KUNSTEDUCATIE EURO-PROEF? HOE DOEN ZE HET IN ANDERE LANDEN?, ZIE PAG. 4

BULLETINCULTUUR & SCHOOLDECEMBER 2001

20

COVERSTORY

AMUSANT EN EEN MUST

Europa praat over kunsteducatie op school

Eind september wisselden zo’n honderdvijftig specialisten op het gebied

van kunsteducatie, afkomstig uit heel Europa, ervaringen uit tijdens de

conferentie A Must or a-Muse in Rotterdam. Centraal stonden beleid en

praktijk van kunsteducatie in het voortgezet onderwijs. Wat zijn overeen-

komsten en verschillen in de diverse landen? Van een sterk sociale Duitse

inslag tot Franse les over ‘smaak’ en specifieke streekgerechten.

RUBRIEKZEEPBEL OF KAUWGUM

Heeft u nog iets gehoord van Cultuur- en School-

project ‘X’?

GEEN LESUREN

Digital Playground, een digitaal-cultureel evenement

voor jongeren in Rotterdam, timmert flink aan de weg.

In vijf weken tijd leren zo’n vierduizend jongeren de

basisprincipes van digitale fotobewerking, webdesign,

film-en geluidsbewerking of grafisch ontwerpen.

Succesfactoren? Jongeren benaderen via hun eigen taal,

vormen en symbolen. Geef de begeleiding in handen

van jonge mensen: ‘peer education’ oftwel ‘leren van

je maten’.

COLOFON

BULLETIN CULTUUR & SCHOOL

DECEMBER 2001, JAARGANG 4, NUMMER 20

BULLETIN CULTUUR & SCHOOL WORDT EENS PER TWEE MAANDEN

UITGEGEVEN OP INITIATIEF VAN HET MINISTERIE VAN ONDERWIJS, CULTUUR

EN WETENSCHAPPEN IN HET KADER VAN HET PROJECT CULTUUR EN SCHOOL

HOOFDREDACTIE: MARTHE BAUWENS

EINDREDACTIE: ANKE OOMEN

ALS U TEKSTEN UIT DEZE UITGAVE WILT OVERNEMEN, NEEM DAN CONTACT OP MET DE

REDACTIE VAN HET BULLETIN CULTUUR & SCHOOL

REDACTIESECRETARIAAT: CULTUURNETWERK NEDERLAND

TEL: 030 - 236 12 00 FAX: 030 - 236 12 90 EMAIL: marthebauwens@cultuurnetwerk.nl

AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE: ERIC ALINK, BERT CORNELIUS, BEER LIEDMEIER,

JEFFREY MEULMAN, ANITA TWAALFHOVEN, MAAIKE SEVERIJNEN,

JOYCE VANHOMMERIG

REDACTIERAAD: ANJO CRAENEN, CO ENGBERTS , MAARTEN HAMEL,

JOS VAN RUYVEN, ANITA TWAALFHOVEN

ONTWERP EN OPMAAK: VORM VIJF ONTWERPTEAM BNO, DEN HAAG

DRUK: DRUKKERIJ ANDO, DEN HAAG

ISSN: 1387 - 6422

ABONNEMENT?

U kunt zich op het Bulletin Cultuur & Schoolabonneren (gratis) door een briefje met

uw naam en adres te sturen of te faxen naar:Cultuurnetwerk Nederland

Cultuur en Schoolt.a.v. Sabien Tegelaers

Postbus 613500 AB Utrecht

fax: 030 - 236 12 90U ontvangt dan een inschrijfformulier.

U kunt zich ook direct opgeven via de website Cultuur & School

www.cultuurenschool.net (rubriek ‘nieuws’)

FOTO: EUnetART

4

12

DITJES EN DATJES‘Weetjes’ voor en door de lezer

Het Bulletin verhit de gemoederen.

Deze keer veel ruimte voor reacties

van lezers. Over de perikelen rond

de ontwikkeling en invulling van

CKV2,3; hoe de kloof te overbrug-

gen naar het eindexamen CKV in

het vmbo als je van 3 havo naar 4

vmbo overstapt, en kanttekeningen

bij meer autonomie voor de school.

RUBRIEKEN

•8 ERFGOED ACTUEEL

Leidsche Rijn, luilekkerland voor omgevingseducatie

Cultuurhistorie als versterker van identiteit en sociale cohesie?

•12 ZEEPBEL OF KAUWGUM

Heeft u nog wel eens iets gehoord van

Cultuur en School-project X?

Géén lesuren

COVERSTORY

•4 Amusant en een must

Europa praat over kunsteducatie op school

COLUMN

•10 UIT HET CIRCUIT

Meningen over cultuureducatie

“Kunstjes maken we hier zelf wel’

ARTIKELEN

•14 CKV dwingt instellingen tot krachtenbundeling

Drie praktijkvoorbeelden

•11 Culturele diversiteit na vier jaar Cultuur en School

Onderzoek naar de behoeften van het primair onderwijs

EN VERDER

•16 DITJES EN DATJES

‘Weetjes’ voor en door de lezer

•20 CONTACTPERSONEN CULTUUR EN SCHOOL

IN DE REGIO

INHOUD

Het project Cultuur en School

Cultuur en School wil de samenwerking tussen culturele instel-lingen en scholen op het gebied van cultuureducatie een flinkeimpuls te geven.

Cultuur en School beoogt:

• leerlingen in contact te brengen met verschillende cultuur-uitingen

• scholen te stimuleren meer gebruik te maken van hunculturele omgeving

• cultuur ook een plaats te geven in andere dan de kunst-vakken, zoals in geschiedenis, techniek en de talen

• culturele instellingen te stimuleren hun aanbod beter af testemmen op de behoeften uit het onderwijs.

COLUMNUIT HET CIRCUIT

Meningen over cultuureducatie

‘KUNSTJES MAKEN WE HIER ZELF WEL’

Columnist Jeffrey Meulman filosofeert over de grenzen van

kunst en cultuur. Een vurig pleidooi voor cultuureducatie voor

iedereen, zodat mensen zelf kunnen bepalen wat voor hen

waardevol is, en wat niet.

RUBRIEKERFGOED ACTUEEL

LEIDSCHE RIJN, LUILEKKERLAND VOOR

OMGEVINGSEDUCATIE

Cultuurhistorie als versterker van identiteit en

sociale cohesie?

Hoe een nieuwbouwwijk een rijke bron van histo-

risch materiaal kan vormen. Twee Utrechtse

archeologen vertellen over de rol en de mogelijk-

heden die erfgoed krijgt toebedeeld in de grootste

Vinex-locatie van Nederland. ‘Asterix en Obelix

lopen bij wijze van spreken over het plein heen.’

FOTO: WERKPLAATS KINDERGEMEENSCH

FOTO: AMOVE

ARTIKELCKV DWINGT INSTELLINGEN TOT

KRACHTENBUNDELING

Drie praktijkvoorbeelden

Kunsteducatie is noodzaak: steeds meer

culturele instellingen werken bij de

samenstelling van hun kunstaanbod

vanuit de vraag van scholen.

Een kijkje in de keuken bij drie organisaties

en hun aanpak: het reizende jongeren-

festival De Bezetting; het Amsterdams

Overleg Educatie (AMOVE) en steun-

functie-instelling Kunst & Cultuur Drenthe.

8

10

16

14

4

AMUSANT EN EEN MUSTEUROPA PRAAT OVER KUNSTEDUCATIE OP SCHOOL

Om een inspirerende uitwisseling op gang te brengen tussen specialisten op het gebied van de kunsteducatiein Europa, nam het ministerie van OCenW het initiatief tot de internationale conferentie A Must or a-Muse.Van 26 tot en met 29 september kwamen zo’n honderdvijftig deskundigen, van Scandinavie tot Polen en Italie,bij elkaar.

PO

COVERSTORY

JONGERENTHEATERGROEP LE GRAND BLEU UIT LILLE, FRANKRIJK

FOTO: EUnetART

Meer informatie:

www.amustoramuse.org

Wie ideeën of vragen heeft

kan een e-mail versturen

naar

info@amustoramuse.org

VO

Sinds de start van het project Cultuur &School blaast er in Nederland een frisse winddoor het veld van de kunsteducatie. De intro-ductie van de CKV-vakken en vouchers hebbengeleid tot massaal museum-, theater- enconcertbezoek van scholieren. De verande-ringen roepen ook nieuwe discussies en vragenop rond de theorie en de praktische invullingvan kunsteducatie op school. Welke ideeënover kunst- en cultuureducatie in het onderwijsleven er in landen als Engeland, Oostenrijk,Finland of Polen? Vanuit het idee dat hetinspirerend kan zijn om hierover met Europesecollega’s van gedachten te wisselen, organi-seerden drie partners - de Boekmanstichting,Cultuurnetwerk Nederland en de ErasmusUniversiteit Rotterdam - een vierdaagseconferentie. Onder de titel A Must or a-MuseArts and Culture in Education: Policy andPractice in Europe spitste deze zich toe op decultuureducatie in het voortgezet onderwijs. Zo’n honderdvijftig beleidsmakers, onderzoekersen praktijkmensen kwamen bij elkaar omlezingen en seminars te volgen en te discus-siëren met deskundigen uit alle hoeken vanEuropa.

In Oost-Europa is men sinds de val van de

Berlijnse Muur opgelucht dat de strikte controle

van de overheid op kunst- en cultuuruitingen is

afgenomen.

Oost en westNaast grote verschillen, is er veel op cultuur-gebied dat de Europese landen met elkaarverbindt. Thema’s als de multiculturele samen-leving, modernisering van de kunstvakken ende samenwerking tussen scholen en de kunst-wereld zijn in alle hoeken van Europa een hotitem. Maar in elk land kiest men anderewegen om hier mee om te gaan. In West-Europa is een tendens te bespeurenom op centraal niveau de vernieuwing in dekunsteducatie aan te sturen. Vergelijkbaar methet project Cultuur & School in Nederland zijnde landelijke projecten Mission Culture inFrankrijk en Creative Partnership in Engeland,met samenwerkingsvormen tussen scholen en

tal van culturele instellingen. In het voormaligeOostblok is men sinds de val van de Berlijnsemuur opgelucht dat de strikte controle van deoverheid op kunst- en cultuuruitingen is afge-nomen. Decentralisatie, met lokale initiatie-ven, ziet men vanuit die achtergrond als eenstimulans voor de nieuwe creativiteit.Ook de structuur van de samenleving heeftinvloed op de kunsteducatie. Zo is het in veelOost-Europese landen niet meer dan gewoondat minderheden een subcultuur vormen, metscholen waar de leerlingen les krijgen in deeigen taal en cultuur. Terwijl een land alsFrankrijk er bewust voor kiest om vooral deFranse cultuur onder alle bevolkingsgroepen teverspreiden. De meeste landen streven er ech-ter naar om de kunsteducatie op school toteen veelkleurige afspiegeling te maken van demulticulturele samenleving.

In Kroatie legt het project Music for all een

verbinding tussen muziek en ecologie, met lessen

rond de compositie Turn of the Tide van het

Symfonie Orkest van de Kroatische radio.

Globalisering Een vraag die bijna iedereen in Europa bezighoudt, is hoe de verschillende kunstdisciplineseen plek te geven in het onderwijs. De kunstvak-ken muziek en beeldende vorming domineren,

5

Hendrik Henrichs

Universiteit Utrecht

tel. 030 – 253 60 47

hendrik.henrichs@let.uu.nl

maar theater, dans, architectuur, vormgeving,mode, fotografie of film ziet men ook als hetterrein van de kunsteducatie. In Oost-Europastaan moderne kunstvormen voor een nieuwgevoel van vrijheid. Terwijl West-Europeselanden juist weer op zoek gaan naar de eigen‘roots’, het cultureel erfgoed, als tegenwichttegen de voortschrijdende globalisering.Het bestaande lesrooster staat dan ook nietalleen in Nederland, maar ook in landen alsFrankrijk, Engeland, Portugal en Polen ter dis-cussie. Sommigen geven de voorkeur aan eenruimere invulling van de bestaande kunstvak-ken. Zo is beeldende vorming uit te breidenmet fotografie of kunstfilosofie. Maar ook deintegratie van het kunstonderwijs in anderevakken is een ‘hot item’. Film en media kunneneen onderdeel zijn van het talenonderwijs enhet muziekonderwijs kan gebruik maken vanelementen uit het vak wiskunde. Origineel iseen project in Oostenrijk rond de architectuurvan steden en landschappen, dat een plekkrijgt in vakken als aardrijkskunde, wiskundeen het computeronderwijs. Evenals het Kroati-sche project Music for all, dat een verbindinglegt tussen muziek en ecologie, met lessenrond de compositie Turn of the Tide van hetSymphonie Orkest van de Kroatische radio.De compositie geeft in muzikale taal vormaan de bewegingen en kringloop in de natuur.Inhoudelijk sluit dit aan bij lessen als biologieen aardrijkskunde, waar de leerlingen werk-stukken kunnen maken rond het ecologischeverhaal waarop de compositie is geïnspireerd.Tijdens muzieklessen besteden de kinderenaandacht aan de stijl en structuur van decompositie. De uitvoering van het concerttijdens de Muziek Biennale in Zagreb, metkinderkoren en professionele musici, brengtde jonge toeschouwers een stap dichter bijde professionele muziekwereld.

Hendrik Henrichs, van de Universiteit Utrecht:

“Als je Duitse scholieren bloedserieus de kunst-

werken in een museum ziet bestuderen is dat niet

te vergelijken met Nederlandse leerlingen, die

het kunstbezoek eerder als een pretvak zien.”

Kunst als middel of kunst als doelVoorafgaand aan de conferentie heefthistoricus Hendrik Henrichs, werkzaam bij deUniversiteit Utrecht, samen met studenten eenonderzoek uitgevoerd naar de praktijk in dediverse Europese landen. Henrichs signaleertduidelijke verschillen. “Soms overheersen inkunstprojecten persoonlijke en maatschappe-lijke doelstellingen, zoals het verbeteren van

de positie van allochtonen. Zo springt in Duits-land de sociale thematiek in het oog. De kunst-educatie laat een grote maatschappelijkebetrokkenheid zien, met aandacht voor depolitieke context van kunst. In een land alsOostenrijk daarentegen, zie je een heel moder-nistische opvatting over de autonomie vankunst.” Daar is ervaring opdoen met kunst hetdoel op zich.

Hendrik Henrichs:

“In landbouwscholen in Frankrijk hebben scholie-

ren het cultuurvak ‘goût’ in het pakket, met lessen

rond de specifieke gerechten en de grondsoorten

van een streek.”

“De actieve vorm heeft over het algemeen devoorkeur in de kunsteducatie en laat ook deleukste projecten zien”, vertelt Henrichs.“Receptieve projecten bestaan vooral uitmuseum- en theaterbezoek, maar de benade-ring verschilt nogal. Als je leerlingen van eenDuitse school bloedserieus de kunstwerken ineen museum ziet bestuderen, is dat niet tevergelijken met Nederlandse leerlingen. Die zien kunstbezoek eerder als een pretvak.” Uitwisseling tussen de verschillende landenblijkt geen luxe te zijn, maar noodzaak. Somsweten mensen niet dat ze tegelijkertijd hetwiel aan het uitvinden zijn. “In Finland zietmen de ‘cultuurkaart’, die net als het CJP of devouchers de kosten voor leerlingen vergoedt,als een nieuwe vondst. Men was verbaasd datdit elders al een bekend verschijnsel is.”

MonocultureelWelke positie neemt Nederland in binnenEuropa? “Nederland hoort wel tot de kop-groep, maar is geen absolute pionier inEuropa”, stelt Henrichs. “Ik denk eerder aanEngeland en Frankrijk.” “Frankrijk is op het gebied van de kunsteducatieeen opvallend land”, zegt Henrichs. “De Franseoverheid werkt vrij

JONGEREN UIT VERSCHILLENDE EUROPESE LANDEN ONTMOETEN

ELKAAR OP EEN INTERNATIONALE THEATERWORKSHOP IN WEIMAR.

FOTO: EUnetART

☛ lees verder op pag. 6

bureaucratisch, maardit maakt het mogelijk om grootschalige plan-nen door te voeren. Vorig jaar is het ambitieuzePlan de cinq ans van start gegaan. Twaalfverschillende kunstdisciplines moeten aan heteind van een periode van vijf jaar een plek krij-gen in alle typen van het onderwijs.” De prak-tische invulling van de kunstvakken sluit goedaan bij de verschillende typen onderwijs. “Zokrijgen de leerlingen op het Lycée Professionelle,wat je kunt vergelijken met het vmbo, les intheatertechniek en decorbouw. Terwijl eenlandbouwschool het vak ‘goût’ – smaak – inhet pakket heeft, met lessen rond de specifiekegerechten en de grondsoort van een bepaaldestreek. Dit cultuurvak is in Frankrijk net zobelangrijk als film of architectuur.”Ook de multiculturele samenleving krijgt eengeheel eigen benadering. “In tegenstelling totlanden als Nederland of Engeland, legt Frank-rijk geen nadruk op een diversiteit aan culturen.Het ideaal is monocultureel, iedereen moetzich de Franse cultuur eigen maken. In dekunstvakken, die zowel op het primair als hetvoortgezet onderwijs verplicht zijn, domineertdan ook de Franse cultuur”, vertelt Henrichs.“Zo draait het muziekonderwijs vooral omFranse chansons en -componisten en als ze inschoolverband naar de bioscoop gaan, kiezen

6

☛ vervolg van pag. 5 ze niet snel voor Hollywood-films.” Het lijktwat chauvinistisch. “Maar vanuit de idealenvan de Franse Revolutie –‘vrijheid, gelijkheiden broederschap’- is het goed te verdedigen”,relativeert Henrichs. “Ze pakken het zeergedegen aan. Als je in Frankrijk op een ‘zwarteschool’ in een achterstandswijk zit, ben je watbetreft de kwaliteit van het onderwijs nietslechter af dan op een ‘witte school’.”

Rebecca Walker, van het Britse Touring Theatre:

“Wij vergelijken Pinter met zijn tijdgenoten en

plaatsen de schrijver in zijn historische en

sociaal-economische context.”

HuisbewaarderIn Engeland is Ann Bridgewood als onderzoek-ster verbonden aan de Arts Council, een lan-delijke instelling op het gebied van de kunst-educatie. Zij vertelt over het project CreativePartnership, dat net als het Franse plan ver-want is aan Cultuur & School. “In zestienregio’s zijn elk vijftien scholen geselecteerd,die samenwerken met tal van culturele instel-lingen. Naast theaters, musea, galeries encreativiteitscentra, is er ook aandacht voorinitiatieven op het gebied van de nieuwemedia. Leerlingen kunnen zo brede ervaringopdoen met alle mogelijke kunstvormen.

ILLUSTRATIE: BERT CORNELIUS

7samenleven. En omdat in de meeste Europeselanden de samenwerking tussen scholen enculturele instellingen te wensen over laat, kanhet beleid in Nederland en Engeland hier weertot voorbeeld dienen.” De conferentie heeft een beeld gegeven vantheorie, onderzoek en praktijk in Europa en dedeelnemers hebben een indruk gekregen vande sterke en zwakke punten in de diverse lan-den. Om tot een meer diepgravende uitwisse-ling en onderlinge samenwerking te komen opEuropees niveau, is het noodzakelijk dat deconferentie een vervolg krijgt en verdient hetaanbeveling om ook in kleiner verband inter-nationale werkgroepen op te zetten. Deze con-clusie werd alom gedeeld: voorzitter van deconferentie, Hedy d’Ancona, heeft aangekon-digd dat A Must or a-Muse binnen afzienbaretermijn een vervolg krijgt.

ANITA TWAALFHOVEN

De projecten zijn een combinatie van actieve,receptieve en reflectieve vorming.”Het educatieve werk van het theatergezelschapThe Touring Theatre is gedegen. Educatiefmedewerkster Rebecca Walker vertelt dathaar gezelschap klassiek en modern repertoirespeelt voor jongeren en volwassenen in middel-grote theaters. “Dit jaar spelen we de De Huis-bewaarder van Pinter en daaromheen organi-seren we workshops voor middelbarescholieren en studenten. We vergelijken Pintermet zijn tijdgenoten en plaatsen de schrijverin zijn historische - en sociaal economischecontext. We analyseren de tekst, qua ritme entaalgebruik, maar gaan ook in op de persona-ges en hun onderlinge relaties. De leerlingenlezen de tekst en spelen zelf ook scènes uit hetstuk. Bij de ene school leggen we meer nadrukop theorie, bij de andere benadrukken wevooral de technische aspecten van eentheatervoorstelling.” “De Britse overheid legt de nadruk op een watinstrumentele benadering van kunst”, verteltHendrik Henrichs. “Een alternatieve bewegingin de kunsteducatie laat projecten zien metsociale thema’s. “Zo is de term ‘Black British’een issue, met thematische projecten rond de‘zwarte’ cultuur en –identiteit en kunstwerkenvan zwarte kunstenaars.”

Wordt vervolgdTerugkijkend op de conferentie, is het de vraaghoe de verschillende landen elkaar kunneninspireren. Hendrik Henrichs denkt bijvoor-beeld aan discussies rond de begrippen ‘kunsten cultuur’. “Nederland is in vergelijking metandere landen erg kosmopolitisch, met eenopen blik op de kunst en cultuur in andere lan-den. Maar eigenlijk weten wij niet zo goed watnu precies ‘Nederlandse cultuur’ is. Bovendientwijfelen docenten vaak hoe ver je kunt gaanin het verbreden van het begrip cultuur:‘Gaan we ook naar de tattoe-shop of alleennaar klassieke kunst?” In Oost-Europa daaren-tegen, is kunst sterk verankerd in de volks-traditie en heeft men een strikte opvattingover het begrip kunst, namelijk Kunst meteen grote ‘K’. Ook Engelse, Franse en Duitsedocenten lijken zekerder van hun zaak te zijnen twijfelen minder aan hun opvattingen overen kennis van kunst en cultuur.” “Als het gaat om de versterking van de cultureleidentiteit van allochtonen in de multiculturelesamenleving kunnen we ons laten inspirerendoor landen waar van oudsher bevolkings-groepen van verschillende culturele afkomst

EUnetART

EUnetART, European Network of Art Organisations for Children and

Young People, is een organisatie die zich bezig houdt met kunst voor

kinderen en jongeren in Europa. Ze geven informatie en brengen profes-

sionals op het gebied van kunst en kunsteducatie met elkaar in contact.

Ook initiëren ze internationale projecten.

De nieuwsbrief Eu Net Art News geeft vier keer per jaar een overzicht

van actuele ontwikkelingen, initiatieven en contactpersonen.

ORGANISATOREN

•Erasmus Universiteit Rotterdam, Ton Bevers

tel. 010 – 408 24 45,

Bevers@fhk.eur.nl

•Boekmanstichting, Cas Smithuijsen

tel. 020 – 624 37 36,

c.smithuijsen@boekman.nl

•Cultuurnetwerk Nederland, Marjo van Hoorn

tel. 030 – 236 12 00,

marjovanhoorn@cultuurnetwerk.nl

Meer informatie:

EUnetART

tel. 020 – 624 95 83

postmaster@eunetart.org

www.eunetart.org

LEIDSCHE RIJN, LUILEKKERL AND VOOR OMGEVINGSEDUCATIE

CULTUURHISTORIE ALS VERSTERKER VAN IDENTITEIT EN SOCIALE COHESIE?

Volgens sceptici wekken Vinex-locaties de slaaplust op en zijn de betrokken stedenbouwkundigen wars vancultuurhistorie. Arme polderkinderen? In Utrecht weten ze beter. Ontmoeting met twee bevlogen archeologendie Asterix en Obelix over een nieuw schoolplein zien wandelen. “Als je recht wil doen aan de verhalen die deomgeving vertelt, red je het niet met louter potjes en pannetjes in een vitrine.”

ERFGOED

ACTUEEL

In de handpalm van Herre Wynia rollen wittekiezels. “Dit is onze lakmoesproef”, grijnst dearcheoloog. “Het ene kind haalt zijn schouderserbij op; een ander gaat er hemels bij kijken.Deze stenen komen immers niet uit een tuin-centrum, maar zijn opgegraven in LeidscheRijn. Ze horen bij een belangrijke weg die denoordgrens van het Romeinse Rijk markeerde.Toch geweldig dat bijna 2000 jaar geledenRomeinse soldaten over deze steentjes hebbengelopen?” Vanaf 1997 zijn Wynia en zijn collega ErikGraafstal als gemeentelijke adviseurs Archeo-logie, Stedenbouw en Monumenten fulltimebetrokken bij Leidsche Rijn. Met een opper-vlakte van 24 vierkante kilometer is het de

grootste Vinex-locatie van Nederland. Hetambitieuze project, dat de oude dorpen Vleutenen De Meern omvat, zal uiteindelijk huisvestingbieden aan zo’n 75.000 mensen. De twee adviseurs hebben nooit met de vuist-bijl op tafel hoeven te slaan om wethouders enprojectontwikkelaars te overtuigen van het nutvan cultuurhistorisch onderzoek. Graafstal: “Indertijd trommelde stedenbouw-kundige Riek Bakker alle betrokkenen op omnaar het stadhuis te komen. Archeologie bleeknet zo belangrijk als verkeer of milieu. Een wijzezet: Bakker vond dat je ons beter vanaf hetbegin kon tegenkomen dan bij de bezwaren-rondes.” Die vooruitstrevende aanpak leverdeniet alleen een Cultuurhistorische Effect

ILLUSTRATIE: BERT CORNELIUS

PO

VO

8

9

rapportage, maar ook landelijke lof ennavolging op. Belangrijkste conclusie vanhet rapport: Leidsche Rijn is een schatkamervan archeologische, bouwhistorische engeomorfologische kwaliteiten die je, waarmogelijk, zou moeten integreren in het nieuweverstedelijkte landschap. Graafstal en Wyniakonden hun mouwen flink opstropen. Huntakenpakket: begeleiding van de planontwik-keling; archeologisch onderzoek op 60 loca-ties; integratie van erfgoed in de openbareruimte en in gebouwen – waaronder scholen.

WortelenHet oogmerk? “Uiteindelijk wil je helpenvoorkomen dat één onafzienbare zee vanhuizen ontstaat”, zegt Graafstal. “Bovendienblijkt uit monitoring van de faculteit SocialeGeografie dat de bewoners zich moeilijkhechten. Noem het nomadisch gedrag: huisjekopen, over vijf jaar vertrekken. In die zinwordt nu al vaker naar ons gekeken, in dehoop dat grotere aandacht voor cultuurhis-torie de identiteit en sociale cohesie in Leid-sche Rijn kan versterken. Een flinke klus.”Over de geestdrift van leerlingen hoeven zeminder wakker te liggen. Af en toe geven zegastlessen op de huidige vier scholen voorprimair en voortgezet onderwijs. Een succes,stelt Wynia: “Na afloop wil driekwart van deklas archeoloog worden. Het gebied zit ooktjokvol verhalen. De Romeinen hadden hiereen grensfort langs de Rijn, die indertijddoor dit gebied liep. In de Middeleeuwenwaren er kastelen, waarvan enkele omgrachteeilandjes zijn overgebleven. Nog later trok-ken schippers met klei voor de vele dakpan-fabrieken door de vletsloten in Leidsche Rijn.Vanaf de Bronstijd heeft Leidsche Rijn zo’n3000 jaar vrijwel onafgebroken bewonersgekend. En al hun verhalen laten je wortelenin de gemeenschap waarin je nu leeft.”

KindervragenErfgoed kan prikkelen. Ook letterlijk: Graaf-stal toont opgegraven Stacheldraht uit deTweede Wereldoorlog. Een Duitse bommen-

werper wacht in het veen van Leidsche Rijnop zijn berging. De oorlog is één van de tal-loze gestapelde geschiedenislagen die hetlandschap zichtbaar prijsgeeft. Zo wordenbijvoorbeeld twee gerestaureerde schoor-stenen van tuinbouwkassen uit de jaren ‘20geïntegreerd in de hal en speelplaats vaneen school. Ook natuur- en milieueducatieveprojecten staan op stapel, waarbij ondermeer een oude stekkas, stookruimte enappelboomgaard hun nut zullen bewijzen.Verder staat het project Beyond in de grond-verf, dat het ontstaan van kunst in de open-bare ruimte wil aanwakeren. Enkele hemel-bestormende ideeën: van het opzetten van‘parasites’, kolonies waar kunstenaars hetlandschap beïnvloeden met bijvoorbeeldlandmarks of videoprojecten, tot aan hetkopen van huizen op strategische puntenvoor inpandige kunstprojecten.

Magische plekkenDe erfgoedprojecten staan vooralsnog in dekinderschoenen. Wel willen de twee adviseurssnel van gedachten wisselen met het onder-wijs. Wynia: “De kansen liggen voor hetoprapen. Een van de scholen ligt letterlijk opde oude Romeinse weg, met in de voortuineen kasteelruïne. Asterix en Obelix lopen bijwijze van spreken over het plein heen. Hetmoet toch een verschil zijn of je als kind bijgeschiedenisles alleen maar een tekeningvan een kasteel ziet, of uit het schoolraamnaar een magische plek uit de Middeleeuwenkijkt.” Hoog op hun verlanglijstje staat hetcreëren van zulke plekken. Graafstal:“Ooit zei iemand op een lezing: ‘Archeologenhebben goud in handen, maar hoed je voorde didactische verleiding. Maak liever veel-duidige plekken waar de tijd regeert, myste-ries zijn en de fantasie de vrije loop krijgt.’Prachtig, maar in Nederland vinden we zo’nopvatting soms moeilijk te tolereren. Als jeeen hut wilt bouwen op een archeologischevindplaats, heb je al snel een conflict metde regelgeving. Gelukkig biedt Leidsche Rijnvolop mogelijkheden. Van locaties waar jescherven en houtskool kunt opgraven toteen fietsroute of land art. De kunst is omeen subtiele vormentaal te ontwikkelen diede verbeelding op gang helpt. Dat is nodig,zeker in dit land waar elke vierkante meteris bedacht.”

ERIC ALINK

EEN 25-METER HOGE SCHOORSTEEN UIT DE JAREN TWINTIG.

DIT COMPLEX GAAT MOGELIJK ONDERDEEL UITMAKEN VAN

NATUUR- EN MILIEUEDUCATIEVE PROJECTEN.

FOTO: ARCHEOLOGISCH EN BOUWHISTORISCH CENTRUM,

GEMEENTE UTRECHT

Lezers die suggesties

hebben voor cultuurhistorische

projecten in

Leidsche Rijn kunnen hun

ideeën e-mailen naar

e.graafstal@utrecht.nl

of

h.wynia@utrecht.nl

10

UIT HET CIRCUITMENINGEN OVER CULTUUREDUCATIE

Jeffrey Meulman, algemeen en artistiek directeur van Huis a/dWerf en het gelijknamige festival, producent van theater,beeldende kunst en actuele muziek, betoogt dat cultuureducatiede vrijheid tot het kunnen maken van keuzes bevordert.

“KUNSTJES MAKEN WE HIER ZELF WEL”

JEFFREY MEULMAN

CO

LU

MN

met zijn vingers te knippen en weg te lopenals een beestachtige Romeinse tiran. Maarnatuurlijk is dit geen arrogantie. Natuurlijkkunnen ze in een paar seconden en zonderenige moeite zowel de kunstenaar als de kunstdoorgronden”.

Wij leven gelukkig in een vrij land. We hebbenzesenveertig televisiezenders waarop iedereenmag zeggen en doen wat hem of haar goeddunkt.Voor duizend gulden zuigt men dus rode wijnuit tampons, likt men spinazie uit witte onder-broeken en laten koppels zich twee weken langscheiden om de ander te bedriegen met eengemankeerd fotomodel. Programma’s die mijndochtertje geweldig fascinerend vindt. Van mijmag ze er niet naar kijken. Maar waaromeigenlijk niet? Waar halen al de luitjes uit dekunstsector en al die betweterige onderwijzershet lef vandaan om te bepalen wat voor ande-ren waardevol en zingevend is?Die vraag houdt me nu al twee weken bezig.En ik kom tot de conclusie dat het louter omkeuzevrijheid gaat. Cultuureducatie bevordertde vrijheid tot het kunnen maken van keuzes.Tussen wat voor u waardevol is en wat niet.Wat u boeit of wat u werkelijk aan uw edelereet zal roesten. “Kunstjes maken we hier zelfwel”, kan een terechte keuze zijn. Ik zal deeerste zijn om zoveel artistieke autonomiehartgrondig toe te juichen. Maar een keuzedie voort komt uit louter onwetendheid ofarrogantie is helaas zelden de juiste.

JEFFREY MEULMAN

Ik ken mensen die nooit van cultuureducatiehebben gehoord, die geweldig genieten vankunst. Ik ken ook mensen die op negenjarigeleeftijd Voltaire en Rimbaud uit het hoofdciteerden, die daarna nooit meer een boekhebben gelezen. Ik heb een kennis die honderdgulden neertelt voor een Schlagerfestival inZuidbroek en de avond van haar leven beleeft.In de buurt waarin ik werk, ken ik velen dieniets van kunst willen weten tot ze er mee temaken krijgen. Om het vervolgens vol woestefeestvreugde te omarmen.

Kunst en cultuur zijn wat mij betreft bredebegrippen en naar believen te verwarren.Vindt u een wijnglas kunst? Ik wel. U hoeft hetGlasmuseum in Leerdam maar te bezoekenom te zien hoeveel verfijnde designkwaliteitener nodig zijn voor het bedenken van zo’n glaas-je. Vindt u een conferencier die in plat Drentsoptreedt voor de voetbalvereniging cultuur?Nou en of! En dat bedoel ik niet cynisch.Om mij heen zie ik tallozen die bewust ofonbewust plezier beleven aan de kunsten. Iscultuureducatie daarmee een overbodig vak?Nee, dat is het niet. Ik zal u daar twee redenenvoor geven.

Ooit probeerde ik een mevrouw over te halenom met haar kinderen naar het circus te gaan.De vrouw leunde achterover op haar camping-stoel en sprak de onvergetelijke woorden“Kunstjes maken we hier zelf wel”. “Cultuurmakers zijn arrogant en elitair”,roepen populisten graag. “Subsidievreters”,zegt Leefbaar Utrecht. Maar vergeet niet hoemateloos arrogant het publiek zelf kan zijn.In haar essay Kunstobjecten schrijft auteurJeanette Winterson: “We horen voortdurendover de arrogantie van de kunstenaar maarnooit over de arrogantie van het publiek.Het publiek, dat part noch deel heeft gehadaan het scheppende werk en geen risico’sheeft hoeven nemen (…), dat nooit heeft stil-gestaan bij het medium of de methode, zaleven opkijken, vluchtig doorbladeren, door debeginakkoorden heen kletsen, om vervolgens

11

Meer informatie:

Cultuurnetwerk

Nederland,

Marjo van Hoorn

tel. 030 - 236 12 00

SCÈNE UIT DE VOORSTELLING ‘DE VERBORGEN VALLEI’ VAN THEATERGROEP HET WATERHUIS.

FOTO: MENNO LEUTSCHER

ON

DE

RZ

OE

K

PO

CULTURELE DIVERSITEIT NA VIER JAAR CULTUUR EN SCHOOL

ONDERZOEK NAAR DE BEHOEFTEN VAN HET PRIMAIR ONDERWIJS

Het cultuuraanbod en de cultuurafname moesten cultureel diverser worden. Dat washet uitgangspunt van het ministerie van OCenW vier jaar geleden. Het project Cultuuren School leek een uitstekend middel om dat te bereiken. Nu peilt het ministerie of erinderdaad iets is veranderd. Interessant daarbij is dat docenten en leerlingen uit hetprimair onderwijs worden ondervraagd.

In de nota Ruim baan voor culturele diversiteituit 1999 schrijft staatsecretaris Van der Ploegdat – hoewel Nederland ingrijpend is veran-derd door migratiestromen – de (culturele)aanwezigheid van allochtone bevolkingsgroepenmaar mondjesmaat merkbaar is. De culturelewereld vertoont nog steeds de trekken van eenmonocultuur. Er zijn wel veel disciplines, genresen stijlen, maar dit beperkt zich vooral tot decultuur van de autochtone aanbieders. Hetproject Cultuur en School werd geïntroduceerdom jongeren en allochtonen te bereiken, enhen te stimuleren deel te nemen aan cultuur.Van der Ploeg vond dit belangrijk, omdat hijervan overtuigd is dat cultuureducatie eenbijdrage kan leveren aan het besef van leerlin-gen dat zij leven in een multiculturele samen-leving.

InventarisatieBijna vier jaar loopt het project inmiddels.Vanaf het begin af aan heeft OCenW diverseonderzoeken laten uitvoeren om te polsen ofer daadwerkelijk verandering in de situatie,zoals Van der Ploeg die schetste, komt. In1998 werd het multiculturele karakter van decultuureducatie op de scholen in primair envoortgezet onderwijs geïnventariseerd. Daaruitbleek dat bij zeventien procent van de onder-zochte basisscholen een of meer cultureleactiviteiten met een multicultureel karaktervoorkwamen. Onderzoek bij zeventien steun-functie-instellingen in mei van dit jaar wees uit dat ongeveer tien procent van het aanbodcultureel divers te noemen is. Slechts een enkele instelling biedt helemaal geen cultureeldiverse activiteiten aan.

Docenten aan het woordUit het eerdere onderzoek kwam nog niet naarvoren wat nu daadwerkelijk de behoeftes vande docenten in het primair onderwijs zijn. Ditvormt de invalshoek van nieuw onderzoek datCultuurnetwerk Nederland op dit moment uit-voert. Aan docenten wordt gevraagd of het

cultuuraanbod en de cultuurafname voor hetprimair onderwijs inderdaad diverser is gewor-den. Ook wordt bekeken of het aanbod vol-doende aansluit bij de onderwijsdoelstellingendie betrekking hebben op culturele diversiteit.Tot slot wordt uitgezocht welk soort aanbodhet onderling begrip bevordert of zou kunnenbevorderen, en of leerlingen in het primaironderwijs door kennis te maken met (extern)cultuuraanbod verschillende culturen enkunstuitingen ook daadwerkelijk gaan lerenwaarderen. De uitkomsten van dit onderzoek,waarvan de resultaten eind januari beschik-baar komen, kunnen ervoor zorgen dat vraagen aanbod beter op elkaar worden afgestemd.Wat het onderzoek extra interessant maakt, isdat ook leerlingen gevraagd wordt naar hunervaringen met cultureel divers aanbod.

MAAIKE SEVERIJNEN

ZEEPBEL OF KAUWGUMHEEFT U NOG WEL EENS IETS GEHOORD VAN CULTUUR EN SCHOOL-PROJECT ‘X’?

Elk jaar worden allerlei cultuureducatieve projecten ontwikkeld. De rubriek Zeepbel of kauwgum neemttelkens een project ergens in Nederland onder de loep. Is het een eenmalige onderneming of beklijft het? Deze aflevering doet verslag over het multimedia evenement Digital Playground. Vier jaar geleden constateerde Hal 4, een productiehuis voor jongeren voor theater, dans en digitale media,dat in Rotterdam vrijwel geen aanbod was in cultuur en digitale media voor vmbo-jongeren. Daarom begonhet met Digital Playground, een digi-cultureel evenement in het gebouw Las Palmas. In vijf weken leren zo’n vierduizend jongeren de basisprincipes van digitale fotobewerking, webdesign, film- engeluidsbewerking of grafisch ontwerpen. Aan de workshops gaat een bezoek aan een Rotterdamse cultureleinstelling vooraf, waar de tieners foto- en videomateriaal maken voor de workshops. De uiteindelijke resul-taten worden op de website www.digital-playground.nl geplaatst.

GÉÉN LESUREN

Een oorverdovende herrie overspoelt de argelozebezoeker bij binnenkomst; Digital Playground isin full swing. In een grote hal van het gebouw LasPalmas te Rotterdam zingen allerlei geluiden rond:de rap van de geluidsband, de geluidseffecten die32 computers produceren, plus de klanken dieevenzoveel tieners met hun analoge stembandenvoortbrengen. Digital Playground voegt zich naar de wereld vande jongeren. Preciezer: naar vmbo- leerlingen vanaf14 jaar. Er wordt gecommuniceerd met hun taal,hun vormen, hun symbolen. “Een van de sleutels van onze benadering”, aldusMark van de Velde, de productieleider van DigitalPlayground. “Onze workshops zijn géén lesuren.De kids moeten zich thuis voelen. Dan gaan zevanzelf aan de slag.” Daarom worden de sessiesbegeleid door jonge mensen, net afgestudeerd ofnog student aan de Kunstacademie, het GrafischLyceum, of anderszins. Waarmee de drie basisprincipes voor de DigitalPlayground zijn beschreven: een afwijkende leer-omgeving, leren door doen, en ‘peer education’oftewel: leren van je maten.

Onbevangen waarnemenAan de workshops gaat een bezoek aan een cultu-rele instelling vooraf. Daar maken de jongerenvideo- en fotomateriaal om te gebruiken bij deworkshop. TENT., één van de betrokken cultureleinstellingen, presenteert hedendaagse kunst.Medewerker Anton Hoeksema vertelt: “Gedurendede Digital Playground staan hier elke ochtend 60kinderen voor de deur. Meestal is het de eerstekeer dat ze een tentoonstelling bezoeken. Ze zijnerg druk en het is een forse klus. Maar die kinde-ren zijn een deel van ons toekomstig potentiëlepubliek. Als we hen nu aanspreken, kennen ze onslater ook.” Een verplicht bezoek aan een expositie kan vrijblij-

vend worden geconsumeerd. Hoe maak je dat dejeugdige gasten wezenlijk worden bereikt? Hoek-sema: “Ik vraag de jongeren onbevangen waar tenemen en geen blad voor de mond te nemen. Durf tekijken en een mening te vormen, negatief of positief.”Een aanpak die vooral aanslaat bij de meisjes.Jongens staan vaak onder druk van hun leeftijds-genoten. “Laatst vertelde een jongen me zachtjesdat hij de tentoonstelling wel interessant vond,maar dat hij dat niet hardop kon zeggen, dan von-den de anderen hem een watje”, vertelt Hoeksema.

Drukke tienersDe verschillen tussen Digital Playground-docentenen leerlingen lijken in eerste instantie klein. Zoweluiterlijk als leeftijd liggen dicht bij elkaar. Beschik-ken de docenten over voldoende gezag en pedago-gische vaardigheden om de soms drukke tieners tebegeleiden? “Orde houden is nog nooit een pro-bleem geweest”, vertelt Van de Velde. “Wel heb ikde begeleiders extra geïnstrueerd over het culturelekarakter van de workshops. Als een leerling opz’n website schrijft ‘ik zag dat schilderij en ik vondhet totaal waardeloos’, prima. Dan heeft ‘ie geke-ken, erop gereflecteerd en daarover geschreven.Maar wat ik niet wil hebben, zijn sites vol borstenen bier.” Het complete programma van de Digital Play-ground wordt afgewerkt in maximaal viereneenhalfuur. Wat blijft hangen van de stortvloed aan infor-matie? Lianne Appel, een van de workshopbegelei-ders, vertelt: “Voor authentieke en originele pro-ducten is gewoon te weinig tijd.” Daarom beschiktDigital Playground over een database met beeld-materiaal waaruit gedurende de workshops geputkan worden.

Tutorials en co-producentenOm de informatie te laten beklijven ontwikkeltDigital Playground ook lespakketten (tutorials) voor

PR

OJ

EC

TVO

12

scholen. In verschillende modules worden alle tech-nieken van digitale media behandeld. Het eind-resultaat is de integratie van deze technieken opeen website. De lespakketten zijn bovendien eenpotentiële bron van investering in de verdere ont-wikkeling van Digital Playground. Van de Velde:“We zijn niet opgenomen in de structurele subsidievan het cultuurplan van OCenW. We moeten dusinventief zijn wat betreft onze financiering.” Eenvoorbeeld daarvan is de uitbreiding van het formatDigital Playground naar andere steden. “Daarmeebeginnen we in november in Almere”, vertelt Van deVelde. “Wij leveren het concept, de ideeën, de com-puters en een database met beeld- en geluidmateri-aal. De instelling CKV Almere doet de organisatie,publiciteit, verkoop en zorgt voor de docenten. Delocatie is het centrum voor hedendaagse kunst DePaviljoens, zodat de culturele input gegarandeerd is.” Er is veel belangstelling voor Digital Playground,zowel voor de tutorials als voor de workshops. Van de Velde ziet de klandizie met vertrouwentegemoet. Hij beseft de consequenties van degroei. “Onze organisatie is klein. Gaandeweg moe-ten we leren hoe we dit logistiek en administratiefregelen.” Een eigen ruimte lijkt noodzakelijk teworden. Wineke Verweij, communicatiemedewerkervan Hal 4 vertelt: “Alleen al op het Albeda Collegeen het Zadkine zitten zo’n 40.000 jongeren. Vijfweken is te weinig tijd om die markt te bedienen.In een eigen ruimte hebben we het hele jaar totonze beschikking, en kunnen we onze projectenverder ontwikkelen.”

Schilderijtjes en zoWat vinden de jongeren zelf van Digital Playground?“Leuk, je moest alleen wel lang wachten”, verteltLeroy Peters van SG Slinge. Heeft hij er nog wataan? “Ja, ik ga een website maken. Het komt megoed van pas.” Over de artistieke aspecten weet hijweinig te melden: “We maakten opnames van schil-derijtjes en zo die in Las Palmas hingen.” Docent David Lans van het Emmaus college isenthousiast over het digitale aanbod in Las Palmas.“Maar als ze eenmaal in Las Palmas zijn, dan willende leerlingen zich met de computers bezighouden.Een tentoonstelling daar leidt vooral af.” Veel meereffect heeft een bezoek aan een culturele instellingvooraf, vindt de docent. Wieneke Verweij vertelt dat vanuit praktisch oog-punt soms een tentoonstelling in de workshop-ruimte wordt geplaatst. “Dan is er minder aan-dacht voor de artistieke kant van de zaak. Het iseen thema voor de evaluatie. Misschien moeten wede culturele aspecten in de komende jaren meerbenadrukken.”

BEER LIEDMEIER

DIGITAL PLAYGROUND

DOELJongeren, vooral vmbo-leerlingen vanaf 14 jaar,

vaardigheden en kennis aanreiken door een gecombi-

neerd aanbod van multimedia, cultuur en educatie.

Met cultuur als uitgangspunt laat Digital Playground

jongeren digitale technieken ervaren en toepassen.

ACTIVITEITENIn een periode van vijf weken worden workshops

gegeven in digitale technieken in een ruimte die is

aangekleed met muziek, lichteffecten en styling.

Leerlingen maken een fotostrip of flyer, een

video- of geluidsmontage, of gaan aan de

slag met webdesign. Jonge deskundigen in

de digitale media begeleiden de work-

shops, die doorgaans vooraf gegaan

worden door een bezoek aan een museum.

Dit jaar werkten de volgende instituten mee:

Museum Boijmans van Beuningen, het Historisch

Museum Rotterdam, Showroom MAMA, het Neder-

lands Foto Instituut, Roodkapje, TENT., V2 Organisa-

tie en Witte de With.

Digital Playground maakt ook digitale lespakketten

voor het onderwijs en breidt het evenement in

co-productie uit naar andere steden.

TIPS•Raak een snaar. Sluit je aan bij de leefwereld van

de jongeren door hun stijl, hun taal en hun vormen

te hanteren.

•Spreek dezelfde taal. Jonge docenten (her)kennen

de beleving van de tieners.

•Leren door doen. Digitale vaardigheden verwerf

je door ze uit te proberen. Breng jongeren in de

gelegenheid daarmee aan de slag te gaan.

•Concentreer je op de kerntaken. Besteedt zaken

die niet tot je specialiteiten behoren uit.

•Biedt een flexibel programma. Speel in op de

logistieke mogelijkheden van de betrokken scholen.

•Maak een ‘mobiel format’: zorg dat je programma

ook in andere delen van het land kan worden

uitgevoerd.

13

DEELNEMERS AAN HET MULTIMEDIA EVENEMENT DIGITAL PLAYGROUND

FOTO: DIGITAL PLAYGROUND

Meer informatie:

www.digital-playground.nl

14

VO

CU

LT

UU

RCKV DWINGT INSTELLINGEN TOT KRACHTENBUNDELINGDRIE PRAKTIJKVOORBEELDEN

Het vak CKV1 heeft de samenwerking tussen scholen en culturele instellingen een enorme impuls gegeven.Steeds meer instellingen houden zich met educatie bezig en zien de noodzaak daarvan in. Ook de steunfunctie-instellingen doen sinds CKV1 goede zaken en hebben bijna allemaal één van hun medewerkers speciaal ophet voortgezet onderwijs gezet. CKV1 heeft iets losgemaakt in de culturele wereld. Zelfs zoveel dat de scholenvaak door de bomen het bos niet meer zien. Langzaam aan is er ook een cultuuromslag gekomen bij de culturele instellingen. Zij beseffen dat het geenzin heeft om in het wilde weg projecten te lanceren, maar dat ze meer vanuit de vraag van scholen zoudenmoeten werken. Jan de Kuijper, projectleider van De Bezetting, Margriet Prinssen (Het Muziektheater) en Britt Hendriks (HetConcertgebouw) van AMOVE, en coördinator voortgezet onderwijs bij Kunst & Cultuur Drenthe Bert Harskampvertellen hoe zij tegemoet proberen te komen aan de wensen van het CKV1-onderwijs.

Jan de Kuijper is projectleider van De Bezetting,een project dat afgelopen maand zijn herstartbeleefde in Zaandam. De Bezetting is een rei-zend jongerenfestival dat nieuw leven in werdgeblazen omdat het zo goed aansluit bijCKV1. Leerlingen kunnen op één dag in hunstad allerlei jongerentheater- en dansgezel-schappen uit het hele land zien en workshopsvolgen. Door een keuze te maken uit het uitge-breide aanbod van De Bezetting strepen ze opéén dag al drie of vier van de zes verplichteactiviteiten af.De festivalsfeer van De Bezetting heeft vol-gens De Kuijper veel voordelen. “Na de voor-stelling gaan de leerlingen niet meteen naarhuis, want er is nog meer te zien. Zo blijft hunervaring met cultuur beter hangen. Ook voor

de gezelschappen werkt de festivalsfeer perfect,ze stimuleren elkaar op zo’n dag ontzettendgoed.”De Bezetting bundelt de krachten van zesgezelschappen en plaatselijke steunfunctie-instellingen. Tot nu toe doen er acht stedenmee met het project. “Ik ben op plekken geko-men waar tot mijn grote verbazing de coördi-nator van de steunfunctie-instelling voor heteerst de hand schudt van de programmeurvan de schouwburg”, zegt De Kuijper. “Langniet alle instellingen in de stad kennen elkaar.Het blijkt een ingewikkelde klus om elk van deverschillende partijen achter één en dezelfdedoelstelling te scharen. Daarnaast zijn veelpraktische zaken niet eenvoudig: wie regelt het contact met de kunstcoördinatoren en de

DANSPRODUKTIE VAN AYA, EEN VAN DE GROEPEN DIE DEELNEMEN AAN DE BEZETTING

15

leerlingen? Wie regelt de logistiek en het ver-delen van de kaartjes?”

EilandjesHet Amsterdams Overleg Educatie (AMOVE)laat scholen uit heel Nederland naar hen toe-komen. De leerlingen krijgen geen speciaalop jongeren gerichte cultuur voorgeschoteld,maar de school mag wel zelf bepalen wanneerhet dagje uit plaats vindt. AMOVE is eennieuw project van zeven grote Amsterdamseculturele instellingen. Ze bundelen voor heteerst hun aanbod en leggen hier dwarsverban-den tussen. Een school kan een voorstelling inHet Concertgebouw bezoeken en kunstwerkenover hetzelfde onderwerp bekijken in Het Rijks-museum. Als de leerlingen een bepaald themain uiteenlopende kunstvormen zien terugkomen,geeft dat volgens de doelstelling van AMOVEeen meerwaarde. AMOVE breng de kunstcoördinatoren op dehoogte van wat mogelijk is door docenten eenkijkje te geven in het educatieve aanbod vande diverse instellingen. “De reacties op deeerste voorlichtingsdag in oktober waren erggoed”, vertelt Britt Hendriks, coördinator vandie dag. “De bundeling is een aanvulling opde bestaande netwerken en contacten.” Incidenteel werkten de grote instellingen alwel eens samen en dat beviel goed. Maar metAMOVE willen die instellingen hun samenwer-king formaliseren en duidelijk communicerenmet de scholen. “We zijn bewust klein begon-nen”, vertelt Margriet Prinssen van HetMuziektheater. “Amsterdam telt vele honder-den kleine gezelschappen en instellingen, hetis onmogelijk om ineens met z’n allen te gaansamenwerken. Dat is ook niet onze bedoeling.We willen geen instituut op zich worden. Welhopen we dat het idee wordt opgepikt of dathet andere instellingen aan het denken zet.Hoe meer contact tussen de instellingen enhoe meer het aanbod wordt gebundeld, hoebeter.”

NetwerkenBert Harskamp ziet bij het bundelen van dekrachten een duidelijke taak voor de steun-functie-instellingen. Hij nam drie jaar geledende taak op zich om bij Kunst & Cultuur Drenthede coördinatie voor CKV te verzorgen. Desamenwerking van K&C Drenthe met cultureleinstellingen en scholen kent verschillende vor-men: soms heeft K&C Drenthe de rol van eind-verantwoordelijke, en soms een ondersteunen-de of coördinerende rol. De rol van K&C

Drenthe als intermediair komt volgens Hars-kamp het best tot uitdrukking binnen deondersteuning en de netwerken. Deze (regio-nale) netwerken van scholen met cultureleinstellingen worden op initiatief van K&CDrenthe opgezet met als doel vraag en aan-bod op elkaar af te stemmen en tevens scho-len elkaar te laten informeren over opzet eninvulling van CKV. “CKV heeft veel in bewe-ging gezet”, zegt Harskamp. “Maar toch merkje dat de scholen en culturele instellingenelkaar nog niet echt goed begrijpen. Daaromvinden ze het heel prettig als ik als derde par-tij bij hen aan tafel zit.”Harskamp merkt dat er zich twee jaar naCKV1 een groot probleem aandient: de cultu-rele instellingen loopt tegen hun capaciteits-grenzen aan, zeker met de uitbreiding vanCKV voor het vmbo. Een oplossing zou volgensHarskamp kunnen zijn dat sponsoring in detoekomst een aanvulling vormt op de tekort-schietende subsidies. Ook het amateurcircuitzou de culturele instellingen voor een deelkunnen ontlasten wat betreft CKV.

Er zijn ontelbare vormen van samenwerking,bundeling en overleg. De bemiddeling van eensteunfunctie-instelling

BEZOEK AAN HET CENTRUM BEELDENDE KUNST IN EMMEN TIJDENS DE CKV-KUNSTONTMOETINGSDAG.

FOTO: CENTRUM BEELDENDE KUNST

☛ lees verder op pag. 16

16

kan de inspanningen vanculturele instellingen aardig verlichten. Of instellin-gen nemen het heft in eigen hand, zoals bij AMOVE,en leggen onderlinge dwarsverbanden. Een speciaalsamenwerkingsproject kan ook wat werk van degezelschappen uit handen nemen. Maar dat laatstekan niet zonder aparte subsidie, zo blijkt uit hetvoorbeeld van De Bezetting.

JOYCE VANHOMMERIG

Aan De Bezetting doen de volgende gezel-

schappen mee: Het Laagland, het Muztheater,

het Syndicaat, AYA, Made in da Shade en de

Kunstbende (initiatiefnemers), aangevuld met

o.a. ISH2, DOX, Droog Brood, Eigen Werk,

De Kift, Hush Hush Hush en Speeltheater Gent.

Coördinatie: Jan de Kuijper, Het Rozentheater,

tel. 020-627 61 62, info@debezetting.nl

www.debezetting.nl

AMOVE is een samenwerkingsverband tussen

Het Concertgebouw, Het Muziektheater,

Theater Carré, Rijksmuseum, Stedelijk Museum,

Toneelgroep Amsterdam, Van Gogh Museum.

Voor meer informatie:

educatie@hmth.nl

educatie@theatercarre.nl

educatie@stedelijk.nl

educatie@rijksmuseum.nl

educatie@vangoghmuseum.nl

educatie@concertgebouw.nl

educatie@toneelgroepamsterdam.nl

Kunst & Cultuur Drenthe: Bert Harskamp

tel. 0592-33 69 99,

info@kunstencultuurdrenthe.nl, www.kcdr.nl

BEZOEK AAN HET CENTRUM BEELDENDE KUNST IN EMMEN TIJDENS DE CKV-KUNSTONTMOETINGSDAG.

FOTO: CENTRUM BEELDENDE KUNST

☛ vervolg van pag. 15

‘WEETJES’ VOOR EN DOOR DE LEZER

INGEZONDEN BRIEVEN

DIT

JE

S E

N D

AT

JE

S

Beste redactie,Afgelopen weken zijn wij op het Blariacumcollege (vmbo, havo, vwo) gestart met het vak CKV in het vmbo. Eenbeschermd vak, zoals de meeste lezers van dit blad zullen weten, dat betekent dat iedere leerling dit vak naarbehoren hoort af te sluiten, voordat hij/zij aan het eindexamen deel mag nemen. Omdat CKV dit jaar nog nietverplicht is, dacht ook onze school er goed aan te doen om nu alvast te starten. Om de vragen die aan het lichtgaan komen zo veel mogelijk op te lossen. Er zijn inmiddels al vele vragen bij mij gerezen, maar een specifiekevraag wil ik graag met de lezers delen, omdat andere scholen hier waarschijnlijk ook mee te maken gaan krijgenén omdat er misschien al oplossingen voor bestaan.Zoals gezegd: vmbo-leerlingen moeten CKV naar behoren afsluiten, anders mogen zij niet deelnemen aan heteindexamen. Op onze school blijft het in de toekomst mogelijk voor een leerling om over te stappen van 3 havonaar 4 vmbo. Deze leerlingen hebben dan geen CKV gehad, want zij hebben niet in 3 vmbo gezeten. Zij hebbendit vak dus niet gevolgd en het dus ook niet naar behoren afgesloten. Hoe zit het nu? Moeten ze hiervoor eeninhaalprogramma volgen of komt CKV kortweg te vervallen voor deze leerlingen? Dit laatste zou dan uiteraardwel in strijd zijn met de regelgeving en lijkt mij een degradatie van het vak CKV dat nu nog in de kinderschoenenstaat. Op dit moment kan ik binnen de school niemand vinden die een duidelijk antwoord heeft op deze vraag. Wie helpt?

Met vriendelijke groeten,KIM WINTERMANS

Voordat leerlingen deel mogen nemen aan het eindexamen CKV in het vmbo dienen ze het vak naarbehoren te hebben afgesloten. Leerlingen die echter van 3 havo naar 4 vmbo overstappen, hebben geenCKV gevolgd. Hoe dit op te lossen, vraagt Kim Wintermans, CKV-coördinator vmbo op het Blariacum-college in Venlo-Blerick, zich af.

Geachte mevrouw Wintermans,De school mag zelf bepalen of CKV in het derde of vierde jaar wordt afgesloten. Het is dan ook aan de school om tebeslissen hoe te anticiperen op deze situatie.Dit kunt u nalezen in de brochure Eindexamenprogramma’s vmbo (pagina 27), die de programma’s bevat van maat-schappijleer en kunstvakken 1 (inclusief CKV) uit het gemeenschappelijk deel. Deze brochure kunt u bekijken opwww.cfi.nl. Ook kunt u deze brochure tegen betaling van ƒ 25,– bestellen bij Postbus 51 Infolijn, onder vermelding van hetISB-nummer 90 346 3837 5.Wij wensen u veel succes met de werkzaamheden!

Met vriendelijke groet,MW.DRS. J.A.L. KENSMIL

Directie Voortgezet Onderwijs

Martijn Nicolaas (Haags Montessori Lyceum)“Bij ons is het heel simpel, wij bieden CKV in vmbo 4 aan. Maar als dat niet zo was dan zou ik die leerling gewoonmet 4 havo mee laten gaan. Desnoods koppel je hem aan een vaste leerling uit 4 havo die dan fungeert als een soortbegeleider. Voor praktische opdrachten draait de vmbo-er gewoon mee met de activiteitendagen, die zijn voor de helebovenbouw.”

Meike Touw (Atlas College)“Afhankelijk van de leerling in kwestie zou ik een alternatief programma op maat aanbieden, waarbij die leerlingnatuurlijk zoveel mogelijk zelf bepaalt waar hij of zij naar toe gaat. Als het roosterproblemen oplevert wijk je uit naarde vakanties. Er zijn kunstinstellingen die ook dan workshops geven, in combinatie met een voorstelling.”

Ronald Cilon (Aloysius College)“Ach, het gaat maar om vier culturele activiteiten. In ieder geval moet hij meedoen aan onze culturele week, waarinpraktische activiteiten gecombineerd worden met een uitstapje. De hele school is dan uitgeroosterd. Tijdens de rest vanhet jaar bezoekt hij nog drie kunstinstellingen. De verslagen zou ik laten inleveren in de toetsweek. Het vergt natuurlijkwel individuele begeleiding waarin de mentor ook een rol heeft.”

Astrid van der Velde (Johan de Witt College)“Twee activiteiten voor de kerst, twee erna. Óf met leerlingen van 3 vmbo mee, óf met 4 havo. Het workshopprogrammakan hij gewoon volgen want dat is na lestijd. En de vouchers zou ik natuurlijk bestellen. Daar heeft hij toch recht op.”

De redactie van het Bulletin Cultuur & School vroeg de directie Voortgezet Onderwijs van het ministerie vanOCenW om een antwoord.

17

Om Kim Wintermans een idee te geven hoe andere scholen met deze problematiek omgaan heeft de redactiehaar vraag ook voorgelegd aan een aantal CKV-coördinatoren, werkzaam aan scholen in de regio Den Haag.

www.minocw.nl/c&s www.cultuurenschool.net Bekijk ook

de website

Cultuur en

School!

18

Rob Kerstens, de nieuwe directeur-generaal voor primair en voortgezet onderwijs toont zich in Bulletin nr.19een voorvechter van meer autonomie voor de school. Piet Hagenaars, directeur van Cultuurnetwerk Nederland, maakt enkele kanttekeningen.

Rob Kerstens is ervan overtuigd dat de autonome school meer rekening kan houden met de ‘vragende’ leerling enbovendien zo in de gelegenheid is zich onderwijskundig, pedagogisch en vakinhoudelijk te profileren. Wat het laatstbetreft, oppert Kerstens dat een school zich bijvoorbeeld kan profileren als cultuurschool, met veel aandacht voor kunst-vakken. Hij benadrukt dat het departement de samenwerking tussen culturele instellingen en scholen in de toekomstzal blijven stimuleren; cultuureducatie hoort immers thuis in het onderwijs en het gaat toch om de cultuurbeleving vankinderen?Hoewel deze uitspraken op zich positief klinken, doen ze onvoldoende recht aan hetgeen er nu in het onderwijs op hetgebied van de kunst- en cultuurvakken gebeurt en moet gebeuren. Door de cultuurconfrontatie, de receptieve compo-nent van cultuureducatie, alle aandacht te geven lijkt Rob Kerstens het belang van de praktijk- en de theorie op kunst-en cultuurgebied voor de algemene vorming van de leerling te verontachtzamen. Een doorlopende leerlijn voor leerlingen (van primair tot en met voortgezet onderwijs) met aandacht voor de confronta-tie, maar ook voor het zélf doen (tekenen, musiceren, dansen enzovoort) is van groot belang om wereld en werkelijkheidin vele facetten te kunnen ervaren, te doorleven en uiteindelijk te veroveren. Er moet dus een blijvend, en beslist geen vrijblijvend algemeen onderwijsaanbod van kunst-en cultuurvakken zijn – al dan niet geïntegreerd in andere vakdomeinen – van primaironderwijs tot het verplichte vak CKV2,3 in het profiel cultuur en maatschappij voorhavo en vwo. Het advies van de Onderwijsraad (2001) over de basisvorming en deverplichte plaats van kunst- en cultuurvakken in het kerncurriculum – met eenverwijzing naar vmbo en tweede fase – onderstreept dit overigens ook.

Piet Hagenaars

In het oktobernummer van het Bulletin Cultuur & School schreef Yvonne van Eekelen over de ontwikkelingvan CKV2,3. Van Mike Werkhoven, docent kunstvakken in de tweede fase havo en vwo op de WerkplaatsKindergemeenschap in Bilthoven, mag de kritiek nog wel wat luider. Zijn reactie op het artikel.

“Handen af van de praktijkvakken,” zeg ik. CKV3 is vormgeven aan verbeeldingkracht, gevoel en intelligentie van deleerling. Welk ander schoolvak kan daar prat op gaan? Het idee dat extra theorie ons praktijkvak meer erkenningoplevert, is een mes in eigen hart. Praktijktijd is al schaars. Docenten die hun vak pas serieus nemen als leerlingen de stof pittig noemen of het leuk vinden om leerlingen af terekenen op een centraal examen, baren mij pas echt zorgen. CKV1 goed, CKV3 gepest door opmars van theorie en CKV2 fout, want te veel in te weinig tijd. Deze omgevallenboekenkast is de schrik van de werkvloer. Tegenover dit pompeuze CKV2-plan met haar willekeur in onderwerpen,veelheid aan invalshoeken, kunstdisciplines en omvangrijke exameneisen of -vormen, staan gebrekkige leermiddelen,zwakke scholing van docenten, geen financiële compensatie voor scholing, gebrekkig uitgeversmateriaal, slechtgeïnformeerde schoolleidingen, te hoge kosten, roosterproblematiek, quasi afdwingen van diefstal: want niemand kande rechten betalen van beeld, geluid en videomateriaal. Maar bovenal: het totale onbegrip over de belevingswereldvan de puber of adolescent. Cultuuronderzoek en -overdracht zonder zingeving doodt motivatie. Blij dat Adelmund de druk van de ketel afhaalt en het centraal examen voorlopig op de schop heeft gezet. Wat mijbetreft voor altijd. Het gaat om de vrije en zelfstandige ontwikkeling van de leerling.

MIKE WERKHOVEN

19

ENKELE WEETJES

ILLUSTRATIE: BERT CORNELIUS

Cult online.nl: culturele jongerensite in de lucht

CKV, wat moet je ermee? Deze vraag zullen de ruim220.00 leerlingen op vmbo, havo en vwo die het vak CKVop hun rooster hebben staan, zichzelf ongetwijfeld regel-matig stellen. De site www.cultonline.nl geeft leerlingenallerlei hulpmiddelen om online kunstdossiers te maken,te plaatsen en op te vragen. Er is een landelijke, cultureleagenda en een digitaal podium. Een site voor en dóórjongeren.Meer informatie:www.cultonline.nl

Boekmancahier over cultuureducatie

Cultuureducatie is het thema van het Boekmancahiernr. 49. Fianne Konings en Letty Ranshuysen stellen daarinvast dat de kwaliteit van kunsteducatie in het basisonder-wijs te wensen over laat. Dirk Monsma van het Rotterdamscentrum voor kunsteducatie concludeert dat steunfunctie-instellingen niet met hun tijd meegaan. Cinekid-directeurSannette Naeyé opteert voor speciaal op kinderen toege-sneden producten, en er is een pleidooi voor de bevlogendocent.Meer informatie:Prijs los nummer: ƒ 22,50Te bestellen bij de Boekmanstichtingtel. 020 – 624 37 36 of via de website www.boekman.nl

Schooltv-serie Kunstlicht voor CKV1

wordt vervolgd

In november en december zendt Teleac/NOT de tweedereeks Kunstlicht uit, ter ondersteuning van de lessen

CKV1. De vier nieuwe afleveringen worden op donderdag17 januari nogmaals achter elkaar uitgezonden, van10.40 tot 11.40 uur op Nederland 3.Onderwerpen deze keer zijn de thema’s ‘opera’, ‘film’,‘computers en kunst’ en ‘het stedelijk landschap’.Bij de nieuwe reeks verschijnt wederom een docenten-handleiding.Meer informatie:Prijs docentenhandleiding: ƒ 22,90 te bestellen bij Teleac/NOTtel. 0900 – 1344 of via www.teleac.not.nl

Kunstengilde per 1 januari 2002 actief

Onder de naam Kunstengilde gaat per 1 januari aan-staande de nieuwe brancheorganisatie voor instellingenkunsteducatie en kunstparticipatie van start. De organisa-tie gaat zich bezighouden met strategische ontwikkelingen belangenbehartiging van de branche en levert dienst-verlening aan de leden. Kunstengilde wil de samenhangen samenwerking versterken en de bekendheid en kwali-teit van het werk vergroten van de ongeveer 1500 organi-saties die in Nederland actief zijn met kunsteducatie.De oprichting is een gevolg van de herstructurering vande landelijke kunsteducatie-organisaties, eind 1998 doorOCenW ingezet.Meer informatie:• Oeds Westerhof

tel. 058 – 234 34 34, o.westerhof@keunstwurk.nl• Het beleidsplan is op te vragen bij Ap de Vries

tel. 030 – 231 34 24, apdevries@vkv.nl

CONTACTPERSONEN CULTUUR EN SCHOOL IN DE REGIO

Wilt u meer weten over de diverse activiteiten die ondernomen worden in het kader van het project Cultuur en Schoolof wilt u zelf een projectaanvraag indienen, dan kunt u contact opnemen met één van de volgende personen. Zij kunnen u naar de juiste instanties doorverwijzen.

HET NOORDEN

Provincie Drenthe

Sebastiaan Vos

tel 0592-365609

Postbus 122

9400 AC ASSEN

Provincie Friesland

Mark Stuijt

tel 058-2925797

Postbus 20210

8900 HM LEEUWARDEN

Provincie Groningen

Rudi de Vries

tel 050-3164966

Postbus 610

9700 AP GRONINGEN

Gemeente Emmen

Mw. A.J. Zingstra

tel 0591-685816

Postbus 30001

7800 RA EMMEN

Gemeente Groningen

Quirijn van den Hoogen

tel 050-3676271

e q.van.den.hoogen@

ocsw.groningen.nl

Postbus 268

9700 AG GRONINGEN

Gemeente Leeuwarden

Dorine van Geijn

tel 058-2338456

e dvgeyn@leeuwarden.nl

Postbus 21000

8900 JA LEEUWARDEN

HET WESTEN

Provincie Noord-Holland

Ellen Koning

tel 023-5143612

Postbus 3007

2001 DA HAARLEM

Provincie Zuid-Holland

Aty de Wolf

Mary-Ann Koster

tel 070-4417208

Postbus 90602

2509 GA DEN HAAG

Gemeente Alkmaar

Dhr. H. Batelaar

tel 072-5191530

Postbus 53

1800 BC ALKMAAR

Gemeente Delft

Mw. C.T. Lafeber

tel 015-2602322

Postbus 2804

2601 CV DELFT

Gemeente Dordrecht

Dhr. H. Aberson

tel 078-6398989

Vest 119

3311 TT DORDRECHT

Gemeente Haarlem

Noortje Benne

tel 023-5115732

Postbus 3333

2001 DH HAARLEM

Gemeente Arnhem

Annemieke Vervoort

Afdeling CEWES

tel 026-3774863

Postbus 5283

6802 EG ARNHEM

Gemeente Enschede

Irmgard Klaas

tel 053-4884513

Postbus 612

7500 AA ENSCHEDE

Provincie Zeeland

Jack van Aspert

tel 0118-631438

Postbus 153

4330 AD MIDDELBURG

Gemeente Breda

Rebecca Nelemans

tel 076-5293747

Postbus 90156

4800 RH BREDA

Provincie Flevoland

Heleen Geluk

tel 0320-265526

Postbus 55

8200 AB LELYSTAD

Provincie Utrecht

Fanny Huisman

tel 030-2582272

Postbus 80300

3508 TH UTRECHT

Gemeente Almere

Mevr. C.R. Vroom

tel 036-5491566

Postbus 200

1300 AE ALMERE

Gemeente Amersfoort

Mw. A.A. Steyn

tel 033-4694659

e stez@amersfoort.nl

Postbus 4000

3800 EA AMERSFOORT

Gemeente Utrecht

Liesbeth Droffelaar

tel 030-2862683

Postbus 16200

3500 CE UTRECHT

AMSTERDAM

Gemeente Amsterdam

Nico van Rossen

tel 020-5523632

Postbus 1840

1000 BV AMSTERDAM

DEN HAAG

Gemeente Den Haag

Peter Spijkers

tel 070-3533637

Postbus 12564

2500 DP DEN HAAG

ROTTERDAM

Gemeente Rotterdam

Olga Smit

tel 010-4172037

Postbus 70012

3000 KP ROTTERDAM

GRONINGEN

FRIESLAND

LEEUWARDEN

DRENTHE

GRONINGEN

NOORD-BRABANT

LIMBURG

MAASTRICHT

HEERLEN

BREDATILBURG

EINDHOVEN

’s HERTOGENBOSCH

ZEELAND

ZWOLLE

EMMEN

HAARLEM

ZAANSTAD

HAARLEMMERMEER

ALKMAAR

ALMERE

UTRECHT

UTRECHTAMERSFOORT

APELDOORN

LEIDEN

DELFTZOETERMEER

DORDRECHT

FLEVO-

LAND

GELDERLAND

OVERIJSSEL

NIJMEGEN

ENSCHEDE

HENGELO

ARNHEMDEN HAAG

ROTTERDAM

AMSTERDAM

ZUID-HOLLAND

NOORD-HOLLAND

HET NOORDEN

HET OOSTEN

HET WESTEN

HET

MID

DEN

HET ZUIDEN

ASSEN

LELYSTAD

MIDDELBURG

Gemeente Zaanstad

Mw. M. Romeijnders

tel 075-6552358

e m.romeijnders@zaanstad.nl

Postbus 1400

1500 AK ZAANSTAD

Gemeente Zoetermeer

Mw. M. Worms

tel 079-3469136

Postbus 15

2700 AA ZOETERMEER

HET OOSTEN

Provincie Gelderland

Floor Viveen

tel 026-3599339

Postbus 9090

6800 GX ARNHEM

Provincie Overijssel

Rianne Brouwers

tel 038-4251382

Luttenbergstraat 2

8012 EE ZWOLLE

Gemeente Apeldoorn

Mevr. C. Pelgröm

tel 055-5802152

Postbus 9033

7300 ES APELDOORN

Gemeente Hengelo

Klaske Buis

tel 074-2459932

Postbus 18

7550 AA HENGELO

Gemeente Nijmegen

Conny Verberne

tel 024-3292396

Postbus 9105

6500 HG NIJMEGEN

Gemeente Zwolle

Allard van Lenthe

tel 038-4982071

Postbus 1018

8001 BA ZWOLLE

HET ZUIDEN

Provincie Limburg

Frank Gielen

tel 043-3897141

Postbus 5700

6202 MA MAASTRICHT

Provincie Noord-Brabant

Marianne Vaessen

tel 073-6808223

Postbus 90151

5200 MC ’s HERTOGENBOSCH

Gemeente ’s Hertogenbosch

Mevrouw H. Kroonberg

tel 073-6155805

Postbus 12345

5200 GZ ’s HERTOGENBOSCH

Gemeente Eindhoven

Hanneke Wiersma

tel 040-2382769

e h.wiersma@mo.eindhoven.nl

Postbus 2358

5600 CJ EINDHOVEN

Gemeente Heerlen

Dhr. A. Vincken

tel 045-5605040

Postbus 1

6400 AA HEERLEN

Gemeente Maastricht

Paul Lambrechts

tel 043-3505437

Henk de Pijper

tel 043-3505464

Postbus 1992

6201 BZ MAASTRICHT

Gemeente Tilburg

Rianne Lannoye

tel 013-5429127

Postbus 90155

5000 LH TILBURG

Gemeente Haarlemmermeer

Mw. A. Booms

tel 023-5676783

Postbus 74

2130 AB HAARLEMMERMEER

Gemeente Leiden

Ben van der Ree

tel 071-5165333

Postbus 9100

2300 PC LEIDEN

20