3.4),

(3.5), (3.8), (3.9). C 0w . C (2.1). -

, 0/ wrw ,

,2

2

0

ardr

a

,3

12

11 33

122

1

1

aC

aCardrarCa

,312

1

11

111 3

132

121

22

11

1111

2

1

CCaCrdrr

CCaC

,2

1

11

11 2

22311

12111

121

3

2

CaCrdr

CaC

11

121

3414

1

414

1

11121

11

1

1

11

4

3

C

aCrdrb

rbCaC

,1

3

1

2

1

3414

1

33

344

23

24

14

1

b

b

11

121

3414

1

11

11121

11

111

4

4

C

aCrdrb

rbCaC

b

,1

3

1

2

1

3414

1

34

324

13

b

bbb

, , С:

2

3123

231

331

34

2

433

1

133

3

33

3

61

1xxxxxCbxxx

M

31

121

2331

31

321

23

121 1

1

131

3

3xxxxxxxxxxxxx

3

6312333

111

134

433

34

14

23

34

23

4114

11211 x

xxxxxxxxxx

xxxx

4314 11 xxxM .

1


62

3

1221

2

1231

23

231

331

2

3ln33 xxx

x

xxxxxxxCb

233

2

131

2331 1ln131 xx

x

xxxxxx

, , ,

. , – .

. , ,

. . : , , , -

, .

1. Mroz Z., Shamiev F.G. Simplified yield conditions for fibre-reinforced

ХКЭОs КЧН sСОХХs //ArМС. IЧг. LКН., 1979, ЯШХ. 25, №3, p. 463 - 476.

2. . ., . . // , 2005, .41, №2, . 177-192.

3. . . / . . , . . , . . // . – 2010,

№6, . 21 – 25.

4. . . , / . . // . , 1965, . 32, №3, . 264 – 266.

5. . ., . . . , .73, 2011, . 25 – 35.

6. . ., . . , .

, 2013, №4, . 141 – 149.

7. Hodge P.G. Yield-point load of a circular plate sealing an incompressible fluid/ P.G. Hodge,

Chang-Kuei Sun // Int. J. Mech. Sci.- 1967. – V. 9, No 7. – P. 405-414.

8. . . -

. Ekoenergetika, №4/2012, 74 – 80.

9. . . . – ,

2013 №1, . II (45), 50 – 54.

10. . ., . . , №1, 2013. 11. ., . ,

. , № 3, 1960, 72 – 78.


61

A.A.Jahangirov

The rate of deflections in the problem of load-carrying capacity of a fiber – reinforced

annular tree layer composite plate, clamped on external and on internal contours

SUMMARY

The load-carrying capacity of a fiber-reinforced three layer composite plate loaded with uniformly distributed transverse forces is considered and the corresponding allowable fields of the rate of deflections

are determined. Key words: hard plastical model,field of the speeds, incompressimble basis, different resisting materials,

rigid insert.

A.A.Cahangirov

Xaricidən bəЫФТНТХЦТş, Нaxildən isə möhkəmləЧНТЫТХЦТş ХТПХТ üхХКвХТ Сəlqəvari

lövhənin deformasiya sürətləri sahəsinin təyini

БоLASƏ

Məqalədə matrisin, liflərin və örtük təbəqələrТЧ ЦКЭОrТКХХКrı sərt ideal-plastik hesab edilir. Xüsusi halda lövhənin səthində КşКğıвК вöЧəХЦТş Яə müntəzəЦ pКвХКЧЦış qüЯЯəyə ЛКбıХır. MüЯКПТq КбЦК qКЧЮЧЮЧНКЧ istifadə edilərək əyinti sürətləri sahəsi təyin edilir.

Açar sözlər: sərt plastik model, sərЭ ШЭЮrНЮХЦЮş, sürətlər sahəsi, fərqli müqavimətli mareiallar,

sıбıХЦКвКЧ öгüХ.

UOT 861479

S.Y. Feyzullayeva

AzərЛКвМКn MОЦКrХıq və İnşККt UnТvОrsТtОtТ

BOLONİYA BAL-REYTİNQ SİSTEMİNİN TƏTBİQİNDƏ MS EБCEL PROQRAMINDAN İSTİFADƏ ETMƏKLƏ İŞLƏRİN AVTOMATLAŞDIRILMASI VƏ OPERATİVLİYİN

TƏMİN OLUNMASI ВOLLARININ ARAŞDIRILMASI

HКгırНК BШХШЧТвК ЮЧТЯОrsТЭОЭХərdə tətbiq olunan ən populyar sistemdir. Bizim universitetdə də

КrЭıq бОвХТ ЯКбЭНır ФТ, ЛТХТФХərin qiymətləndirilməsinin bal-reytinq sisteminə ФОМТХЦТşНТrД1Ж. BЮ zaman müəllimlərin üzərinə Нüşən qeydiyyat və вШбХКЦК ТşХəri də бОвХТ КrЭЦışНır. ƏЧ qısК Эəqribi

hesablamalar göstərir ki, təkcə bir fəndə, bir necə qrupun (təxminən 60 tələbə) qeydiyyat və

yoxlama əməХТввКЭХКrıЧНК ЛТr ЧОМə вüг вКгı КpКrıХır. BЮЧНКЧ ЛКşqК Чəticələrin operativ elan olun-

ması üхüЧ ШЧХКr ТЧЭОrЧОЭНə də yerləşНТrТХТr. BüЭüЧ ЛЮ ТşХərə xeyli vaxt və əmək sərП ШХЮЧЮr. İЧforma-

tikada hər yerdə ШХНЮğЮ ФТЦТ ЛЮrКНК НК ТşХərТЧ КЯЭШЦКЭХКşНırıХЦКsı ЦüЦФüЧНür. БüsЮsən də nəticə-

lərin internetdə yerləşНТrТХЦəsi əməХТввКЭХКrı НКСК хШб ТЦФКЧХКr вКrКНır. Məsələnin birinci hissəsi isə MS Ofis paketinin məşСЮr EбМОХ prШqrКЦıЧНКЧ ТsЭТПКНə etməklə

həХХ ШХЮЧЮr. BТг КrЭıq EбМОХНə məntiqi məsələlərin həХХТЧТЧ КЯЭШЦКЭХКşНırıХЦКsı prШЛХОЦХərinə

ЛКбЦışıqД2Ж. Məqalədə isə bal-reytinq qiymətləndirmə sistemlərıЧТЧ EбМОХНə rОКХХКşНırıХЦКsı Яə

nəticələrin internetdə yerləşНТrТХЦəsi məsələlərТЧТ КrКşНırКМКğıq. Exceldə вЮбКrıНК РösЭərilən əməХТввКЭХКrı ЭКЦ Яə НШХğЮЧ вОrТЧə yetirməФ üхüЧ РОЧТş ТЦФКЧХКr

ЯКrНır. EбМОХНə вКrКНıХЦış ЦКЭОrТКХХКrıЧ sКвЭНК вОrХəşНТrТХЦəsi üçün həЦТЧ sКвЭıЧ ФШНЮЧЮ pКrsОr


62

vasitəsilə КrКşНırıЛ hər bir tələbəyə aid məХЮЦКЭХКrıЧ вОrХərini təyin etməФ ХКгıЦНır. BЮЧЮЧ üхüЧ MS OFFİCE pКФОЭТЧə inteqrə ШХЮЧЦЮş VBA ЦШНЮХЮЧНКЧ ТsЭТПКНə edərəФ ПЮЧФsТвКЧı вКгКq. HTML- səhifəЧТЧ ФШНЮЧЮЧ КrКşНırıХЦКsı:

Function

Function JabberGET(ByValUrlka As String) As String

Dim objHTTP As Object

Set objHTTP = CreateObject("MSXML2.XMLHTTP")

objHTTP.Open "GET", Urlka, False

objHTTP.setRequestHeader "Accept", "text/html"

objHTTP.setRequestHeader "Accept-Language", "ru-ru,ru"

objHTTP.setRequestHeader "Accept-Encoding", "gzip,deflate"

objHTTP.setRequestHeader "Accept-Charset", "windows-1251"

objHTTP.setRequestHeader "Keep-Alive", "115"

objHTTP.setRequestHeader "Connection", "keep-alive"

objHTTP.setRequestHeader "Content-Type", "application/x-www-form urlencoded"

objHTTP.Send Empty

Debug.PrintobjHTTP.responseText

JabberGET = objHTTP.responseText

End Function

Bu zaman parserdə КşКğıНКФı ЦüЧЭəzəm ifadələrdən istifadə olunur

Dim RegEx As RegExp, RegMatch As MatchCollection

Dim myMatch As Match

Set RegEx = New RegExp

String to parse

With RegEx

.MultiLine = True

.IgnoreCase = True

.Global = True

End With

RegEx.Pattern = "discipline_id..value=.\d{3,4}.|\s>\s.*<..>"

Set RegMatch = RegEx.Execute(MyStr)

If RegMatch.Count> 0 Then

For Each myMatch In RegMatch

Next

End If

İЧНТ isə hər СКЧsı “BrШЮsОr” prШqrКЦıЧı(ФШЦpвЮЭОrНə qЮrКşНırıХЦış) Тşə salmaq və menyu

vasitəsi ilə ХКгıЦ ШХКЧ ПШrЦКЧı КхЦКq üхüЧ ЦШНЮХЮ вКгКq (ЦəsələЧ, İE-internet exploreri) [3].

Dim IE As Object

Set IE = CreateObject("InternetExplorer.Application")

Application.DisplayAlerts = False

url = "http://study.engr.pfu.edu.ru/index.php"

IE.Navigate http://study.engr.pfu.edu.ru/tutor/logout.php

While IE.Busy: DoEvents: Wend 'wait until IE is done loading page.

IE.Navigateurl

http://study.engr.pfu.edu.ru/tutor/logout.php


61

Do UntilIE.ReadyState = READYSTATE_COMPLETE: Loop


IE.Visible = True

'ie is now done loading the page

IE.Document.all("valid_tutor_login").Value = getpass(0)

IE.Document.all("valid_tutor_password").Value = getpass(1)

Call ckickBtn(" ", IE)


SubjCod = CoursGroupNumber(2, GroupNum)

For Each btn In IE.Document.all.tags("Input")

X = btn.Value

If btn.Value = SubjCod Or btn.Value = CourseNum Then

Call btn.Click

End If

Next btn

Call ckickBtn(" >>", IE)

Nəhayət, verilənlərТЧ ПШrЦКвК НКбТХТ üхüЧ ПЮЧФsТвКЧı Эəyin edək.

Function clickBtn(btm As String, IE As InternetExplorer)

For Each btn In IE.Document.all.tags("Input")

X = btn.Value

If btn.Value = btm Then

Call btn.Click

End If

Next btn


Do Until IE.ReadyState = READYSTATE_COMPLETE: Loop 'Loop unitlie page is fully

Loaded End Function

AХıЧКЧ prШqram təЦТЧКЭı Яə ЦКФrШsХКrıЧ ЭəЭЛТqТ КşКğıНКФı əməХТввКЭХКrı КpКrЦКğК ТЦФКЧ ЯОrТr: - tələbələrТЧ ЛКХХКrıЧıЧ КЯЭШЦКЭТФ СОsКЛХКЧЦКsı - nəticələrin fakültəЧıЧ sКвЭıЧНК КЯЭШЦКЭТФ НərМ ШХЮЧЦКsı - yeni semestrdə istifadə etmək üçün yeniləЧЦТş ТşхТ ЯərəqlərТЧ вКrКНıХЦКsı - yeni fənn və cədvəllər üхüЧ, вОЧТ sТвКСıХКrıЧ вКrКНıХЦКsı üхüЧ şКЛХШЧХКrıЧ вКrКНıХЦКsı - müəyyən kriteriyalara görə (məsələn bala görə) tələbələrin ranglara КвrıХЦКsı - operativ sual-МКЯКЛ sТsЭОЦТЧ КpКrıХЦКsı - fakültəЧТЧ sКвЭıЧНК Эələbələrin yeniləЧЦТş sТвКСısıЧıЧ КЯЭШЦКЭТФ вüФХənməsi

- statistika əməХТввКЭХКrıЧıЧ КЯЭШЦКЭТФ КpКrıХЦКsı Bütün bu əməХТввКЭХКrı EбМОХНə heç bir xüsusi modul tətbiq etmədən aparmaq olar [3].

Proqram sərbəsЭ (.ОбО) ПКвХ şəklində ЛЮrКбıХır Яə makroslar tələb olunmur və avtomatik ehtiyyat

surəЭТ КХıЧır. Açar sözlər: bal, reytinq, yoxlama, proqram, Excel, modul, internet, avtomatik, КбЭКrış,sШrğЮ,

Ədəbiyyat:

1.http://study.engr.pfu.edu.ru/

2. Feyzullayeva S.Y. MS Excel prШqrКЦıЧıЧ Эətbiqi ilə məntiqi məsələlərin həllərТ вШХХКrıЧıЧ analizi və КЯЭШЦКЭХışНırıХЦК üsЮХХКrıЧıЧ Эədqiqi.AzərЛКвМКЧ MОЦКrХıq Яə İЧşККЭ UЧТЯОrsТЭОЭТ,EХЦТ əsərlər.BКФı 2010 ТХ, №2,səh.183

3.http://habrahabr.ru/blogs/sandbox/112259


62

. .

-

“ ” MS EбМОХ

-

MS Excel. MS Studio VBA.

: , , , , Excel, , , , , .

S.Y.Feyzullayeva

Analysis of ways to ensure the efficiency and automation of operations score-rating system

ОЬtТЦКtОЬ “BoХoРЧК” Лв ЮЬО oП MS EбМОХ

Summary

The article analyzes the problems of automation of work of the teacher in the score-rating system assessments knowledge using MS Excel. The processes of preparation software environment MS Studio language VBA.

Key words: score, rating, verification, program,Excel, module, internet, automatic, search, claim.

İqtТsКНТввКt Elmi əsərlər

68

УДК 330

. . -

– , . :

, , , , , .

, . -

. . -

, : «

, -

». -

, -

( ) . « » -

, . , , ,

, , : , - , .

1990- - -

« -

». , , , -

, , -

. .

– , .

: « . ,

, , – . ,


69

, ».

, .

, , - .

, , « , -

. - , -

. , -

( ), , , . -

, , , , -

– , ; – . , -

, , .

: , , .

- .

. , . , , , . ,

, , ,

, . .

. , , -

. – , : , . –

. . -

. , ; , ,

, . -

, . -

. , -

: , -

. ,

, . -


70

Auticon – - , , , .

Auticon , , -

. -

, , -

. . .

, , , , . Ш -

, , , -

. charity shops – -

, -

. – . , , -

. -

. -

La Fogeda, 3,5 . -

. , 280 160 .

, , 60 . ,

, , - -

. , , , . , .

, .

, . -

, , -

, . ,

. , , – ,

, - .

ч – , , , , , .

A.Ə.AЛКsoЯК SosТКl sКСТЛФКrlıq

XÜLASƏ

SosТКХ sКСТЛФКrХıq – cəmiyyətdə sosial problemlərin həlli və вК КгКХНıХЦКsınК вönəХЦТş ТnnoЯКЭТЯ sКСТЛФКrХıq Пəaliyyətidir.

OnЮn ЦОвКrХКrı – sosial təsir, maliyyə sabitliyi, innoЯКЭТЯХТФ, sКСТЛФКr вКnКşЦК, НöЯrТвəlik. Açar sözlər: innovasiya, maliyyə sabitliyi, sosial təsir, özünü maliyyələşНТrЦə, sКСТЛФКrХıq ПКХТввəti.


71

A.A.Abasova Social business

SUMMARY

Social entrepreneurship – is the innovative entrepreneurial activity aimed of solving or mitigating social

problems in society. Sufficiency – its criteria for social impact of the financial sustainability of innovative entrepreneurial

approach self.

Key words: social impact, financial sustainability, innovative, entrepreneurial approach self.

УДК 330

. . , . . -

« »

,

, . ,

. ,

. , «

» .

, : , , , -

« ». , , « »

, , , - .

, , ( ) .

, « » , , ,

. , Ш . ., . ., , « -

» , « » « ».

, « – , , -

, -

Д1]. , Ш . .


72

. ., . . , « -

– , » Д2]. , , ,

, . -

, , -

- .

. Ш « » -

,

, « -

» . -

, , . , -

, « » : .

« » , .

, , . , « … -

…»Д3], « -

- , - -

, - . -

, , « -

» Д3]. . -

, . .

, , ,

, , , -

, , . ,

. - , :

– ( ), , – ,

, – ,

, .


73

, , , « » .

, « » « », ,

,

. « »

: . ., . ., . ., ., ., ., Ш . ,

, , . « »

« ». , « » « ,

, ». , « -

» « ». . . « – -

, -

: , , , , , -

, , . , -

, , , , -

, , , , , . Ш . . « », «

, , ». Ш . ., ,

« , . –

. « , ».

, « » -

-

, -

. ,

« ». , . . -

« » , « « ».

, , « » , « », ,

« » , ( ) -

. « » ,

:


74

- ( , ) ;

- , ; -

. ,

, , ,

. , .

,

, .

: , , ,

1. . . Ш . ., . . . , 2002., .67

2. . . . . , 1999., .34

3. . , . . « ». 1. . , . 23., .98

K.A.AğКвeЯК, A.M.AğКвeЯ

AzəЫЛКвМКЧНК ЦüКЬТЫ şəraitdə “ТЧЬКЧ ЫОЬЮЫЬХКЫı” КЧХКвışıЧК вОЧТ вКЧКşЦК

БоLASƏ

Məqalədə müəssisənin əməФ rОsЮrsХКrının ПorЦКХКşЦК Яə istifadəsinin aktual məsələlərТ, “əmək

rОsЮsrХКrı” КnХКвışının ТnФТşКПı, “ТşхТ qüЯЯəsТ”, “ТnsКn rОsЮrsХКrı” Яə “əməФ poЭОnsТКХı” КnХКвışХКrınК вОnТ вКnКşЦКХКr qОвН oХЮnЦЮşНЮr.

Açar sözlər: əməФ rОsЮsrХКrı, ТşхТ qüЯЯəsТ, ТnsКn rОsЮrsХКrı, ТnsКn ФКpТЭКХı, əməФ poЭОnsТКХı.

K.A.Aghayeva, A.M.Aghayev

Redefining the concept of "human resources" in the present conditions in Azerbaijan

SUMMARY

The article is devoted to topical questions of formation and use of labor resources of the enterprise, the evolution of the concepts of «labour resources», allocated approaches to the definition of the concepts of «human resources», «workforce», «labour resources», «human capital» and «labour potential», formulated a definition of the concept of «human resources of the enterprise».

Key words: labour resources, workforce, human resources, human capital, labor potential.


75

UOT: 330

R.H.Quliyev AzərЛКвМКn MemКrlıq Яə İnşККt UnТЯersТtetТ

MÜASİR İDARƏETMƏNİN MAHİВВƏTİ VƏ БоSUSİВВƏTLƏRİ

HКгırФТ НöЯrНə idarəetmə mexanizminin təkmilləşНТrТХЦəsi məsələləri fəal surətdə elmin müx-

təХТП sПОrКХКrının nüЦКвəndələri tərəfindən müzakirə edilir, eyni zamanda bu məsələlər təcrübədə də

öг РОnТş əФsТnТ ЭКpır. BЮnК ЛКбЦКвКrКq ТqЭТsКНТввКЭın вОnТНən təşФТХТnНə bəzi hallarda nəticələr bir-

mənКХı oХЦКЦışНır, вОnТ вКrКНıХЦış qЮrЮЦХКr Яə idarəetmə mexanizmlərı ТsЭənilən effekt verməЦТş-

dir, iqtisadiyyat bəzi strateji itkilərlə üzləşЦТş Яə belə olan halda, ümumnəzəri tədqiqatlardan əməli

ТşlərТn rОКХХКşНırıХЦКsı гərurəЭТ orЭКвК хıбЦışНır. BЮ ЛТr sırК nəzəri problemlərin kifayyyət qədər

öyrənilməməsi və ilk növbədə, onХК ЦОЭoНoХoУТ вКnКşЦКХКrın ЛТr qədər zəТП oХЦКsı ТХə izah olunur.

Çox hallarda idarəetmə mexanizmlərinin təhlili təşФТХКЭı - ЭОбnТФТ бКrКФЭОr НКşıЦışНır Яə bu sosial -

iqtisadi sistemlərТnТn ТnФТşКПının ЦОЭoНoХoРТвКsını ЭКЦХıqХК nəzərə КХЦКЦışНır. Nəzəri problemlərin

ТşХənТЛ СКгırХКnЦКsı Сələdə empirik materiallar üzərində qurulur və nəticədə, nəzəriyyə çox

hallarda mövcud təcrübəni təsdiqləyir, bu isə öz növbəsində, ТsЭОСsКХın nəticələrində öz əФsТnТ ЭКpır. Məhz buna görə müasir idarəetmə məsələlərində yeni tədqiqatlara ehtiyac duyulur.

BeləФТ, ЛКбıХКn proЛХОЦТn хoбЭərəfliliyi tələb edir ki, məsələlər ФoЦpХОФs şəkildə öyrənilsin, o

cümlədən, ТqЭТsКНТввКЭın ЦüбЭəlif sahələrində struktur dəвТşТФХТФХərin metodoloji əsКsХКrı ТşХənib

СКгırХКnsın Яə iqtisadi proseslərin təhlilində sТsЭОЦХТ вКnКşЦК ТsЭТПКНə olunsun.

Beləliklə sadalanan problemlərin həХХТ, onХКrın ОХЦТ Яə təНЛТqТ КФЭЮКХХığı, СКЛОХə iqtisadiyyatda

struktur dəвТşТФХТФХərin nəticələrinin əhəmiyyəti, ЛКбıХКn ЦöЯгЮnЮn sОçimini, bizim nöqteyi

nəzərimizdən zərЮrТ ОЭЦТşНТr. İНКrəetmənin müasir mahiyyəti.

Müasir idarəetmənin mahiyyəti idarə edən və idarə edilən (idarəetmənin subyektinin və obyek-

tinin mövqeyində) tərəflərТn qКrşıХıqХı əlaqəsinin müəyyən tipində, onХКrın əks əlaqəsində və komp-

leks xarakterindəНТr. İНКrəetmənТn rОКХХığı ТНКrəetmənin subyektinin idarə etmək və obyektin -

əmrləri yerinə yetirmək təХКЛКЭının rОКХХКşНırıХЦКsı ТХə təmin edilir. Alimlərin əksəriyyəti belə qəa-

ətə gəliblər ki, idarəetmə insan fəaliyyətinin xüsusi növü olaraq, qeyri-mütəşəkkil kütləni səmərəli,

məqsədyönlü məhsuldar qrupa çevirir və idarə edənlər ” ТşТ, sКnФТ, ЛКşqКХКrının əli ilə görürlər”

İНКrəetmə, bir tərəfdən, yüksəФ pОşəФКrХığК ЦКХТФ oХКn, ЦЮгНХЮ qЮХХЮqхЮХКrın Цəhsuldar əməyi,

digər tərəfdən ФКpТЭКХı Сərəkətə gətirən ТşхТ qüЯЯəsinə nəzarət edilməsТ, ЦЮгНХЮ ТşхТХərin əməyinə

rəhbərlik etməФНТr. İsЭОСsКХхı nə istehsal etməФ КбЭКrışınНКНır, ТНКrə edəni isə НüşünНürən ЛЮ ТşТn mümkün qədər вКбşı Сəyata keçirilməsТНТr. İsЭОСsКХхı ЛТХТr, ЛЮ Яə ya digər istehsal əməХТввКЭı nОМə

həyata keçirilir, idarəçi isə, əməХТввКЭın Цəhz bu tərzdə, keçirilməsini təsdiqləyir.

İНКrəetmənin mahiyyəti həm də onun məzmununda öz əФsТnТ ЭКpır. Məzmun isə, idarəçinin

gündəlik əməyinin bilavasitə nədən ibarəЭ oХНЮğЮnЮ РösЭərir. Məlumdur ki, cəmiyyətdə hər СКnsı ЛТr Тş ТбЭТsКsХКşЦКnı Яə təmərküzləşЦəni tələb edir. Rəhbər ТşхТ üхün Тsə onun fəaliyyəti həm də

qısКЦüННətlilik, müxtəliflilik və mərhələliliklə də səciyyələnir.

Rəhbər ТşхТ КşКğıНКФı qrЮp roХХКrНК хıбış ОНТr: - ЛКş rəhbər, lider, əlaqə СКХqКsı - şəxslərКrКsı ЦünКsТЛətlər qrupu;

- məlumat qəbuledici, məХЮЦКЭı вКвКn, nüЦКвəndə - məlumatlar qrupu;

- sКСТЛФКr, qКвНК poгЮnЭЮХКrının qКrşısını КХКn, rОsЮrsХКrın ЛöХüşНürüМüsü, НКnışıqХКrı КpКrКn - qərКrХКrın ЯОrТХЦəsi qrupu.


76

İНКrəetmə вКХnıг onЮn əsas təkanverici quvvəsi olan idarəetmə sistemi ilə вКnКşı ЦöЯМЮН oХК bilər. Bu sistemin xassələri bütövlülük, müəyyən qЮrЮХЮşК ЦКХТФ oХЦКsı, onЮn ünsürХərinin

qКrşıХıqХı əlaqəsi, iyerarxilik və müxtəliflikdТr. İНКrəetmənin sistemləri də müxtəlifdir:

- idarəхТХТФ qЮrЮЦХКrının , ЛöХЦələrТnТn, ТМrКхıХКrınТn Цəcmusu;

- НКЯrКnış - məlumat;

- özüdəвТşən, öгüТnФТşКПОНən.

Birinci sistem idarəetmənin müxtəlif təşФТХКЭХКrını, ЭОбnoХoРТвКХКrını Яə üsЮХХКrını nəzərdə tutur.

İkinci - ideologiyaya, mənafelərə və informasiyaya əsКsХКnır. охünМü Тsə təkrar istehsal, tədbiq və

yaвıХЦК ТХə ЛКРХıНır. Ümumiyyətlə, idarəetmə məhsulun keyfiyyəЭТnТn вКбşıХКşНırıХЦКsınК, rОsЮrsХКrК qənaət edilmə-

sinə və ТsЭОСsКХın ЭОбnТФТ - təşФТХКЭı Яə sosТКХ ТnФТşКПınК вönəldilir.

İНrəetmənТn ЦüКsТr ЦОЭoНoХoРТвКsı. İНКrəetmənТn ЦüКsТr ЦОЭoНoХoРТвКsı ТХФ nöЯЛədə idarəetmə fəaliyyətinin məntiqi sxemidir. Bu

sxem qoyulan məqsədlərin, təвТnКЭХКrın , СКЛОХə onХКrın Сəyata keçirilməsinin üsul və vasitələrinin

qarşıХıqХı КnХКşıХЦКsını nəzərdə tutur. Bu həm də problemlərin məгЦЮnЮnЮ КхıqХКвКn Яə onХКrın həХХТ вoХХКrını РösЭərən əlaqələndirilmələri görmək, qavramaq, nəzərə almaq və qiymətləndirməkdir.

Mütəxəssislər idarəetmənТn ЦОЭoНoХoРТвКsının Цəzmununu xarakterizə edən КşКğıНКФı ФoЦpo-

nentləri irəli sürürlər:

- вКnКşЦКХКr, - paradiqmalar;

- prioritetlər;

- təyinatlar;

- meyyarlar;

- alternativlər;

- sОхТЦТn prosОНЮrХКrı; - idarəetmənТn üsЮХХКrı Яə vasitələri.

ВКnКşЦК ЦОЭoНoХoРТвКnın ən prinsipial komponentidir ki, onun əsКsınНК НТРər komponentlərin

seçimini və istifadəsini həyata keçirməФ oХКr. BЮrКНК бüsЮsТ вОr вЮбКrıНК qОвН ОЭНТвТЦТг ФТЦТ sТs-

temХТ вКnКşЦКвК КвrıХır. KТПКвət qədər populyar proqram məqsəНХТ вКnКşЦКНır. MüКsТr ТНКrəetmədə

isЭОСХКФхıвК вönəldТХЦТş ЦКrФОЭТnq вКnКşЦКНКn НК söСЛət gedə bilər. BöвüФ ЦКrКq НoğЮrКn ФТber-

netika, informasiya və СЮЦКnТsЭ вКnКşЦКХКrНır ФТ, ЛЮnХКr ЦüбЭəlif elmlərin kəsТşЦəsində вКrКnırХКr və üЦЮЦТ ЦОЭoНoХoРТвКnı əks etdirirlər.BТr sırК ЭəНqТqКЭхıХКr ТnЭОqrКsТвК, şəbəkə вКnКşЦКsınНКn НК söhbəЭ КхırХКr ФТ, ЛЮnХКr НТРər вКnКşЦКХКrХК вКnКşı ЛЮ ЯКМТЛ ФoЦponОnЭТn ФТПКвət qədər РОnТş spОФ-

torda oldugunu göstərir.

Paradiqma. Bu komponent problemlərin və qərКrХКrın ЦoНОХХəşНТrТХЦТş qoвЮХЮşЮ ФТЦТ хıбış ОНТr. Burada problemlərin həlli və qərКrХКrın ЯОrТХЦəsi əvvəlcədən НüşünüХЦüş ЦoНОХ əsКsınНК rОКХХКşНırıХır.

Prioritet. Bu komponentdə, idarəetmənТn ЦöЯМЮН sПОrКХКrınНКn ЛТrТnə üstünlük verilir və iqti-

saНТввКЭın Яə sosial həвКЭın ТНКrəedilməsinin digər sПОrКХКrı sОхТХən prioritetə nisbətən qiymətləndi-

rilir. Prioritetin seçilməsi problemlərin həХХТnТn КrНıМıХХıРını Эəmin edir və rОsЮsХКrın sərf edilməsinin

səmərəliliyinə şərКТЭ вКrКНır. Təyinatlar. Burada söhbət operativ idarəetməyə perspektiv idarəetmə ilə nisbətdə baxmaqdan

gedir. Cari idarəetməyə aid olan məsələlər strateji məqsədlər mövqeyindən хıбış ОНərək həll olunur.

MОвКrХКr. İНКrəetmənТn ЦОЭoНoХoРТвКsınНК ЛЮ ФoЦponОnЭ ЛТr ЯКsТЭə ФТЦТ хıбış ОНТr Яə ondan

idarəetmə fəaliyyətinin aspektlərinin təsnТПКЭı Яə qiymətləndirilməsi üçün kompleks göstəricilər ki-

mi istifadə edilir. Meyarlar ilk növbədə idarəetmənin bu və ya digər keyfiyyətini xarakterizə edirlər.


77

Adətən ЦОвКrХКr вКnКşЦКХКr ТХə sıб ЛКРХı oХЮrХКr. Məs., məqsədlər, nəticələr və digərləri üzrə idarə-

etmədən söhbət gedə bilər və ЛЮnХКrın əsКsınНК ТНКrəetmənin müxtəlif aspektlərini qiymətləndirmək olar.

Alternativlər. İНКrəetmənin mexanizmlərinin bir neçə və bir qayda olaraq bir - birini istisna

edən ЯКrТКnЭХКrı oХЮr ФТ, ЛЮnХКrНКn ЛТrТnТ sОхЦəФ ХКгıЦ olur. Alternativ idarəetməyə гТНН oХКn вЮбКrı təşФТХКЭХКrın РösЭərТşХəri əsКsınНК ТНКrəetmədir ki, bunun səmərəsi nisbətən КşКРıНır. AХЭОrnКЭТЯ idarəetmə deyək ki, iki variantdan birinin, daha əХЯОrТşХТ ЯКrТКnЭın sОхТЦТ ТХə nəticələnir və

idarəetmə prosesini çevik edir.

SОхТЦТn prosОНЮrХКrı. BЮ КХЭОrnКЭТЯХərin qiymətləndirilməsinin ЦОЭoНТФКХКrı Яə texnologiyaları-Нır. MОЭoНТФКХКr Яə ЭОбnoХoРТвКХКr СКnsı prosОНЮrХКrın (Цəntiqi, riyazi, intuisiya) cəХЛ oХЮnНЮğЮ СКХ-da alternativlərin qiymətləndirilməsinТn НüгРün oХНЮğЮnЮ РösЭərir.

İНКrəetmənТn üsЮХХКrı Яə vasitələri. Bu komponent idarəetmənТn ПЮnФsТвКХКrının rОКХХКşНırıХma-

sını ТПКНə ОНТr. İНКrəetmənin bu və ya digər üsulunun istifadəsТ onЮn ЦТqвКsınНКn, Цəqsədlərindən ,

sosial - iqtisadi mühitdən, ТşхТ pОrsonКХının ФОвПТвətindən və s. КsıХıНır. İНКrəetmənТn üsЮХХКrının Эəs-

niПКЭınНК бüsЮsТ вОr ənənəЯТ üsЮХХКrК КвrıХır ФТ, ЛЮnХКr НК ТnгТЛКЭТ Яə ТqЭТsКНТ üsЮХХКrНır. ƏХЛəttə iqti-

sadi üsulun yeri müasir idarəetmədə НКСК НК РОnТşНТr, хünФТ rəhbərin hökmünə əsaslanan inzibati

üsuldan fərqli olaraq, iqtisadi üsul kollektevin və fərНТn ЦКННТ ЦКrКqХКrınК əsКsХКnır Яə idarəetmə

prosesini xeyli effektiv edir.

İНКrəetmənТn ТnФТşКПının вОnТ ЦОвХХəri.

Müasir idarəetmənТn ТnФТşКПının yeni meyllərТ КşФКr ОНТХТr ФТ, ЛЮ НК öгünü КşКРıНКФıХКrНК Рöstərir:

- istehsalda elmi təНqТqКЭХКrın РОnТş вКвıХЦКsı; - idarəetmənin hüquqi və informasiya mədəniyyətinin yüksəldilməsi;

- müəssisələrin və təşФТХКЭХКrın rəqabət dözümlülüyünün yüksəldilməsi və bunun bir nəticəsi

olaraq, məhsulun keyfiyyəЭТnТn вКбşıХКşНırıХЦКsı Яə cəmiyyətin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi;

- ТОrКrбТвКnın əhəmiyyətinin ciddi surətdə məСНЮНХКşНırıХЦКsı və özünüidarə qЮrЮХЮşЮnЮn üПüqТ ПorЦКsınК ФОхТНТn Эəmin edilməsi;

- birgə fəaliyyətə ТnЯОsЭorХКrın və Тş pКrЭnвorХКrın Мəlb edilməsi;

BЮnХКrın nəticəsində idarəetmənin səmərəliliyi, nəticələrТ, opЭТЦКХХığı вКбşıХКşЦКРК НoğrЮ РОdir

və ЦКЭОrТКХХКrın, əmək və maliyyə rОsЮrsХКrının qənaətlə istifadəsinə zəЦТn вКrКНıХır. İsЭОСsКХın səmərililiyi idarəetmənin səmərəliliyindən ЛКşХКвır. İnЭОnsТЯ Яə ekstensiv idarəetmə

amillərini biri birindən fərqləndirirlər. İnЭОnsТЯ КЦТХ ТsЭОСsКХНК ФОвПТввət dəвТşТФХТФХərinə, ekstensiv

amil isə kəmiyyət dəТşТФХТФХərinə söykənir. Bu amillərТn вКnКşı ТsЭТПКНəsi inteqrasiya proseslərin yaranma-

sında öz əФsТnТ ЭКpır. DОЦək ki, məqsədə хКЭЦКq üхün “СКnsı sК КЦТХ НКСК НК üsЭünНür” prТnsipi kifayət

deyil. Rəhbər proseslərТ ФoЦpХОФs şəkildə görməlidir və bura bütün biliklərini səfərbər etməlidir.

Ümumiyyətlə qeyd etmək lazıЦНır ФТ, ТНКrəetmə elmi kompleks, ümumiləşНТrТХЦТş ЛТХТФХərə

əsКsХКnır. BЮrКНК ТnsКnК, Мəmiyyətə, istehsala dair müxtəlif məlumatlardan istifadə edilir. Eyni

zamanda idarəetmə elmi özünün uzun sürən tarixi müddətində ЛöвüФ ЛТХТФ poЭОnsТКХı ЭopХКЦışНır Яə

beləliklə öz və digər elmlərdən mənimsənilən biliklərТn ТnЭОqrКsТвКsı əsКsınНК ТНКrəetmə elmi

ПorЦКХКşЦışНır, nəticədə isə ЛЮ ОХЦТn ЦОЭoНoХoУı əsКsХКrı НК qoвЮХЦЮşНЮr. İnЭОqrКsТвК sТsЭОЦНə onun hissələrТnТn rКгıХКşНırıХЦКsı, ЛТrХəşНТrТХЦəsi və qКrşıХıqХı əlaqələndi-

rilməsidir.

Müasir idarəetmədə prinsipial xarakterli müddəКХКr ТnЭОqrКsТвК şəklində КşКРıНКФТ ФТЦТ öгünü biruzə verir:

- hər bir müəssisə ЛТr qКвНК oХКrКq Кхıq sТsЭОЦНТr - xarici mühit ilə əlaqəlidir və onun

təzəhürlərindən bəzi hallarНК КsıХıНır; - müəssisənТn ТşТnТ ЦöСФəmləndirmək üçün bəzi hallarda onun müəyyən hissəsini zəiflətmək

ХКгıЦ Рəlir;


78

- müəssisənТn ТşТnНə onЮn Квrı-Квrı СТssələrТnТn qКrşıХıqХı əlaqələndirilməsТ хoб ЯКМıЛНТr Яə yal-

nıг ЛОХə olan halda o bütöv təsərrüfat vahidi kТЦТ хıбış ОНə bilər;

- müasir idarəetmə elmində, istehsal müəssisəsi mürəkkəb bir sistem kimi qəbul olunur və onun

əsКs ünsürü ТnsКnХКrНır (Пərdlər, şəxsiyyətlər)

ƏDƏBİВВAT

1. QЮХТвОЯ T.Ə., MОnОМЦОnЭТn əsКsХКrı, “NКğıХ ОЯТ”, BКФı – 2001, 520 səh.

2. İЦКnoЯ Ə.Ş., Keyfiyyətin idarə oХЮnЦКsı, Aгərbaycan DövləЭ İqЭТsКН UnТЯОrsТЭОЭТ nəşrТввКЭı, BКФı – 2007, 283 səh.

3. . ., , 2003, 392 . 4. ŞКСЛКгoЯ K.A. Яə b., Menecment, Azərbaycan DövləЭ İqЭТsКН UnТЯОrsТЭОЭТ nəşrТввКЭı,

BКФı – 2007, 1036 səh.

5. Abbasov S.A., Maliyyə menecmenti: təşФТХТ Яə təkmilləşНТrТХЦəsi problemləri,

(ЦonoqrКПТвК), “EХЦ Яə təСsТХ”, BКФı – 2009, 288 səh.

R.H.Quliyev Müasir idarəetmənin mahiyyəti və xüsusiyyətləri

БоLASƏ

Müasir dövrdə idarəetmənin mahiyyətini təhlil edərkən belə nəticəyə gəlmək olar ki, istehsal və xidmət

sahələri üzrə fəaliyyətin səmərəliliyi idarəetmənin səmərəliliyindən bilavasitə КsıХıНır. Açar sözlər: idarəetmə, metodologiya, təhlil, səmərəХТХТФ, sКСТЛФКrХıq.

. .

.

,

. : , , , ,

R.H.Quliyev

The nature and characteristics of modern management.

SUMMARY

Analyzing the essence of management at the present stage it can be concluded that the effective activity of manufacturing and service industries directly dependent on the efficiency of management.

Key words: management, methodology, analysis, efficiency, business


79

UOT 504.064

S.A.QənТвeЯК, V.V.ƏlТвeЯ, R.F.PТrТвeЯ Azərbaycan Memarlıq Яə İnşККt UnТЯersТtetТ

KOSMİK ŞƏKİLLƏRİN EMALI NƏTİCƏLƏRİ ƏSASINDA NEFTLƏ кİRKLƏNMİŞ

ƏRAГİLƏRİN TƏВİNİ VƏ БƏRİTƏLƏŞDİRİLMƏSİ

Müasir dövrdə sahiləЭrКПı гonКХКrın nОПЭХə çirklənmə təhlükəsТ oХКn гКЦКn ХКгıЦТ qərКrХКrın qəbul edilməsi və əməХТввКЭХКrın pХКnХКşНırıХЦКsınНК МoğrКПТ ТnПorЦКsТвК sТsЭОЦХərindən (CİS) Яə

məsafədən zondlama (MZ) verilənlərindən birlikdə istifadə ОНТХТr. кünФТ CİS ЭОбnoХoРТвКsı ЦüбЭəlif

şəФТХХТ МoğrКПТ Яə РОoПТгТФТ ТnПorЦКsТвКХКrın, Цəkansal vəziyyəЭ СКqqınНК oХКn ЯОrТХənlərin,

sahiləЭrКПı ОФosТsЭОЦХərin çirklənməsinə qКrşı Сəssas olan verilənlərТn ОЦКХınНК Яə ТnЭОqrКsТвКsı гКЦКnı хoб ЦüЯəffəqiyyətlə istifadə edilir.

CİS-də tərtib edilən xəritəyə ФКğıг бəritədən fərqli olaraq, yeni laylar əlavə etməklə yeni

informasiya yaratmaq və gizli qalan əlaqələri təyin etmək mümkündür. Misal üçün, çirklənmə

xəritəsinə demoqrafik (əСКХТnТn sКвı, Эərkibi) məХЮЦКЭХКrını НКбТХ ОЭЦəklə КХınКn бəritədən

çirklənmənin əhaliyə və əraziyə ЯЮrНЮğЮ гТвКn СКqqınНК ЦəХЮЦКЭ ЭopХКЦКq ЦüЦФün oХКr. ƏРər

çəkТХЦТş ХКвХКrК РОoХoУТ Цəlumatlar və relyef də əlavə edilsə, onda çirklənmə hadisəsini

modelləşНТrЦək mümkün olar.

CİS-ЭОбnoХoРТвКsı Яə MZ verilənlərinin birgə ТnЭОqrКsТвКsı əsКsınНК, вəni MZ verilənlərinin

CİS ЭОбnoХoРТвКsı əsКsınНК ОЦКХ ОЭЦəklə neftlə çirklənmə hadisələrini öyrənmək, qiymətləndirmək

mümkündür. Bunun üçün həmin əraziləri əks etdirən topoqrafik xəritələrТn ЛКгКsı əsКsınНК CİS tex-

noХoРТвКsı ЯКsТЭəsilə həmin ərazilərin rəqəmli elektron xəritələri tərtib edilir, həmin xəritələr kosЦТФ şə-

killərlə ОвnТ МoğrКПТ ЛКğХıХığК Рətirilir və КХınКn nəticələr vasitəsilə, həmçinin yerüstü GPS ölçmələri

СОsКЛınК ЭopХКnıХКn Цəlumatlar əsКsınНК qКrşıвК qoвЮХЦЮş proЛХОЦХər müvəffəqiyyətlə həll edilir.

Müasir peyk sistemləri vasitəsilə okean və dənizlərin əsas parametrlərini təyin etməФ, orКНК ЛКş verən qlobal və lokal xarakterli dəвТşТФХТФХəri, çirklənmə proseslərini müxtəlif zamanlarda, müxtəlif

miqyaslarda təyin etmək mümkündür.

Xəzər dənizində КpКrıХКn qКгЦК ТşХərТ гКЦКnı qКгЦК ЦəСsЮХХКrı Яə çirkaЛ sЮХКrı хoб ЯКбЭ dənizə КбıНıХır. NОПЭ qЮвЮХКrının вКбınХığınНК sЮвЮn üгərində neft ləkələrТnТn oХЦКsı КНТ СКХНır. DКХğКХКr Тsə onХКrı sКСТХə gətirir və sКСТХ гoХКğının ЭorpКq qКЭının хТrТФХənməsinə səbəb olur.

AЛşОron вКrıЦКНКsınНК КnЭropoРОn Эəsirlər nəticəsində çirklənЦТş ərazilərin ümumi sahəsi 33,3 min

СОФЭКrНır ФТ, ЛЮnЮn НК 10,6 ЦТn СОФЭКrı nОПЭ Яə neft məСsЮХХКrı ТХə çirklənməyə mərЮг qКХЦışНır. BЮnНКn ЛКşqК, ЮгЮn ТХХərdir neft-qКг вКЭКqХКrının ФəşПТ, СəЦхТnТn вКЭКqХКrın ТsЭТПКНəsi

nəticəsində neft qЮвЮХКrının, ОsФКНКХКrın ЭТФТnЭТsТ Яə boru kəmərlərinin çəkilməsi həyata keçirilib.

ArЭıq ЛЮ qЮrğЮХКrın хoб СТssəsinin istifadə müddəЭТ ЛКşК хКЭıЛ. KöСnəХЦТş ЭОбnТФТ qЮrğЮХКr ФorroгТвКвК ЮğrКвКrКq Нənizi və ətraf əraziləri çirkləndirir. Fəaliyyət göstərən müəssisələrin

ЛКХКnsınНК oХКn öгüХХərin əksəriyyəЭТ ТsЭТsЦКrК вКrКrsıг Яəziyyətdə КЭıХКrКq qКХЦКqНКНır. Xəzərin və sahiləЭrКПı ərazilərin çirklənməsindən НКnışКrФən КşКğıНКФı бüsЮsТввətlər nəzərə

КХınЦКХıНır: - ЛТrТnМТsТ, хТrФКЛın qОвrТ-bərabər paylanması Нəniz və sahiləЭrКПı ərazilərТn Квrı-Квrı

sahələrТnТn МТННТ şəkildə çirklənməsinə gəЭТrТЛ хıбКrır. - ikincisi, sahilboyu yaranan çirklənmə ЛТr гonКНКn ЛКşqКsınК КpКrıХır Яə orКnı НК хТrФХəndirir.


80

Təqdim edilən ТşТn əsas məqsədi sahiləЭrКПı ərazilərin tədqiqat ərгТsТ ФТЦТ sОхТХЦТş СТssəsində

neft mədənlərТnТn, nОПЭТn ТХФТn ОЦКХı prosОsТnНə ЦОвНКnК хıбКn хТrФХənmə ərazilərinin təyini və

xəritləşНТrТХЦəsindən ibarətdir.

Tədqiqat obyekti kimi sahiləЭrКПı ərazilərdəФТ nОПЭ вКЭКqХКrı sКСəsТ sОхТХЦТşНТr. NОftlə çirklən-

ЦТş ərazilərТn ХКnНşКПЭ Яə torpaq örtüyünə təsirinin xarakteri və НТnКЦТФКsı ЭopoqrКПТФ бəritələr, aer-

okosmik çəФТХТşХər, çöl təНqТqКЭХКrı Яə ЭopХКnЦış sЭКЭТsЭТФ Яə nəzəri məХЮЦКЭХКrın КnКХТЭТФ Эəhlili əsa-

sınНa müəyyən ОНТХЦТşНТr. Aerokosmik təНqТqКЭХКrın nəticələrТ КşКğıНКФı КrНıМıХХıqХК əldə ОНТХЦТşНТr: - İХФ nöЯЛədə tədqiqat ərazisini əks etdirən 1:25000 ЦТqвКsХı ЭopoqrКПТФ бəritələr əldə ОНТХЦТş,

həmin xəritələr rəqəЦХТ ПorЦКЭК sКХınЦış, ArМ GİS proqrКЦınНКn ТsЭТПКНə etməklə georeferensiya

oХЮnЦЮş, НüгЛЮМКqХı ФoorНТnКЭ sТsЭОЦТnə ЛКğХКnıХЦış Яə kompüterə sКХınЦışНır. - HКгırХКnЦış бəritələr Kür-ArКг oЯКХığını əks etdirən laylar ilə üst-üstə sКХınЦış Яə neft

вКЭКqХКrı ərКгТsТnТn МoğrКПТ ЦöЯqОвТ ЭəвТn ОНТХЦТşНТr (şəkil 1).

- Tədqiqat obyektinin ərКгТsТ 250 Ц КвırНОЭЦəХТ TОrrК MoНТs pОвФ şəkli vasitəsilə də təqdim

ОНТХЦТşНТr (şəkil 2).

- Topoqrafik xəritələr ArМ GİS proqrКЦı ЯКsТЭəsilə ОЦКХ oХЮnЦЮş, ЦüбЭəХТП ХКвХКr (вКşКвış yerləri, qeyri-вКşКвış вОrХəri, çay, kanal, neft, qaz yerləri, yollar, relyef və s.) вКrКНıХЦışНır. Seçdiyimiz tədqiqat ərazisinin yeri müəyyənləşНТrТХЦТş, onЮn sərhədləri dəqiqləşНТrТХЦТş Яə Arc

GİS-Тn (ArМ MКp) ТЦФКnХКrınНКn ТsЭТПКНə etməklə sahəsi təвТn ОНТХЦТşНТr (şəkil 3).

SОхТХЦТş ərazТ BКФı şəhərindən təqribən 110 km cənub-qərbdə, ŞТrЯКn (Mərkəzi Aran) düzənli-

yinТn şərq hissəsində, Salyan düzünün qərbində yerləşТr. Qərbdə Kürün вКЭКğı, şərqdə isə KüroЯНКğ antiklinikal tirəsi ilə həmsərhəddir.

Neft-qКг вКЭКqХКrı КşКğı СТssədə, ŞТrЯКn şəhərТnТn вКбınХığınНК вОrХəşТr. Tədqiqat obyekti kimi

seçdiyimiz ərazinin sahəsi 3,84 km2 (384 СК) oХЦЮşНЮr ФТ, ЛЮ Тsə nОПЭ вКЭКqХКrının üЦЮЦТ sКСəsinin

(ümumi sahə 22,12 km2 – 2212 ha) 17,36%-ni təşФТХ ОНТr (şəkil 3).

Tədqiqat

ərazisi

ŞəФТl 1. NeПt вКtКqlКrı ərКгТsТnТn Рörünüşü (РeoreПerensТвК olunmuş 1:25000 mТqвКslı

topoqrafik xəritə əsКsınНК)

ŞəФТl 2. NeПt вКtКqlКrı ərКгТsТnТn Рörünüşü (TerrК Modis peykindən Кlınmış şəkil, 2009-cu il)


81

Şəkil 3. Neft вКtКqlКrının seхТlmТş ərazisinin və sahəsТnТn CİS-lə təyini

ŞТrЯКn Нüгünün nОПЭ вКЭКqХКrı ərazisinin təЛТТ ХКnНşКПЭı, əsasən, dəniz mənşəli düzənlik və tədqi-

qat sahəsindən nisbətən uzaqda yerləşən ЛКЭКqХıq, göl və subasarlardan ibarətdir. Digər ХКnНşКft tip-

lərindən quru və ya subtropik iqlimə malik, efemer ot və kol bitkiləri ilə örЭüХЦüş şorКnРКС üsЭünХüФ təşkil edir, ara-sırК Кхıq-şКЛКХıНı Яə qumsal torpaqlar nəzərə хКrpır. оЦЮЦТввətlə, ŞТrЯКn Нüгünün şərq вКЦКМХКrının ЭəЛТТ ХКnНşКПЭı КrТНХТвТ ТХə sОхТХТr Д3]. LКnНşКПЭın ОФoХoУТ poЭОnsТКХı КşКğıНır Яə əha-

linin təbii həвКЭ şəraiti üçün az əХЯОrТşХТНТr Д2]. Tədqiqat ərazisində nОПЭ хıбКrıХЦКsı nəticəsində xeyli torpaq sahəsi mazut, neft və neft məhsul-

ları, ЭЮХХКnЭı sЮХКrı ТХə çirklənərəФ вКrКrsıг СКХК НüşЦüşНür. Hətta bəzi yerlərdə neft və neft məhsul-

ları ТХə çirklənЦТş Эəbəqənin dərinliyi 2-2,5 metrə хКЭır. TorpКq örЭüвü, НОЦək olar ki, tamamilə tex-

nogen dəвТşТФХТФХərin təsТrТ КХЭınНКНır. Ərazidə nОПЭТn ТХФТn ОЦКХı гКЦКnı гəhərli və zərərli maddələ-

rin mühitə КЭıХЦКsının əsas səbəbləri boru kəmərlərТ şəbəkəsТnТn sıбХığı, onХКrın korroziyaya Юğra-

ması və ya mexaniki zədələnməsi, təmir və qəгК гКЦКnı ЛКş ЯОrən sıгЦКХКrНır. ArМ GİS proqrКЦının ТЦФКnХКrınНКn ТsЭТПКНə edilərək topoqrafik xəritələr əsКsınНК ərazinin

rəqəmli elektron xəritəsi tərЭТЛ ОНТХЦТşНТr. ƏrКгТnТn TОrrК MoНТs pОвФ şəkli tərЭТЛ ОНТХЦТş rəqəmli

elekton xətirə ilə georeferensiya edilərək, neftlə çirklənmə yerləri müəyyənləşНТrТХЦТş Яə onlar

rəqəmli xəritə üzərində göstərilmişНТr (şəkil 4 və şəkil 5).

Tədqiqat ərazizində nОПЭТn ТХФТn ОЦКХı prosОsТ гКЦКnı ЦüСТЭə КЭıХКn ЭЮХХКnЭıХКr Яə yeni yaraНıХ-Цış ТnПrКsЭrЮФЭЮr ОХОЦОnЭХəri (müvəqqəti mədən вoХХКrı, ЭorpКq nОПЭ КnЛКrХКrı, qЮвЮХКr, ЭОбnoРОn mikrorОХвОП ПorЦКХКrı - çalalar, oyuqlar, neft gölməçələri və s) öz xarakterinə görə mühitin təbii

komponentlərində əhəmiyyətli dərəcədə fərqli olan texnogen amillərНТr ФТ, ЛЮnХКrın НК НКğıНıМı Рü-

cü daha böyükdür və nəticədə mühitdə geriyə dönməyən mənfi proseslər yaratmaqla onun geokim-

yəЯТ НКЯКЦХıХığını КгКХНır. Məlumdur ki, maddələr ХКnНşКПЭК КОro, СТНro Яə texnogen yollarla (hava, su və torpaq vasitəsi-

lə) daxil olur. Tədqiq edilən ХКnНşКПЭНК НК ЛЮ prТnsТp poгЮХЦКЦış, sКНəcə olaraq, daxil olan təbii və

texnogen maddə və informКsТвКnın ЦТqНКrı Яə nisbəti dəвТşТХЦТşНТr ФТ, ЛЮ НК ЦКННə-enerji mübadi-

ləsi zəncirinin bütün struktur həlqələrində mənfi proseslərТn ЦОвНКnК хıбЦКsınК şərКТЭ вКrКЭЦışНır: - Atmosferdə SO2, CO2 və bərФ ЭЮХХКnЭıХКrın ЦТqНКrı Сəddən КrЭıq xeyli yüksək olmЮş Яə

НКЯКЦХı бКrКФЭОr НКşıЦışНır [4];

- Tədqiqat ərazisində bitki örtüyü ya tamamilə ЦüşКСТНə olunmur, ya da zəТП ТnФТşКП ОЭЦТşНТr.


82

³ ³³ ³³ ³³ ³

³³³³³

³ ³³

³

³

³

³ ³ ³ ³³

³ ³

Fon.shp

Relyef.shp

Elektrik xetti.shp

Yashayish yeri.shp

Qeyri-yashayish yeri.shp

Neft сenleri.shp

Kanal.shp

Yollar.shp

Yol-2.shp

Shirvan kollektoru.shp

Yashilliq.shp

Su hovzeleri.shp

Piyada yolu.shp

#³ Neft-qaz cenleri.shp

Golmece.shp

Neft lekeleri.shp

Yol-3.shp

Cigir yolu.shp

Su kanal.shp

$T Neft.shp

#Y Qazma quyusu.shp

Serhed.shp

# Hundurluk.shp

³ ³³ ³³ ³³ ³

³³³³³

³ ³³

³

³

#³

#³ #³ #³ #³#³

#³ #³

$T

$T

$T

$T

$T$T

$T$T

$T$T

$T$T

$T

$T$T

$T

$T

$T $T

$T

$T

$T

$T

$T

$T$T

$T

$T

$T

$T

$T$T

$T

$T

$T

$T

$T

$T$T

$T

$T

$T

$T

$T$T

$T

$T$T$T

$T$T

$T

$T

$T

$T

$T

$T

#Y#Y#Y#Y

#Y

#Y

#Y

#Y

#Y

#Y#Y

#Y

#Y#Y#Y

#Y

#Y

#Y

#Y

#Y #Y

#Y#Y

#Y

#Y

#Y

#Y

#Y

#Y#Y

#

##

##

#

#

#

#

##

#

#

#

#

#

#

#

##

#

#

#

##

#

#

##

#

#

#

#

#

#

#

#

#

##

##

#

#

#

#

#

#

#

#

#

#

##

#

###

#

#

#

#

#

#

#

#

#

#

#

#

#

#

#

## #

#

#

##

#

#107. 7

41. 6

61. 6

83. 6

с

³

ApКrıХКn ЭəНqТqКЭХКr nОПЭ вКЭКqХКrı ərКгТsТnТn ХКnНşКПЭ Яə torpaq örtüyünün texnogen təsirlər

nəticəsində güclü dəвТşНТвТnТ, ЮвğЮn oХКrКq, ətraf təbii mühitin bütün ünsürlərinin - atmosferin

uçucu neft karbohidrogenləri, karbon oksidləri, metan, hidrogen-sulfid və s. ilə, hidrosfer və torpaq

örtüyünün isə Кğır ЦОЭКХХКrХК хТrФХəndiyini sübut edir.

Açar sözlər: məsafədən гonНХКЦК, ФosЦТФ şəkillər, neft, emal, neftlə çirklənЦТş ərazilər, xəritələr

ƏDƏBİYYAT

1. . ., . . . , , , 2005. М. 112-115

2. AzərbaycКn RОspЮЛХТФКsı. EФoХoУТ КЭХКs, BКФı, 2009 3. KüroЯНКğ nОПЭ вКЭКqХКrı rКвonЮnНК ətraf mühitin ekoloji durumunun qiymətləndirilməsi,

Caspian Energy Group - ACEP, BКФı, 2004, 78 s. 4. BКğıroЯ R.E., HüsОвnoЯК S.A. ŞТrЯКn şəhərТnТn KüroЯНКğ nОПЭ вКЭКqХКrı ərazisinin iqlim

бКrКФЭОrТsЭТФКsı Яə onun atmosferin çirklənməsinə təsiri, Azərbaycan milli aerokosmik agentliyinin

xəbərləri, cild 12, №2(12), BКФı, 2009, səh. 44-48

. . , . . , . .

, , - , -

. .

ч : , , , , - ,

Şəkil 4. Tədqiqat ərazisində neftlə çirklənmə yerindən birinin təsviri

(TerrК MoНТs peвФ şəkli)

Şəkil 5. TəНqТqКt stКnsТвКlКrı Яə neft ləkələri ilə birlikdə ərazinin ümumi görünüşünün rəqəmli

elektron xəritəsi


83

S.A.Qaniyeva, V.V.Aliyev, R.F.Piriyev

Determining and mapping of oil-contaminated areas, based on the processing of space images

SUMMARY

In this article was determined the oil-contaminated areas, located in the chosen oil fields, based on the ground measurements, geoinformation systems and the results of the processing of space images, is created

digital electronic maps and was displayed of contaminated areas on the digital electronic maps. Key words: remote sensing, space images, oil, processing, oil-contaminated areas, maps.

UOT 338.435.32

Ş.F.MüttəlТЛoЯК, N.M.MТФКвıloЯ, C.T.Cəfərov AzərЛКвМКn MemКrlıq Яə İnşККt UnТЯersТtetТ

KƏND TƏSƏRRоFATI MƏHSULLARININ PROQNOГLAŞDIRILMASINDA

MƏSAFƏDƏN ГONDLAMA VERİLƏNLƏRİNDƏN İSTİFADƏ

Kənd təsərrüПКЭı ЦəСsЮХХКrının proqnoгХКşНırıХЦКsı məsələlərinin həХХТ гКЦКnı ТsЭТПКНə edilən

üsullardan biri də məsafədən zondlama (MZ) üsuludur ki, bu üsulun tətbiqi nəticəsində daha dəqiq

və operativ məlumatlar əldə etmək mümkündür. Torpaqdan istifadə tematik məsələlərinin MZ

verilənləri vasitəsilə həlli nəticəsində kənd təsərrüПКЭı ЦəСsЮХХКrını proгnoгХКşНırЦКq ЦüЦФünНür. MəСsЮХЮn proqnoгХКşНırıХЦКsı Цəsələsi isə müasir dövrün ən aktual problemlərindən biridir.

MəСsЮХЮn ЦТqНКrı хoбХЮ sКвНК ПКФЭorХКrНКn КsıХıНır: - məhsulun növündən,

- əkilmə şəraitindən,

- РОnОЭТФ qЮrЮХЮşЮnНКn, - ТqХТЦ şəraitindən,

- ЭorpКğın Эərkibindən,

- sЮЯКrıХЦК şəraitindən,

- zərərvericilərin təsirindən,

- gübrələrin tərkibindən və s.

Məhz bu səbəbdən də məhsulun əkilməsindən вığıХЦКsı prosОsТnə qədərki dövrdə proses daima

nəzarəЭ КХЭınНК oХЦКХıНır. Nəzarətin yerüstü ölçmələr ilə вКnКşı ЦüКsТr ЭОбnoХoРТвКХКrın, бüsЮsТХə də

MГ üsЮХХКrının ТЦФКnХКrınНКn ТsЭТПКНə etməklə КpКrıХЦКsı Нəqiq və operativ nəticələrin əldə

edilməsinə səbəb olar.

MəСsЮХЮn proqnoгХКşНırıХЦКsı nöqЭОвТ-nəzərindən MZ verilənlərТnТ 2 qrЮpК КвırЦКq oХКr: - bilavasitə məСsЮХХК ЛКğХı oХКn ЯОrТХənlər və ya onlar əsКsınНК СОsКЛХКnКn бКrКФЭОrТsЭТФКХКr; - məСsЮХЮn ЦТqНКrının СОsКЛХКnЦКsı üхün ТsЭТПКНə edilən НoХКвısı pКrКЦОЭrХər, СКnsı ФТ, ЛЮnХКr

vasitəsilə biometrik xarakteristikalar təyin edilir.

BЮ гКЦКn 2 Мür вКnКşЦКНКn ТsЭТПКНə edilir:

1) Квrı-Квrı öХхЦələr əsКsınНК, 2) bütün dəвТşТФХТФХər dövründə.

1. Aвrı-Квrı öХхЦələrdən istifadə etməklə КpКrıХКn ОЦКХ prosОsТ КşКğıНКФı sбОЦ üгrə КpКrıХır (Şəkil 1).


84

Məhsulun qiymətlənНТrТıЦəsi üçün məhsul və spОФЭrКХ бКrКФЭОrТsЭТФКХКr КrКsınНКФı rОqrОssТвК КsıХıХığı ЭəвТn ОНТХТr. İХФТn oХКrКq ЛЮ КsıХıХıq КrбıЯ ЯОrТХənləri əsКsınНК Эəyin edilir. Məhsul və spektral

indekslər КrКsınНКФı ФorrОХвКsТвК КsıХıХığını Эəyin etmək üçün isə bitki örtüyünün ən çox inkişКП etdiyi dövrdə çəФТХЦТş ФosЦТФ şəkillərdən və torpaq-bitki obyektlərinin eksperimental

qiymətləndirməyə məruz qalan əsas parametrlərindən istifadə edilir.

Şəkil 1. MəСsulun proqnoгlКşНırılmКsı üхün MГ ЯerТlənlərinin emКlı Яə analizi mərhələləri

Belə parametrlər sırКsınК КşКğıНКФıХКr НКбТХНТr: - proyektiv örtük (bitki elementlərinin səth üzərindəФТ СorТгonЭКХ proвОФsТвКsı); - səth elementlərinin rəngi;

- alaq bitkilərinin növü və ЦТqНКrı; - ЭorpКğın rəngi (quru və nəm vəziyyətdə);

- torpaq səthinin kələ – kötürlük dərəcəsi;

- ЭorpКğın ЭОЦpОrКЭЮrЮ; - səthin xarakteri (düzənХТФ, sıХНırıЦ, вОrТn ЦОвХХТвТ, Нəniz səviyyəsinə görə hündürlük);

- bitkinin hündürlüyü;

- bitkinin bioloji kütləsТ (вКş, qЮrЮ); - bitkidəki rütubəЭТn ЦТqНКrı; - ЛТЭФТnТn sıбХığı; - бХoroПТХТn ЦТqНКrı; - вКrpКqХКrın sКСəsi;

- dənli bitkilərdə sünЛüХün ЮгЮnХЮğЮ;

Məsafədən zondlama verilənləri

SОхТХЦТş pТФsОХ вЮЯКХКrının вОrХəri

Hər ЛТr вЮЯКНК oХКn ЛЮğНК pТФsОХХərinin

(boz rəngin intensivliyi) orta qiymətlərinin

təyini

PКrХКqХıq qТвЦətlərТ ТnЭОrЯКХınНК Лoг rəngin qiymətinin çevrilməsi

OrЭК spОФЭrКХ ТnНОФsТn СОsКЛХКnЦКsı

Spektral indeksin qiyməЭТnТn ФorrОФsТвКsı

Çöl tədqiqКЭХКrı nəticələri

DТКpКгonХКrın sərhədlərinin

təyini

Məhsul və norЦКХХКşЦış ТnНОФs КrКsınНКФı əlaqənin təyini


85

- sünbüllərТn sКвı; - sünbüllərdəki dənlərТn sКвı; - məСsЮХНКrХıq РösЭəriciləri, s/ha.

Verilənlər ЛКгКsınК НКбТХ ОНТХЦəsi zəruri olan digər parametr torpağın Нərinliyə görə

rütubətliyinin təyin edilməsТНТr. TorpКqНКФı nəЦХТФ ОСЭТвКЭı əkinlərin məСsЮХНКrХığını önМədən

xəbər vermək üçün əsas indikator kimi istifadə edilir.

Bitki obyektlərinin məxsusi parametrlərinin qiymətləndirilməsТ üхün КşКğıНКФı ЦОЭoНТФК və

ölçmə vasitələrindən istifadə edilir (cədvəl 1.).

Cədvəl 1 Bitki obyektlərinin məxsusi parametrlərinin qiymətləndirilməsТ metoНТФКsı

və ölçmə vasitələri

Əsas parametrlər Qiymətləndirmə

metodu

Ölçmə vasitələri

Ölçmə dövrləri

VОРОЭКsТвК ПКгКsı, Рörünüşü və tipi

Ekspert qiymətləri

Arxiv veriləni və mütəxəs-sis qiyməti

EФspОrТЦОnЭКХ ТşХərin ilkin dövründə

BТЭФТ sıбХığı (ЯКСТН sКСədə bitkilərТn sКвı)

Hesablama nəticəsi

MütəxəssТs СОsКЛХКЦКsı Eksperimentin keçirildiyi dövrdə

Proyektiv örtük, fitoele-mentlərТn orТОnЭКsТвКsı, xəstəliklə zədələnmə

Ekspert qiyməti MütəxəssТs СОsКЛХКЦКsınК görə

Hər bir ölçmə sОrТвКsı üçün

BТЭФТ СünНürХüвü, вКş Яə quru bioloji kütlə

Kontakt ölçmələri

XəЭФОş, хəФТ üsЮХХКrı Hər bir piksel üçün 5 gündə bir dəfə

Alaq oЭХКrının ЦТqНК-rı, yarpaq səthi indeksi

Kontakt ölçmələr Mütəxəssis qiymətinə görə Dekadalar üzrə verilən-lər

БХoroПТХТn ЦТqНКrı Laboratoriya ölçmələri

LКЛorКЭorТвК КЯКНКnХıqХКrı Vegetasiya dövrü əv-vəli və orЭКsınНК

MZ – nin tətbiqi məsələlərinin ПorЦКХКşЦКsınНК rОРТonКХ Яə milli amillərТn, ТqХТЦ şəraitinin və

digər КnЭropoРОn ПКФЭorХКrın nəzərə КХınЦКsı гərЮrТ şərtlərdir. MZ sistemləri vasitəsilə ölçülə bilən

əsas xarakteristikalar tədqiq edilən obyektlər tərəfindən şüКХКnКn ОХОФЭroЦКqnТЭ НКХğКХКrının parametrləridir. Məsafədən öyrənilən əsas əlamətlər isə təbii obyektlərin spektral əksetmə

xassələrТНТr (SƏБ). OЛвОФЭХərin vəziyyəЭТ onХКrın ЦКННТ Эərkibi, fiziki – kimyəvi və biometrik

parametrləri ilə xarakterizə edildiyindən, təbii törəmələrТn SƏБ-i həm də müstəqil əhəmiyyətə

malikdir [1]. Distansion ölçmələrТn ТНОnЭТФ şəraitində tədqiq edilən quru hissəsinin səth

elementlərТnТn SƏБ-i əsasən КşКğıНКФıХКrНКn КsıХıНır (şəkil 2).

SpОФЭrКХ əФsОЭЦə бКrКФЭОrТsЭТФКХКrınК ЭəsТr ОНən КЦТХХər

SəЭСТn rОХвОПТ

TorpКğın rüЭЮЛəЭХТХТвТ

TorpКğın sЭrЮФЭЮr (tekstur)

бКrКФЭОrТsЭТФКХКrı

Bitki örЭüвünün fenoloji ПКгКsı,

fitometrik ФüЭХəsТ

Bitki örЭüвünün

tipi, СənНəsТ

arxitekto-nТФКsı

SəЭС КбınХКrının Яə ЭorpКğın temperaturu

Şəkil 2. Təbii obyektlərin spektral əksetmə бКrКФterТstТФКlКrını ПormКlКşНırКn КmТllər


86

MüxtəХТП ПКФЭorХКrın ЦəСsЮХЮn ЦТqНКrınК Эəsiri əsasən onХКrın spОФЭrКХ бКrКФЭОrТsЭТФКХКrınНК özünü göstərdiyindən, məСг MГ üsЮХХКrı, бüsЮsТХə də spektral əksetmə бКrКФЭОrТsЭТФКХКrı əsКsınНК məСsЮХЮn ЦТqНКrınК Эəsir edən ПКФЭorХКrı ЦüəyyənləşНТrЦək, proqnozlar vermək mümkündür.

RОspЮЛХТФКnın ərazisi mürəkkəb fiziki – МoğrКПТ гonКХКrХК əlaqədar olaraq müxtəlif iqlim

şəraitinə ЦКХТФНТr. IqХТЦ şəraitinin müxtəlifliyi isə öz növbəsində torpaq - bitki obyektlərinin təbii

parametrlərinin özünəməбsЮsХЮğЮ ТХə xarakterizə ОНТХТr. Şəki – Zaqatala aqropoliqonunun o qədər də

böyük olmayan ərazisində RОspЮЛХТФКЦıг üхün бКrКФЭОrТФ oХКn 11 ТqХТЦ qЮrşКğınНКn 5 – nə rast

gəlinir. Elə bu səbəbdən də torpaq-bitki obyektlərТnТn SƏБ-nТn ЭОЦКЭТФ ОЦКХı Цəsələlərinin həlli

üхün КşКğıНКФı prТnsТpХər əsas götürülür:

ОЦКХ Яə ЭəПsТrОЭЦə sТsЭОЦТnТn ЭərФТЛТnНə pОвФ ЦəХЮЦКЭХКrı ТХə вКnКşı, КnКХoУТ öХхЦə КpКratları ТХə ЭəМСТг ОНТХЦТş ЭəввКrəХər Яə nəгКrəЭ – öХхЦə КqropoХТqonХКrınНК ЭopХКnЦış ЯОrТХənХərНən ТstifaНə;

pОвФХərНən, ЭəввКrəХərНən Яə nəгКrəЭ - öХхЦə КqropoХТqonХКrınНКn КХınЦış ЛüЭün nöЯ Яə Цüб-

ЭəХТП ПorЦКХı ЦəХЮЦКЭХКrın üsЭ - üsЭə НüşЦəsТnТn ЭəЦТn ОНТХЦəsТ; öХхЦə ЦəХЮЦКЭХКrının ОЦКХı prosОsТnНə, onХКrın rОКХТгə ОНТХЦəsТ üsЮХХКrında vahid elmi – me-

toНТФ вКnКşЦКnın ЭəЦТn ОНТХЦəsТ; хıбış ЦəХЮЦКЭХКrının ТsЭОСХКФхıХКr ЭərəПТnНən ЦКФsТЦКХ – РОnТş ТsЭТПКНə ОНТХЦəsТnТ ЭəЦТn ОЭ-

ЦəФХə onХКrК opОrКЭТЯ хКЭНırıХЦКsı. BКбıХКn prТnsТpХər хərхТЯəsТnНə spОФЭroПoЭoЦОЭrТФ öХхЦə nəЭТМəХərТnТn вəqТnХТвТ ЛТr sırК ЭОбnТФТ

parКЦОЭrХərХə бКrКФЭОrТгə ОНТХТr: öХхЦə НəqТqХТвТ, spОФЭrКХ НТКpКгonХКrın sОхТХЦəsТ, spОФЭrКХ Тnterval-

ların ОnТ, əСКЭə ЛЮМКğı, МТСКгХКrın МəХНХТвТ, qЮrКşНırıХЦК СünНürХüвü, orТвОnЭКsТвКnın НəqТqХТвТ Яə s. нХхЦə МТСКгının МəХНХТвТ КНəЭən НəвТşən КЭЦosПОr şərКТЭТnНə ЯКМТЛ roХ oвnКвır. BОХə ФТ, ЦОteo-

roХoУТ pКrКЦОЭrХərТn qОвrТ sЭКЛТХ НəвТşЦəsТ СəЦ torpaq - bitki oЛвОФЭХərТnТn rОКХ ЯəгТввəЭТnə, СəЦ Нə ölçЦə şərКТЭТnə ЭəsТr РösЭərТr.

ŞüКХКnЦКnın öХхüХən pКrКЦОЭrХərТnТn ЦКФsТЦКХ НəqТqХТвТnТ ЭəЦТn ОЭЦəФ üхün ЭəsКНüПТ бəЭКХКrı azaltЦКq ЦəqsəНТХə СəЦ öХхЦə МТСКгının əsКs СəХqəХərТnТn ЦОЭОoroХoУТ бКrКФЭОrТsЭТФКХКrı вКбşıХКşНı-rıХЦКХı, СəЦ Нə sТsЭОЦКЭТФ бəЭКХКrın ФorrОФsТвКsının sЭrЮФЭЮr ЦОЭoНХКrı ТsЭТПКНə ОНТХЦəХТНТr. BЮ СКХНК ciСКгın РörЦə ЛЮМКğının sОхТХЦəsТ Нə ЯКМТЛ roХ oвnКвır Яə onЮn СəННən КrЭıq КгКХНıХЦКsı ЦəqsəНə-

uyğЮn СОsКЛ ОНТХə ЛТХЦəг. SpОФЭrКХ НТКpКгonХКrın Яə spОФЭrКХ ТnЭОrЯКХХКrın ОnТnТn sОхТХЦəsТ Тsə вОr səЭСТnТn öвrənТХən oЛ-

yektХərТnТn Яə onХКrın бüsЮsТ pКrКЦОЭrХərТnТn ОППОФЭТЯ ЭКnınЦКsı nöqЭОвТ - nəгərНən СəвКЭК ФОçiril-

Цəlidir. HəХХ ОНТХən ЦəsəХənТn qoвЮХЮşЮnНКn, ФonФrОЭ ЦəsəХəХər üхün гərЮrТ oХКn öХхЦə pКra-

ЦОЭrХərТnТn nöЯünНən КsıХı oХКrКq ФənН ЭəsərrüПКЭı Яə ЭorpКqНКn ТsЭТПКНə ЦəsəХəХərТnТn СəХХТnə бТНЦəЭ ОНən MГ ЯОrТХənХərТ üхün əsКs ЭəХəЛХər МəНЯəХ 2-Нə sТsЭОЦХəşНТrТХЦТşНТr Д2, 3].

CəНЯəХНən РörünНüвü ФТЦТ, ЛКбıХКn ЭОЦКЭТФ ЦəsəХəХərТn СəХХТ əsКsən torpaq-bitki oЛвОФЭХərТnТ бКrКФЭОrТгə ОНən ЦəбsЮsТ pКrКЦОЭrХərТn ЭəвТn ОНТХЦəsТ ЦОЭoНТФКsınК əsКsХКnЦışНır. BТЭФТ oЛвОФЭХərТ üхün əsКs pКrКЦОЭr oХКrКq ЯОРОЭКsТвК ТnНОФsТ, ЛТЭФТnТn rənРТ, onЮn гəНəХənЦə НərəМəsТ, ЭorpКq oЛвОФЭХərТ üхün Тsə ЭОЦpОrКЭЮr Яə ЭОФsЭЮr бКrКФЭОrТsЭТФКХКrı РöЭürüХЦüşНür. MГ ЯОrТХənХərТnТn НОşТПrХənЦə nəЭТМəХərТ əsКsınНК ЛТЭФТХərТn МüМərЦə, sünЛüХХənЦə, вОЭТşЦə ЯКбЭını, ЛКşqК söгХə НОsəФ, ЯОРОЭКsТвК НöЯrünü ЭəвТn ОЭЦəФ oХКr.


87

CəНЯəl 2.

KənН təsərrüПКtı Яə torpКqНКn ТstТПКНə üхün бКrКФterТФ olКn temКtТФ məsələlərТn СəllТnНə MГ ЯerТlənlərТnə olКn əsКs tələЛlər

№HəХХ ОНТХən ЦəsəХəХərin

xarakteri

Torpaq-Bitki oЛвОФЭХərТnТn

бКrКФЭОrТsЭТФКХКrı

MüşКСТ-НəХərТn

dövriliyi

MəФКn КвırНОЭ-

ЦəsТ

Spektral diapazonlar

1TopoqrКПТФ бərТЭəХəşЦə Aхıq вОr, ЛТЭФТ örЭüвü qКr / ЛЮг, şəСərХər, sЮ səЭСХərТ

vegetasiya indeksi, torpa-ğın rüЭЮЛəЭХТвТ, Ф/Э ЛТЭФТХərТ-nin

növü, temperatur

1 ay

1 ay

1 СəПЭə

30 – 100

20 – 100

30 - 100

GD, YIQ, IIQ, MD MD, GD, YIQ

2 Şəhərlərin inkişaf dinamikasına nəzarət

Əks edilən şüalanmanın spektral xarakteristikaları

Aв / СəПЭə 10 - 30 GD, YIQ, IIQ, MD

3 OЭХКqХКrК nəгКrəЭ SəЭСТn ЭОФsЭЮrКsı 1 СəПЭə 1 - 2 GD 4 K/Э əФТnХərТnТn

ТnЯОnЭКrХКşНırıХЦКsı TОЦpОrКЭЮr, rənР, ЯОРОЭКsТвК

indeksi, tekstura

72 saat 15 sutka

1 il

15– 20 20 – 30

-

GD, IIQ, MD, GD, YIQ, IQ, GD

5 MüбЭəХТП ЭТp Ф/Э ЛТЭФТХərТnТn ЭəsnТПКЭı

RənР, ЦТФroНКХğКХı şüКХКnЦК бКrКФЭОrТsЭТФКХКrı

15 sutka 72 saat

20– 30 30

GD, YIQ MD

6 K/Э ЭorpКqşünКsХığı TorpКğın rənРТ, ЭОФsЭЮrКsı 1 kvartal 10– 20 GD, YIQ, IIQ

7 K/Э СТНroХoРТвКsı TorpКğın rənРТ 15 sutka 30 GD, YIQ 8 K/Э qəгКХКrının

qКrşısının КХınЦКsı Temperatur, bitkinin гəНəХənЦə НərəМəsТ

1 ay 1 ay

100 30 - 50

IIQ, MD GD,YIQ, IIQ,

9 MəСsЮХНКrХığın proqnoгХКşНırıХЦКsı

TorpКğın ЭОЦpОrКЭЮrЮ, КХЛОНo 1 СəПЭə 1ay

30– 50 10 - 20

GD, MD, GD

10

K/Э poЭОnsТКХının qТвЦəЭХənНТrТХЦəsТ

RənР,ЭОЦpОrКЭЮr, tekstura

1 ay 2 СəПЭə

100 -

IQ, YIQ, IIQ, GD, MD, YIQ

Qeyd. SpОФЭrКХ НТКpКгonЮn şərЭТ КНı: GD–spОФЭrТn Рörünən НТКpКгonЮ (0,4–0,74 mkm); YIQ –

вКбın ТnПrКqırЦıгı НТКpКгon (0,74-1,30 mkm); IIQ–ТsЭТХТФ ТnПrКqırЦıгı НТКpКгon (8–12 mkm); IQ–ТnПrКqırЦıгı НТКpКгon (1,5-1,8; 2,2-2,6; 3,0-3,6; 4,2-5,0; 7,0-8,0 mkm); MD–ЦТФroНКХğКХı НТКpКгon (10-100 mm)

MГ ЯОrТХənХərТ əsКsınНК ЯОРОЭКsТвК НöЯrünü ЭəвТn ОЭЦəФ üхün ЯОРОЭКsТвК ЮnНОФsТ (NDVİ, RVİ, İPVİ, АDVI) ЭəвТn ОНТХТr. VОРОЭКsТвК ТnНОФsТ ОХə РösЭərТМТНТr Фi, MZ-nТn ЦüбЭəХТП spОФЭrКХ ФКnКХХКrı (НТКpКгonХКrı) ТХə КpКrıХКn əЦəХТввКЭХКr nəЭТМəsТnНə СОsКЛХКnır Яə şəФХТn ЯОrТХЦТş pТФsОХТnНə ЛТЭФТ pКrКЦОЭrХərТnə ЦünКsТЛəЭТ ЛТХНТrТr. VОРОЭКsТвК ТnНОФsТnТn ОППОФЭТЯХТвТ əФsОЭЦə бüsЮsТввəЭХərТ ТХə ЭəвТn ОНТХТr Яə ОЦpТrТФ oХКrКq ЭəвТn ОНТХТr.

Hər bir fiziki obyekt müəyyən НТКpКгonНК ОХОФЭroЦКqnТЭ şüКХКrını ЮНЮr, НТРər bir diapazonda

isə əks etdirir. Belə ki, bitkilərТn вКşıХ вКrpКqХКrınНК oХКn бХoroПТХ ПoЭosТnЭОг гКЦКnı Рörünən

diapazonda (0,4 – 0,7 nЦ) ОХОФЭroЦКqnТЭ şüКХКrını ЮНЮr. DТРər tərəfdən, вКrpКqХКrın СüМОвrələri

вКбın ТnПrКqırЦıгı (İQ) НТКpКгonНК (NİR, 0,7 – 1,1 nЦ) ОХОФЭroЦКqnТЭ şüКХКrını РüМХü əks etdirir.

Beləliklə, görünən НТКpКгonНК РüМХü ЯОРОЭКsТвКвК ЮğrКвКn вОrХər ЭünН, вКбın İQ НТКpКгonНК Тsə

вКşıХ ЦОşələr və ЭКrХКХКr хoб Кхıq rəngdə Рörünür (Şəkil 3). Ona görə də müxtəlif diapazonlarda

КХınКn şəkilləri müqayisə etməklə, bitkilərТn ЦöЯМЮНХЮğЮnЮ Яə sıбХığını Эəyin etməФ oХКr. AşКğıНКФı şəkillərdə вКбın İQ Яə görünən qırЦıгı НТКpКгonНК ЛТЭФТХər göstərilmТşНТr. BЮ гКЦКn NDVİ КşКğıНКФı НüsЭЮrХК СОsКЛХКnЦışНır:

DVİ = (NİR – RED) / (NİR + RED) = (RVİ – 1) / (RVİ + 1)


88

a) b)

a) şəklində NDVİ = (NİR – RED) / (NİR + RED) = (0, 50 – 0,08)/(0,50 + 0,08) = 0,72

b) şəklində NDVİ = (NİR – RED) / (NİR + RED) = (0, 40 – 0,30)/(0,40 + 0,30) = 0,14

Şəkil 3.Görünən və вКбın ТnПrКqırmıгı НТКpКгonНК ЛТtФТ örtüвü

NDVİ ЯОРОЭКsТвК ТnНОФsТnТn öХхüХЦəsТ гКЦКnı o ЯКбЭ ОППОФЭТЯ nəЭТМə КХınır ФТ, ЯОСОЭКsТвК КrЭıЦı Яə КФЭТЯХТвТ ЦüбЭəХТП ЦöЯsüЦХərНə Яə ЦüбЭəХТП ТqХТЦ şərКТЭХərТnНə СəвКЭК ФОşТrТХsТn. ƏХЛəЭЭə ФТ, ЛКбıХКn ПКФЭorХКr ЭorpКq-ЛТЭФТ oЛвОФЭХərТnТn ЯəгТввəЭТnТ qТвЦəЭХənНТrЦəФ üхün ХКгıЦ oХКn ЛüЭün pКrКЦОЭrХərТ МəЦХəşНТrЦəвə ТЦФКn ЯОrЦТr. AerokosЦТФ poХТqonХКrНК КpКrıХКn öХхЦəХər Тsə НКСК РОnТş ТЦФКnХКrК ЦКХТФ oХЦКqХК, ЛКбıХКn ПКФЭorХКrın sКвının НКСК НК КrЭЦКsı üхün şərКТЭ вКrКНır. MəСsЮХ Яə spОФЭrКХ ТnНОФs КrКsınНКФı ФorrОХвКsТвК əХКqəХərТnТ ЭəвТn ОЭЦəФ üхün Тsə ЛТЭФТ örЭüвünün ən хoб ТnФТşКП ОЭНТвТ НöЯrНə КpКrıХКn ФosЦТФ ЭəsЯТrХərНən ТsЭТПКНə ОНТХТr.

Ən əСəЦТввəЭХТ proЛХОЦХərНən ЛТrТ Нə ФonФrОЭ ЦəsəХəХərТn СəХХТ üхün ТsЭТПКНə ОНТХən spОФЭrКХ ТnЭОrЯКХХКrın sОхТХЦəsТНТr Д4]. CəНЯəХ 2-Нən РörünНüвü ФТЦТ, ЛКбıХКn 10 ЭТp ЦəsəХənТn СКЦısınНК GD-nin vОrТХənХərТnНən, 8 СКХНК Тsə ВIQ-nТn ЯОrТХənХərТnНən ТsЭТПКНə ОНТХЦəsТ гərЮrТ СОsКЛ ОНТХТr. MəsəХəвə ЛТr qəНər Нə ФonФrОЭ вКnКşıХsК, ЛКбıХКn oЛХКsЭХКrНК spОФЭrКХ ФКnКХХКrı Яə spОФЭrКХ ТnЭОrЯКХХКrın sərСəНХərТnТ СəХХ ОНТХən ЦəsəХənТn ЭТpТnНən КsıХı oХКrКq НКСК НК НəqТqХəşНТrЦəФ oХКr.

BОХə ФТ, ФənН ЭəsərrüПКЭı ЛТЭФТХərТnТn ТnЯОnЭКrХКşНırıХЦКsı ЦəsəХəХərТnТn СəХХТnНə 0,56; 0,60; 0,64; 0,68; 0,4 – 1,1 ЦФЦ pКnбroЦКЭТФ НКХğК ЮгЮnХЮqХКrınНКn ТsЭТПКНə ОНТХЦəsТ НКСК ЦəqsəНəЮвğЮnНЮr Д2]. BТЭФТ oЛвОФЭХərТnТn КвrıХЦКsı Яə ЭəsnТПКЭı ЦəsəХəХərТnНə Тsə ən хoб üsЭünХüФ 0,478 – 0,508; 0,492 – 0,536; 0,514 – 0,558; 0,566 – 0,638; 0,604 – 0,700 Яə 0,725 – 0,920 mkm

spОФЭrКХ ТnЭОrЯКХХКrınК ЯОrТХТr Д3]. KənН ЭəsərrüПКЭı (Ф/Э) ЭorpКqşünКsХığı ЦəsəХəХərТ üхün Тsə 0,56; 0,60; 0,64; 0,68; 0,4 – 1,1 ЦФЦ НКХğК ЮгЮnХЮqХКrınНКn ТsЭТПКНə ОНТХЦəsТ əХЯОrТşХТ СОsКЛ ОНТХТr. EвnТ ТХə ЭorpКğın ЭərФТЛТnНəФТ СЮЦЮsЮn ЦТqНКrını ЦüəввənХəşНТrЦəФ üхün 0,55 – 0,58; 0,62 – 0,66;

0,66 – 0,72 Яə 0,8 – 1,1 ЦФЦ НКХğК ЮгЮnХЮğЮ ТnЭОrЯКХХКrınНКn ТsЭТПКНə ОНТХЦəsТ ЭəФХТП ОНТХТr. BТЭФТХərТn ЯəгТввəЭТnТ Яə гəНəХənЦə НərəМəsТnТ qТвЦəЭХənНТrЦəФ üхün 0,44 – 0,46; 0,58 – 0,62; 1,0 –

1,4 ТnЭОrЯКХХКrı ən opЭТЦКХ spОФЭrКХ НКpКгonХКr ФТЦТ РöЭürüХür. TorpКqНКn ТsЭТПКНə ЦəsəХəХərТnТn СəХХТ üхün ТsЭТПКНə ОНТХən НКХğК ЮгЮnХЮqХКrı Тsə 0,56; 0,60; 0,64 Яə 0,68 ЦФЦ-dir.

K/Э ЦəСsЮХХКrının proqnoгХКşНırıХЦКsı üхün əЯЯəХМəНən ЭorpКğın nəЦХТФ ОСЭТвКЭının öвrənТХЦəsТ Нə ЯКМТЛ ПКФЭorХКrНКn ЛТrТНТr. TorpКğın rüЭЮЛəЭХТвТnə nəгКrəЭ Тsə əsКsən ОХОФЭroЦКqnТЭ spОФЭrТnТn Рörünən Яə вКбın IQ oЛХКsЭХКrınНК СəвКЭК ФОхТrТХТr. EХə СəЦТn НТКpКгonХКr НК ЯОРОЭКsТвК ТnНОФsТnТn öвrənТХЦəsТnНə ЯКМТЛ əСəЦТввəЭə ЦКХТФНТr ФТ, nəЭТМəНə ЦəСsЮХЮn ФОвПТввəЭТnТ qТвЦəЭХənНТrЦəФ üхün opЭТЦКХ sКвНК spОФЭrКХ ЯОrТХənХərНən ТsЭТПКНə ОЭЦəФ ЦüЦФün oХЮr.

BОХəХТФХə Нə, КОroФosЦТФ ЦəХЮЦКЭХКrın ЭОЦКЭТФ ОЦКХı ЦəsəХəХərТnТn СəХХТ ТХФТn ЯОrТХənХərТn ЭopХКnЦКsı, ФonФrОЭ НКХğК ЮгЮnХЮqХКrının Яə вК spОФЭrКХ ТnЭОrЯКХХКrın sОхТХЦəsТ Яə СəЦхТnТn ЭəЛТТ

50% 8%

Yaxın İQ Görünən

40% 30%

Yaxın İQ Görünən


89

ЭörəЦəХərТn spОФЭrКХ pКrХКqХıq oЛrКгХКrının (sТqnКЭЮrКХКrının) ПorЦКХКşЦКsı ЦəsəХəХərТ ТХə ЛТrЛКşК ЛКğХıНır. HəЦхТnТn, КОroФosЦТФ ЦəХЮЦКЭХКrın ЭОЦКЭТФ ОЦКХı nəЭТМəsТnНə, ЦüбЭəХТП pКrКЦОЭrХər, бüsЮsТХə Нə ЯОРОЭКsТвК ТnНОФsТ, ЭorpКğın nəЦХТвТ ФТЦТ pКrКЦОЭrХər КrКsınНК ФorrОХвКsТвК əХКqəХərТ вКrКЭЦКqХК, ФənН ЭəsərrüПКЭı ЦəСsЮХХКrını proqnoгХКşНırЦКq ЦüЦФün oХКr.

AхКr söгlər: MГ, ФosЦТФ şəФТХ, ФənН ЭəsərrüПКЭı, proгnoгХКşНırЦК, ЦəСsЮХНКrХıq

ƏDƏBİYYAT

1. . .

// , 1983, №1, . 69 – 77

2. . ., . . . -: « », ., 1997, 296 .

3. . : .: « », ., 1988, 349 c.

4. . .

: / . . . . , 1990, 18 .

Ш. . , . . , . .

. , . ч : , , ,

,

SС.F.MuttКlТЛoЯК, N.M.MТФКвıloЯ, C.T.CКПКroЯ

The use of remote sensing data for prediction of agricultural productivity

SUMMARY

In this article was examined the problem of forecasting of agricultural productivity by use the thematic problems land-use based on remote sensing data. As a parameter was used of vegetation index and soil moisture.

Key words: remote sensing, space images, the prediction, agricultural, productivity


90

УДК 630*643

. . , ( -mail: yahyayev-azasu @ bk.ru) . . , .И.

Ц ч

- . - -

-

. . -

, – .

.

- , -

. , -

, . , -

,

- - Д5]. -

. 1945 . -

– . -

, , , - .

- – , , Ш .

60- , . . , -

, . - -

– . . , . 20

, - -

, . - ,

, , . , , -

, . –

,


91

.

, . - ,

, , .

50-60 -

, . , « »

-

- 0,1-

0,3 . 50-100 3/ ; -

; ; ; . . Д8].

(2003 .) « » . -

, , , -

, , . . - . -

, , . 10 -

, ( 0,2 % ) -

, . -

– -

. . Д3]. , ,

, , . ,

, ., - .

, -

. , ,

. 2003 . -

, , . . . -

10 , . . .

. –

( ) : 150 – - ; 150 –

( ), - Д9].

, .


92

– , . . . -

, -

. -

( – 1 3 -

), Д6]. -

, -

( ). -

, -

, . . . , -

, -

, . , –

, , Д7]. ,

, . -

, -

. -

. , . - ,

, ;

- . , , -

-

-

. -

, , , . -

, -

. , , -

- , -

. -

, - , – -

Д2]. ,

. , -

-

. -


93

-

. -

, - .

, , , , , -

Д1]. -

, , -

, . . – -

, . -

, , -

, .

, -

.

, . ,

30 % 60% ,

. . : , -

. - ,

2010 . . 1. 4- -

, 2010 . .2.

1.

, . .

-

, .

, .

,

%

:

:

32,0

17,0

8,0

1143

2429

800

28

7

10

56,2

29,8

14,0 57,0 1267 45 100


94

2. - , .

-

Ш

32000 45000 37000 27000

17000 25000 18000

---

8000 11000 9000 5000

141000 60000 33000

,

1 , [4]

= ,

- , ./ ; - , -

; -

( -

-

). -

1. , . ;

- , . ; - , . .

: -

– 3 / ; – 3,1 15; -

– 15,1 30; – 30,1 / . -

, 0,85 1,78 / , . . .

1,78 / . -

, , , -

. ( .2) , - -

, , , .

-

.


95

1. , , -

. 2. , 2005-2010 ., -

1,05 / . 3. , 2- -

: - 45-60 %; - 30-40 %; -10-15%

: , , , , , , .

1. . . . . .: 1983. 254 . 2. . . -

// . - . 1989. №1. . 19-23.

3. . 2003-2010 . 4. . . // . - .1989. №1. .23-25.

5. . . // . - . 1987. №5. . 27-31.

6. . . // . - . 1988. №1. . 31-34.

7. . . // . - . 1982. №1. . 13-17.

8. . . . . . . XXV. 2004. . 118-122.

9. . ., . . // . 014. № 11. .47-52.

A.B.Yahyayev, Gh.A.Garibov, N.I.Aliyeva

The features of organization of intensive farmings in the forests of Greater Caucasus

SUMMARY

In study was analized the action of forestry of Greater Caucasus nothern-east slopes.

The forestry-economical and the biological-ecological prerequisites for the formation and

stable functioning of forestry of this region were considered. The particular attention was

given to the issues of forestry management in the sparsely wooded areas and to its role in

the forestry intensification process. In this region for the intensification of forestry action as


96

an organization unit recommended the forestry complex in the form of complex forestry

enterprise. Were defined the relation among its elements and the intensification level on the

basis of complex works volumes conducted in these farmings.

Key words: Forestry, forestry, forest, wood, distribution of elements, slope, ecological factors.

A. B. Yəhyayev, C. Ə. Qəribov, N. İ. ƏlТвeЯК

Böвük QКПqКг ЦОşələrində intensiv təsəЫЫüПКЭХКЫıЧ вКЫКНıХЦК xüsusiyyətləri

БоLASƏ

Əsərdə BöвüФ QКПqКгın şТЦКХТ - şərq вКЦКМХКrınНКФı ЦОşə təsərrüПКЭХКrının Пəaliyyətləri analiz edil-nТşНТr. BЮ rОqТonЮn ЦОşə massivlərinin formalКşЦКsının ЦОşəçilik-iqtisadi və bioekoloji xüsusiyyətlərinə ЛКбıХЦışНır. BЮrКНК КгЦОşəХТ rКвonХКrın ЦОşələrdən istifadə məsələlərinə və onХКrın ЭəsərrüПКЭХКrın intensivləşНТrТХЦəsindəki roluna əsas diqqəЭ ЯОrТХЦТşНТr. BЮ rОqТonНК ЦОşədə təsərrüfat fəaliyyətinin

intensivləşНТrТХЦəsi üçün, təşФТХКЭ ЯКСТНТ qТsЦТnНə ЦОşə kompleksi – kompleks meşə müəssisəsТ ПorЦКsınНК – təФХТП ОНТХЦТşНТr. İşНə bu kompleksin elementlərТ КrКsınНКФı nТsЛət və təsərrüfatlarda yerinə yetirilən ФoЦpХОФs ТşХərin həcmi əsasınНК ТnЭОnsТЯХəşНТrЦə səviyyəsi müəyyən edilЦТşНТr.

Açar sözlər: ЦОşə təsərrüПКЭı, ЦОşə sahələrТnТn ТşХənməsТ, ЦОşə, oduncaq, elementlərin paylanması, yamac, ekoloji faktorlar.

MünНəricat ElmТ əsərlər

97

M Ü N D Ə R İ C A T

İ N Ş A A T - И Е В

№

SəС

1 İ.H. MəmməНoЯК. UltradТspОrs plagТoqranТt süбurunun ТstТПadəsТ Тlə kОramТk material-

ların бassələrТnТn tənгТmlənməsТ........................................................................................ 3

2 K.M.Məmmədov, E.E.HəsənoЯ. HТdrotОбnТkТ qurğuların вОraltı konturunda tədbТq olunan ankОr ponurların СОsablanma mОtodТkaları........................................................... 6

3 K.R.Yusifova. Yaşaвış ТntОrвОrlərТnТn təşkТlТndə kompoгТsТвa бüsusТввətlərТ................... 13

4 E.Ə.MəlТФoЯ, D.Q.БurşuНoЯ, Y.E.BəНəloЯ. Ağac-вonqar plТtələrТnТn kОвПТввətТnТn diaqnostik sistemi................................................................................................. 16

5 S.M.ƏФЛəroЯК. BТnanın ТstТlТk ТгolвasТвa matОrТallarının əsas tОбnТkТ parametrləri-

nТn müqaвТsəlТ təСlТlТ..................................................................................................... 19

6 İ.N ŞТrТnгКНə, İ.D. QurЛКnoЯК. Gips вapışdırıcılarının бassələrТnТn вaбşılaşdırılması üsulları.............................................................................................................................. 23

MEXANİKA – Е Х А И А

№ SəС

1 . . у , . . у , . . ш . -

............................................................................

28

2 . . . ........................................... 34

3 . . у , . . у , .И. . -

....... 37

4 N.Q.PolКНoЯ, F.F.MəmməНoЯ. BТrdəПəlТk tökmə qəlТbТnТn qarışıqlarının komponentləri-

nТn modОl tərtТbatına adgОгТon təsТrТ.................................................................................... 43

5 N.S.ƏlТвeЯ, D.Q.БurşuНoЯ. NОвron şəbəkədə diaqnostik əlamətlərТn вaradılması meto-

dikası............................................................................................................................. 48

6 B.B. Musurzayeva. Ovuntu dəmТr bürünc matОrТallarının mОбanТkТ və trТbotОбnТkТ бarak-

tОrТstТkaları........................................................................................................................ 52

7 . . . -

-

.................................................................................................................... 58

S.Y.Feyzullayeva. Boloniya bal-rОвtТnq sТstОmТnТn tətbТqТndə Ms EбcОl proqramından

ТstТПadə Оtməklə ТşlərТn avtomatlaşdırılması və opОratТvlТвТn təmТn olunması вollarının

araşdırılması..................................................................................................................... 64


98

İ Q T İ S A D İ Y Y A T - И А

№ SəС

1 . . . ........................................................... 68

2 . . , . . . « » -

..................................................................................... 71

3 R.H.Quliyev. MüasТr ТdarəОtmənТn maСТввətТ və бüsusТввətlərТ.......................................... 75

4 S.A.QənТвeЯК, V.V.ƏlТвeЯ, R.F.PТrТвeЯ. KosmТk şəkТllərТn Оmalı nətТcələrТ əsasında neft-

lə хТrklənmТş əraгТlərТn təвТnТ və бərТtələşdТrТlməsТ.............................................................. 79

5 Ş.F.MüttəlТЛoЯК, N.M.MТФКвıloЯ, C.T.CəfəroЯ. Kənd təsərrüПatı məСsullarının proqnoz-

laşdırılmasında məsaПədən гondlama vОrТlənlərТndən ТstТПadə............................................. 83

6 . . х я , . . , .И. . К ................................................................................

90


99

Kağıг Пormatı 60 84 1/8,

Çap vərəqТ: 9.17

SТПarТş № 35. Tiraj 50.

«POLİMİKA» MMC

(/0ø$6$5/$5azmiu.edu.az/external/ckfinder/userfiles/files/etuser/... · 2019. 6. 25. · øQúDDW...

Documents

Transcript of (/0ø$6$5/$5azmiu.edu.az/external/ckfinder/userfiles/files/etuser/... · 2019. 6. 25. · øQúDDW...