Het nieuwe burgerscHap - lkca.nl/media/kennisbank/publicaties/2016/2016-kz_05... · ieder geval...

s e p t e m b e r2 0 1 6

05

Het nieuwe burgerscHapWie ben jij? Waar sta jij? Hoor jij bij mijn Wereld?

Helpdesk arbeidsvoorwaarden voor vls- en vonkC-leden

De VONKC- en VLS-helpdesks voor belangenbehartiging en arbeidsvoorwaarden worden bemand door Remko Littooij. De spreekuren zijn geconcentreerd op een ochtend en een avond. Voor algemene en specifieke vragen kunt u op genoemde tijden bij de helpdesk terecht: Hoe zit het met mijn FPU?, Is mijn taakinvulling wel juist? Ik heb nog steeds geen benoemingsakte, wat nu? Enzovoort.

Handiger is om een e-mail te sturen met de uitleg van uw probleem. Zo kan de helpdesk een duidelijk antwoord formuleren dat u naar wens telefonisch of via e-mail terugontvangt.

arbeidsvoorwaarden vls/vonkCt.a.v. remko littooijkluppelshuizenweg 327608 rl alMelo(06) 16500695

E-mail VONKC: [email protected] VLS: [email protected]

TelefonisCHe bereikbaarHeid Helpdesk:l maandagochtend van 9 tot 10 uurl woensdagavond van 17 tot 19 uur

Als de helpdesk onbemand is of in gesprek, kunt u een bericht achterlaten. Dan wordt u zo spoedig mogelijk teruggebeld.

waT Je MoeT weTen! Zie pagina 61

aan deze kunsTzone werkende volgende vakverenigingen Mee

bddBeroepsvereniging Docenten Theater en Drama // www.docentendrama.nlvllTSectie Nederlands van Vereniging Leraren Levende Talen // www.levendetalen.nl > Talensecties > nederlandsvls Vereniging Leraren Schoolmuziek // www.vls-cmhf.nlOpzegtermijn: ieder jaar voor 1 oktober.vonkCVereniging Onderwijs Kunst & Cultuur // www.vonkc.nlOpzegtermijn: ieder jaar voor 1 november.

abonneMenT

verkoop adverTenTies

sTiCHTing kunsTzone

www.kunsTzone.nl & volg ons!

binnenland: € 49,75 // Buitenland: € 99,75Het abonnementsjaar loopt van 1 januari t/m 31 december.opzegtermijn: ieder jaar voor 1 november.ISSN: 1570-7989

Lisa van BennekomUrsula van de BunteFlorrie van der KampLaura KoolMerel SpikkerThijs Tittse

Jan VerschaerenKluppelshuizenweg 327608 RL AlmeloTel: (0546) [email protected]

Ineke KitslaarBaarzenstraat 19 A5262 GD Vught(06) [email protected]

Volg ons op:www.twitter.com/kunstzonewww.facebook.com/kunstzone.nlwww.youtube.com/user/kunstzone

vorMgeving

arT direCTion & vorMgevingMarie José Kakebeeke // [email protected]

druk

Veldhuis Media Raalte // www.veldhuismedia.nl

Colofon legenda

kunsTzoneTijdschrift voor kunst en cultuur in het onderwijs nummer 5, september 2016.Kunstzone wordt uitgegeven door Stichting Kunstzone.

rOOs AL

pAuLrOOy-Ackers

Muziek

Dans

judithbOessen

Hoofd-redactie

jAnnekevAnwijk

FLOOr Ockers

Literatuur

BeeldendAV

redaCTie

redaCTieMedewerkers

jAnverschAeren

cLAireGOOssens

Eindredactie Eindredactie

AAFjeGerritse

henkLAnGen-huijsen

theAvuik

Beeldend

Wilt u contact met de redactie? Zie onze website voor de email-adressen.

Stichting Kunstzone. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvuldigd en/of overgenomen zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.

Judith Boessen // [email protected] Verschaeren // [email protected] Goossens // [email protected]

Hoofd - en eindredaCTie

PO VO MBO HBO

ALGEMEEN BEELDEND MUZIEK DANS DRAMA

LITERATUUR MEDIA CKV

THeMa & Cover

THeMaCoördinaTie: Henk Langenhuijsenen Floor OckersCover: Foto: Marijke de Gruyterzie: Theater en burgerschap stellen dezelfde vragen, pagina 14 t/m16

PO Social media

wat je moet

weten!

2 kunstzone.nl

en verder

THEMA: HeT nieuwe burgersCHap

02 Helpdesk VLS/VONKC03 Inhoudsopgave04 Redactioneel04 Kunstzone Strip05 Leer mij kennen: Laura Kool11 Studiedagen kunstvakverenigingen25 Krassen35 Kunstzone Cartoon40 Weerwerk42 Een nieuwe manier van denken Deel 2 van 4 serie 44 School van de Toekomst 46 Erfgoed in het PO Deel 3 van 3 serie48 Elkaar vanuit eigen kracht versterken49 Digizone50 Remix je curriculum!52 Waardevolle mixtures

54 Cultuur2. Basis voor cultuuronderwijs55 @Web: Ge(re)animeerd56 Hoe praat je met jongeren over

sexting of comazuipen?58 Burgerschap, kunst en cultuur Deel 3 van 3 serie61 Wat je moet weten!62 YOUNG St-ARS in Leiden64 Boeksignalementen65 Recensies66 Actief met CKV

24een bOrdspeL vOOr betere burGersInterview met de makers

14theAter en burGerschAp steLLen dezeLFde vrAGen Theaters met aandacht voor burgerschapsvorming

06vAn GehOOrzAme nAAr verAntwOOrdeLijke burGerBurgerschapsvorming in het onderwijs

09Over GevOeL Burgerschap in de muzieklessen

32vrijheid Om jezeLF te kunnen zijnHoe theater de acceptatie van (seksuele) diversiteit kan vergroten

10met wOOrd en dAns in GesprekInterview met Annemieke Bot

12humAnity hOuse Een verdieping in (on)menselijkheid

18inwOner zijn mAAkt je nOG Geen burGerBurgerschap: doel of middel

20LipLAndTheater over vluchtelingen en wachten

34in beweGinG dOOr dAnsVoordelen van dans in het onderwijs

36emerGency circusOptreden voor vluchtelingen

22verbOrGen verhALenEMIC laat leerlingen samenwerken met dak- en thuislozen

38vLOeken in de kerkEen theatrale ochtendmis

26Gesprekken in het Anne FrAnk huisOver aannames, discriminatie en het mogelijke gevolg daarvan

28wimpie & de dOminO’sVan educatief project naar zelfstandige popband

30hAArscuLpturen in het wereLdmuseumBeeldreportage

3september 2016

Het was in 2005 dat de Eerste en Tweede Kamer het wetsvoorstel Bevordering actief burgerschap en sociale integratie aannamen. Centraal in deze

onderwijswet stond ‘de bereidheid en het vermogen om deel uit te maken van de gemeenschap en daar een actieve bijdrage aan te leveren’. En het primair en voortgezet onderwijs werd gezien als de plek bij uitstek waar de maatschappelijke plooien moesten worden gladgestreken.

Ondertussen zijn we ruim tien jaar verder en lijkt sociale cohesie in onze maatschappij verder weg dan ooit. Nergens wordt dat gebrek aan verbondenheid scherper gevoeld dan in het vluchtelingendebat. Lokale bestuurders die het wagen asielopvang te faciliteren in hun gemeente worden in ‘no time’ geïntimideerd door een digitaal lompenproletariaat. Onze gekoesterde ‘vrijheid van meningsuiting’ is verworden tot platvloers gebral dat anoniem via sociale media uitgeoefend wordt.

Aan de andere kant van het spectrum zien we het chronisch verontwaardigde Kamerlid Tunahan Kuzu van DENK. Hij wil dat scholen tijdens de examenperiode rekening houden met de Ramadan. De goedgebekte politicus is bang dat de islamitische vastenmaand - waarin dit jaar de eindexamenperiode viel - een negatief effect heeft op de studieprestaties van moslim-scholieren. Voor wie dat debat toevallig gemist heeft, is er altijd

nog het YouTube-kanaal van DENK waar je hun kretologie tot in de oneindigheid kunt afspelen. Heb je daarna nog behoefte om ‘verder te praten’, dan kan dat op hun Facebook-pagina waar voor- en tegenstanders elkaar de huid volschelden. Tja, DENK

komt eraan, wen daar maar aan.

Is onderwijs wel die superlijm waarmee kloven gedicht kunnen worden? We kunnen misschien nog wat leren van de oude Grieken die de democratie uitvonden op een steile helling waar de geiten graasden. De Griekse gymnasia bestonden immers bij de gratie van burgerschap. Hun hele onderwijsbestel was erop gericht om van jonge jongens verantwoordelijke burgers te maken. We kunnen een voorbeeld nemen aan Akademus, de vriendelijke buurman van Plato die zijn boomgaard te leen gaf om daar jongeren te onderwijzen in het debat en de dialoog. De Platoonse

Akademeia had in zijn begindagen immers geen gebouw, maar was vooraleerst een gemeenschap van gelijkgestemden die zich oefenden in het stellen van de juiste vragen. Burgerschap is in ieder geval niet je gal uitspugen via de glasvezel en het is ook niet één keer in de vier jaar naar de stembus sjokken. Iedere dialoog begint volgens mij met luisteren naar elkaar. Kleuters kunnen dat trouwens prima, die weten dat ze soms even moeten wachten met het vertellen van hun verhaal en priemen geestdriftig hun vingertje in de lucht. Dat is de kiem van goed burgerschap.

De goede burger is beleefd

| woord vooraf |

Judith

redaCTioneel

4 kunstzone.nl

leer MiJ kennen

De cultuursector wemelt van de duizendpoten: ze zijn docent / kunstenaar / ondernemer / vrijwilliger en hoppen van project naar project. Kunstzone leert ze kennen.REDACTIE EN SAMENSTELLING: CLAIRE GOOSSENS / FOTO: MARTINE REELICK

WAT IK DOE?‘Ik wil dans laagdrempelig maken en ik wil zoveel mogelijk kinderen en mensen die werken met kinderen in contact brengen met dans. Dat is mijn missie.’

Master‘Op de Dansacademie kreeg ik veel energie van theorievakken. Daarin werd ik uitgedaagd. Alleen maar danslessen geven was het niet voor mij. Ik zoek meer een intellectuele kant. Door de Master heb ik ontdekt dat mijn interesse vooral ligt bij de ontwikkeling van jonge kinderen, zowel in het primair als in het speciaal onderwijs. Er werken een heleboel mensen in het onderwijs die erg uit contact met hun lichaam zijn en die toch met kinderen werken. Het viel mij ook op dat kinderen veel stilzitten, terwijl ze eigenlijk gewoon lekker in beweging zouden moeten zijn. En ik merkte tijdens de Master dat dans echt een onderschoven kindje is in vergelijking met de andere kunstvakken.’

Kinderen in beweging zetten‘Ik vind het ontzettend leuk om mensen die weinig met dans hebben, maar die wel iets te maken hebben met de ontwikkeling van kinderen, te leren hoe zij toch met dans en beweging aan de slag kunnen. Ik leer bijvoorbeeld pedagogiekstudenten op de Hogeschool Utrecht hoe zij met kinderen kunnen communiceren door middel van dans. Ik heb ook op de PABO gewerkt met leerkrachten en op het conservatorium met muziekdocenten. Ik leer ze dat je door middel van verbale instructies, de muziek en je enthousiasme kinderen in beweging kunt zetten zonder dat je een perfecte danser hoeft te zijn.’

Dans een stem geven‘Ik krijg wel eens het commentaar vanuit de danswereld dat ik de vakdocenten werk afneem. Maar doordat ik leerkrachten enthousiast maak voor dans en hen de waarde van dans laat inzien, zullen zij juist eerder vakdocenten

inhuren als hun leerlingen meer willen doen met dans. Zo probeer ik de danswereld juist een beetje open te gooien. Dit doe ik ook door te schrijven over dans. Dansers zijn geen praters. Dat kan verklaren waarom wij het onderschoven kindje zijn. Ik wil dans graag een stem geven. Daarom ben ik een blog over danseducatie begonnen. Via mijn blog ben ik als dansredacteur bij Kunstzone terechtgekomen.’

HOE IK BEGON?‘Ik wist van jongs af aan dat ik ‘balletjuf’ wilde worden. Ik mocht van mijn balletjuf als zestienjarige wel eens een lesje vervangen. Dat was fantastisch. Ook ging ik als tiener op mijn oude basisschool voor de groep 8-musicals de choreografieën verzorgen. Ik werkte eigenlijk al

als dansdocent voordat ik met mijn opleiding begon.’

WIE MIJ INSPIREERT?‘Ik ben écht verliefd geworden op dans nadat ik als klein kind een documentaire van Sylvie Guillem had gezien op tv. Nu vind ik dat het inspireren van twee kanten komt. Ik hoop mijn studenten te inspireren iets met dans te gaan doen, maar zij inspireren mij ook door het werk dat ze doen.’

WAT MIJN PlANNEN zIJN?‘Door het schrijven voor Kunstzone realiseerde ik me dat ik schrijven echt heel leuk vind, maar dat ik er soms te weinig tijd voor heb. Ik wil mezelf graag verder ontwikkelen op dit gebied en ik ben erg nieuwsgierig naar de good practices uit het danseducatieveld in het buitenland. Daarom ga ik een half jaar reizen en me puur focussen op het schrijven. Ik vertrek deze zomer en reis naar delen van Canada, Noord-Amerika, Nieuw-Zeeland en Australië. Daar ga ik plekken opzoeken waar dans als vak of beweging als middel geïntegreerd is in het primair en speciaal onderwijs. Ik zal leerkrachten, vakdocenten en anderen interviewen over hun manier van werken en dit vastleggen en delen op een Engelstalige blog.’

MIJN lEERMOMENT/TIP?‘Laat los wat de maatschappij van jou verlangt. Vooral als danser krijg je vaak te horen dat er maar één manier is. Het heeft even geduurd, maar ik ben er nu wel achter dat dit helemaal niet waar is. Zoek je eigenheid, je eigen kracht. Dat zal je als docent en als mens verrijken.’v

Voor Kunstzone schrijft Laura Kool vanaf de volgende editie vanuit het buitenland een serie van vier artikelen onder de titel Moving Educators.

laura Kool (1986) is dansdocent, blogger en redacteur bij Kunstzone / volgde de opleiding Docent Dans aan de Fontys Dansacademie in Tilburg / zat zes maanden in New York om danslessen te volgen bij Steps on Broadway / behaalde in 2013 de Master Kunsteducatie aan de AHK / ontwikkelt haar eigen dansprojecten / www.koolart.nl & www.movingeducators.com

cv Laura Kool

lEER MIJ KENNEN: LAURA KOOL

5september 2016

Goed beschouwd is burgerschaps-vorming geen vak, al zal het dikwijls om roostertech-

nische redenen wel zo worden gepresenteerd, net als eertijds maatschappijleer en levensbe-schouwing. Scholen zijn verplicht aandacht aan burgerschap te besteden. Volgens de SLO, het nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling, moeten scholen om actief burgerschap en sociale integratie te realiseren eerst zélf een visie ontwikkelen. Welke planmatige aanpak han-teert de school, welke concrete doelen streeft de school na? De SLO helpt vervolgens met pro-ducten en diensten die helpen bij het maken van keuzes. Uitgangs-punt is de nota ‘Een basis voor

burgerschap’ uit 2006. Alsof er de afgelopen tien jaar weinig is veranderd en actuele ontwikke-lingen niet meetellen.

rol van burgerscHapBurgerschap op school betekent: gehoorzaamheid omzetten in

verantwoordelijkheid. De SLO stelt: ‘Burgerschapsvorming is niet bedoeld om brave burgers voort te brengen. Democratisch burgerschap geeft recht op een afwijkende mening.’ Dat dit niet altijd overeenstemt met wat je als docent vindt, ervoer ik onlangs

Van geHoorzame NAAR VERANTWOORDELijKE BURGERauTeur: Henk langenHuIJsen //

Professor Wiel Veugelers van de Universiteit voor Humanistiek formuleert het helder: ‘Onderwijs bereidt jongeren voor op het functioneren in de maatschappij. Dat heet tegenwoordig burgerschapsvorming. Voor het onderwijs is dit geen nieuwe taak. Onderwijs heeft altijd een bijdrage geleverd aan de maatschappelijke voorbereiding van jongeren. Onderwijs is altijd opvoeding: de leerling leert hoe hij zich dient te gedragen in de maatschappij. Of - positiever geformuleerd - hoe hij kan deelnemen aan de maatschappij. Of - nog mooier - hoe hij een bijdrage kan leveren aan de maatschappij.’ Wie zich verdiept in de mogelijkheden, vraagt zich af of er nog wel tijd overblijft voor andere vakken.

THeMa: HeT nieuwe burgersCHap

6 kunstzone.nl

na een theatervoorstelling over homoseksualiteit. Enkele leerlingen maakten mij duidelijk dat docenten moeten ophouden met die jarenlange manipulatie. Al meer dan tien jaar krijgen ze op school te horen dat homoseksualiteit normaal is, maar dat is het niet en het mag gewoon niet. Punt! Ik troostte me met de gedachte dat we wel even samen in gesprek waren, maar vrijheid van meningsuiting blijft een glibberig pad. Omdat grenzen aan de vrijheid van menings-uiting steeds zichtbaarder en bespreekbaarder worden, zou de nota uit 2006 nog eens kritisch bekeken moeten worden. Overigens bevat de website ‘Burgerschap MBO’ van de SLO wel meer verouderd materiaal.

drie domeinenBij burgerschapsvorming staan drie domeinen centraal: • democratie - kennis over de democratische rechtsstaat en

politieke besluitvorming en democratisch handelen;• participatie - kennis over de basiswaarden en mogelijkhe-

den voor inspraak, vaardigheden en houdingen die nodig zijn om op school en in de samenleving actief mee te kun-nen doen;

• identiteit - verkennen van de eigen identiteit en die van anderen.

Het begrip ‘burger’ heeft zich de laatste decennia zowel ver-breed als verdiept. De verbreding zit in het overstijgen van de landsgrenzen. Burgerschap is ook Europees en verkent ook de wereld. De verdieping van het begrip burger houdt in

dat er naast politiek burgerschap nu ook sprake is van sociaal en cultureel burgerschap. In een tijd waarin marktwerking en eigen verantwoordelijkheid de boven-toon voeren, lijkt de geest van de maakbare samenleving nog volop aanwezig. Ongetwijfeld heeft dit te maken met sociale spanningen in onze samenleving én het toegenomen inzicht dat ‘Bildung’, sociale vaardigheden, samenwerken en creativiteit van belang zijn. Ook Platform Onder-wijs2032 onderstreept dit in zijn eindadvies over toekomstgericht onderwijs. Dat het vak door leerlingen niet als relevant wordt gezien, omdat een beoorde-ling niet of nauwelijks meetelt, onderstreept de noodzaak aan te sluiten bij wat leerlingen prikkelt en bezighoudt.

centraal platformDocenten burgerschapsvorming bevinden zich in een bos met veel bomen. Juist daarom zou je

verwachten dat er een centraal digitaal platform is met een dui-delijke bewegwijzering en keuze-mogelijkheden. Dat is er niet. Op de website www.burgerschap-indeschool.nl van de SLO vind je bijvoorbeeld geen verwijzing naar de UNESCO-scholen, terwijl die toch verbondenheid, ver-draagzaamheid en solidariteit als belangrijke doelstellingen uitdra-gen. Scholen met een UNESCO-schoolprofiel maken deel uit van een wereldwijd netwerk en werken structureel en school-breed aan vier thema’s: vrede & mensenrechten, intercultureel leren, wereldburgerschap en duurzaamheid. Via een scholen-netwerk kunnen ervaringen wor-den gedeeld. Er zijn momenteel 32 UNESCO-scholen, verdeeld over alle leeftijdsgroepen. Ook het initiatief van het LKCA (Lande-lijk Kennisinstituut Cultuureduca-tie en Amateurkunst) dat in mei jl. de jaarlijkse UNESCO Week van de Kunsteducatie organiseerde, was moeilijk te traceren op web-sites over burgerschap. Die week stond volledig in het teken van vluchtelingen en cultuur. Verschil-lende culturele initiatieven voor en met vluchtelingen presenteer-den zich, onder meer stichting De Vrolijkheid, een netwerk van musici, beeldend kunstenaars en theatermakers die kinderen hel-pen in asielzoekerscentra. Voor docenten burgerschap was dit zeker interessant geweest.

democratieFort van de Democratie, dat wel op de website over burgerschapsvorming wordt vermeld, bevindt zich in een voormalige atoomschuilbunker in Utrecht. Het biedt een interactieve tentoonstelling, waar scholieren van alle niveaus terechtkunnen voor een programma met discussie, dialoog, spel en actie. De Stichting Vredeseducatie nam het initiatief. Vooral ProDemos, het ‘Huis voor democratie en rechtsstaat’, legt uit wat de spelregels zijn van de democratie en laat zien wat je zelf kunt doen om invloed uit te oefenen. De organisatie, die nergens naar het Fort verwijst, bestaat na veel geharrewar pas sinds 2011. Het Bezoekerscentrum staat tegenover het Binnenhof in Den Haag. Er zijn rondleidingen, educatieve programma’s, debatten en exposities. Jaarlijks

van geHoorzaMe naar veranTwoordeliJke burger

7september 2016

komen er vele duizenden leerlingen en er is veel lesmateriaal ontwikkeld, alles onder het motto ‘Democratie komt niet uit de lucht vallen’. De statische politiek correcte werkelijkheid lijkt centraal te staan. Recente opvattingen over het democratische karakter van Turkije, de gespletenheid van Oostenrijk of het alledaagse racisme in onze samenleving blijven nagenoeg onzichtbaar.

Ervaren wat een democratie is, is vooral samen iets ondernemen en elkaar de ruimte geven. Dat leer je niet alleen via spelre-gels. Iets verderop in Den Haag hebben ze dat goed begrepen. Art-S-Cool is dé kunstschool uit de Haagse Schilderswijk die zich ten doel stelt kinderen, hun ouders en bewoners in aanraking te brengen met kunst. Dit doen ze door samen met een collectief van professionele kunstenaars kunstlessen te verzorgen en door het organiseren van spraakma-kende kunstprojecten in de wijk, waarbij kinderen, buurtbewoners

nieuwsgierig geworden?

Meer weten en meer lezen? Deze websites helpen je verder:

> www.burgerschapindeschool.nl> ww.burgerschapmbo.slo.nl> www.democratischburgerschap.nl> www.uvh.nl> www.slo.nl> www.leraar24.nl> www.wereldburgerschap.nl> www.UNESCOscholen.nl> www.fortvandedemocratie.nl> www.prodemos.nl> www.art-s-cool.nl> www.codeculturelediversiteit.com> www.criticalmass.nl> www.vriendenvijand.nl> www.plannederland.nl> www.vrolijkheid.nl> www.betterbeme.nl> www.nieuwsindeklas.nl> www.devreedzameschool.net> www.nederlandleest.nl> www.cinopadvies.nl

en kunstenaars gezamenlijk wer-ken. Dit voorjaar won Art-S-Cool de Aanmoedigingsprijs Culturele Diversiteit 2015. Zou ProDemos de schooldirecteur eens voor een gastles kunnen uitnodigen? Als die niet kan: er zijn nog 50 verza-melde best practices van Code Culturele Diversiteit - die de prijs in het leven riep - om naar voren te brengen.

Critical Mass uit Utrecht moet het ook zonder verwijzing doen. Het is een organisatie die naadloos aansluit bij het onderwijs met in-teractieve tentoonstellingen, films en games. Het doel is: jongeren laten nadenken over hoe we met elkaar samenleven en omgaan met conflicten. Niet onbelang-rijk voor een democratie. Zo is VRIEND&VijAND een succes-volle, rondreizende activiteit over sociale veiligheid op school. Vijf zeecontainers zijn omgebouwd tot multimediale ontmoetings-plekken, waarin op speelse wijze onderwerpen als vooroordelen, pesten en buitensluiting be-spreekbaar worden gemaakt.

HapsnapIn het burgerschapsbos staan tal van andere bomen: Plan Nederland, Nationaal Monument Kamp Vught, Tropenmu-seum, Better be me, De gezonde schoolkantine, Nieuws in de klas, Schooldebatteren, enzovoort. Kom als docent niet aan met de opmerking dat er te weinig materiaal is. Toch weten scholen nog altijd slecht raad met burgerschap. ‘Onduidelijk, ingewikkeld en een gebrek aan kennis en ondersteuning’, zo wordt er geklaagd. Naast een betere verwijzing zouden docenten burgerschap ook beter gekwalificeerd kunnen worden. Toegegeven, ook de richtlijnen zijn niet helder. De concrete toevoeging ‘culturele ontwikkeling’ zijn de opstel-lers van de nota destijds simpelweg vergeten, zo beamen ze. Daarnaast moet de overheid beter benadrukken dat burgerschap net zo belangrijk is als taal en rekenen en dat structurele aandacht nodig is. Nu beperkt die aandacht zich te vaak tot hapsnapactiviteiten. Een conclusie die ook de Inspectie van het Onderwijs en de Onderwijsraad eerder trokken. Nog steeds zijn er te weinig scholen die doelen en leerlijnen ontwikkelen. Een uitzondering wordt gemaakt voor basisscholen die met De Vreedzame School als schoolbreed programma werken.

Het ontbreken van een duidelijke, centrale regie is wellicht een van de oorzaken van een stagnerende ontwikkeling. Stichting Cinop is inmiddels bezig burgerschap voor het MBO beter in kaart te brengen en organiseert in oktober een studiedag over kritische vaardigheden. Hopelijk weet de campagne Nederland Leest, die binnenkort met een speciaal boek over democratie komt, de juiste docenten te vinden. Aan de andere kant: op de hoogte blijven en zelf keuzes maken is ook een onderdeel van burgerschapsvorming, geef dus als school het goede voorbeeld. Een troost is dat cultuureducatie alle mogelijkheden bijeenbrengt en burger-schapsvorming bijna overbodig maakt, ook al is men dit ooit vergeten te vermelden. Zouden CKV-teams burgerschap er niet bij kunnen doen? v


8 kunstzone.nl

Muziek maken heeft effect op de ontwikkeling van kinderen. Kinderen die op vroege leeftijd muzieklessen volgen, maken betere verbindingen in hun hersenen. Dat blijkt uit veel wetenschappelijke onderzoeken.

Overal hoor en lees ik beleidsmakers die onderzoeken aanhalen, bijna als een rechtvaardiging voor het geven van muziekles op school. Ik vindt het een mooie bijkomstigheid, die hersenverbindingen, maar het is niet de reden waarom ik

muziekles geef. Interessanter vind ik het als ik lees over een onderzoek op Berlijnse scholen waaruit blijkt dat kinderen die een aantal jaar grondig muziekles op school hebben gehad, sociaal veel beter functioneren.

burgerscHap in de muzieklesOp school moeten kinderen burgerschap leren. Dat staat in de wet. Een school is, naast het gezin, de plek die kinderen voorbereidt op het leven in de maatschappij. Het ligt voor de hand dat een school een grote rol speelt in het doorgeven van normen een waarden. Ook ik, in de muziekles, geef waarden en normen door. Behalve dat ik wil dat ze de tafeltennisserenade goed genoeg kunnen spelen om er op het concert trots op te zijn, wil ik mijn leerlingen graag meegeven dat er verschillende waarden en normen zijn die je je eigen kunt maken, en dat het wel fijn is als je de afwijkende

Burgerschap in de muzieklessenauTeur: roos al // po

oVer geVoel

‘Kunnen we dit liedje ook even op zijn droevigst spelen? Ja, goed zo. En nu mondhoeken omhoog, we doen het nu blij.’ Ik ben niet de enige die dit soort teksten uit in zijn muzieklessen. Elke muziekdocent is in zijn lessen regelmatig bezig met wat muziek uitdrukt, wat het betekent. In methodes zijn lessen gewijd aan expressievormen en aan emotie. We leren onze leerlingen wat muziek met ons kan doen door ernaar te luisteren en hoe je door muziek maken je eigen emotie kunt doorgeven aan een ander. Een onmisbaar onderdeel van burgerschap.

waarden van een ander kunt respecteren.

Hierin komt muziekles ontzet-tend goed van pas. Niemand speelt op dezelfde manier alt-viool, of zingt met dezelfde stem. ‘Goed’ of ‘fout’ zijn zo goed als irrelevant wanneer iemand de noten van een liedje eenmaal kan spelen. ‘Ze strijkt niet op de goede plek van de stok, juf!’ ‘Oh, is dat zo?’ ‘Het is boven dat zwarte ding hier, daarom klinkt het niet goed.’ Voordat ik weet wat ik nu zal zeggen, roept een ander: ‘Daar-door wordt het zacht, ik vind dat mooi. Ik wil dat ook proberen.’ Dergelijke interactie leidt nooit tot koppen tegen elkaar, maar altijd tot verwonderde en soms dankbare blikken. Soms zie ik aan een leerling dat hij verbaasd vaststelt dat hij moet toegeven dat dat rotjong uit 6b mooie noten uit die altviool krijgt. Soms luister ik tandenknarsend toe en stel mijn eigen falen vast als er naar mijn mening slechts gepiep en gekraak uit het instrument van een leerling komt. Maar dan blijkt dat drie van de acht leer-lingen vinden dat die knarsende leerling het heel goed deed, omdat hij zo rechtop zit ‘en dat ziet er zo mooi uit’. Zo wordt iedere leerling wel een keer bewonderd om wat hij kan, vaak uit onverwachte hoek.

uitdrukking‘Ik word daar slaperig van, maar ik vind het wel heel mooi.’ ‘Ik vind het stom en een beetje leuk.’ Natuurlijk hebben mijn leerlingen niet alleen emoties in de muziekles. Ze hebben die ook bij rekenen, bij de omgang met een broertje of zusje, bij het zien van de kikkervisjes in het aquarium. Maar in de muziekles kunnen ze hun emoties uiten, moeten ze ze vaak uiten, zonder bang te zijn voor een grote bek of een huilpartij. ‘Dat klinkt heel boos, wat hij speelt’, zegt Anna blij. ‘Ja’, zegt Benjamin tevreden, ‘ik was ook boos’. ‘Zullen we allemaal boos spelen?’ zegt Ouassim. En ja hoor, een hele klas probeert boze klanken uit de altviool te halen. Dikke pret. Klinkt het eindelijk eens niet zacht of benepen. v

Roos Al geeft instrumentale muzieklessen op school voor het Leerorkest en voor muziekcentrum Aslan.

Foto: Fiona Lutjenhuis

over gevoel

9september 2016

Al bijna acht jaar ontwerpt Bot educatief materiaal bij de voorstel-lingen van AYA,

gecreëerd door artistiek leider en choreograaf Wies Bloemen. De voorstellingen zijn voorna-melijk gericht op jongeren in het voortgezet onderwijs, en bij een enkele voorstelling ook de oudere groepen van het primair onderwijs. De scholen kiezen er vaak voor om het lesmateriaal door eigen docenten te laten geven. Dat maakt het voor Bot een uitdaging om materiaal te creëren waar iedereen mee uit de voeten kan: ‘De wiskunde-docent moet er bij wijze van spreken ook mee aan de slag kunnen.’ Dit maakt mij nog nieuwsgieriger. Hoe kan een wiskundedocent leerlingen voorbereiden op een dansvoor-stelling? Bot: ‘Belangrijk is dat ze het gesprek met elkaar aangaan

en naar elkaar luisteren. Dat ze leren dat er veel meningen naast elkaar mogen bestaan. Hoe komt het dat je zo anders denkt dan anderen? Waar komt dat vandaan? Wie ben je en in hoeverre is dat gekleurd door je omgeving?’In gesprek gaan met leerlingen kan, als het goed is, iedere docent. Bot toont mij een voorbeeld van een oefening uit het lesmateriaal van Over de Streep, een methode uit de Verenigde Staten waar jongeren zich verplaatsen in de an-der en vragen zoals ‘Wat zou ik doen als…?’ beantwoorden. Bot: ‘Ik hoop dat jongeren op deze manier toleranter naar elkaar worden en begrijpen dat als je een andere achter-grond hebt, je soms ook anders naar dingen kijkt.’ Daar-naast biedt AYA dansworkshops aan die gegeven worden door vakdocenten. In de workshops ervaren de jongeren door middel van contactimprovisatie hoe ze op een veilige manier contact met elkaar kunnen maken. ‘Ze leren dat ze op elkaar kunnen rekenen, kunnen steunen. De ervaring dat iemand je opvangt als je valt, is totaal anders dan zeggen: ‘Je mag me gerust een vraag stellen’.’

Met woord en dans in Gesprek

| interview | met Annemieke Bot, hoofd educatie van Danstheater AYA

‘Belangrijk is dat ze leren dat er veel meningen naast elkaar mogen Bestaan’auTeur: laura kool // vo

Danstheater AYA prikkelt, durft maatschappelijke

vraagstukken bij jongeren onder de aandacht

te brengen en daagt docenten en leerlingen

uit hier door middel van woord en dans met elkaar erover in gesprek te gaan. Dat maakt mij nieuwsgierig. Jongeren

in beweging zetten lijkt soms nog niet zo

gemakkelijk. In gesprek met Annemieke Bot,

hoofd van de afdeling educatie.

Foto’s: Ben van Duin


10 kunstzone.nl

burgerscHap als rode draadHoewel AYA niet specifiek lessen maakt rondom het thema bur-gerschap, is het wel een rode draad door het lesmateriaal heen. Als voorbeeld noemt Bot een oefening waar leerlingen zichzelf te-kenen en vervolgens inkleuren wat van zichzelf is en wat van hun ouders. ‘Hiermee proberen we de jongeren na te laten denken over het zien van jezelf als onderdeel van een groter geheel. Dat je gekleurd wordt door de plek waar je je begeeft en de mensen die je om je heen hebt. Wat is van mij en wat is onderdeel van de groep waarin ik me begeef?’ Daarnaast sluit AYA aan bij de bele-vingswereld van de jongeren. Bijvoorbeeld met het thema ‘sociale media’. ‘Dan gaan jongeren zelf regels maken voor hun eigen land. Samen bepalen ze wanneer je bijvoorbeeld een mobieltje wel of niet mag gebruiken. Jongeren ervaren daardoor wat het is om in een democratie te leven.’Maar worden jongeren door het opstellen van regels dan goed voorbereid op het burgerschap? ‘Af en toe de regels ter discussie stellen is helemaal niet zo erg. Met het slaafs opvolgen van regels krijgen we ook niet het burgerschap dat we willen. Maar het ervaren hoe een democratie werkt, het met elkaar beslissen en je realiseren dat je onderdeel bent van een systeem kan jongeren wel voorbereiden op een leven in de maatschappij.’

geen goed of foutBot: ‘Wat mij het meest aantrekt in dit werk is dat we een hele nieuwe wereld openen voor jonge mensen. We kunnen echt iets teweegbrengen bij ze. Wat we willen is dat ze geraakt worden. Dat het over hen gaat. Dat de emotie die in de voorstelling zit bij de jongeren terecht komt. In de beleving van een voorstelling is er geen goed of fout. Het nagesprek begint dus ook met de vraag: Wat raakte je? Juist dan komen ze in beweging, zowel fysiek als mentaal. En dat is wat we willen.’ v


> www.aya.nl

sTudiedagen kunsT-vakverenigingen daTa in HeT nieuwe sCHoolJaarVONKC, VLS en BDD organiseren weer diversestudiebijeenkomsten in schooljaar 2016-2017.Zowel docenten als studenten zijn van harte welkom. Aanmelden is nu nog niet mogelijk. Houd de berichtgeving via onze nieuwsbrieven in de gaten en/of kijk regelmatig op onze websites!

gezaMenlIJke aCTiviTeiTenWoensdag 7 december 2016 Studiedag CKV HAVO/VWO Nieuwe examenprogrammavan 14.00 tot 20.00 uur te UtrechtDinsdag 31 januari 2017 Studiedag Kunst algemeen HAVO/VWOvanaf 9.30 uur te Utrecht

vonkCDinsdag 13 december 2016 Kick-off VMBO-examenthema 2017 Dromenvanaf 15.00 uur te UtrechtMaandag 7 november 2016 Kick-off (oude stijl) HAVO-examenthema 2017 Maatwerk vanaf 15.00 uur te UtrechtDinsdag 1 november 2016 Kick-off (oude stijl) VWO-examenthema 2017 Voorbeeldig vanaf 15.00 uur te Utrecht

bddZaterdag 8 en zondag 9 oktober 2016 Cursus Werken vanuit fysiek door Luc De Smetvan 10.00-16.00 uur te Utrecht

11september 2016

een MBO-groep van Zorg en Welzijn luistert aandachtig naar Audrey Mussoni, educatiemedewerker

van Humanity House. Zij verzorgt de introductie op het onderwerp asielbeleid waarin de studenten zich wat later in kleine groepjes zullen gaan verdiepen. Indruk-wekkende aantallen passeren de revue. In juni 2015 stond de teller van het aantal vluchtelin-gen op 59,5 miljoen. Een jaar later (20 juni jl.) publiceerde de UNHCR het nieuwe aantal dat het bedenkelijke record van 65,3 miljoen heeft bereikt. Van hen hoopt circa 1,3 miljoen op onderdak in Europa en daarvan dan weer circa 43.000 in Neder-land. Audrey maakt duidelijk dat Libanon - als land waarvan het inwoneraantal tussen 2012 en

2015 groeide van 4 miljoen naar 5,5 miljoen - dus meer vluchte-lingen herbergt dan alle landen in Europa samen. Daarvan zijn de studenten zichtbaar onder de indruk.

Zij weten dat de meeste vluch-telingen op dit moment uit Syrië komen, maar dat er ook veel uit Eritrea afkomstig zijn, is hen niet bekend. Geen van hen heeft ooit van dit land gehoord, laat staan dat zij weten waar het ligt. Toch, zo vertelt Audrey, her-bergt Nederland inmiddels een aanzienlijk aantal Eritreeërs. Zij krijgen een verblijfsvergunning, omdat teruggaan te gevaarlijk wordt gevonden. Bij mensen uit Irak ligt dat anders. Ondanks de instabiele regering en de ter-roristische organisaties worden veel Irakezen teruggestuurd, omdat Nederland het daar veilig genoeg acht.

Na uitleg over verschillende fases van een asielprocedure (aankomst, procedure, verblijf, uitgeprocedeerd, vertrek) worden de studenten zelf aan het werk gezet. Ieder groepje onderzoekt een onderdeel en moet goed met elkaar discus-siëren om tot antwoorden te komen waar ze achter kunnen staan. Zij moeten zich verplaat-sen in verschillende personages. Niet alleen in de asielzoeker, maar ook in de hulpverlener en in de medewerker van de immigratiedienst. Het is de bedoeling dat tot slot een aanbeveling wordt gedaan voor het Nederlands asielbeleid. De onderwerpen en dilemma’s zijn verre van eenvoudig. Een citaat

een verdieping in (on)menselijkheidauTeur: Melissa de vreede // po / vo / Mbo

HuManity House

‘Ik ben blij als leerlingen of studenten met íets meer empathie over vluchtelingen denken, en met nét even een andere blik naar het journaal kijken’, zegt Jolijn Fortmann, hoofd educatie van Humanity House. In dit museum in Den Haag kom je te weten wat het betekent om in een conflict- of rampgebied te moeten leven en hoe het vluchtelingen en asielzoekers vergaat. Er zijn educatieprogramma’s voor alle onderwijsniveaus, dus ook voor het MBO, waarbij een bezoek een gedenkwaardige invulling kan betekenen van het vak burgerschap en loopbaanbegeleiding.

van een gehoor- en beslismede-werker van de IND illustreert de moeilijkheidsgraad van zijn werk perfect: ‘Zielig is geen criterium, want álles is zielig.’

de vlucHtHumanity House heeft zich ten doel gesteld humanitaire thema’s invoelbaar en bespreek-baar te maken. Persoonlijke verhalen zijn daarbij van cruciaal belang. Deze vormen dan ook een belangrijk ingrediënt van de ‘Ervaringsreis’, de vaste opstel-ling van het museum. Kunste-naars en vormgevers hebben in de verschillende ruimtes met behulp van beeld en geluid een

Foto: Fred Ernst


12 kunstzone.nl

soms angstaanjagende omgeving gecreëerd. Als bezoe-ker, of je nu met je schoolklas komt of als individu, volg je de route van een vluchteling. Je maakt mee hoe het is om acuut je huis te moeten verlaten, hoort enge vreemde geluiden en wordt geconfronteerd met onaangename douanebeambten. Maar ook kom je af en toe een heel be-trokken hulpverlener tegen, of gewoon iemand die aardig voor je is. Via filmpjes en geluidsfragmenten hoor en zie je ervaringen van een kindsoldaat, van een muzikant die Irak ontvluchtte en van tal van andere slachtoffers van rampen. Na deze indringende tocht die schoolgroepen in tweetal-len maken, volgt een gesprek waarin de ervaringen worden

gedeeld en eventuele vragen kunnen worden beantwoord. Als extra aanvulling op de ‘Ervaringsreis’ kan de ‘Humanity Game’ worden gespeeld. Hier moeten leerlingen zich verplaat-sen in hulpverleners die tijdens hun dagelijks werk onmogelijke beslissingen moeten nemen. Kies je voor schoon drinkwater of voor medicijnen? Welke prio-riteiten stel je wanneer op ieder gebied hulp nodig is? ‘Docenten zijn soms verrast over hun eigen studenten’, zegt Jolijn Fortmann. ‘Ieder groepje wil graag winnen. Dat werkt heel goed. Sommigen vertonen heel ander gedrag dan in de klas. Dan zie je studen-

ten opeens keihard werken als leider van de groep, van wie hun docenten dat nooit hadden verwacht.’

Ook de dilemma’s waar verslag-gevers mee worden geconfron-teerd kunnen in het programma aan de orde komen. In hoeverre is het mogelijk om objectief te berichten? Welke rol spelen de media überhaupt in de vluch-telingenproblematiek en welk nieuwsbericht zou je in deze omstandigheden zelf de wereld insturen? Studenten moeten in dit spel samenwerken om tot een goed resultaat te komen.

voor iedereenVerreweg de grootste groep die het Humanity House in school-verband bezoekt, is afkomstig uit het VO. Er wordt dan vaak een combinatie gemaakt met de Tweede Kamer en op die manier krijgen verschillende vakgebie-den (burgerschapsvorming, me-diawijsheid, geschiedenis, CKV) aandacht. Maar ook de boven-bouw van het PO en alle soorten van MBO-opleidingen ontvangt Humanity House graag. Vorig jaar bezochten 1100 studenten uit het MBO het museum ‘dat alles over (on)menselijkheid’ ver-telt. Als het aan Jolijn Fortmann ligt worden dat er de komende jaren nog veel meer: ‘Bevlogen-heid en nieuwsgierigheid zijn wat mij betreft kenmerkend voor de MBO’er. Daarom ontwikkelen we graag lesprogramma’s voor deze groep. Dat doen we overi-gens altijd in samenspraak met docenten.’Samen met een klankbordgroep van betrokken leerkrachten PO en docenten uit VO en MBO timmert Humanity House aan de weg om niet alleen van de individuele bezoekers, maar ook van alle leerlingen of studenten wereldwijzere burgers te maken. v

Melissa de Vreede is senior cultuureduca-tie bij het LKCA.


> www. humanityhouse.org

“De leerlingen verplaatsen zich in hulpverleners die onmogelijke beslissingen moeten nemen”

HuManiTY House

13september 2016

auTeur: Henk langenHuIJsen // vo / Mbo

tHeater en burGerscHap stellen dezelfde vraGenTerwijl de betekenis van het woord verbinden vervaagt en aan betekenis verliest, zoeken theatergroepen voor jongeren steeds vaker naar verbinding. Theater is niet alleen een artistieke uiting, maar ook een manier om elkaar te ontmoeten en vanzelfsprekendheden bespreekbaar te maken. Theater verruimt, nuanceert, raakt en stelt vragen.

Foto: Mark Engelen


14 kunstzone.nl

theatergroepen als PlayBack en AanZ hebben er hun handen vol aan (zie ook elders in deze Kunstzone). PlayBack heeft de afgelo-pen tien jaar zo’n 3600 voorstellingen op scholen gespeeld met thema’s als loverboys, pesten, geld en alcohol & drugs. AanZ heeft aan één thema voldoende: seksuele diversiteit (LHTB). Ook

andere gezelschappen roeren zich, zien speelmogelijkheden of voelen een urgentie.

interactief tHeaterNet als PlayBack brengt theatergroep Zwerm interactief theater dat geschikt is voor het klaslokaal of de gymzaal. Zo gaat iSocial (10+) over drie jongeren die hun weg proberen te vinden in de wereld van internet en sociale media. Een frisse voorstelling over de spannende kanten en de gevaren die internet en sociale media met zich meebrengen, waarbij leer-lingen worden uitgedaagd na te denken over cyberpesten, identiteit en grenzen stellen. Na de voorstelling vindt onder leiding van de acteurs een nabespreking plaats met stellingen die de leerlingen aan het denken zet-ten en met elkaar laat praten. Speciaal voor het MBO speelt theatergroep ROET Respect, een interactieve voorstelling over pesten.

Interessant en vergelijkbaar is het Helder Theater dat gewoon in een klas-lokaal speelt en de leerling actief bij het onderwerp betrekt. Een geslaag-de voorstelling is bijvoorbeeld Ben jij er klaar voor? dat seksualiteit prettig bespreekbaar maakt. Ook bij deze theatergroep komen andere typische thema’s voor jongeren aan bod: sociale media, drugs en omgaan met geld. De groep is inzetbaar voor PO, VO en ouderavonden. De thema’s worden uitgediept met kennispartners, zoals GGD, Novadic-Kentron, Bureau HALT en Centra voor Jeugd en Gezin. Een sympathieke groep met professionele acteurs en een groot pedagogisch hart, die vanuit Geldrop geleidelijk de scholen in het zuiden verovert, maar ook daarbuiten steeds meer aan de slag kan.

gerenommeerde tHeatergroepenGerenommeerde theatergroepen begeven zich eveneens op het pad van educatie, met dank aan de subsidievoorwaarden. Toneelgroep Oostpool bijvoorbeeld maakt in samenwerking met Theater Sonnevanck trailer-voorstellingen voor jongeren. Zo trokken spelers de afgelopen tijd in hun omgebouwde vrachtwagen naar scholen met de voorstelling Bromance (15+) over intimiteit en ontluikende homoseksualiteit. De trailer, geschikt voor maximaal 60 bezoekers, wordt in het nieuwe schooljaar gebruikt voor It’s my mouth I can say what I want to, een satirisch en poëtische aanklacht tegen te snelle meningsvorming en (onbewust) racisme.

NTjong, onderdeel van het Nationale Toneel, viel het afgelopen seizoen op met In mijn hoofd ben ik een dun meisje (12+) over schoonheidsidea-len met onder anderen Tessa Jonge Poerink die zich met een lengte van 1,25 meter duidelijk onderscheidde van de uiterlijkheden die pubers doorgaans bezighouden. Een sterke, beeldende voorstelling die nog eens onderstreepte dat dit gezelschap uit Den Haag jongerentheater serieus neemt. De voorstelling werd net als Bromance beloond met de Zilveren Krekel voor de meest indrukwekkende jeugdtheaterproductie en maakt in september kans op een Gouden Krekel. In het voorjaar van 2017 komt de groep met een bewerking van Lord of the Flies (12+). Een verhaal over een groep jongens die razendsnel volwassen moet worden tegen de achtergrond van een oorlog, en daar hopeloos in faalt. Klassiek en actueel tegelijk. Daarnaast is momenteel MONA (10+) te zien, een bewerking van Griet Op de Beeck vanuit het personage uit haar bestseller Kom hier dat ik u kus, over de relatie tussen ouders en kinderen.

boys don’t cryTheatereducatie Nederland - een van de aanbieders op het terrein van cultuureducatie en niet te verwarren met het landelijke platform www.cultuureducatie.nl - heeft naast voorstellingen over online grooming en cyberpesten een opmerkelijke voorstelling in huis: Boys don’t cry. De voorstelling, die ook de komende tijd nog te zien is, is ontwapenend en ontroerend. Je gunt iedereen uit het VO of MBO zo’n theaterervaring. Theaterprogrammeurs en scholen moeten wel de handen ineen slaan, want de voorstelling kan niet naar school worden gehaald. Deze coming-of-age voorstelling is gebaseerd op een waargebeurd verhaal en is ont-

THeaTer en burgersCHap sTellen dezelfde vragen

15september 2016


> www.theatereducatie.nl> www.theatereducatienederland.nl> www.theaterinschool.nl> www.tgplayback.nl> www.theater-aanz.nl> www.heldertheater.nl> www.toneelgroepoostpool.nl> www.ntjong.nl> www.tenproducties.nl> www.jihaddevoorstelling.nl> www.nobodyhome.nl> www.fadatheatre.com> www.roet.nl

staan als afstudeervoorstelling van twee studenten van de opleiding theaterdocent bij ArtEZ in Zwolle. Je maakt kennis met twee jongens die opgroeien in de christelijke streken van Oost-Nederland. Boudewijn en Jules vertellen het verhaal van hun vriendschap, maar het gaat vooral over de strijd tegen kanker en de nasleep ervan. En hoe de één een gevecht leverde van vijftien jaar om de ander te zeggen wat hij het allermoeilijkste vindt: ik ben homo. De voorstelling heeft een mooie balans tussen humor en ernst, tussen vrolijkheid en machteloze woede. De regie is van Corien Feikens, artistiek leider van TEN Producties. Na de voorstel-ling is het COC aanwezig voor een nagesprek, samen met de jonge acteurs. Bovendien is er veel educatief materiaal beschikbaar met een duidelijke verwijzing naar diverse aspecten van burgerschap.

vragenWie ben ik, waar sta ik, wat is mijn identiteit? Die (burgerschaps)vragen zijn veelvuldig het uitgangs-punt van theaterproducties. Dat geldt ook voor het innemen van een standpunt over radicalisering en vluchtelingen. Een van de opmerkelijkste voorbeel-den is Jihad, een voorstelling die ook het komende seizoen nog in de theaterzalen te zien is, dikwijls als besloten schoolvoorstelling. Aan de orde ko-men: radicalisme, vervreemding, je wel of niet thuis voelen en identiteit. Het stuk gaat in op de onwe-tendheid over jihadisme en daagt uit tot reflectie op én gesprek over dit onderwerp. De regisseur is Daria Bukvić die eerder veel indruk maakte met Nobody Home over de vluchtelingenproblematiek. Een voorstelling die niet speciaal voor jongeren was gemaakt, maar die wel zeer geschikt was. In-dringend en geweldig gespeeld. Hopelijk komt er een vervolg, wat overigens ook geldt voor Fit to fly van het Nationale Toneel en Talent op de vlucht van Fada Theatre, een gezelschap dat bestaat uit vluch-telingen uit Syrië. Dat dit thema ook in komende voorstellingen zal terugkeren, lijkt me evident.

Het theater als ontmoetingsplaats biedt veel kansen aan burgerschapsvorming. Het geheven vingertje en het vormingstheater zijn nooit ver weg, maar er is momenteel genoeg ervaring en kwaliteit, zowel op het podium als bij de interactie en de educatie, om te kunnen constateren dat het onderwijs en het theater niet meer om elkaar heen kunnen. v

Foto: Marijke de Gruyter

Foto: Gerard Rouw


16 kunstzone.nl

www.onderwijscooperatie.nl

Afgelopen januari heeft de commissie Schnabel advies uitgebracht over het onderwijscurriculum. Veel leraren herkenden zich niet in dit advies. Jij als leraar weet het beste hoe het onderwijs-curriculum eruit moet zien en wat jij als leraar daarvoor nodig hebt. Daarom wordt jouw mening gevraagd. Werk je als leraar in het basis- of voortgezet onderwijs? Laat van je horen!

Hoe kun je meedoen?

• Praat mee in een online dialoog

• Ga naar een van de bijeenkomsten

• Ga op 4, 5 of 6 oktober met je eigen team in gesprek

Kijk voor meer informatie en de data van de dialogen en bijeenkomsten op onderwijscooperatie.nl

Denk meecurriculum

over hetJouw mening telt!

wie de sociale media volgt, ziet dat er steeds meer onvrede is

ontstaan over hoe het land gere-geerd wordt. Niet alleen de me-dia doen daar een flinke schep bovenop, ook de politici wijzen met een beschuldigende vinger naar elkaar en maken elkaar uit voor leugenaar. Geen wonder dat het vertrouwen in onze democratie steeds verder daalt. De westerse democratie komt hiermee steeds verder onder druk te staan. Om zijn onvrede te uiten doet de verongelijkte

Burgerschap, al enige tijd domineert het begrip de media op diverse terreinen. Van falend schoolbeleid en een ontevreden onderwijsinspectie tot aan het gevoel van ondermijning van ons Nederlands burgerschap en onze waarden door de gruwelijke aanslagen op de westerse samenleving. Tel daarbij op de groeiende kloof tussen inwoners die het Nederlandse burgerschap wel machtig zijn en de nieuwe inwoners die het nog niet zijn en burgerschap lijkt zich in een enorme crisis te bevinden. Is burgerschap nu doel of middel naar een prettige samenleving? Daarom is het goed eens stil te staan bij wat burgerschap nu is, hoe het is ontstaan en waaraan het bijdraagt, voordat we het als extra opvoedende taak op het overvolle onderwijsbordje werpen.

inwoner zijn maakt je nog geen burgerBurgerschapsvorming vanuit historisch perspectiefauTeur: floor oCkers //

Agora van Sagalassos. Foto: Verena Reinders


18 kunstzone.nl

en teleurgestelde burger steeds vaker een beroep op de vrijheid van meningsuiting via allerhande kanalen. Daarbij koesteren we onze vrijheid van meningsuiting, maar geven weinig om menings-vorming en meningsverandering. Ik heb immers recht op mijn eigen mening: niet omdat het moet, maar omdat het kan!

Als gevolg van de algemeen heersende onvrede en het onge-noegen over het huidige beleid willen burgers directe inspraak hebben. Verschillende instanties die welvaren bij het zaaien van verdeeldheid en graag aan de stoelpoten zagen van de zittende macht spelen hier handig op in. Daarnaast worden genomen besluiten teruggedraaid onder druk van de publieke opinie. De burger lijkt te snakken naar een directe democratie waarin men directe invloed kan uit oefenen. Dat is toch de kern van de de-mocratie: het volk regeert? Het Nederlandse woord democratie stamt van de Griekse woorden dèmos en krateo af. Dèmos bete-kent ‘het volk’ en krateo betekent ‘heersen’ of ‘regeren’. Dus: het volk regeert. Alleen komen er bij rechten ook plichten kijken en als we democratie dan toch letterlijk nemen, laten we het dan in de juiste context plaatsen en kijken hoe de Grieken het voor ogen hadden.

de griekenIn de oude Griekse stadstaat was er een directe democratie, maar alleen burgers mochten stemmen. Een stadsinwoner was niet gelijk aan een burger. Een burger was iemand die deelnam aan de democratie, zich er voor inzette en de stadstaat - lees: democratie - met woord en zwaard verdedigde. Letterlijk! Je kon je pas een burger van de stadstaat noemen als je deelnam aan het politieke concours, je een wapenuitrusting bezat en je bereid was te vechten voor je stad. Goed burgerschap was geen individualisme, maar han-delen in het algemeen belang. En precies op dit punt vervulde het onderwijs een cruciale en onmisbare rol.

De sofisten, leraren in de filosofie en retorica, waren de eerste vorm van onderwijs in de Griekse samenleving. Op marktpleinen overtuigden ze de ouders met

prachtige vertelsels en redekun-sten om zich te laten inhuren voor hun kinderen. De ouders zochten de beste leraren uit en hoewel de opvoedkundige taak in eerste instantie bij de ouders lag, was het onmogelijk om je kind in alles te onderwijzen. De sofisten onderwezen de kinderen in wiskunde, literatuur, filosofie en vooral ook welsprekend-heid, praktische staatkunde en recht, alles om de jeugd klaar te stomen voor het volwaardige burgerschap. En dit was per definitie politiek burgerschap. In de antieke democratie gold niet zozeer de directe invloed als wel de directe deelname. Burgerschap kende namelijk een passieve én een actieve rol: regeren en geregeerd worden. Tegenwoordig moeten we zelfs deelname aan de maatschappij afdwingen met een wet.

radicale idealenMet de komst van de drie grote filosofen Socrates, Plato en Aris-toteles nam het begrip burger-schapsvorming een vlucht. Niet langer werd er thuis onderwezen in burgerschap, maar men kon de kinderen onderbrengen in gymnasia of lycea. Over dit onderwijs moet je niet lichtzinnig denken. Aan de basis hiervan staan namelijk diepgewor-telde en radicale idealen. In zijn bekendste werk Politeia schetst Plato een beeld van de ideale samenleving. Deze utopische staat waarin rechtvaardigheid regeert, wordt geleid door filoso-fen. Om in harmonie met elkaar te leven heeft iedereen zijn plek in de samenleving. Hierin speelt het onderwijs een grote rol. Het is op maat: iedere doelgroep in de samenleving krijgt passend onderwijs dat aansluit bij zijn rol in de maatschappij. De gymnasia van Plato waar hij zijn ideeën ver-spreidde, zou je kunnen zien als de filosofenschool. Hier werden de mensen klaargestoomd om het land te regeren.

Ook Aristoteles had soortgelijke denkbeelden. Burgers moesten worden opgevoed en dienden bepaalde kwaliteiten te ontwik-kelen. In zijn ogen waren er dan ook gradaties van burgerschap. Zijn ideaal was een democratie bestaande uit burgers die aan de strenge eisen van burger-schap konden voldoen. Het zou dan ook uitgesloten zijn dat een

burger zijn politieke zeggenschap zou uitbesteden aan een vertegenwoordiger. Evenmin zou een burger zijn vrijheid kunnen opvatten als een vrijheid om zich afzijdig te houden van de gemeenschap waartoe hij behoort. Echte vrijheid bestaat juist uit deelname aan het politieke proces.

onderWijs = burgerscHapTerug naar de huidige democratie en het onderwijs. Wat kunnen we leren van de oude Grieken en hun visie op bur-gerschap en onderwijs? Het Griekse onderwijs bestond bij de gratie van burgerschap. Dit geeft meteen antwoord op de vraag waarom er tegenwoordig zoveel scholen falen op het vak burgerschap en daaruit voortvloeiende projecten. Omdat burgerschap geen vak is! Onderwijs is burgerschap!

Daarnaast maakten de Oude Grieken een onderscheid in burgerschap in actieve en passieve zin. Zij stoomden de jeugd niet alleen klaar om te regeren en daarmee directe invloed uit te oefenen, maar stimuleerden ook directe deelname aan de maatschappij. Wat directe deelname is, daar kunnen we over discussiëren. Vertalen we het naar het heden, dan is het in mijn ogen niet vanaf je zolderkamer via een anoniem sociaal kanaal je gal spuwen. Directe deelna-me is ook niet eens in de vier jaar naar de stembus gaan om vervolgens te klagen en te verzuchten dat er niet naar je ge-luisterd wordt. Directe deelname is actie ondernemen en de daad bij het woord voegen en je onvrede kenbaar maken, om vervolgens - en deze laatste stap wordt vaak overgesla-gen - de dialoog aan te gaan. Alleen als je de dialoog aan-gaat, is er een kans dat er naar je geluisterd wordt. Misschien zou converseren een apart vak moeten worden? v

Het ConCertgebouw voor sCHolenBoek nu voor schooljaar 2016-2017 op educatie.concertgebouw.nl

© r

on

ald

Kn

app

inwoner ziJn MaakT Je nog geen burger

19september 2016

Het toneelbeeld bestaat uit een cirkel van wit landbouwplastic, van vier kanten belicht door vier tamelijk genadeloze spots op een statief. In de cirkel staan twee tuinstoelen. Aan

de rand van de cirkel aan de achterkant staat een koffer met veel streepjes erop bij wijze van telling van iets. Op rijtjes stoelen voor het toneel in de aula zitten leerlingen met wiebelende beentjes

een voorstelling over vluchtelingen en wachtenauTeur: Janneke van wIJk // po/vo

lipland Oprichter Stef Feld van Toneelgroep Vest schreef de theatervoorstelling Lipland over vluchtelingen, nog voor de grote emigratiestroom op gang kwam. Hoe actueel zijn voorstelling nu is, kon hij toen nog niet voorzien. Voor scholen is de voorstelling te boeken via een cultuurmenu. Sommige gemeentes, zoals Rijswijk en Leidschendam-Voorburg, vinden het thema zo belangrijk dat de voorstelling wordt ingekocht voor alle leerlingen. Na de voorstelling komt er een ex-vluchteling van VluchtelingenWerk Nederland voor een nagesprek met de kinderen. Kunstzone bezocht de voorstelling op een basisschool.

Foto’s: Bob van Wouw


20 kunstzone.nl


Stef Feld richtte Toneelgroep Vest drie jaar geleden op samen met René Vernout. Feld begon bij Kindertheater Pssst. Na vijf jaar stroomde hij door naar theater voor volwassenen en speelde hij onder andere bij het Ro Theater, De Voorziening en De Appel.

> www.toneelgroepvest.nl

in afwachting van wat komen gaat. Op het toneel zitten een vader en een dochter, gevlucht uit hun land, gered van de verdrinking. Inmiddels zitten ze twee jaar en zevenenveertig dagen te wachten op een overtocht naar het Beloofde Land. De vader heeft sinds hij op het eiland zit geen woord meer gezegd. Hij was een gevierde clown tot een grap verkeerd viel. Ze moesten het land uit. De boot sloeg om en ze spoelden aan op een onbewoond eiland. Via de monoloog van de dochter krijg je langzaam het verhaal in beeld: ‘De dag is begonnen. Het is uur nul, plaatselijke tijd. Wat zal de komende vierentwintig uur brengen? Spannend, hè? Er kan van alles gebeuren. Of niets.’

Zo begint de voorstelling over Suus, een meisje in de pubertijd, en haar vader die samen wachten op wat komen gaat. Het wachten is ook datgene wat haar zwaar valt. Voor haar eenzame verjaardag op het eiland wenst ze het volgende: ‘Dit is mijn verlanglijstje: Ik zou weer naar school willen. Huiswerk, ik zou er een moord voor doen. Ik zou mijn kamer willen opruimen, willen afwassen, boodschappen doen… koken, de wc schoonmaken. Desnoods met een tandenborstel.’

Maker en acteur Stef Feld: ‘Ik wilde een voorstelling maken om te laten zien hoe schrijnend het is om te moeten wachten als je gevlucht bent. De samenwerking met VluchtelingenWerk werkt goed. De toneelrealiteit, waarin je kunt meeleven, gecombineerd met de harde realiteit en het echte levensverhaal van de ervaringsdeskundige na afloop van de voorstelling, werkt goed. Kinderen zien op televisie wel de beelden natuurlijk, maar het blijft tv, je kunt die uitzetten.’

Na afloop van de voorstelling spreekt een vrouw van 22 jaar die zes jaar geleden uit Iran vluchtte. De kinderen stellen veel vragen. Ze komt bewust na de voorstelling en niet tijdens, vertelt ze. ‘Ik kan de voorstelling niet zien’, zegt ze. ‘Vorige keer zag ik de voorstelling en moest op een gegeven moment weglopen, want ik moest huilen. Ik kon er niet meer tegen.’Welk aspect van de voorstelling raakt haar het meest? ‘Het wachten’, zegt Zahar. ‘Het vele wachten is zo herkenbaar, dat kon ik niet aanzien. Ik was zestien jaar en ik wilde van alles, maar mocht niks. Alleen maar wachten.’‘Ja’, zegt Stef Feld, ‘dat is precies wat mij fascineerde. Hoelang blijft hoop houdbaar?’ v

“KinDeren zien wel De beelDen op televisie, maar die kun je uitzetten”

STUDIEDAG MUSEUMPLEIN

10 N

OV

EMBE

R

9.3

0–1

7.30

rijks museum

RIJKSMUSEUM.NL/STUDIEDAGEN

MELD JE AAN VOOR DE

THEMA: ONDERZOEK DOEN IN DE KUNSTVAKKEN– LEER VAN MUSEUMEXPERTS EN KUNSTENAARS– KRIJG PRAKTISCHE TOOLS VOOR IN DE KLAS

RIJKS_STUDIEDAG_190x114mm_12-06-16v4.indd 1 20-07-16 11:12

lipland

21september 2016

light in School-projecten in het voortgezet onderwijs.

samenWerking en onvoorspelbaarHeidDe relevantie van onze projecten ligt allereerst in de samenwer-king tussen twee verschillende groepen deelnemers. Het doel is dat er meer begrip, respect en inzicht in het leven van bijvoorbeeld dak- en thuislozen ontstaat. En dat dit contact leidt tot reflectie op het eigen denken en handelen. Het toont aan hoe jij over de ander denkt en maakt

per project onderzoeken we een actueel, maat-schappelijk vraagstuk. Dit vraagstuk is verbonden aan een vraag vanuit een organisatie en/of vanuit de deelnemers van het project. Tot onze kern-activiteiten behoren het opzetten en uitvoeren

van kunsteducatieve projecten, gericht op verbinding en ontmoeting tussen de verschillende deelnemers, maar ook tussen organisaties en scholen. Hedendaagse kunst vormt een belangrijke inspiratiebron.

Zo hebben wij in 2013 in opdracht van het Holland Festival een educatief project opgezet rondom de installatie Exhibit B van de Zuid-Afrikaanse kunstenaar Brett Bailey, een installatie over Europees racisme en postkolonialisme. Wij vertaalden die thematiek naar de hedendaagse Amsterdamse context, waarbij verhalen van dak- en thuisloze migranten dienden als inspiratiebron voor een voorstelling over dakloosheid, migratie en racisme. Leerlingen van de Jeugdtheaterschool Zuidoost hebben samen met dak- en thuisloze bezoekers van inloophuis Makom een voorstelling gemaakt. Daarin wer-den actuele gebeurtenissen op artistieke wijze aan de kaak gesteld en kwamen onbelichte verhalen in de schijnwerpers te staan. Vandaar de titel van het project: Blacklight.

emicNaar aanleiding van dit project hebben we EMIC projects opgezet. Emic is een term uit de antropologie en betekent

‘de visie van de insider’. Conrad Kottak, een toonaangevende cultureel antropoloog, omschrijft dit als volgt: ‘The emic approach investigates how local people think. How they perceive and ca-tegorize the world, their rules for behavior, what has meaning for them, and how they imagine and explain things’. Ook bij onze pro-jecten staan verhalen en ervarin-gen van de deelnemers centraal. EMIC heeft inmiddels verschil-lende projecten uitgevoerd, waaronder The Neighbours, een pop-up restaurant met program-mering in een inloophuis voor dak- en thuisloze Surinamers in Amsterdam, een projectweek voor alumni van de College of the Arts, een kunstacademie in Namibië en verschillende Black-

emic laat leerlingen samenwerken met dak- en thuislozenauTeurs: naTHalie roos en sanne wiCHMan //

Verborgen VerHalen

‘Maar je haalt toch geen zwervers de school binnen?’ Zo reageerde een leerling op het nieuws dat zijn klas met dak- en thuisloze bezoekers van een inloophuis gaat samenwerken. De samenwerking dient als uitgangspunt voor onze projecten. In dit artikel beschrijven we de werkwijze van EMIC projects, waarin maatschappelijke onderwerpen vertaald worden naar de kunsteducatie en projecten gecreëerd worden met zowel een maatschappelijk als een artistiek doel.


22 kunstzone.nl

de dunne scheidslijn tussen jou en de ander zichtbaar. Met onze projecten willen wij deelnemers én publiek confronte-ren met individuele, voor het oog verborgen verhalen die zich afspelen in onze maatschappij.

Onze projecten zijn gebaseerd op het didactisch concept van de altermoderne kunsteducatie, waarin het draait om het volgende: de leerling confronteren met de veelheid aan verhalen van de multiculturele wereld en het bedenken van gedeelde verhalen zonder een vooropgezet einddoel. Het proces verloopt, net zoals vaak bij kunstenaars het geval is, grotendeels onvoorspelbaar en niet doelgericht. Het is het resultaat van de wisselwerking van de eigen verhalen, acties en ervaringen met die van anderen met verschillende culturele achtergronden (zie: Klatser, 2010, p.77). Het project verloopt dus grotendeels onvoorspelbaar en, hoewel er

sprake is van een duidelijk eind-doel, staat de plek of inhoud in beginsel niet vast. Deze is afhan-kelijk van de interactie tussen beide doelgroepen, begeleid door (kunst)docenten. Deze onvoorspelbaarheid maakt elk project tot een groot avontuur. Niet alleen voor de deelnemers, maar ook voor onszelf. Elk pro-ject is een ontmoeting met het onbekende, een confrontatie met vooroordelen en een uitdaging om ons wij/zij-denken onder de loep te nemen.

levensecHte situatiesHet uitgangspunt van onze projecten is leren in een levens-echte situatie. In plaats van in de klas leren over, is het in en om de school leren met. Leerlingen bezoeken bijvoorbeeld een inloophuis voor dak- en thuislo-zen of krijgen een rondleiding via Amsterdam Underground: een project van De Regenboog Groep, waarin gidsen die jaren-lang op straat geleefd hebben je meenemen op een wandeling door de binnenstad van Amster-dam en hun persoonlijke ervarin-gen en herinneringen vertellen.

In plaats van praten over com-plexe, hedendaagse vraagstuk-ken krijgen leerlingen de kans om levensechte ervaringen op te doen. Ze komen in aanraking met mensen met wie ze doorgaans niet snel contact zouden leggen. Er wordt gesproken over waarom mensen dak- en thuisloos zijn ge-worden, tegen welke problemen zij aanlopen, hoe ze hiermee omgaan, welke rol vriendschap speelt, gebeurtenissen uit hun jeugd, dromen, enzovoort. Hier-bij wordt er niet enkel gekeken naar verschillen, maar juist ook naar overeenkomsten.Een leerling van de Jeugdthea-terschool Zuidoost: ‘Ik wist niet


Voor wie meer wil weten over de emic approach en altermoderne kunsteducatie: > Klatser, R. (2010). ‘Flip & Flap en de alter-moderniteit.

Kunsteducatie in een altermoderne wereld.’ In: Divers. Negen onderzoeken over interculturaliteit en de docentenopleidingen van de Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten.

> Kottak, C.P. (2006). Cultural Anthropology. Appreciating Cultural Diversity.

> Zie ook www.emic-projects.com.

Foto

: Nat

halie

Ro

os

Foto

: Léo

n H

end

rick

x

eens dat je ze dak- en thuislozen moest noemen, ik zei gewoon zwerver. Maar nu we veel verha-len hebben gehoord over hoe mensen dakloos zijn geworden, zie ik dat het niet standaard hun eigen schuld is dat het zo is gelopen. Ik ben niet meer bang.’ Door het project ontstaat het besef dat het iedereen kan overkomen. Daarnaast geeft dit leerlingen de ruimte en durf om hun eigen problemen te bespreken. Dit leidt vaak tot persoonlijke presentaties. Zo is er in een project een film gemaakt over gedeelde gevoelens van eenzaamheid.

Gelukkig is er ook veel ruimte voor humor. Voorbeelden uit de hedendaagse kunst geven ruimte voor relativering. Zo heeft de Mexicaanse kunstenaar Dulce Pinzón een fotoserie gemaakt waarin migranten zijn afgebeeld als superhelden. Deze voorbeelden zijn aanleiding voor gesprek en inspireren deelnemers om verhalen om te zetten in kunstzinnige verwerkingen.

tot slotOnze projecten begeven zich op het snijvlak van commu-nity arts, hedendaagse kunst en kunsteducatie. Deze interdisci-plinariteit, het maatschappelijk engagement en de koppeling met hedendaagse kunst zien wij als een belangrijk onderdeel van kunsteducatie. Hedendaagse kunst is doortrokken van actuele thematiek en maatschappelijke dilemma’s. Ons streven is om dit in praktijk te brengen binnen de kunsteducatie. v

Nathalie Roos en Sanne Wichman zijn projectleiders bij EMIC projects. Nathalie is cultureel antropoloog en docent beeldend. Sanne is productieleider en docent dans.

verborgen verHalen

23september 2016

De makers kennen elkaar uit het boekenvak. Manon Duintjer was uitgever bij

Rainbow Pockets en Marlies Visser is grafisch ontwerper van veel boekomslagen. Allebei hebben ze ondervonden dat het zinvol en leuk kan zijn om op een filosofische manier naar de wereld en het leven te kijken. ‘Het geeft ruimte in je hoofd om af en toe van een afstandje naar jezelf en de dingen om je heen te kijken en je af te vragen: Waarom is dit eigenlijk zo? Waarom vind ik dit?’ Dat wilden ze andere mensen ook laten ervaren. Een spel is een goed middel om zoiets over te brengen. Door te spelen kun je leren en inzicht verwerven (homo ludens). Een dergelijk bordspel bestond ook nog niet.

Meestal zijn uitgevers niet zo dol op het uitgeven van een bordspel. In de boekhandel gaat een spel sneller stuk dan een boek, omdat iedereen het helemaal wil bestuderen.

‘We waren in eerste instantie van plan om het spel in eigen beheer uit te geven. Maar iemand van Luitingh Sijthoff (uitgever, red.) hoorde onze enthousiaste verhalen en nodigde ons uit om eens te komen praten. Bij LS zijn ze altijd op zoek naar vernieuwing en daar viel dit spel goed in. Bovendien zagen zij dit spel, net als wij, als een product dat goed past bij het boekhandelpubliek.’

Het spelDrie jaar geleden ontstond het idee. Eerst zijn de thema’s en de verschillende spelelementen bedacht. ‘Op een gegeven moment hadden we een combinatie van filosofische weetjes, dilemma’s en stellingen om over te debatteren. Dat was

veel te veel. Terug naar de basis: mensen alledaagse filosofische kwesties van verschillende kanten laten bekijken. Daartoe hebben we 175 vragen bedacht waarop je zowel ‘ja’ als ‘nee’ kunt antwoorden en een pijl die bepaalt welk standpunt je moet innemen. Dat is de basis.’ Het spel werd getest in verschillende gezelschappen, onder andere op scholen. ‘Op die manier zijn er verschillende spelelementen bijgekomen, bijvoorbeeld de Fortunakaarten en de Jokers. Het was een proces waarvan we de uitkomst van tevoren niet wisten, maar dat maakte het juist zo leuk om eraan te werken.’Het spel is eigenlijk een oefening in burgerschap: hoe verhoud ik me tot de ander, wat

Volgens de makers van het filosofische bordspel NOMIZO kan er speels worden omgegaan met

meningen, zeker als het via een spel gaat. Iedere burger weet eigenlijk heel goed wat hij wil

zeggen en doen.

een bordspel voorbetere burgers

| interview | met Marlies Visser en Manon Duintjer

‘ook scholieren kunnen goed naar de ander luisteren en helder hun standpunt formuleren’auTeur: paul rooYaCkers //

Manon Duintjer en Marlies Visser. Foto: Bonnita Postma


24 kunstzone.nl

Krassen

‘To be a teacher is my greatest work of art.’naar citaat van Joseph Beuys

MirjamMirjam van Tilburg is onafhankelijk kunsteducator en hogeschooldocent aan de Willem de Kooning Academie, Hogeschool Rotterdam.

favorieTe leerling

Is jouw favoriete leerling een jongere met veel ‘vuur’? Een leer-ling met een diepgewortelde motivatie voor kunst? Zo’n leerling die vleugels krijgt tijdens de kunstlessen? Die zeldzame leerling die boven het maaiveld uit wil steken om zo iedereen met zijn beelden kennis te laten maken? Die zich juist wil identificeren met die rare types van de kunstacademie en de wereld van de kunsten gaat veroveren? Die niet de gebaande wegen wil bewandelen, maar op zoek gaat naar zijn eigen plek in deze maatschappij?Misschien was jij ook zo’n leerling en moet je altijd even glimlachen als je ziet hoe ze vol passie de grenzen van het systeem opzoeken. Van die leerlingen die niet passief in je les zitten, maar die hun idealen meenemen, die ideeën hebben over hoe de wereld eruit zou moeten zien. Betrokken actieve jongeren waar jij je hoop op kunt vestigen: energieke jongeren die volwassenen worden met hun wortels in de maatschappij en hun idealen op zak.Heb je zo’n leerling in je gedachten, scherp op je netvlies? Bekijk deze leerling nu eens door een radicaliseringsbril. Wat zie je dan? Volgens Stijn Sieckelinck willen jongeren die radicaal zijn, een actieve burgerschapsrol. Ze hebben grote idealen, willen de huidige wereld veranderen, zoeken naar zingeving, willen ergens bij horen waar ze wel erkend worden, hebben een kracht die diepgeworteld is. Ze zoeken de grenzen op. Radicaliseren komt van het woord radix dat wortel betekent. Diepgewortelde passie voor extreme idealen. Heel herkenbaar. Toch?Het verschil tussen deze favoriete leerling en een radicalise-rende jongere is dat een favoriete leerling wordt erkend in zijn idealen. Bovendien kun je hem adviseren om mee te doen aan allerlei talenteninitiatieven. Daardoor wordt hij zichtbaar. Dat gebeurt nauwelijks bij jongeren die radicaliseren. Kunst is altijd een bakermat geweest voor extreme idealen, een geweldloze onconventionele manier om de wereld vorm te geven. Jouw vak kan een radicaal alternatief zijn in een zoektocht naar zingeving, identiteit en idealen voor jongeren die zich miskend voelen door de angst voor radicalisering. Jouw lokaal kan de plek zijn met ruimte, met duidelijke grenzen, voor idealen, zodat het vuur van jouw favoriete leerlingen niet langzaam dooft of radicale idealen niet op drift gaan.Zo, de radicaliseringsbril kan nu weer in zijn koker. Of gooi ‘m weg. En focus je, met een glimlach om je lippen, op die favoriete leerling. Met al jouw vuur.

Luister naar een interview met Stijn Sieckelinck op https://decorrespondent.nl/4609/Luisteren-Met-radicalisme-is-niets-mis-vindt-deze-pedagoog.

krasssen

kan ik bijdragen aan de maatschappelijke discussie. Het is dan ook puur filosofisch bedoeld. ‘Filosofie is natuurlijk heel breed. Het bevragen van wat burgerschap inhoudt en hoe jij je daartoe verhoudt, hoort daarbij. Door een standpunt te verdedigen, word je automatisch gedwongen over zeer uiteenlopende onderwerpen een gedachte te formuleren. Dat helpt ook in maatschappelijke zin je positie te bepalen.’

reactiesAl vanaf de eerste tests gebeurde wat de makers hoopten: mensen die elkaar wel of niet kenden, hadden verrassende gesprekken met elkaar, waarbij ook veel werd gelachen. Het publiek reageerde erg leuk, vooral mensen die in eerste instantie zelf niet zo snel een filosofiespel zouden spelen. Die ontdekten hoe leuk het is om te discussiëren over vragen als ‘Is monogamie tegennatuurlijk?’ of ‘Verandert roem je persoonlijkheid?’. Zoals bij veel bordspellen worden ook hier naar aanleiding van het spel vaak al snel eigen spelregels bedacht. ‘We hoorden zelfs al van een speciale NOMIZO-club, opgericht door enthousiaste spelers die het spel bij boekhandel Kooyker in Leiden kochten.’‘Onze ervaring tot nu toe is dat ook scholieren goed naar de ander kunnen luisteren en helder hun standpunt kunnen formuleren. Vaak kort maar krachtig. We krijgen steeds meer aanvragen vanuit het onderwijs. We komen op bezoek via Schrijvers School Samenleving, of scholen bestellen zelf spellen en gebruiken het bijvoorbeeld bij Nederlands of bij de debatclubs.’ v

> Nomizo ISBN 978 90 245 7167 3 Prijs: € 29,99 Leeftijd: van 14 tot 104 jaar Duur: circa 60 minuten Aantal spelers: 3 - 10 www.nomizo.nl

25september 2016

zichzelf vooral ‘het huis van’ en biedt niet veel informatie over de Tweede Wereldoorlog. Dus wanneer het voor de groep de eerste kennismaking wordt met Anne Frank en met de oorlog, geven we eerst drie kwartier uitleg over wat er is gebeurd. Het gaat ons er daarbij niet zozeer om dat je precies de feiten weet, maar vooral wat je hier verder mee zou kunnen. Waarom zou dit verhaal nog verteld moeten worden, kun je je afvragen. Wij maken duidelijk dat de Jodenvervolging een stapsgewijs proces was. De wereld van Anne Frank werd steeds kleiner. Zij kreeg te maken met antisemitische vooroordelen en werd op straat uitgescholden. Anne mocht niet meer naar een gewone school en niet meer met niet-Joodse kinderen omgaan. Vervolgens moest ze verplicht een ster dragen. Ze werd afgerekend op een onderdeel van haar identiteit. ‘Eens zullen wij toch weer mensen en niet alleen joden zijn!’ schreef Anne op 11 april 1944 hierover.’

Sarbo: ‘Met name die eerste stap, namelijk de vooroordelen die je hebt over een ander, daar gaat het om. Daar kun je zelf wat mee. Je kijkt naar iemand en je hebt meteen allerlei aannames. Dat is logisch, want we moeten nou eenmaal orde scheppen in de chaos van de wereld om ons heen. Maar het kan een keerzijde hebben, je kunt een ander er om veroordelen. Dat beseffen, daar gaat het om. We willen geen goede of foute meningen of antwoorden propageren, maar studenten en leerlingen met elkaar

leerlingen van groep 7 en 8 uit het PO vormen verreweg het grootste aantal dat vanuit het onderwijs een programma volgt. In deze klas wordt de Tweede Wereldoorlog behandeld, dus ligt de kennismaking met Anne Frank voor de

hand. Educatiemedewerker Julia Sarbo zegt daarover: ‘Wanneer je elf of twaalf jaar bent, is je wereld heel groot. Je maakt je boos over al het onrecht en een bezoek aan het Anne Frank Huis grijpt dan ook erg aan. Maar, ook al houd je je in de jaren daarna vooral meer met jezelf bezig, ook op VMBO-leerlingen en MBO-studenten blijkt het verhaal veel indruk te maken. Het is voor hen net zo’n pakkende ervaring als voor de jongere kinderen.’

Waar ligt bij jou de grens?In overleg met de MBO-opleiding wordt gekeken welke inhoud het bezoek moet krijgen. Sarbo: ‘Het museum is op

over aannames, discriminatie en wat daarvan het gevolg kan zijnauTeur: Melissa de vreede // po / vo / Mbo

Gesprekken in Het anne Frank Huis

Sinds enige tijd is in het Anne Frank Huis een specifiek programma beschikbaar voor het MBO. Het museum heeft educatieve programma’s voor iedere groep. En in overleg wordt het bezoek op maat aangepast. Hoe zet het museum de jonge bezoeker aan het denken?

Foto’s: Cris Toala Olivares


26 kunstzone.nl

‘Zo hebben we ook een spel ontwikkeld. Het was in eerste instantie bedoeld voor jongerenwerkers, maar blijkt in het MBO ook heel goed te werken. Ik heb twintig jongeren gefotografeerd en geïnterviewd. Het zijn dus allemaal échte personen en uitspraken. De deelnemers moeten vertellen wat ze denken als ze de portretfoto’s zien en raden welke citaten bij welke personen horen. Dan blijken heel veel din-gen niet zo te zijn als je denkt. En dat is een les voor de rest van je leven! Wij blijven mensen in hokjes plaatsen. Dat kan niet anders. Maar je moet je daar wel goed van bewust zijn.’

open gesprekkenDe Anne Frank Stichting biedt ook workshops aan voor docenten. ‘MBO-docenten kunnen te maken krijgen met uit-spraken die ze liever niet zouden willen horen’, zegt Sarbo daarover. ‘Maar er borrelt van alles in die klassen. Sommige docenten vinden het heel moeilijk om daarover met hun studenten in gesprek te gaan. Na de aanslagen in Parijs of Brussel was dat weer vaak aan de orde. Er zijn technieken om open met elkaar van gedachten te wisselen. Natuurlijk hoeven we niet allemaal dezelfde mening te hebben, maar we moeten er wél over praten.’

De Anne Frank Stichting zou graag nog meer MBO-groepen in het Anne Frank Huis ontvangen. Het programma duurt twee uur en dat is eigenlijk te kort. Bij voorkeur wordt het gesprek dus in de opleiding voortgezet. Daarvoor is allerlei materiaal beschikbaar. Sarbo geeft nog één belangrijke tip aan docenten die met hun MBO-studenten naar het Anne Frank Huis willen komen: ‘Plan je bezoek zo vroeg mogelijk. MBO’s doen dat meestal pas zes weken van tevoren en dan zitten we al helemaal vol met basisscholen en andere groe-pen. Hoe eerder je boekt, hoe meer kans je hebt!’ v

Melissa de Vreede is senior cultuureducatie bij het LKCA.


> www.annefrankhuis.nl > Educatie

in gesprek laten gaan. Een docent zei eens: ‘Een goede les burgerschap heeft ervoor gezorgd dat een leerling twee minuten nadenkt voordat hij iets zegt.’ We hebben bijvoorbeeld filmpjes die allerlei vormen en gradaties van beledigingen of discriminatie laten zien. Naar aanleiding daarvan bespreken we met de studenten wat zij te ver vinden gaan. Waar ligt bij jou de grens? Dat kan voor iedereen verschillend liggen. Een rapper die rapt over zijn pistool waarmee hij homo’s wil doodschieten vind ik zelf een mooi voorbeeld. Dit laatste is moeilijk te verstaan, maar hij zégt het wél. Hij mocht niet optreden in Paradiso, omdat er mensen - met name uit de homobeweging - fel tegen waren. Maar hij had natuurlijk ook fans. ‘Wat vind jij?’ vragen we dan. ‘Geef argumenten!’ MBO’ers, zeker van het derde en vierde leerjaar van niveau 3 of 4, praten graag mee over dit soort onderwerpen.’

HokjesdenkenBurgerschapsvorming is voor alle MBO-opleidingen natuurlijk van belang, maar bij de opleidingen Zorg en Welzijn sluit het bezoek vaak het beste aan. Sarbo: ‘We bespreken dan bijvoorbeeld een casus van een Turkse man die in het ziekenhuis ligt en geen woord Nederlands spreekt. Je ziet hem en hebt vast meteen allerlei gedachten, maar hoe treed je hem tegemoet? ‘Had ‘ie maar Nederlands moeten leren’, zeggen studenten dan vaak. ‘Ja, maar jíj bent toch de zorgverlener, jíj moet proberen er iets van te maken’, zeggen wij dan.’

“een goeDe les burgerschap zorgt Dat een leerling tWee minuten nadenkt voordat Hij iets zegt”

gesprekken in HeT anne frank Huis

27september 2016

spelen in een popband, veel mensen lijkt het geweldig. Lekker drummen, scheuren op een saxofoon,

mooie nummers zingen. Maar hoe krijg je dat voor elkaar? Sommigen gaan op muziekles of kopen een gitaar en een drumstel en gaan met vrienden aan de slag. Maar niet iedereen heeft de kans om zelf zo’n band op poten te zetten. Zo ook de mensen die gebruikmaken van de dagbesteding van Cordaan, een zorginstelling voor mensen met een beperking. De filosofie bij Cordaan is dat dagbesteding

deelnemers zo veel mogelijk de kans moet geven ‘mee te doen in de samenleving’. Dat kan bijvoorbeeld door vrijwilligerswerk mogelijk te maken bij reguliere bedrijven en instellingen. Maar ook door het spelen in een popband die repeteert in een gewoon muziekcentrum en die her en der optredens verzorgt. Zo is de band ontstaan, met een paar professionele popmusici die de leiding namen en de deelnemers coachten. Nu, tien jaar later, zijn Wimpie & de Domino’s alive and kicking, ze treden regelmatig op en een tweede CD staat op stapel. En het mooiste is dat ze geen deel meer uitmaken van de zorginstelling, maar een zelfstandige stichting zijn.

een kijkje bij een repetitieDe bandleden druppelen binnen in de hal van het studiocomplex. De meesten begroeten elkaar met een hug. ‘Hoe is ‘t nou mop’, vraagt een zangeres aan een somber kijkende collega. ‘Niet zo goed’, mompelt hij zacht. Ze pakt hem even stevig beet en kijkt hem doordringend aan: ‘Zing het eruit hé, zing het eruit!’ Hij knikt.Ramon is bezig in de studio zijn drumstel in orde te maken en microfoons aan te sluiten. Vroeger deden de ‘professionals’ dat, maar hij kan

het prima zelf.‘Ik heb een verrassing! Ik heb geregeld dat we in september weer een optreden hebben op een buurtfeest!’ Anita kijkt triomfantelijk in het rond.Enthousiaste reacties. Ook wat stress: ‘Ik weet niet of ik kan hoor, het is nog zo ver weg.’ ‘Maar weten ze dat bij mij thuis?’ Gitarist Ronald kanaliseert de onrust: ‘Jongens, ik ga het allemaal regelen, laten we beginnen. Nico, regel jij het inzingen?’Nico doet op zijn kerkkoor inzingoefeningen. Hij heeft voorgesteld om het hier ook te doen. Het bevalt prima. Ze staan in een kring: Nico zingt voor, laat de schouders losmaken, diep ademhalen. Iedereen doet mee. ‘Het werkt geweldig’, vertelt begeleider Mark, ‘ook voor een optreden. Iedereen raakt gefocust en de zenuwen verdwijnen.’

Na het inzingen zoekt iedereen z’n plek in het kleine studiootje en wordt het eerste nummer ingezet. Eerst een bekend nummer, daarna wat nieuw repertoire. Opvallend is dat de professionals niet overduidelijk de leiding hebben, iedereen heeft inbreng. De drummers en de basgitaar hebben veel onderling contact en lol en geven elkaar aanwijzingen. De saxofonist zegt: ‘We hadden

van educatief project naar zelfstandige popBandauTeur: florrie van der kaMp //

wimpie & de domino’s

Tien jaar geleden werd de band Wimpie & de Domino’s opgericht, een samenwerkingsproject tussen Stichting Kunstenaars & Co en de Kunstwerkplaats van zorginstelling Cordaan in Amsterdam. Een bijzondere vorm van muziekeducatie, mogelijk gemaakt vanuit ‘zorggelden’. Zou de band nog bestaan en heeft de opzet gewerkt?

“De ‘KunstfonDsen’ Kennen geen subsiDies toe, omdat ze vinden dat Het onder ‘geHandicaptenzorg’ valt”


28 kunstzone.nl

toch afgesproken dat ik daar alleen speelde?’ De ene zanger vraagt of de ander niet beter kan gaan staan. Ze oefenen even apart de drie verschillende zangstemmen, en daarna driestemmig samen. En bij het spelen van de verschillende nummers gaat iedereen voluit.

Het is duidelijk dat ze in al die jaren al heel wat ervaring met elkaar hebben opgebouwd.

vrij van ‘professionals’In de pauze lichten Mark, Ronald en Auck, de ‘begeleidende’ musici, toe hoe de band functioneert. ‘In het begin

regelden de ‘professionals’ alles. Iedereen stond te wachten tot zij zeiden wat er moest gebeuren. Nu werken wij vanuit het idee dat we gewoon samen in een band zitten en dat iedereen doet wat hij kan. Ze kunnen prima zelf dingen klaarzetten, die inzingoefeningen regelt Nico, en iedereen heeft zo zijn inbreng, zoals Anita net die een optreden voor elkaar heeft gekregen. Ook de teksten zijn van een deelnemer. Meedoen vond hij te spannend, maar hij levert mooie teksten.’

Door hun rustige aanwezigheid, muzikale inbreng, aandacht voor iedereen en het bijsturen van de communicatie loopt de repetitie als een trein. Mark: ‘We repeteren twee keer per jaar een periode van tien weken. Maar ik mis het echt als we in de zomer- of winterstop zitten, ook al zijn de repetities best intensief en vermoeiend. We zijn een band, de muziek staat centraal en we leggen de lat best hoog, maar het sociale aspect is ook wel belangrijk. Mooi aan deze band is ook dat onze optredens iets ruigs, iets rock ‘n roll-achtigs hebben.’

Als ik de band vergelijk met de beginperiode, dan valt op hoeveel ze gegroeid zijn, zowel op muzikaal gebied als in de manier waarop iedereen functioneert in de band, en als zelfstandige stichting in de samenleving. Het geld om de band te bekostigen komt voornamelijk van de ‘vrienden’ en de verdiensten van de optredens. Het aanvragen van subsidie is lastig, want de ‘kunstfondsen’ kennen geen subsidies toe, omdat ze vinden dat het onder ‘gehandicaptenzorg’ valt en in de zorg is ook geen geld (meer) voor dit soort zaken. Jammer, want een optreden van Wimpie & de Domino’s is een feest om mee te maken, zowel voor publiek als spelers. v


> www.wimpies.eu

Foto’s: Florrie van der Kamp

wiMpie & de doMino’s

29september 2016

Haarsculpturen in Het Wereldmuseumkunstenaar mescHac gaba presenteert pruiken van rotterdamse landmarkssaMensTelling & redaCTie: JudiTH boessen //

speciaal voor de tentoonstelling AFRIKA 010 in het wereldmuseum maakte de beninse conceptueel kunstenaar meschac Gaba (1961, cotonou, benin) kleurrijke en betoverende haarsculpturen gebaseerd op de bekendste architectonische hoogstandjes uit de maasstad, zoals de euromast, de markthal en het centraal station. het vlechtwerk voor de dertien kunstwerken is geproduceerd door kapsters - tresseuses - uit cotonou, de grootste stad van benin. strengen kunsthaar zijn in diverse kleuren gevlochten volgens aanwijzingen van de kunstenaar.

1 Markthal, 2 Euromast, 3 World Port Center, 4 World Trade Center, 5 SS Rotterdam, 6 Wereldmuseum, 7 Station Rotterdam Centraal, 8 Blaaktoren (Het Potlood), 9 De Rotterdam

Kunstenaar Meschac Gaba, Synthetisch haar, metaal en textiel, 2016.

CourtesyGalerie Lumen Travo Amsterdam,Tanya Bonakdar Gallery New York

Stevenson Gallery KaapstadIn Situ Galerie Parijs.

Fotograaf: Krijn van Noordwijk

1

2

3 4


30 kunstzone.nl

6

8 97

5

HaarsCulpTuren in HeT wereldMuseuM

31september 2016

Marian van Hoof, artistiek leider van het Nij-meegse gezelschap Theater AanZ: ‘Al tien jaar lang spelen wij landelijk voorstellingen over (seksuele) diversiteit. De urgentie om een voorstelling specifiek over genderdiver-

siteit te maken, is de laatste jaren steeds groter geworden. We ervaren bij het spelen van onze andere voorstellingen steeds weer hoe lastig, verwarrend en bedreigend het kan zijn als een jongen of een meisje niet voldoet aan de heer-

sende gendernormen. Zeker bij jongeren tussen de 10 en de 14 jaar, het beoogde publiek van ID. Scheidslijnen tussen jongens en meisjes zijn voor hen heel belangrijk. Als je over die lijnen heen gaat, is de kans groot om gepest en buitengesloten te worden. Hoe komt het toch dat

jongens met een ‘meisjesachtig’ uiterlijk of ‘meisjesachtige’ ma-nieren en vice versa nog steeds bedreigend en ‘vreemd’ zijn?’

tHeater als interventieTheater is een geschikt medium gebleken om een bijdrage te leveren aan de burgerschaps-

hoe theater de acceptatie van (seksuele) diversiteit kan vergrotenauTeur: sandro van der leeuw // po / vo

VRijHEID OM JEZELF TE KUNNEN ZijN

‘Nee, ze hebben kleren voor meisjes aan. Dat kan niet, want het zijn jongens… Oh nee wacht, ik heb me bedacht: het zijn mensen, we zijn allemaal mensen, en dat mag gewoon’, aldus een leerling van groep 8 van een basisschool in Nijmegen. Hij heeft net met zijn hele klas de interactieve theatervoorstelling ID van Theater AanZ bijgewoond. ID is een voorstelling over de vrijheid jezelf te durven zijn, en gaat over jongens en meisjes en iedereen die daar tussenin zit.

Foto’s: Gerard Verschooten


32 kunstzone.nl

vorming van mensen, zeker in het onderwijs. Zo kwam uit recent onderzoek naar de plausibiliteit van interventies voor vergroting van acceptatie van (seksuele) diversiteit zelfs naar voren dat theater en film de meest kansrijke interven-ties zijn (Movisie, Do The Right Thing, 2015). De voorstelling ID bevestigt dit: het biedt leerlingen een blik op een voor hen nog grotendeels onbekende wereld.De spelers in de voorstelling zijn allemaal ervaringsdeskun-digen. Zij houden leerlingen een spiegel voor door ze, mis-schien wel voor de eerste keer, te confronteren met het feit dat er nog veel meer bestaat tussen ‘jongen’ en ‘meisje’. In een razend tempo wisselen fragmentarische scènes elkaar af, ondersteund door prachtige animaties. Ze beginnen zoals het ‘hoort’: twee meisjes in het roze, twee jongens in het blauw. Lijnen en rollen beginnen echter snel te verva-gen. Je hoort kinderen naar adem snakken als Suus, een

van mijn medespelers, haar jurk weigert te dragen. En als ik besluit een jurk aan te trekken en lippenstift op te doen, kijken sommige leerlingen weg, terwijl anderen onbedaar-lijk zitten te lachen. Soms is dat moeilijk, maar bijna altijd voelen wij als spelers dat de voorstelling niet alleen irritatie en ongemak bij kinderen oproept, maar - zeker bij kinderen van groep 7 en 8 - ook begrip, verwondering, herkenning en respect. Dit merken we vooral tijdens het nagesprek. Leerlingen spatten na het zien van ID bijna uit elkaar van

nieuwsgierigheid, wat resulteert in een stortvloed aan vragen. Waarom is het nou gek als een jongen met barbies speelt, maar mag een meisje wel voetbal-len? Waarom dragen meisjes wel broeken, maar jongens geen jurkjes? Wat is een meisje eigenlijk? Of een jongen? En wat is ‘normaal’?

verWerkingslessenEerder dit jaar speelde ID voor groep 8-leerlingen van de Nuts-school Lankforst in Nijmegen, op uitnodiging van intern bege-leider Angelique van Gestel. Bijzonder was dat zij ook de ouders van haar scholieren erbij betrokken heeft. ‘Over een paar maanden zijn we onze leerlingen kwijt aan de middelbare school. Hoe zorg je er dan voor dat het thema geborgd kan worden? Voor mij was dat de reden om ook de ouders uit te nodigen. En bijna de helft van de ouders zat ook daadwerkelijk in de zaal.’ Van Gestel hoopt dat er met ID bewustzijn gecreëerd is, dat haar leerlingen ook later in hun leven de ‘roze en blauwe’ lijnen kunnen herkennen. De verwerkingslessen die standaard in de week na de voorstelling worden aangeboden, hebben volgens haar daarom een grote meerwaarde. In deze lessen blikt AanZ samen met de leerlingen terug. De voorstelling brengt veel teweeg en leerlingen kun-nen dagen na de voorstelling nog (eerder onbeantwoorde) vragen of opmerkingen hebben. Wat is ‘gender’ nu precies? Is dat het geslacht waarmee je geboren bent? Of hoe je je in je hoofd voelt? Is het hoe je je kleed en welke hobby’s je hebt? Driemaal ja, en nog veel meer! Onder andere door het bespre-ken van historische en culturele contexten leren ze dat het beeld van ‘jongen’ of ‘meisje’ niet voor iedereen hetzelfde is. Gender betekent voor iedereen en door de jaren heen wat anders, kijk

maar naar de mannen in Schotse rokken. Deze verwerkingslessen moedigden Van Gestel zo-doende aan om de voorstelling regelmatig terug te laten komen in haar eigen lessen, om haar leerlingen alert te houden en voortdurend uit te dagen.

De combinatie van theater, een nagesprek en een verwerkingles werpt zodoende haar vruchten af: het zet de kinderen flink aan het denken. ‘De spelers durf-den zichzelf te zijn, wat ik wel bijzonder vond, want meestal durf je dat niet’, stelt een leerling, waarop een ander reageert: ‘Ik voel me best wel fijn zoals ik ben en dat gun ik iedereen.’Tot nu toe lijkt ID het beste aan te slaan in het PO, waar kinderen nog meer open staan voor wat ‘anders’ is. VO-scholieren vinden het veel spannender om ‘afwij-kend’ gedrag te vertonen en zijn vooral druk bezig met het ‘erbij horen’. Gek genoeg maakt juist dàt ID tot zo’n belangrijke voor-stelling, voor iedereen. Want, zoals een leerling het zo mooi samenvatte, ‘het gaat erover dat je gewoon jezelf moet durven en kunnen zijn’. Wanneer een kind dat snapt, is hij of zij minder snel geneigd om mensen te veroor-delen of buiten te sluiten omdat ze ‘anders’ zijn. En is dat niet precies waar burgerschap over gaat? Elkaar zien zoals je bent. El-kaar ontmoeten en begrijpen. v

Sandro van der Leeuw is acteur en ervaringsdeskundige in de voorstelling.


> Zie www.theater-aanz.nl.

> Lees meer over het genoemde onderzoek naar interventies voor de vergroting van acceptatie van seksuele diversiteit op www.movisie.nl/publicaties/do-right-thing.

“als iK besluit een jurK aan te treKKen en lippenstift op te Doen, kijken sommige leerlingen Weg”

vriJHeid oM Jezelf Te kunnen ziJn

33september 2016

Het ‘stilzitten en luisteren’ is niet meer van deze tijd. Steeds vaker zien we voorbeelden

van klassen die rekensommen springen, letters schrijven met hun lichaam en belangrijke gebeurtenissen uit de geschiedenis verbeelden. Met als uitersten een basisschool in de Verenigde Staten waar zelfs helemaal geen stoelen meer staan en de Ron Clark Academy, waar leerkrachten samen met de leerlingen dansend en zingend de dag beginnen. Bewegen is hip. Steeds vaker worden er ‘tussendoortjes’

ingezet door leerkrachten in het primair onderwijs. Door even in beweging te gaan, raken de leerlingen snel energie kwijt en kunnen ze zich weer concentreren op het lesmateriaal. Leerkrachten zien daardoor steeds meer de waarde van beweging in. Dit is een mooi begin, maar is het genoeg?

uit contactEén van de meest bekeken TED Talks is Ken Robinsons Do Schools Kill Creativity? waarin hij vertelt dat er kinderen zijn die beweging nodig hebben om na te kunnen denken. Hij is groot voorstander van meer dans in het onderwijs. Maar wie gaat het geven? Uit onderzoek van de Stichting Educatieve Dans (2009) blijkt dat leerkrachten zich niet bekwaam genoeg voelen om dans te geven. Voornamelijk het werken met het lichaam schrikt ze af. En dat maakt het een vicieuze cirkel. Als kind stilzitten op school, als volwassene geen contact meer met het lichaam en vervolgens weer het onderwijs in om kinderen te leren stilzitten. Daar gaat het dus mis.

auTeur: laura kool // po

IN BEWEGING door dans

‘Bewegen in de klas levert betere studieresultaten op.’ ‘Kinderen leren door beweging.’ ‘Bewegen is goed voor de hersenen.’ Een kleine greep uit een aantal nieuwsberichten van het afgelopen jaar. Bewegen staat in de belangstelling. Want waarom zitten we eigenlijk stil als we leren? En waarom zijn we zo uit contact met ons lichaam? Al die aandacht voor bewegen geeft het danseducatieveld een mooie ingang in het onderwijs. Kunnen wij deze niche opvullen? Foto’s: Laura Kool


34 kunstzone.nl

(cartoon)vakdocentenVakdocenten dans kunnen hier een bijdrage aan leveren. Op basisschool De Notenkraker in Amsterdam werkt Petra Beers, vakdocent dans. Al 16 jaar geeft zij alle groepen twee blokken in het jaar les. En met resultaat, zo verklaart Beers: ‘Je ziet wat er met kinderen gebeurt als ze acht jaar lang zo bewust met hun lichaam omgaan. Ze hebben een juiste lichaamshouding, leren presenteren en hebben minder barrières. De basishouding: voeten stevig in de grond, schouders laag, kin op, ademen en dan beginnen. Zo leren ze bij dans. Daar hebben ze de rest van hun leven profijt van’.

vreedzaam dansenMaar bij dans draait het niet alleen om beweging en het lichaamsbewustzijn. De Notenkraker is een kunstmagneetschool en werkt volgens het principe van De Vreedzame School. Thema’s als tolerantie, het creëren van een veilig klimaat en samenwerken komen terug in alle vakgebieden. Zo ook bij dans. Beers: ‘Ze zijn zich bewust van de mening en ideeën van

zichzelf en anderen. Ze leren naar anderen kijken en dat er meerdere kanten aan een verhaal zitten.’ Aspecten die natuurlijk ook terugkomen in de muziek-, drama- en beeldende lessen. ‘Met dans leer je dat er ook een andere manier is om je te uiten, namelijk met je lijf.’ Zo werkt Beers regelmatig met zwaardere thema’s. ‘Het afgelopen blok heb ik met groep 7 gedanst naar aanleiding van de aanslag in Brussel. De opdracht was om vanuit emotie te bewegen. Doordat deze groep al zo lang dansles heeft, was er totaal

geen weerstand en kwamen er prachtige bewegingen uit.’ Door dans leren kinderen zichzelf kwetsbaar op te stellen. ‘Met woorden kun je goochelen. Met emoties kun je niks anders doen dan ze neerzetten. Dat is heel puur.’

leerkracHt in beWegingToch denkt Beers dat ook de leerkracht een grotere rol kan spelen in kwalitatief goed dansonderwijs. ‘Veel mensen denken bij dans dat ze het zelf goed moeten kunnen om het te kunnen geven. Ik geloof dat iedereen een dansles kan geven. Dans zit eigenlijk zo ingebed in ons hele zijn. Daarnaast hebben leerkrachten juist veel vaardigheden die ze kunnen inzetten bij het geven van een dansles. Het is de taak van de PABO’s om hierop in te spelen.’ Van nature hebben wij de drang om te bewegen en toch staat het tegenwoordig zo ontzettend ver van ons af. Laten we de cirkel doorbreken en vooral allemaal meer in beweging gaan. v

“Met Dans leer je Dat er ooK een anDere Manier is oM je te uiten, namelijk met je lijf”

Foto’s: Laura Kool

in beweging door dans

35september 2016

in november 2015 trok ik er voor de eerste keer op uit met het Circus, Clown Clay en ik. We begonnen in Griekenland en reisden samen met de vluchtelingen mee naar alle kampen, tot in Nederland. In een show met

Emergency Circus hebben we zoveel mogelijk interactie met de groepen, soms wel met driehon-derd kinderen tegelijk. Dit doen we door gebruik te maken van voor- en nadoe-elementen en door de theatrale dingen die we doen, erg basic en duidelijk te houden. Na een show liepen we vaak rond om voor gezinnen muziek te maken en om naar hun verhalen te luisteren. Ook gaven we vaak muziek- en theaterworkshops, gericht op een positieve samenwerking in de groepen en om de kinderen een positief gevoel te geven door samen met kunst bezig te zijn.

Niet overal mochten we de vluchtelingenkampen in, vooral vanaf Macedonië werd de politie steeds strenger. Maar als we het kamp niet in mochten, waren er genoeg andere plekken dichtbij het kamp waar veel mensen waren. Men moest bijvoorbeeld vaak dagen op een treinstation wachten. Dus daar was onze muziek ook erg welkom. We speelden voor de mensen rond de vuurtjes die ze stookten om warm te blijven. Ze waren zo gastvrij en deel-den hun dekens en eten met ons.

op de treinrails in griekenlandWe bleven het langst in Eidomeni, Griekenland. Daar was men toen net begonnen de grens dicht te gooien. Veel mensen zaten daar dus vast. Er waren vooral erg veel kinderen die heel blij waren met wat blije afwisseling. Er was veel spanning en frustratie, want men wist niet wanneer de grenzen weer zouden opengaan. We speelden een keer een show op een plek waar veel mensen in hon-gerstaking waren op de treinrails. Dat was heftig. We begonnen de show met een parade, zodat

alle kinderen in de omgeving hoorden dat we er waren. Die kwamen allemaal naar ons toe, zodat we de show konden beginnen. Ook veel tieners en ouderen kwamen erbij staan, en we zagen veel gezichten opfleuren. De ouders leken erg blij om hun kinderen weer even te zien lachen.

iedereen lacHt in dezelfde taalNa de show bleven we nog muziek maken voor de kinderen, zongen we voor- en nazingliedjes. Ook vroeg ik juist naar liedjes uit hun cultuur en die zongen ze dan samen voor mij. We spraken niet dezelfde taal, maar we begrepen elkaar tijdens de show en de speelmomenten. Een van de quotes van Clay is: ‘Iedereen lacht in dezelfde taal.’

optreden voor vluchtelingenauTeur: Moniek de leeuw //

emergency circus

Emergency Circus is een non-profit organisatie uit Amerika. De organisatie is drie jaar geleden opgezet door Clay Mazing, een muzikant/clown die ik in die periode ontmoette in New Orleans tijdens een tour met mijn band. Emergency Circus richt zich op het opvrolijken van mensen in onder andere ziekenhuizen en vluchtelingenkampen met muziek, clowning/theater en dans.

Foto’s: Clay Mazing


36 kunstzone.nl

Op een bepaalde moment speelde ik muziek bij de food line, de lange rij waar mensen soms wel uren in staan om eten te krijgen. Er ontstaan in zo’n rij vaak gevechten, door het lange wachten. Ik speelde een liedje dat ik improviseerde, met een meer Arabische tint. Bijna meteen begonnen er wel tien mannen te dansen en de sfeer werd erg bijzonder gezien de situatie waar de mensen in zit-ten. Alle stress werd vergeten en het voelde als een straatfeest. Meer dan twintig mensen dansten rond me, en de mensen die nog in de eet-rij stonden, keken lachend toe.

touren in libanonNa die lange reis in november ging Clay weer


> www.emergencycircus.com> Beluister op www.balconyplayers.com de

muziek die bij de clownshows werd gespeeld.

zelf aan de slag voor vluCHTelingen?

Tips van Moniek de Leeuw:

> Check op Facebook Because: Istanbul & Turkey Refugee Connections for Volunteer Teams. Bedoeld voor mensen die met een theater- of muziekgroep komen om te helpen in de kampen.

> The Flying Seagull Project doet veel goede projecten voor vluchtelingen en in weeshuizen; zij zoeken altijd enthousiaste muzikale, theatrale mensen.

Zie www.theflyingseagullproject.com.> Een goede hulporganisatie is RED NOSES

Clowndoctors International (RNI). Zie www.rednoses.eu.

crowdfunden in Amerika, zodat we in april en mei 2016 weer terug konden naar onder andere het eerder genoemde kamp in Griekenland, en nu ook naar kampen in Libanon en Turkije. Daar wonen sommige vluchtelingen al meer dan vijf jaar. In Libanon zouden we een week touren langs scholen in vluchtelingenkampen in de woestijn dicht bij de grens met Syrië. Dit deden we in samenwerking met Clown Me In, een clownsgroep uit Beiroet. In de kampen die wij bezochten, waren soms scholen gebouwd voor de kinderen. Daar deden we de shows voor meer dan tweehonderd kinderen in de brandende zon. Er was gelukkig wel een overkap-ping voor de kinderen. Na de show gaven we wederom workshops. Muziekworkshops (liedjes aanleren door voor- en nazang, en liedjes zingen uit hun cultuur), theaterworkshops (de kinderen kregen clownsneuzen en leerden grappen) en dansworkshops (bijvoorbeeld dansen met linten). We bezochten twee kampen per dag. Als we in een vluchtelingenkamp optraden waar geen school was en zonder begeleiding (soms was er geen extra vrijwilliger aanwezig om ons te helpen), dan waren de kinderen veel wilder. Dan kon het zijn dat na twintig minuten de spanningsboog er al af was. Dan pasten we de show aan en gingen we nog meer interactiviteit toepassen en bijvoorbeeld dansspelletjes doen. Of we splitsten ze op in kleine groepjes om workshops te geven. Want het kwam voor dat de kinderen onze attributen afpakten. Ze hebben daar zelf bijna niks aan speelgoed. Dat was soms heftig en het vereiste veel improvisatie-vermogen en flexibiliteit van de clowngroep. v

Moniek de Leeuw is violiste en zangeres bij de Balkan- en klezmergroep The Balcony Players.

“KinDeren paKten soMs onze attributen af. ze Hebben daar zelf bijna niks aan speelgoed”

eMergenCY CirCus

37september 2016

dramaturg Alinde Hoeksma en actrice Desiree van Haaren zijn de drijvende krachten

achter dit project. Hoeksma vond het tijd dat de zondag een nieuwe inhoud kreeg - wat betekent deze dag nog in deze tijd? - en creëerde een collec-tief om zich heen om met de werktitel Vloeken in de Kerk een voorstelling te maken. De Metaal Kathedraal inspireerde hen om daar het ‘samenzijn’ neer te gaan zetten.

Op de voorkant van de kerk staat met grote letters het credo van de organisatoren van de kerk: ‘Doe iets, doe het nu’. De creatieve werkplaats die de Metaal Kathedraal is, heeft dit credo omarmd, maar ook de voorstelling kan met deze leus aan de gang. Wat doe je als mens met de grote plichten en rechten die je ervaart? Wie wijst je de weg om in deze tijd te kunnen overleven en vorm te geven aan hoe je je als burger dient te gedragen? Vloeken in de Kerk is een moedige poging om hieraan duiding te geven.

bovenop de actualiteitIedere maand ontstaat in drie brainstormsessies/repetities een nieuwe, actuele voorstelling die dan opgevoerd wordt op de zondagochtend. De regisseur van de voorstelling moet dus heel snel werken en gaande-weg tijdens die paar repetities componeren, schrappen en sa-menstellen. Dat kan betekenen dat het publiek qua voorstel-ling terechtkomt in een nog werkplaatsachtige sfeer. Er is nu in het maakproces te weinig tijd om lang aan het concept te puzzelen. Dat kan inhouden dat je soms de plank misslaat, maar een voordeel is dat je meteen bovenop de actualiteit zit.

Zo waren ineens de aanslagen in Brussel in beeld, en op die actualiteit is de voorstelling over angst gebaseerd. Van Haaren speelt een vrouw die haar angstige moeder moet zien te overtuigen dat ze echt thuiskomt, ook al is de dreiging enorm. Ze is niet bang. De koffer die daar op het perron staat en achteloos lijkt te zijn achterge-laten, blijkt van haarzelf te zijn. Angst kan individuen, maar ook een hele maatschappij lamleg-

een theatrale ochtendmisauTeur: paul rooYaCkers //

VLOEKEN IN DE KERK

Vloeken in de Kerk is een maandelijks terugkerende theatrale ochtendmis, een creatief burgerschapsinitiatief in de Metaal Kathedraal in Utrecht. In een voormalige kerk op zondagochtend - de gangbare tijd voor een preek - worden de aanwezigen door een groep van acht jonge theatermakers, schrijvers, een columnist, een dichteres en een psycholoog een hart onder de riem gestoken. De mis is een montage van diverse werkvormen met een kunstzinnige insteek. Iedere keer staat een ander thema centraal. Het thema van #7 was: Angst!


38 kunstzone.nl

gen. In de aankondiging van het programma staat: ‘Hoe moeilijk is het om in tijden, waarin enkele honderden kilometers verderop de bommen afgaan op metro-stations en vliegvelden, je niet te laten verlammen door angst? Om te blijven durven? Vloeken in de Kerk gaat de confrontatie aan met een van de heftigste emoties die we kennen en doet dat met een flinke dosis lef en energie. Wie durft er te komen?’

eenmaligDe voorstellingen zijn dus iedere maand anders en worden maar één keer gespeeld. Een moment om jezelf bewust te worden van waarmee je omgeven wordt, kun je uniek ervaren en delen met elkaar. Wellicht dat deze voorstelling kan reizen naar scholen of naar andere kerken zodat men daar ziet hoe jonge mensen actuele thema’s vormgeven. Hoe ben je als burger betrokken, wat doe je dagelijks wel of niet, welke initiatieven neem je of misschien wel helemaal niet omdat je verlamd wordt door angsten? Angsten die de wereld van nu jou opdringt.

Hoeksma vertelt dat het idee achter de voorstellingen is dat men samen gaat reflecteren op de zondag, op wat men voelt en denkt, het zoeken naar zinge-ving, het zoeken naar oplos-singen. De groep wil de zaal openstellen voor iedereen die daar behoefte aan heeft. Een nieuwe kerkelijke vorm dan? In de kerk was en is er altijd een boodschap. Men wil wel de bewustwording vormgeven. In die zin willen Hoeksma en Van Haaren dat dit de nieuwe vorm van kerkgang gaat worden. Ze willen vooral ook jongeren enthousiast krijgen om hiernaar-toe te komen. De verschillende vormen van spel en daarna debat, of tijdens de voorstelling interactieve aspecten verwerken, zodat men gerust kan reageren. Daarin zit dan het educatieve aspect in deze ‘kerkgang’.

Vloeken in de Kerk biedt ver-schillende perspectieven op een thema, qua inhoud en qua vorm. ‘Kunst reflecteert op een metani-veau en kan daardoor bijdragen aan de discussie over wereldthe-matieken’, aldus Hoeksma. ‘Het vertelt iets over de werkelijkheid, maar uiteindelijk ook iets over

jezelf. ‘Art is the light that tells the truth’, zei Picasso. Je voegt vanuit de theatrale laag iets toe dat iets vertelt over de realiteit.’

De voorstelling is eigenlijk een dienst zoals men die in de kerk meestal meemaakt. De makers willen de zaken scherp trekken, het publiek mee laten zoeken en vloeken en soms ook provo-ceren. Filosoferen en bewust maken. Het is grotendeels links publiek dat de voorstelling bezoekt, zie ik om me heen. Het is nu nog ‘preken voor eigen parochie’. Dat kan veranderen als meer mensen deze vorm van ‘te kerke gaan’ ontdekken. v


> Voor kaarten en info zie de Facebook-pagina van Vloeken in de Kerk.

“worDt Dit De nieuwe vorM van kerkgang?”

Foto’s: Ursula van de Bunte

vloeken in de kerk

39september 2016

weerwerk ToonT een kunsTzinnige uiTing van een leerling waarbIJ de inforMaTie een reaCTie oproepT

Demi van Rooijen

Demi voelde zich aangesproken door de vormen, lijnen, kleuren en onderliggende gedachten die Keith Haring gebruikte in zijn werk. Oren en ogen zijn afgeplakt. ‘Er is alleen ruimte om zonder invloeden van buitenaf te denken, te ademen en te spreken.’ ‘Think before you speak’, drukt het uit.

Foto: Mira Ticheler

weerwerk

ww

kunstzOne.nL40

redaCTie en saMensTelling: ursula van de bunTe en paul rooYaCkers

september 2016 41

serie: een nieuwe manier van denken / Deel 2 van 4

In eerdere edities van Kunstzone stond zes keer een poster van The New School Collective (TNSC) met daarop een prikkelende vraag. Nu is het tijd voor antwoorden. Deze keer reageren leden Nancy Hoffman en Inouschka de Nooijer op de vraag: Is jouw school neutraal gebied?

is jouw school neutraal geBied?

deel 2

auTeur: nanCY HoffMan // vo

grote vragen

niet de taal beperkt is, maar dat we de beperking voornamelijk zelf hebben ingebouwd in onze taal. In communicatie met de ander laten we de individuele verbeelding weg, om ons in algemeen geldende woorden uit te drukken. We proberen onszelf te verduidelijken, maar heb-ben geen idee of we begrepen worden. We hebben geen idee hoe onze gebruikte woorden aankomen in het hoofd van de leerling en wat deze zich hierbij verbeeldt. Terwijl we hierover in gesprek zijn, komen we niet uit bij de beperking van taal, maar bij dat wat de taal oplevert. De verbeelding.

Dat woorden een eigen verbeel-ding oproepen, is niets nieuws. Als je een groep jonge kinderen vraagt een hond te tekenen, zal het resulteren in verschillende honden, allemaal op een andere manier verbeeld. En toch weten we dat ze allemaal hetzelfde ver-beelden. Ook Nietzsche schreef hierover in zijn essay Over waar-heid en leugen in buiten-morele

Op een zon-nige maar koude donderdagmid-dag ga ik, vanuit nieuwsgierigheid

en een gedeelde fascinatie, in gesprek met Inouschka de Nooijer over onderwijs, beeld en taal. In ons achterhoofd staat een vraag geprojecteerd: Is jouw school neutraal gebied? Deze vraag roept vooral meer vragen op: Wat betekent neutraal ge-bied? Betekent het dat alles en iedereen gelijk is? Dat leerlingen neutraal binnen komen? We raken verstrikt en besluiten één aspect uit te kiezen.

neutraal in taalNeutraal gebied zoeken wij in taal. We kunnen ons niet aan de gedachte onttrekken dat wan-neer je elkaar wil begrijpen, je bij de taal moet beginnen. We beginnen bij de beperking van taal en het werk Tekstfilm van Inouschka dat zij in 2015 maakte. Deze film legt bloot wat er met taal gebeurt in ons hoofd. Vanuit een zwart beeld krijgt de kijker alleen ondertiteling voorge-schoteld. De taal is leidend en door het gebrek aan beeld komt er een stroom aan beelden op gang. Het werk fascineert mij. De gekozen woorden en zinnen die elkaar opvolgen, roepen associa-ties, interpretaties en connotaties op die mijn eigen verbeelding aanspreken. De film speelt zich vooral af in mijn hoofd: het hoofd van de kijker.

communicatie en verbeeldingDoor over de film te spreken komen we bij de gedachte dat

THe new sCHool ColleCTive

The New School Collective is een groeiend netwerk van docenten, pedagogen en kunstprofessionals die samen het fenomeen ‘school als leeromgeving’ artistiek willen herdefiniëren. Ze werken vanuit de idee dat de koppeling tussen experimentele en kri-tische strategieën van de kunst, media en design-wereld enerzijds en de praktische en realistische vragen van docenten anderzijds een nieuwe manier van denken oplevert.www.thenewschoolcollective.com

The New School Collective

Het kind heeft recht op onderwijs dat is gericht op: de ontplooiing van het kind; respect voor mensenrechten en voor de eigen culturele identiteit, de waarden van het eigen land en van andere landen; vrede en verdraagzaamheid; gelijkheid tussen geslachten; vriendschap tussen alle volken en groepen en eerbied voor het milieu. Iedereen is vrij om een school naar eigen inzicht op te richten met inachtneming van deze beginselen en de door de overheid vastgestelde minimumnormen voor alle scholen.

Respect voor mensenrechten en voor de eigen culturele identiteit, de waarden van het eigen land en van andere landen; vrede en verdraagzaamheid; gelijkheid tussen geslachten; vriendschap tussen alle volken en groepen en eerbied voor het milieu. Iedereen is vrij om een school naar eigen inzicht op te richten met inachtneming van deze beginselen en de door de overheid vastgestelde minimumnormen voor alle scholen. Het kind heeft recht op onderwijs dat is gericht op: de ontplooiing van het kind.

Gelijkheid tussen geslachten; vriendschap tussen alle volken en groepen en eerbied voor het milieu. Iedereen is vrij om een school naar eigen inzicht op te richten met inachtneming van deze beginselen en de door de overheid vastgestelde minimumnormen voor alle scholen. de ontplooiing van het kind; respect voor mensenrechten en voor de eigen culturele identiteit, de waarden van het eigen land en van andere landen; vrede en verdraagzaamheid. Iedereen is vrij om een school naar inzicht op te richten met inachtneming van deze beginselen en de door de overheid vastgestelde minimumnormen.

Vriendschap tussen alle volken en groepen en eerbied voor het milieu. Iedereen is vrij om een school naar eigen inzicht op te richten met inachtneming van deze beginselen en de door de overheid vastgestelde minimumnormen voor alle scholen. Gelijkheid tussen geslachten. De ontplooiing van het kind; respect voor mensenrechten vriendschap tussen alle volken en voor de eigen culturele identiteit, de waarden van het eigen land en van andere landen; vrede en verdraagzaamheid.

IS JOUW SCHOOL NEUTRAAL GEBIED?

Inouscka de Nooijer (in het midden). Foto: Aad Hoogendoorn

vak-, funCTie- en seCTorspeCifiek

42 kunstzone.nl

zin (1873), waarin hij opmerkt dat wij spreken over ‘een blad’, terwijl werkelijk geen enkel blad aan een boom hetzelfde is.

Ineens is het een gek gegeven dat wij de verbeelding uit-sluiten in ons onderwijs. Want waarom zouden we ons alleen maar uitdrukken in woorden? Zouden we de verbeelding van eenzelfde woord niet juist moeten gebruiken om de woorden te versterken? Het zou ons kunnen helpen bij het begrijpen van de ander.

tekeningetjesrevolutieDat verbeelding taal kan versterken ontdekte ook Sunni Brown. In 2011 beklom zij het TED Talk podium om de toe-gevoegde waarde te bepleiten van onze neiging tot doodling: het maken van kleine tekeningetjes om onze gedachten aan te scherpen. Zij benadrukt dat onze gedach-teloze krabbels ook buitengewoon veel invloed hebben op het verwerken van informatie en het aansporen van creati-viteit. In haar boek The Doodle Revolution toont zij ook aan dat het maken van kleine symbolen in de kantlijn van een boek - bij wijze van samenvatting - je helpt de informatie op te slaan in het geheugen.

Stel dat dit doodlen omgezet wordt naar symbolen en ingebouwd zou worden in de taal. Zou dat betekenen dat we onszelf dan beter kunnen uitdrukken? We stellen onszelf de vraag wat er zou gebeuren als je dit zou toevoegen in het onderwijs. Zou het betekenen dat we elkaar beter zullen begrijpen? Zou het begrijpen van elkaar ook leiden tot begrip hebben voor elkaar? En is dat dan al neutraal gebied?

eigen beeldtaal ontWikkelenStel dat je op één basisschool zou beginnen met het bespreken van woorden en de betekenis hiervan. Wat zou er gebeuren als je met deze groep niet alleen spreekt over woorden, maar ook een eigen beeldtaal binnen de groep ontwikkelt en dit gedu-rende de basisschool blijft doen. Het is een boeiende gedachte te bedenken waar je in groep 8 op uitkomt. Welke ontwikkelingen maakt een beeldtaal in de loop der jaren door? Wat zou dit bete-kenen voor de spreektaal? Is het mogelijk om op deze manier een eenduidige taal te creëren die zowel woorden alsook symbolen in zich heeft? Hoewel je met een dergelijke verrijking van de taal wellicht juist meer verschillen en nuances kunt onderscheiden, moet je jezelf inmiddels afvra-gen wat neutraliteit nu eigenlijk impliceert.

We proberen maar eens een concreet voorbeeld voor onszelf uit: liefde. Een veelomvattend begrip dat misschien eenvoudig

begint, maar dat steeds com-plexer wordt door de invloed van je ontwikkelingen en ervaringen. Het meest gangbare symbool hiervoor is natuurlijk het hartje. Je tekent een hart, maar wat betekent het symbool nu echt? Welk symbool zouden we er zelf voor tekenen? Door er samen over te spreken worden wij gedwongen om associaties, interpretaties en connotaties die horen bij het symbool weer om te zetten in woorden. Terwijl we spreken, tekenen we ook. Het vraagt van ons dat wij ons steeds specifieker gaan uitdrukken in woorden, maar ook om onze getekende symbolen steeds weer aan te passen en te verfij-nen. Door veranderingen aan te brengen en nieuwe - of meer uit-gebreide - symbolen te ontwik-kelen, verbreden we het begrip onderling en lijken we dichter bij elkaars verbeelding te komen. We lijken elkaar te begrijpen, in al onze diversiteit.

de juiste WoordenHet is een fascinerend gedachte-experiment, dat nog steeds de vraag oproept wat het zou betekenen voor het onderwijs als je dit in het curriculum inbouwt. Maakt het de leerling bewuster van de verbeelding? Van de ver-beelding van de ander? En van wat taal en beeld samen bete-kenen? Zijn zij - en wij - hierdoor in staat om onze, en elkaars, ver-beelding te begrijpen? Zijn wij in staat om elkaar te begrijpen? En daardoor ook te accepteren?Met deze vragen nemen we afscheid van elkaar. Het geeft ons veel stof tot nadenken en de uitdaging om er de juiste woor-den bij te vinden. Als Inouschka eenmaal de deur uit is, wil ik nog iets zeggen, maar ik kan de woorden niet vinden. Ik zend haar een sms met het sym-bool dat voor mij op dat moment het meest passend is. v

“zijn wij in staat oM elkaars verbeelding te begrijpen?”

is Jouw sCHool neuTraal gebied?

43september 2016

In het basisonderwijs en het voortgezet onderwijs worden leerlingen voorbereid op wat ze later nodig hebben. Maar

de maatschappij verandert. Welke kennis en vaardigheden hebben leerlingen in de toekomst nodig? Platform Onderwijs2032 ging hierover in gesprek met leerlingen, leraren, ouders, scholen, ondernemers en andere belangstellenden. Deze dialoog zal uiteindelijk uitmonden in een vernieuwd curriculum en bijdragen aan een vernieuwing van de kerndoelen en eindtermen. Welke plaats krijgt kunsten cultuureducatie in deze discussie? Saskia Kranendonk: ‘Op een school van de toekomst werken de leerlingen aan een brede ontwikkeling. Ze ontdekken wie ze zijn en wat ze belangrijk vinden (persoonlijke

ontwikkeling), krijgen een vaste basis mee aan kennis en vaardigheden en hebben de ruimte om die te verdiepen en te verbreden. Onderwijs draagt bij aan de persoonsvorming en komt in het totale aanbod tot uitdrukking.’

Eind januari heeft het Platform een advies uitgebracht aan staatssecretaris Sander Dekker. De aanbevelingen uit dit advies dienen als vertrekpunt voor de ontwikkeling van het huidige onderwijs naar toekomstgericht onderwijs. In de zogeheten ontwerpfase, die nu van start is gegaan, wordt bekeken hoe het advies kan worden uitgewerkt naar verschillende schooltypen en leerjaren. In deze fase moet zeker ook worden nagedacht over de specifieke concepten, contexten, werken denkwijzen.

domein taal & cultuurVolgens Kranendonk krijgen belangrijke onderdelen zoalscreatieve ontwikkeling en kunst& cultuur een plek zowel bijpersoonsvorming - waar scholen vanuit eigen verant-woordelijkheid en op eigen wijze invulling aan geven - als in het kerncurriculum (socialisatie en kwalificatie), waar het deel uitmaakt van het domein Taal & Cultuur. Zie ook het eindadvies over creatieve ontwikkeling,

op pagina 27: ‘Leerlingen leren uitdrukking geven aan hun gevoelens, creativiteit en opvattingen. Door die te uiten laten ze zien wie ze zijn en ontdekken ze wat ze mooi vinden en waar ze goed in zijn. Zo verkennen en ontwikkelen ze hun creatieve vermogens, komen ze stevig in hun schoenen te staan en kunnen ze zich met anderen verbinden. Het Platform vindt het van belang dat er ruim aandacht is voor cultuuronderwijs en de verschillende kunstdisciplines die daarbij horen (beeldende vorming, drama, dans, muziek, enzovoort).’

Waarom wordt cultuur bij taal gevoegd? Kranendonk: ‘Het Platform ziet taal als een uiting van cultuur. Het Platform is van mening dat cultuur in hoge mate bepaalt wat we maken en doen, hoe we betekenis geven aan de werkelijkheid en hoe we met elkaar omgaan en communiceren. In ons advies krijgen leerlingen in het domein Taal & Cultuur inzicht in hun eigen cultuur en hoe die tot uitdrukking komt in taal en kunst. Ze maken kennis met kunstzinnige elementen zoals literatuur, muziek, cultureel erfgoed, theater en beeldende kunst en leren hierop te reflecteren en er - vanuit hun

Welke kennis en vaardigheden hebben leerlingen in de toekomst nodig? In opdracht

van het Ministerie van OC&W is het Platform Onderwijs2032 onder leiding van Paul Schnabel hierover in dialoog gegaan

met leerlingen, leraren, ouders, scholen, ondernemers en andere belangstellenden.

Saskia Kranendonk staat Kunstzone namens Schnabel te woord als vertegenwoordiger van

het Platform Onderwijs2032.

School van de toekoMst

| interview | met Saskia Kranendonk over eindadvies Platform Onderwijs2032

auTeur: THea vuik // po / vo

het einDaDvies beteKent geen revolutie, maar eerder een volgende fase in een proces van geleidelijke vernieuWing”


44 kunstzone.nl

eigen verbeelding - aan bij te dragen. Ook leren ze over cultuuruitingen in andere landen. Kennismaking met religie, als aspect van cultuur, behoort ook tot dit domein.’

organisatieIn het pre-advies stond te lezen: ‘De persoonlijke ontwikkeling van leerlingen bepaalt de manier waarop scholen onderwijs aanbieden. In het voortgezet onderwijs is het vanwege de bestaande vakkenstructuur moeilijk van de grond te krijgen.’ Als ik daarbij opmerk dat wij in onze school allemaal zeer afhankelijk zijn van het rooster, is het dan ook niet belangrijk te adviseren - het Platform noemt het inspireren - over hoe dit toekomstgericht onderwijs te organiseren valt? Kranendonk: ’Het Platform is van mening dat leraren een stevige rol blijven en moeten spelen bij de uitwerking van de voorgestelde visie. Ze zullen in samenwerking met hun schoolleiding meer zelf de regie over de onderwijsinhoud krijgen en daar met hun lerarenteam vorm aan geven. Daartoe reikt de overheid duidelijke kaders aan waarbinnen ze hun onderwijs kunnen uitwerken. Deze kaders worden in 2016 samen met leraren ontworpen. Ook in de toekomst blijven leraren met groepen leerlingen werken, al dan niet in een klaslokaal, en blijft hun aanwezigheid cruciaal om leerlingen te laten leren. Om vakoverstijgend te kunnen werken, zullen leraren goed boven de stof moeten staan om zo over vakgrenzen heen te kijken. Behalve om dergelijk ‘meesterschap’ gaat het ook om de kunst leerlingen te begeleiden in de persoonlijke

ontwikkeling, wat erop neerkomt dat leraren leerlingen ondersteunen bij het stellen van realistische en uitdagende leerdoelen. Ik citeer uit pagina 58 van het eindadvies: ‘Bij een toekomstgericht onderwijsaanbod hoort een organisatie van de school die het leerlingen mogelijk maakt minder plaatsen tijdgebonden te leren. Het is aan de leraren om daar in samenspraak met schoolleiding en -bestuur


> www.onsonderwijs2032.nl> www.onsonderwijs2032.nl > Lees het advies> Zie www.rijksoverheid.nl/documenten/

kamerstukken/2016/01/23/kamerbrief-met-beleidsreactie-op-het-advies-van-het-platform-onderwijs2032 voor de beleidsreacties.

vorm aan te geven. Het gaat bijvoorbeeld om onderwijstijd, lesvormen, de manier waarop leerlingen worden gegroepeerd en het gebruik van leermateriaal. Om van innovatieve mogelijkheden gebruik te kunnen blijven maken, is het cruciaal de kwaliteit van de ICT-infrastructuur en de bijbehorende professionalisering op peil te houden.’

ambitieHet advies komt uit het onderwijs voor het onderwijs. Is het daardoor niet een wat weinig ambitieus plan geworden, zeker omdat het een periode van 16 á 17 jaar bestrijkt? Veel ontwikkelingen zijn al binnen het onderwijs aan de gang of sluiten vrijwel naadloos aan. Kranendonk: ‘De naam van het Platform draagt het jaartal 2032 in zich. Dat is het jaar waarin kinderen die anno 2015 tot het onderwijs toetreden aan hun vervolgopleiding of werkende leven beginnen. Op basis van de brede maatschappelijke dialoog, wetenschappelijke inzichten en voorbeelden uit het buitenland zijn de contouren voor een curriculum van de toekomst geschetst. Het gaat om een richting die eigentijds is maar ook realistisch en uitvoerbaar. De contouren maken duidelijk dat het eindadvies geen revolutie betekent, maar eerder een volgende fase in een proces van geleidelijke vernieuwing. Het Platform constateert ook dat diverse scholen al bezig zijn zelf vorm te geven aan toekomstgericht onderwijs. Voor hen is het advies een stimulans om verder te gaan op de ingeslagen weg. Voor andere scholen biedt het aanknopingspunten om daadwerkelijk een begin te maken met verandering.’ v

sCHool van de ToekoMsT

45september 2016

Sinds de negentiende eeuw worden delen van het verleden via educatieve wandel-routes, tentoonstellin-

gen en ensceneringen naar het heden gehaald en als erfgoed in stelling gebracht. Dit gebeurt via formele en informele samen-werkingsverbanden tussen musea, erfgoedhuizen, scholen en lokale overheden. De wens is niet alleen om historische kennis en inzichten over te brengen. Het gaat ook om het bereiken van een breed publiek en het beschermen van een bedreigd gewaande identiteit. Hester Dib-bits, bijzonder hoogleraar Cul-tuur en Educatie aan de Erasmus School of History, Culture and Communication (ESHCC) pleit in haar inaugurele rede voor het onderzoeken van samenwerking vanuit een netwerkperspectief. Dit komt de kwaliteit van educa-tieve programma’s ten goede.Bij erfgoed gaat het om delen van een verleden die in het he-

den in stelling worden gebracht, met het oog op de toekomst van een als collectief ervaren iden-titeit. Eenvoudig gezegd: wie wat bewaart, heeft wat. Anders gezegd: wie met elkaar bewaart,

serie: erfgoed in het po / Deel 3 van 3

Voor erfgoededucatie zijn in het primair onderwijs de laatste jaren diverse leerlijnen ontwikkeld in de verschillende regio’s. Ook op Europees niveau zijn er projecten op het gebied van erfgoededucatie en erfgoedinterpretatie. Het verwerven van sleutelcompetenties voor een leven lang leren zoals opgesteld door het Europees Referentiekader staan centraal. Ervaren en beleven zijn voorwaarden voor succesvol erfgoedonderwijs.

het verleden heeft toekomst

deel 3

bouwt samen iets op en kan met elkaar delen. Van collectie naar connectie dus.

materieel en immaterieelErfgoedonderwijs is een vorm van cultuuronderwijs dat werkt aan een bewustzijn bij leerlingen vanuit de basisvaardigheden waarnemen, verbeelden, con-ceptualiseren en analyseren met behulp van mediavaardigheden: lichaam, voorwerpen, taal en grafisch. In het primair onder-wijs zijn de laatste jaren diverse leerlijnen erfgoed ontwikkeld in verschillende regio’s. De opbouw van de projecten volgt vaak de volgende lijn: verza-melen van ideeën en informa-tie, raadplegen van bronnen, ordenen en selecteren, vorm-geven en tenslotte presenteren. Ook op Europees niveau zijn er verschillende projecten op het gebied van erfgoededucatie en erfgoedinterpretatie.

Bij cultureel erfgoed wordt onderscheid gemaakt tussen materieel erfgoed en imma-terieel erfgoed. Bij materieel erfgoed kun je denken aan mo-numenten, archieven, museale voorwerpen, archeologische vondsten, landschappen en bibliotheekcollecties. Roman-tici zien meteen de prachtigste landhuizen, molens en collecties voor zich. Oneerbiedig zou je dit kunnen benoemen als educatie over bakstenen. De bezoeker is echter niet van steen en erfgoed gaat in zekere mate ook altijd over emotie.Bij immaterieel erfgoed gaat

leren over erfgoed en leren in een erfgoedcontextauTeur: Janneke van wIJk // po

1

2

1 Constantijn Huygens leerde zijn kinderen de toonladder met knopen.

2 Kinderen bestuderen kerkarchitectuur en volgen een monumentenroute.

3 Swaensteyn is één van de oudste huizen in Voorburg. Vanaf 1512 was hier herberg De Swaen gevestigd.

Foto’s: Annemieke Fierinck


46 kunstzone.nl

het om levend erfgoed: sociale gewoontes en gebruiken, voor-stellingen, tradities, identiteit, verhalen en rituelen. Immaterieel erfgoed wordt overgedragen van generatie op generatie en is belangrijk voor een gemeen-schappelijke identiteit. Er zijn altijd mensen bij betrokken. Immaterieel erfgoed is de schakel tussen heden, verleden en toekomst en moet daarom meegaan met zijn tijd. Vanaf 1 september 2014 is het UNESCO Verdrag ter Bescherming van het Immaterieel Cultureel Erfgoed ook in het Koninkrijk Nederland in werking getreden. Het Ken-niscentrum Immaterieel Erfgoed brengt het verdrag in opdracht van het Ministerie van OCW in de praktijk en heeft contacten met de eilanden in Caribisch Nederland over hun immaterieel erfgoedbeleid.

Erfgoed zorgt soms ook voor strijd, omdat het gaat over onze identiteit, waar we voor staan. Denk aan de Zwarte Pieten-discussie. Hoort dit verhaal tot ons immaterieel erfgoed of


> www.immaterieelerfgoed.nl> www.interpretingheritage.eu/en/partners/plato> www.the-aqueduct.eu> www.leraar24.nl/dossier/137/verhalend-

ontwerpen#tab=0> www.lkca.nl/erfgoededucatie> www.lkca.nl/~/media/downloads/portals/

erfgoededucatie/delen_van_het_verleden_oratie_hester_dibbits.pdf

> kunstzinnigeorientatie.slo.nl/leerlijnen/kunstzinnige-vakdisciplines-en-cultureel-erfgoed/cultureel-erfgoed

3

moeten we dit loslaten? Erfgoed gaat verder dan reflecteren over de betekenis, het gaat vaak met emoties gepaard. Deze emoties kunnen een kritische reflectie in de weg zitten zoals Grever en Van Boxtel verklaren in hun pu-blicatie Verlangen naar tastbaar verleden: erfgoed, onderwijs en historisch besef (2014).

verHalend ontWerpen in erfgoedcontextLeren in een erfgoedcontext biedt diverse mogelijkheden voor leren in het algemeen. Het biedt leerlingen immers een rijke en inspirerende leerom-geving die hen kan steunen en het leerproces kan verster-ken. Dit uitgangspunt was de basis voor het Europese project Aqueduct. De concepten van erfgoedonderwijs en compe-tentiegericht onderwijs werden aan elkaar gekoppeld. Verschil-lende benaderingen zoals de ‘storyline-benadering’, actiele-ren, probleemgestuurd leren, coöperatief leren en begeleide ontdekking werden gebruikt. Hoewel alle benaderingen relevant en toepasbaar werden bevonden, kwam de storyline-benadering het beste tegemoet aan de vereisten van competen-tiegericht erfgoedonderwijs.De Storyline Approach to Education werd in Schotland ontwikkeld door Steve Bell. In Nederland staat de methode bekend als verhalend ontwer-pen. In een verhalend ontwerp verlopen de leeractiviteiten als een verhaal. Een verhaal dat door de leerlingen zelf voor een groot deel wordt ingevuld of afgemaakt. Kenmerkend is de

betrokkenheid van de leerlingen en de samenhang tussen de verschillende vakken, in dit geval in een erfgoedcontext. Er wordt ingehaakt op de werkelijkheid van de leerlingen. Leerlingen worden aangesproken op wat ze kunnen en krijgen ruimte voor hun eigen beslissingen en het nemen van initiatieven. De docent of gids maakt gebruik van zoge-naamde sleutelvragen. Dit zijn vragen waar de docent of gids op dat moment ook nog geen antwoord op heeft. De leerlingen worden uitgedaagd zelf antwoorden te beden-ken. Bij de sleutelvragen is vaak meer dan één antwoord mogelijk en ze roepen nieuwe vragen op.

erfgoedinterpretatieHet project InHerit stelt erfgoedinterpretatie voor als de ideale manier om ‘plaatsgericht leren’ meer efficiënt en inte-ressant te maken en wil erfgoed voorstellen als de ideale leeromgeving in het concept van ‘leerregio’s’ om compe-tenties te ontwikkelen. Erfgoedinterpretatie legt cognitieve en emotionele verbanden tussen de bezoekers en wat deze kunnen ontdekken op een bepaalde plaats, zoals in een museum, op een historische plek of in een natuurreservaat. Erfgoedaanbieders kunnen een rijke context bieden voor het onderwijs. Door aan te sluiten bij Europees geldende sleutelcompetenties voor een leven lang leren en bij 21e-eeuwse vaardigheden kan erfgoedbeleving verrijkt en func-tioneel ingezet worden. Voor het bereiken van duurzame samenwerking is co-creatie van belang en het ontgrenzen en verbinden van de vaak gescheiden terreinen van erf-goed, onderwijs en toerisme binnen een gemeente. v

de viJf belangriJke CoMponenTen van een verHalend onTwerp

1 de verhaallijn2 de episodes3 de sleutelvragen4 de incidenten5 het wandfries

HeT verleden HeefT ToekoMsT

47september 2016

Op 30 maart 2016 overhandigde Lili Schutte de eindpublicatie van

het project Muziekeducatie doen we samen aan Koningin Máxima tijdens

het gelijknamige landelijke symposium op het Conservatorium van Amsterdam

(CvA). Tijdens het project werkten het CvA en drie Amsterdamse PABO’s

intensief samen om het muziekonderwijs op de basisschool te versterken. Schutte

was als projectleider en auteur van de publicatie vanaf het eerste begin bij

het project betrokken en vertelt over de belangrijkste bevindingen.

elkaar vanuit eiGen kracHt versterken

| interview | met Lili Schutte over project Muziekeducatie doen we samen

auTeur: lisa van bennekoM // po

Om muziek als vak op de basisschool terug te brengen, zijn veel Amsterdamse basisscholen sinds de invoering van het Basispakket Kunst- en Cultuureducatie in 2013 bezig met een doorlopende leerlijn muziek. Een belangrijk onderdeel van deze leerlijn is de samenwerking tussen de vakdocent muziek

en de groepsleerkracht, die beiden verantwoordelijk zijn voor het geven van de muzieklessen. Omdat er op dat gebied nog veel verbeterd kan worden, zijn het Conservatorium van Amsterdam (CvA), de Universitaire PABO van Amsterdam (UPvA), de PABO van de Hogeschool van Amsterdam en de

“als De groepsleerKracht

actief MeeDoet Met De MuzieKles, gaat

de kWaliteit van de les omHoog”

Muziekvakdocent en groepsleerkracht geven samen les. Foto’s: Lisa van Bennekom


48 kunstzone.nl

reCenTe disCussies digisCHool

CoMMuniTY Muziek•Afweging oude stijl-nieuwe stijl Gestart door Rein de Goeje Aantal reacties; 18

•Help!!!: autoplay Gestart door Mieke Molenschot Aantal reacties: 12

•Hoe ziet een beter CSE er uit? Gestart door Rein de Goeje Aantal reacties: 0

CoMMuniTY kunsT algeMeen•Kunst algemeen, het examen. Hoe zou het dan wel moeten? Gestart door Jan Beerten Aantal reacties: 4

•Eindexamenbespreking KUA VWO 2016 Gestart door Harry Baggen Aantal reacties: 26

•Eindexamen discussie Kunst HAVO 2016 Gestart door Harry Baggen Aantal reacties: 31

CoMMuniTY beeldonderwIJs•Evaluatie tehatex HAVO 2016 Gestart door Marinda Peeters Aantal reacties: 81

•Eindexamen discussie VWO tehatex 2016 Gestart door Harry Baggen Aantal reacties: 35

•Discussie Centraal Schriftelijk Examen 2016 VMBO Gestart door Harry Baggen Aantal reacties: 39

De laatste ontwikkelingen vanuitDigischool.

Harry

digizonedigizone


> Ga voor meer informatie en voor het downloaden van de publicatie Muziekeducatie doen we samen naar www.ahk.nl/cva-symposium-kunsteducatie.

iPabo het project Muziekeducatie doen we samen gestart. Het be-langrijkste doel: onderzoeken hoe het conservatorium en de PABO’s gezamenlijk kunnen bijdragen aan de verhoging van de kwaliteit van het muziekonderwijs in de basisschool.

Weinig tijdLili Schutte is naast projectleider ook studieleider van de post-HBO-opleiding Muziekeducatie aan het CvA. Schutte vertelt dat er aan het begin van het project een werkgroep is opgezet bestaande uit mu-ziekvakdocenten van de betrokken opleidingsinstituten. ‘Tijdens de bijeenkomsten van de werkgroep werd de problematiek goed duide-lijk. Zo is het vak muziek op de PABO - net als op de basisschool - een klein onderdeel van het curriculum. Ook is er op de PABO weinig tijd voor het ontwikkelen van muzikale vaardigheden, maar wordt er wel veel tijd besteed aan didactiek en pedagogiek in het algemeen. Op het conservatorium is dat juist andersom.’Naast het vergelijken van de curricula zijn er door de werkgroep een aantal concrete aanbevelingen geformuleerd. Schutte: ‘Het is belang-rijk dat de groepsleerkracht en de muziekdocent elkaar vanuit hun eigen kracht versterken. Maar dan moet je eerst elkaars wereld beter leren kennen. Een gezamenlijke stage bleek daarvoor een goede tool te zijn.’

samen stage lopenTijdens de gezamenlijke stages hebben studenten van de PABO en het conservatorium samen muzieklessen ontworpen, waarbij ze ge-bruik maakten van elkaars expertise en ervoeren hoe het is om samen les te geven en elkaar te coachen. Het bleek dat de PABO-studenten zich vaak onzeker voelden bij het geven van muziekles. Maar door de samenwerking groeide bij hen het zelfvertrouwen. Volgens Schutte is het belangrijk om een samenwerking te creëren die gelijkwaardig is en op vertrouwen gebaseerd, want dan kun je veel van elkaar leren. Ook viel het haar op dat als de groepsleerkracht actief meedoet met de muziekles, de kwaliteit van de les omhoog gaat, omdat de leerkracht fungeert als rolmodel voor de leerlingen en de leerlingen het beste kent.

4co-teacHingNaast de gezamenlijke stage van PABO- en conservatoriumstuden-ten, was een belangrijk onderdeel van het project ook het bijscholen van de zittende groepsleerkracht en vakdocent muziek. In dat kader is er een bijscholingspilot 4CO-teaching uitgevoerd op twee Amster-damse basisscholen. Schutte: ‘Bij 4CO-teaching zijn een groepsleer-kracht, een vakdocent muziek, een deskundige (bijvoorbeeld een collega) en een procesbegeleider betrokken. Samen stellen zij een leervraag op en vanuit daar wordt gezamenlijk een muziekles ontwor-pen, uitgevoerd en nabesproken.’Binnen het 4CO-teachingsmodel zijn de rollen en de inbreng van de betrokkenen gelijkwaardig. Deze werkwijze biedt de mogelijk-heid om tot nieuwe ideeën en inzichten te komen om zo vervolgens het leren van de leerlingen zo goed mogelijk te kunnen ondersteu-nen. Schutte vertelt dat de groepsleerkrachten en muziekdocenten door de pilot anders zijn gaan lesgeven: ‘Er was meer vertrouwen onderling en de wederzijdse behoeftes waren duidelijker.’ Hoewel de werkwijze van 4CO-teaching tijd vraagt, is de opbrengst volgens Schutte groot. ‘Met 4CO-teaching bereik je meer dan bijvoorbeeld als leerkracht af een toe een muzikale training te volgen. Het is een investering die lang doorwerkt.’ v

49september 2016

Het kan bijna niet anders of docenten beeldende kunst en vormgeving zien niet alleen actuele kunst, visuele cultuur en vormgeving verande-ren, maar ook de interesses van hun leerlingen. In de kunst mengen bijvoorbeeld zogenoemde

‘hybride’ kunstenaars verschillende sociale contexten en ar-tistieke productievormen met elkaar. De omzetsnelheid van visuele cultuur wordt steeds groter, audiovisuele technieken worden voor iedereen steeds toegankelijker, (wereldwijde) netwerken leveren talloze mogelijkheden om collectief crea-tieve producten te maken en die uit te wisselen. Ondanks deze ontwikkelingen veranderen de schoolse kunstlessen maar langzaam. Ervaren leerlingen kunst en beeldcultuur als levendig en hedendaags wanneer docenten vooral werk van kunstenaars behandelen die allang overleden zijn en wan-neer ze alleen met traditionele materialen werken? Vinden leerlingen kunstonderwijs relevant en belangrijk als het niet ingaat op de hedendaagse visuele wereld?

Heijnen denkt van niet. Hij gaat ervan uit dat kunst een belangrijke sociaal-culturele waarde heeft in onze maat-schappij en dat de relevantie van kunstonderwijs toeneemt als hedendaagse beeldcultuur er een belangrijke plaats in krijgt. Hij staat niet alleen in deze opvatting. Folkert Haanstra

introduceerde in 2001 het concept authentieke kunstedu-catie (Haanstra, 2001). Authen-tieke kunsteducatie streeft naar betekenisvolle, realistische leeromgevingen waarin de grens tussen de schoolwereld en de ‘echte’ wereld wordt geslecht. Leeromgevingen waarin kunst-docenten zich niet afsluiten voor invloeden van buitenaf, maar daar juist op ingaan: zowel op wat er leeft onder hun leerlingen als op de praktijken van heden-daagse kunstenaars, vormgevers, architecten, filmers en andere beeldmakers.

karakteristieken autHentieke kunsteducatie Het concept authentieke kunst-educatie bestaat weliswaar geruime tijd, maar wordt in de schoolpraktijk nog weinig toegepast. Heijnen verklaart dat als volgt: De uitgangspunten zijn helder maar nog niet vertaald naar een praktisch ontwerpmo-del dat gebruikt kan worden bij het ontwerpen en uitvoeren van authentieke kunstlessen. Boven-dien zijn de uitgangspunten van authentieke kunsteducatie nooit meer bijgesteld in het licht van de actuele kunstproductie. Deze problemen vormden het uitgangspunt voor het proef-schrift Remix the Art Curriculum. Om de bestaande uitgangs-punten van authentieke kunst-educatie te kunnen actualiseren verzamelde hij in de eerste fase van het onderzoek kenmer-ken van hedendaagse visuele productie onder zowel jongeren als professionele kunstenaars. Die kenmerken gebruikte hij om de bestaande uitgangspunten van authentieke kunsteducatie aan te scherpen. De - herziene -

karakteristieken vertaalde hij ver-volgens naar een ontwerpinstru-ment voor docenten dat in de laatste fase van het onderzoek in de praktijk werd getest.

kenmerken jongerencultuur en kunstenaarsHeijnen interviewde - met enkele buitenlandse collega’s - deel-nemers aan informele visuele netwerken: jongeren die zonder begeleiding van docenten of an-dere volwassenen kunstzinnige producties maken rond een spe-cifiek onderwerp. In totaal meer dan tien verschillende informele groepen, variërend van Turkse graffiti makers tot audiovisuele hackers in Helsinki en fan artists uit Chicago.Daarnaast bestudeerde Heijnen de werken leerprocessen van hedendaagse kunstenaars. Het onderzoek richtte zich op twee ontwikkelingen die in de kunsten gaande zijn: maatschappelijk engagement en samenwerking. Omdat hij verwachtte onder so-ciaal geëngageerde kunstenaars de meest actuele ideeën over hedendaagse kunstproductie te vinden, koos Heijnen ervoor een gevarieerde groep van negen kunstenaars te interviewen, waar-onder Evan Roth, Jeanne van Heeswijk en José Antonio Vega Macotela.Hij ontdekte tijdens het vergelij-ken van de kenmerken van beide groepen dat er - ondanks de verschillen – opvallende over-eenkomsten waren in de manier waarop zij de kunst leren. Zowel jongeren als kunstenaars bleken hun inspiratie niet zozeer in vorm en techniek te vinden, maar in onderwerpen - binnen en buiten de kunst - die hen interesseren. Dat staat lijnrecht tegenover het

voor actueel, uitdagend, verdiepend, Brutaal én relevant Beeldend kunstonderwijsauTeur: MarJo van Hoorn //

remix je curriculum!

Het proefschrift Remixing the Art Curriculum (2015) van Emiel Heijnen is een doorwrocht Engelstalig werk van ruim 300 pagina’s. Hierin ontwikkelde Heijnen een model waarmee op innovatieve wijze de theoretische principes van authentieke kunsteducatie in de praktijk kunnen worden gebracht. De onlangs verschenen bewerkte Nederlandstalige versie Remix je curriculum! Een ontwerpmodel voor kunsteducatie moet het proefschrift naar de praktijk brengen, als een gids voor kunstdocenten en educatoren. In Kunstzone 3-2016 werd al een tipje van de sluier opgelicht over doel en inhoud van het promotie-onderzoek. Dit artikel gaat verder in op het hoe en waarom.


50 kunstzone.nl

traditionele kunstonderwijs waar het aanleren van technie-ken vaak centraal staat. Beide groepen vinden onderzoek en onderlinge interactie belangrijk, wat weer contrasteert met de traditionele kunstlesopdrachten die individueel en sterk afgebakend zijn. En waar in het onderwijs kunstdisciplines vaak gescheiden zijn, blijken jongeren en professionals de neiging te hebben kunstvormen door elkaar te gebruiken.

nieuWe elementen in autHentieke kunsteducatieHeijnen gebruikte vervolgens de kenmerken uit de studies onder jongeren en professionele kunstenaars om de oor-spronkelijke karakteristieken van authentieke kunsteducatie te herzien en aan te vullen. Dat vormde de basis voor zijn ‘ontwerptool’ voor docenten (zie figuur 1), waarbij hij als volgt redeneerde. Authentieke kunsteducatie bevindt zich op het snijvlak van drie overlappende cirkels: de populaire beeldcultuur waarmee leerlingen vertrouwd zijn, de profes-sionele kunstwereld en de maatschappelijke contexten waar populaire beeldcultuur en kunst op reageren. Met de laatste cirkel voegde hij een nieuw element toe aan authentieke kunsteducatie.

ervaringen docenten en leerlingenIn de laatste fase testten docenten van vijftien verschillende scholen het model in de praktijk. Ze ontwierpen een authen-tieke lessenserie en voerden die uit met hun leerlingen (van

VMBO’ers tot HBO-studenten). De docenten rapporteerden over het algemeen positief. Het mo-del daagde hen uit om lessen te ontwerpen waarin meer actuele thematieken en kunstvormen aan de orde kwamen dan gewoonlijk en die leerlingen stimuleerden tot dialoog en kritisch denken. Tweederde van de 302 deelnemende leerlingen en studenten vond de lessen ‘anders dan anders’. De docent gaf anders les, er was meer vrijheid en er werd met andere technieken dan gebruikelijk gewerkt. Heijnen trok uit de door hen gerapporteerde 2043 leerervaringen twee belangrijke conclusies: de lessen leverden

gevarieerde en brede kennis op en bijna de helft van de leerervaringen had te maken met denkvaardigheden. Zo zeggen ze dat bijvoorbeeld zelf: ‘Ik heb geleerd dat dingen niet altijd zijn wat ze lijken.’ ‘Ik heb geleerd dat je met kunst dingen duidelijker kunt zeggen.’

opbrengsten samengevat• Hetonderzoeklegtconcrete

verbindingen tussen leertheo-rie, hedendaagse ontwikke-lingen in visuele cultuur en de onderwijspraktijk.

• Hetlaatziendatkunsteenrelevant, afwisselend, heden-daags en creatief leergebied is dat zich uitstrekt van het

internet tot het museum, van de tienerkamer tot de open bare ruimte.• Hetmodelstimuleertdocen-

ten hun onderwijs doorlopend en van onderaf te vernieuwen: het daagt hen uit lessen te ontwerpen waarin populaire cultuur, actuele kunst en maat-schappelijke thema’s geïnte-greerd aan de orde komen.

• Deontworpenlessenondermijnen het cliché van het kunstvak als bijvak of doevak. Ze dagen leerlingen uit tot dialoog, kritisch denken en maatschappelijk geëngageerde kunstpro-ductie.

• Tenslotte:deonderzoeksresul-taten benadrukken dat au-thentieke kunsteducatie gedijt in een klimaat waarin docen-ten en leerlingen de ruimte krijgen om te experimenteren en interactie te zoeken met de ‘echte’ wereld. Zo’n klimaat staat lijnrecht tegenover een sterk gecontroleerde, resul-taatgerichte schoolcultuur. v

Dit artikel is een bewerking van het betoog dat Emiel Heijnen hield voorafgaand aan zijn verdediging van zijn proefschrift op 17 september 2015.


> Remix je curriculum! Een ontwerpmodel voor kunsteducatie is voor € 15,-- te bestellen via www.academievoorbeeldendevorming.nl > (in de linker kolom onder snel naar) > remix je curriculum.

> De dissertatie Remixing the Art Curriculum (Engelstalig) is te downloaden via www.emielheijnen.net > publications | publicaties.

a3:het leren is gesitueerd in een

brede sociaal culturele context.

lokale en globale kwesties

a2:Leertaken zijn

afgeleid van de praktijken van

kunstprofessionals.

a1:het leren is gericht

op de cultuur van de leerling.

b:kennis wordt

geconstrueerd in complexe taaksituaties.

c:de klas functioneert als een

leergemeenschap waarin verschillende expertises

worden gedeeld.

‘affinity spaces’ in

de populaire cultuur

professionelekunstpraktijk

“De Manier waarop jongeren en heDenDaagse Kunstenaars Kunst MaKen, staat lijnrecHt tegenover Het traditionele kunstonderWijs”

Figuur 1: Remix-ontwerptool voor docenten.

reMix Je CurriCuluM!

51september 2016

Naast zijn senatorschap in de Eerste Kamer voor D66 is Rinnooy Kan momenteel hoog-leraar economie en

bedrijfskunde aan de Universiteit van Amsterdam. Op de dag van het interview staat er in de kranten nieuws over het Platform Onder-wijs2032 (zie ook het artikel School van de Toekomst op de pagina’s 44 en 45). Rinnooy Kan: ‘Ik lees net dat een paar organisaties van leraren hun steun hebben ingetrokken aan het platform, tot ieders verbazing

Dat Alexander Rinnooy Kan bij ons onderwijs betrokken

is, mag gezien zijn ruime staat van dienst duidelijk

zijn. Nog in 2007 adviseerde hij als voorzitter van de

Commissie Leraren in haar rapport LeerKracht! hoe wij

in Nederland alles op alles moeten zetten om goede nieuwe docenten voor de

klas te krijgen en om de huidige docenten zoveel

mogelijk te behouden. Rinnooy Kan: ‘De combinatie

van onderwijs en cultuur laat het beste zien wat

mensen tot stand brengen met elkaar.’

waardevolle mixtures

| interview | met Alexander Rinnooy Kan

auTeur: THea vuik //


52 kunstzone.nl

trouwens. Aan de ene kant kan ik me er wel iets bij voorstellen: leraren hebben zich misschien toch voor het blok gezet gevoeld. Terwijl het helemaal geen revolutionaire verandering is, maar meer een continuering, en het hoeft van mij ook niet revoluti-onair te zijn. Het rapport bestrijkt een lange perio-de en om de revolutie uit te roepen tussen nu en 2032 is wel een beetje vreemd. Ik heb het rapport van het Platform niet heel diepgaand bestudeerd, maar ik vond het wel een interessante oefening.’

U zegt dat kunst en cultuur voor u heel waardevol zijn, maar hoe ziet u dat binnen deze discussie over de veranderingen binnen het onderwijs en hoe geeft u dat een plaats?‘Ik zou daar redelijk ambitieus in willen zijn. Omdat ik het echt een verarming vind dat er heel veel cultuuronderwijs of cultuurgerelateerd onderwijs in de loop van de tijd is verdwenen. Muziekles is een heel goed voorbeeld daarvan. Ik betreur het dat wat er dan gered kan worden meestal gered moet worden door privaat initiatief. Dat is ‘second best’. Beter dan niets, maar kunst en cultuur zouden toch eigenlijk tot de kerndoelen moeten behoren. Ik ben er een groot voorstander van om cultuur zo breed mogelijk aan kinderen aan te bieden en zo actief mogelijk voort te zetten. Zingen, muziek maken, toneelspelen, schilderen, kleien, boetse-ren: het zijn allemaal vormende en waardevolle momenten. Allemaal even leuk. Daar hoeven we echt niet lang over te discussiëren.’

Om terug te komen op het onderwijs: in principe wor-den die vakken allemaal wel min of meer op scholen aangeboden. Toch?‘Ik wou dat dat waar was! Muziekles is in aanzien-lijke mate verdwenen. Het krijgt wel weer een impuls, maar het is echt een wankele basis. Ko-ningin Máxima heeft toen ze aantrad als koningin gevraagd of ze dit als cadeau zou kunnen krijgen. Er is veel inspanning in gestoken, veel geld ook naartoe gegaan en uiteindelijk is het half gelukt. Ze hebben natuurlijk ook veel schade in te halen. Nu heeft Jet Bussemaker toegezegd wat extra geld bij te leggen. Dus ik hoop echt dat het gaat slagen. Het is een verarming als je geen muziekles meer zou krijgen.’

Heeft u door uw politieke carrière daar dan voor uw gevoel ook invloed op?‘Ja, natuurlijk heeft de politiek een afstandelijke opstelling, dat vind ik ook goed. Daar gaat het toch vooral om de bereidheid om een budget beschik-baar te stellen. Maar tegelijkertijd de bereidheid om de precieze besteding daarvan in belangrijke mate te delegeren aan de professionals: de kun-stenaars zelf. Dat vind ik een heel goed principe. De omvang van het budget zelf is het enige dat voortdurend aan de orde is. De enorme reductie die onder Halbe Zijlstra is geïmplementeerd, was eigenlijk disproportioneel groot ten opzichte van andere bezuinigingen. Daar zat wel een politieke boodschap achter en leek hier en daar te leiden tot nieuwe energie en ook nieuwe creativiteit. Maar in de diverse pogingen om te redden wat er te redden viel, neem je nu toch wel echt schade waar. Veel groepen die het bij nader inzien toch niet redden verdwijnen permanent en het staat voor mij helemaal niet vast dat we daar blij mee

moeten zijn. Daar zit de politieke discussie. Ik ben geen voorstander van heel gedetailleerde inter-venties, dus je moet echt uitkijken voordat je een specifieke groep bedient of een specifieke sector bedient. Soms kan het niet anders. Maar de lijn van Thorbecke vind ik eigenlijk wel goed. Dat vraagt om te beginnen een behoorlijk budget en dat is in Nederland karig.’

Nu wordt cultuur ook vaak als middel gebruikt als het koninklijk paar op stap gaat.‘Ja, dat zijn ook hele sterke punten van Neder-land. We hebben een enorme cultuurtraditie. Dat realiseer je je niet zo als je er woont, maar wel als je er een tijdje weg bent. Amsterdam is natuurlijk doordrenkt van cultuur in allerlei verschijnings-vormen. Dus als wij in het buitenland een beeld willen neerzetten van ons land dan kunnen wij ons presenteren als commercieel actief en handels-bewust - allemaal waar - maar in heel veel landen maken we veel indruk met die prachtige cultuur, uit de Gouden Eeuw, maar ook veel met wat daarna gebeurd is. Los van het feit dat het mooi is, werkt het gewoon ook heel goed. We hebben echt iets te bieden. Daar is niks mis mee, integendeel zelfs. Ik ben heel trots op de Nederlandse cultuur: we hebben fantastische musea, we hebben de hoog-ste museumdichtheid ter wereld. Groot en klein. Van hoge kwaliteit. We hebben een schitterende culturele traditie, we hebben misschien wel het beste orkest ter wereld en de beste concertzaal ter wereld is zeer waarschijnlijk een Nederlandse zaal. We hebben voor een klein taalgebied een hele krachtige toneeltraditie. Nederlandse dans is we-reldberoemd, en terecht. Het design is schitterend en we hebben een hele mooie sculptuurtraditie. Enfin, overal zijn we naar mijn oprechte beleving enorm succesvol en dat moeten we uitdragen. Het verrijkt het leven en het is uiteindelijk voor de beeldvorming van Nederland buitengewoon gunstig. Het is een bijkomstigheid, maar mag zeker ingezet worden. We hoeven ons daar niet voor te schamen.’

Heeft u nog tips voor de Platformcommissie met betrekking tot cultuureducatie?‘Ik zou zeggen: in de aanval! We moeten daar echt gezamenlijk voor strijden en ook met goede ideeën en concrete plannen komen. Dat hoeft niet alleen een kwestie van de Rijksoverheid te zijn. Ook gemeentes die willen, kunnen daar werkelijk iets aan bijdragen. Die moeten vooral willen bevor-deren dat jongeren kennismaken met de culturele instellingen in hun omgeving. En dat moet gefa-ciliteerd worden, zoals het soms ook al gebeurt. Maar hoe meer hoe liever. Want hier geldt echt: jong geleerd, oud gedaan. En weet je de weg, dan kom je er wel eens vaker. Weet je die weg niet, dan is er een extra barrière om er uiteindelijk te belanden en binnen te komen. Ik ben groot fan van een heel actief beleid op gemeenteniveau en zelfs wijkniveau om aan kinderen te laten zien hoe leuk het is om cultuur een deel van je leven te maken. Mensen moeten leren ervaren dat cultuur geen zure plicht is, maar een groot voorrecht. Ik hoop dat het een revival krijgt, waar dat nodig is. Want uiteindelijk laat een combinatie van onderwijs en cultuur toch zo’n beetje het beste zien wat mensen tot stand brengen met elkaar.’ v

“Mensen Moeten leren

ervaren Dat cultuur geen

zure plicht is, maar

een groot voorrecHt”

waardevolle MixTures

53september 2016

| Recensie | Cultuur2. Basis voor cultuuronderwijs

‘Cultuuronderwijs’ is in deze visie veel meer dan ‘cultuur-educatie’: het is

onderwijs in reflectie op cultuur. ‘Cultuur’ wordt gedefinieerd als ‘het gebruiken van [je] geheugen om vorm en betekenis te geven aan een werkelijkheid die altijd verandert’ (p.21). Het is dan ook niet verbazend dat de auteurs stel-len: ‘Alle onderwijs is onderwijs in cultuur’ (p.54).

Daarmee is ‘cultuuronderwijs’ zowel een nieuwe visie op cultuur als op onderwijs. Cultuur2 legt uit waarom. Cultuur is niet een verzameling tastbare voorwerpen of immateriële tradities. Cultuur

is wat mensen doen, een voortdu-rend proces. Dat gebeurt, aldus de theorie, op twee niveaus: als wisselwerking tussen wat we tegenkomen in de werkelijkheid en ons geheugen (cultuur-in-brede-zin), en als reflectie op cultuur (cultuur-in-beperkte-zin). Vandaar de titel van het boek: Cultuur2.

De wisselwerking tussen werke-lijkheid en geheugen vindt plaats via vier basisvaardigheden: waar-nemen, verbeelden, conceptuali-seren en analyseren. Van Heusden noemt deze vormen van cognitie ‘culturele vaardigheden’. Deze basisvaardigheden zweven niet in het luchtledige, maar worden ge-maakt of opgeslagen in vier soor-ten media: het menselijk lichaam, voorwerpen, taal en grafische weergaven. De basisvaardigheden spelen ook een rol in cultuur-in-beperkte-zin. De combinatie van bijvoorbeeld waarneming en reflectie vinden we in de journalis-tiek en in de geschiedschrijving, die van verbeelding en reflectie in de kunst, die van conceptualiseren en reflectie in waarden, normen, geloof en ideologie, en die van analyseren en reflectie in weten-schap en filosofie. Ten slotte draagt het ontwikkelen van cultureel bewustzijn bij aan de vorming van de identiteit van leerlingen.

Het boek geeft veel voorbeelden hoe je als docent cultuur in het onderwijs kunt benaderen: via onderwerpen als watertorens, gedichten, Michelangelo, knuffels, kerken, kleding, enzovoort. Het zijn voorbeelden uit de praktijk, verteld door docenten, leerlingen

en stagiaires. De auteurs aarzelen niet om de voorbeelden van kriti-sche kanttekeningen te voorzien, om aldus duidelijk te maken hoe het onderwerp beter benut kan worden vanuit het kader van cultuuronderwijs. In aparte hoofd-stukken wordt aandacht besteed aan de ontwikkeling van het culturele bewustzijn van kinderen, de relatie met andere vakken en doorlopende leerlijnen, samen-werking met externe aanbieders, evaluatie en de ontwikkelingen in het onderwijs in het algemeen en die van 21e-eeuwse vaardigheden in het bijzonder.

De introductie van deze vorm van ‘cultuuronderwijs’ gaat dus veel verder dan de verheldering van de positie van de kunstvakken en cultureel erfgoed in het onderwijs. Vanuit het gehanteerde cultuur-begrip wordt alles wat mensen doen en maken ‘cultuur’. Waarin zich ‘cultureel erfgoed’ dan nog onderscheidt van andere uitingen van ‘cultuur’ is niet duidelijk.

Problematischer is de rol van de kunstvakken. ‘Kunst’ wordt gedefi-nieerd als ‘reflectie op cultuur door middel van verbeelding’ (p.43). Dit is een beperkte opvatting over waar het in de kunst(vakken) om gaat. Veel van wat als ‘kunst’ wordt beschouwd is niet gemaakt als ‘reflectie op cultuur’, maar als uitdrukking van cultuur, ideeën of religie, van gevoelens, of van een manier om de werkelijkheid zoals deze zich aandient te begrijpen. Hoe ‘reflecterend op cultuur’ is bij-voorbeeld design, muziek of dans?

Het grootste bezwaar van het boek is dat er geen woord wordt gewijd aan artistieke denken werkpro-cessen, aan aspecten als zeggings-kracht of kwaliteit, zaken waarin de kunsten zich onderscheiden van andere vormen van kennen en begrijpen en die de kunsten juist zo bijzonder en relevant maken. Wanneer de hier gepresenteerde rol van de kunsten bepalend wordt voor het (basis)onderwijs van de toekomst, ziet het er voor de kunstvakken slecht uit. v

Barend van Heusden, Astrid Rass & Jeroen TansCultuur2. Basis voor cultuuronderwijs Assen: Van Gorcum, 2016192 pagina’sISBN 9789023254867Prijs: €27,50

CULTUUr2. BASiS VOOr CULTUUr-ONDErWiJSAUTEUR: DIEDERIK SCHÖNAU // PO

Cultuur2. Basis voor cultuuronderwijs is een curieus boek. Het is een introductie voor PABO-studenten in een niet-bestaand leergebied in het basisonderwijs. De term ’cultuuronderwijs’ is geïntroduceerd door Barend van Heusden in zijn onderzoeksproject Cultuur in de Spiegel. Dat project moest een onderbouwing leveren voor het al evenmin bestaande leergebied ‘cultuureducatie’, dat weer een beleidsmatig gewenste combinatie is van de ‘kunstvakken’ en ‘cultureel erfgoed’.


54 kunstzone.nl

@WEB

Eerlijk gezegd kan ik mijn VMBO-leerlingen vaak geen ongelijk geven. Het is extreem moeilijk om welke middelbare

scholier dan ook te interesseren voor de zielenroerselen van een voor hen onbekende en wereldvreemde kunstenaar. Je moet datgene wat je wilt communiceren dus wel razendknap presenteren om ze überhaupt bij de les te houden.Ik kreeg ooit door iemand waarvan je het niet zo direct zou verwachten een filmpje van Ken Robinson onder m’n ogen. Je weet toch wel? Ja, die! Sir Ken Robinson, de professor die op YouTube in flink wat TED-filmpjes te zien is en die veel over het wel en wee van creativiteit in het onderwijs - of juist het ontbreken daarvan - weet te vertellen. Het filmpje dat ik te zien kreeg, is al zo’n veertien miljoen keer bekeken en heeft als titel Changing Education Paradigms. Zie www.ted.com/talks/ken_robinson_changing_education_paradigms. Terwijl je alleen zijn stem hoort, illustreert een arm zijn verhaal door het maken van tekst en tekeningen: zogenaamde visual storytelling in animatievorm. Het Engelse bedrijf Cognitive is met deze manier van ‘visual thinking’ groot geworden en dat bedrijf gelooft dat werkelijk alles als een eenvoudig verhaal verteld kan worden. Door middel van beelden welteverstaan. Zie www.wearecognitive.com.

Het verhaal dat je als docent aan je leerlin-gen wilt vertellen, valt vaak genoeg ook in de categorie ‘saaaiii’, hoe goed je je best ook probeert te doen. Het zou dus wel een boost kunnen gebruiken door het wat interessan-ter te maken met niet weer die PowerPoint

of Prezi, maar door er een andere draai aan te geven. Door te gaan tekenen bijvoorbeeld. Hoewel we geacht worden dat goed te kunnen, is het misschien wel erg veel werk. Misschien gaat het wat sneller als je Vid-eoscribe op je computer hebt gedownload. Zie www.videoscribe.co. Met behulp van dit programma ben je namelijk in staat om op redelijk snelle wijze een aantrekkelijke animatie te maken, omdat er gewerkt wordt met een bibliotheek vol kant-en-klare letters en tekeningen. In de animatie kunnen ook bestaande foto’s gebruikt worden. Die wor-den dan als plaatje tevoorschijn geschilderd, dus niet als lijn-tekening omgezet. Het kost wat moeite om alle mogelijkheden onder de knie te krijgen en zeker om er vervolgens een mooi geheel van te maken. De techniek

heb je echter snel genoeg door en er moet in de probeerversie - die zeven dagen geldig is - heus wel wat te produceren zijn. Overi-gens is er een gratis app verkrijgbaar, zodat je ook gemakkelijk op je tablet of smart-phone aan een project kunt werken.

Hoe leerlingen op mijn nieuwe betoog zullen reageren, weet ik niet. Zover heb ik het zelf nog niet uitgeprobeerd. Maar ik bedenk ineens - terwijl ik dit schrijf - dat het eigenlijk heel leerzaam is als de leerlingen zelf hun verhaal proberen te vertellen met Videoscribe. Stel een kwestie aan de orde en laat ze hun gang maar gaan, zodat ze een beroemde YouTuber in hun eigen vlog kun-nen worden en met vlammende betogen een YouTube-publiek proberen te animeren. v

ge(re)aniMeerdJe zult het maar meemaken, ben je verplicht op schoolreis om een of ander suf museum te gaan bezoek-en… kom je een bekende YouTuber tegen. Je weet toch wel? Ja, die! Voordat je het zelfs maar in de gaten hebt, maak je ook nog deel uit van zijn nieuwste vlog. Hoe cool kan het leven dan toch ineens zijn? Denk dus niet dat die stralende gezichtjes van je leerlingen nog zo nagloeien door het betoog van een bevlogen

museumdocente. Nee, dat verhaal wordt afgedaan met een inzakkend ‘Saaaiii’.auTeur: THea vuik

@web

55september 2016

kan je huidige opvattingen verleggen. Een puber staat in wezen altijd ‘uit’. Jongeren voelen zich nog geen onderdeel van de maatschappij. Maar de voorstelling boeit ze. Ze denken: ‘Oh, dit gaat wél over mij’. Als je ze dan aanspreekt en vragen stelt over de inhoud, zet

Hoe ga je in gesprek met een puber?Zonneveld: ‘Haak in op het referentiekader van jongeren. Maak het concreet. Bijvoorbeeld door herkenbare situaties, die ze zelf hebben meegemaakt of kennen uit hun omgeving, te gebruiken om maatschappelijke dilemma’s tastbaar te maken. Dit prikkelt jongeren om zelf na te denken. Een voorbeeld is een scène uit de MBO-voorstelling NU die over geld gaat: Twee jongens rijden op een scooter. De jongen achterop pusht om harder te rijden. Ze krijgen een bekeuring. We vragen het publiek: Wie moet de boete betalen? Dit is een concrete situatie die jongeren dwingt

na te denken over een moreel dilemma.’

Waarom is interactief theater een goed middel om jongeren te bereiken?‘Met theater gebruik je verhalen om gedrag van mensen te begrijpen. Dit geeft inzicht en

Makkelijk is het niet: communiceren met pubers over alcohol, drugs, (online) pesten,

seksualiteit, liefde of geld. Toch zijn het allemaal actuele onderwerpen die een grote rol

spelen in het leven van jongeren op weg naar volwassenheid. Theatergroep PlayBack maakt

al tien jaar educatief en interactief theater om dit soort thema’s bespreekbaar te maken.

Onder jongeren, maar ook voor hun ouders en docenten. Kim Zonneveld is nu vijf jaar

artistiek directeur van theatergroep PlayBack.

Hoe praat je Met jonGeren over sexting of comazuipen?

| interview | met Kim Zonneveld, artistiek directeur van theatergroep PlayBack

‘de uitdaging is om jongeren ‘aan’ te zetten’auTeur: lonneke lauranT // vo


56 kunstzone.nl


> www.tgplayback.nl

Ckv-doCenTen over Hun ervaring MeT plaYbaCk

ineke killaars, CKV-docent op het Maris College, boekte Loveland, over liefde en seksualiteit. ‘De tweedeklassers zijn op een punt beland dat ze seksueel actief kunnen worden. Om alles wat een seksuele lading heeft, wordt gegiecheld. Het personage dat seks heeft, terwijl ze het duidelijk nog niet wil, roept veel op bij de leerlingen. Zij willen haar advies geven. Omdat de personages in hun rol blijven, werkt dit heel goed. Voor jongeren is zij geen acteur meer, maar een ‘echte leeftijdgenoot’. Het andere meisje dat juist snel seks wil, roept ook veel op. Veel kinderen vinden haar gelijk een ‘slet’. En worden ook echt boos op haar. Belangrijk is dat jongeren door deze voorstelling leren dat je grenzen mag stellen.’

roselinde sCHiebaan, CKV-docent op het Westeraam, boekte Hot Spot, om het thema drank en drugs bespreekbaar te maken. ‘Deze voorstelling sluit goed aan op de leefwereld van leerlingen van VMBO-Basis en -Kader. Het komt heel dichtbij: bij sommige jongeren stonden de tranen in de ogen. Een jongen vond het bij voorbaat allemaal stom, zo’n toneelstuk. Maar toen hij werd uitgedaagd om op het podium het personage te adviseren hoe hij ‘nee’ kan zeggen tegen drank, werd het voor hem interessant. Goed dat de acteurs leerlingen zo ver krijgen om mee te doen.’

je ze ‘aan’ en kun je verder in gesprek.’

Komen jongeren altijd het podium op? Hoe krijg je dit voor elkaar?‘Je moet de juiste toon treffen. Als het gesprek onderzoekend van aard is, durven jongeren ook op de spelvloer dit onderzoek

voort te zetten. Belangrijk is dat ze geen ‘goed antwoord’ moeten geven. Dus niet een scène over pesten tonen en dan iemand uit het publiek vragen: ‘Kom jij eens zorgen dat het pesten stopt.’ Maar: ‘Kun jij het personage tips geven wat hij/zij in deze situatie kan doen?’ Je kunt pesten niet stoppen, maar jongeren wel bewuster maken van hun eigen handelen. Jongeren moeten gecoacht worden zélf na te denken en te handelen in voor hen moeilijke situaties.’

PlayBack geeft naast jongerenvoorstellingen ook trainingen aan ouders en docenten. Waarom?‘Als je een thema als pesten serieus wil aanpakken, moet je op meerdere niveaus aan de slag. Niet alleen met kinderen, maar ook met hun ouders en docenten.’ v

Lonneke Laurant is PR- en communicatiemedewerker voor Theatergroep Playback.

Hoe praaT Je MeT Jongeren over sexTing of CoMazuipen?

57september 2016

serie: Burgerschap, kunst & cultuur / Deel 3 van 3

In project Restart van het Nederlands Openluchtmuseum verplaatsen leerlingen zich in de positie van de migrant. Melissa de Vreede beschrijft dit project als derde en laatste voorbeeld in een serie artikelen waarin burgerschapsvorming en cultuur aan elkaar worden gekoppeld.

inBurgeren in anderland

hun inburgeringsdiploma te verkrijgen. Ieder groepje van drie krijgt een tablet. Aan de linkerkant van het scherm staan tijdstippen vermeld waarop zij zich moeten melden voor een afspraak. Deze afspraak vindt plaats in één van de talloze gebouwen op het terrein van het museumpark. De rechterkant van het scherm laat een keuze aan

in Arnhem in samenwerking met een klankbordgroep docenten werd ontwikkeld.

zWare eisenRespect is een woord dat nog herhaaldelijk zal terugkomen, wanneer aan de leerlingen wordt uitgelegd wat hen de komende drie uur te doen staat. Zij moeten minstens 120 punten halen om

Bij binnenkomst wordt gecontroleerd of alle leerlingen van MAVO 2 van het Dorenweerd College uit Doorwerth

hun paspoort bij zich hebben. Dat is het geval. Een gelukje. Want leerlingen die het vergeten hebben, worden uit de rij ge-haald en moeten een apart tra-ject doorlopen. Van hen worden onder andere vingerafdrukken afgenomen. Maar deze klas mag in zijn geheel doorlopen naar de ontvangstruimte, waar direct na hun binnenkomst het volkslied van Anderland door de luid-sprekers schalt. Iedereen moet gaan staan en respect tonen. Zo begint het museumbezoek dat plaatsvindt in het kader van het project Restart dat door het Nederlands Openluchtmuseum

deel 3

Foto’s: Melissa de Vreede

een project over migratie in het nederlands openluchtmuseumauTeur: Melissa de vreede // vo


58 kunstzone.nl

opdrachten zien die tussendoor moeten worden gedaan. Belang-rijk is bijvoorbeeld ‘werk zoeken’ en ‘vrienden maken’. Hajna Ruizendaal, die de groep vanuit het museum begeleidt, legt het tijdens haar introductie alle-maal goed uit. De regering van Anderland heeft geen behoefte aan nieuwe inwoners die hun hand ophouden en geen enkele

bijdrage aan de samenleving leveren. Er zal dus geld moeten worden verdiend en de aspirant Anderlander moet zich verdie-pen in de cultuur van het land. Doorzettingsvermogen is een vereiste om dat allemaal voor elkaar te krijgen. Ook daarop zal dus worden getest. En - óók heel belangrijk - op geluk. Mensen die zich niet gelukkig voelen, raken geïsoleerd en lopen de kans ziek te worden. Ook daar-aan heeft een maatschappij weinig behoefte. De leerlingen moeten daarom in het museum-park contact leggen met mensen die ze niet kennen. Wanneer één van hen uit het buitenland komt of één van hun ouders in het buitenland werd geboren, is de opdracht om vriendschap te sluiten en een groepsfoto te maken.

enge opdracHtenGinar, Helena en Anne vinden laatstgenoemde opdracht behoorlijk eng. En zij zijn niet de enigen. Maar het móet, want er zijn punten mee te verdienen. Aarzelend begeven zij zich in de richting van een jong stel met een peuter die - aan het uiterlijk te oordelen - niet uit Nederland afkomstig zijn. Wanneer ze horen dat het koppel Engels spreekt, lopen ze snel weer weg. Brrrrr, contact leggen met vreemden en dan ook nog in een taal die niet je moedertaal is. De drie meiden gaan onderling in conclaaf hoe ze dit moeten aanpakken. Hajna heeft aan het begin duidelijke

“tot onze verbazing zeiDen De Docenten: je moet Het de leerlingen ook ecHt lastig maken”

inburgeren in anderland

59september 2016

instructies gegeven: treed de persoon met respect tegemoet. Je legt eerst uit wie jullie zijn en wat jullie hier doen. Daarna vraag je aan je gesprekspartner(s) waar zij vandaan komen en of zij even-tueel met je op de foto zouden willen. Het kan goed zijn dat ze dat niet willen. Accepteer dat.Helena neemt het voortouw. Ze oefent een introductiezinnetje een paar keer in het Engels en stapt dan op twee museum-bezoekers af. Die blijken het nog leuk te vinden ook. Vol enthousiasme worden er foto’s gemaakt en punten verdiend. Nu de eerste schroom is overwon-

nen, worden er meer bezoekers benaderd. En wanneer de leraar Engels hun pad kruist, vermeldt het drietal vol trots dat ze een gesprek in het Engels hebben gevoerd. Ook de eerste afspraak die de leerlingen hebben, ver-loopt gunstig. Ze moeten eten dat ze niet kennen maken én opeten. Roedjak in dit geval, een Indisch gerecht. Er wordt uitge-legd dat het in sommige culturen heel onbeleefd is om eten dat je krijgt aangeboden te laten staan. Hiervan zijn de meiden op de hoogte. Ze eten de roedjak zonder problemen op en de visjes waar ogen en staart nog

aan zitten, vinden ze zelfs lekker. ‘Dat komt niet vaak voor’, vertelt de begeleidster die hen bij deze kookopdracht hielp. ‘De meeste leerlingen gruwen ervan. Voor deze heldendaad krijgen ze extra doorzettingspunten.’

Minder fortuinlijk zijn de meiden met het vinden van werk. Ze proberen het bij de wasserij, bij de smederij en op de scheeps-werf, maar maken geen schijn van kans. Er wordt duidelijk te kennen gegeven dat er voor hen tien anderen zijn en dat - áls er al een vacature mocht zijn - de voorkeur wordt gegeven aan een dorpsgenoot. Helena, Ginar en Anne zetten bij iedere poging aandoenlijker smeekbeden in, maar het helpt geen zier. Ze van-gen bot. Af en toe komen ze een ander groepje van de klas tegen en worden de bevindingen ge-deeld. Drie jongens zijn ergens meteen afgewezen omdat ze onbeleefd waren. Ze hadden bij binnenkomst ‘Hallo’ gezegd. Een ander groepje vertelt dat ze ergens bíjna werk hadden gekre-gen. Toen gevraagd werd of ze ervaring hadden, zeiden ze maar ‘ja’ omdat ze bij de vorige sollici-tatie hadden gemerkt dat geen ervaring meteen wegwezen betekende. Helaas werden ze getest of ze inderdaad verstand van zaken hadden. Toen dat niet het geval bleek te zijn, werd hen alsnog de kortste weg naar de uitgang gewezen.

tHema migratie‘Het programma is zo gemaakt, dat er maar een paar groepjes zijn die echt werk vinden’, zegt Gitta Paans, die als educatiemedewerker van het Nederlands Openluchtmuseum Restart ontwikkeld heeft. ‘En dat werk is dan ook nog heel zwaar en vies.’ Het idee om aandacht te besteden aan migratie, ontstond toen de Amsterdamse grachtenpanden aan de Westerstraat met de achterhuizen (krotwoningen) aan het museumpark werden toegevoegd. In een van die panden is een Turkenpension gehuisvest. Dat leek de educatiemedewerkers een interessant aanknopingspunt voor een project voor de onderbouw van het VO. Aanvankelijk was het plan om de geschiedenis van migratie voor het voetlicht te brengen, maar


60 kunstzone.nl


> Zie www.openluchtmuseum.nl > Menu > PLAN JE BEZOEK > Bezoek met groep > Arrangementen groepsuitjes > (naar beneden scrollen) Restart.

Hoe ziT daT, ziek in de vakanTie?

Na gedane arbeid is het goed rusten, bijvoorbeeld tijdens de welverdiende vakantie. Maar hoe zit het eigenlijk wanneer je tijdens de vakantie zwanger-schaps- en/of bevallingsverlof hebt? En wat gebeurt er met je vakantie wanneer je - langdurig - ziek bent? Omdat er in het on-derwijs vaak nauwelijks ruimte is om zelf te kiezen wanneer je met vakantie gaat, omdat de schoolvakanties vastliggen, is het goed dit eens op een rijtje te zetten.

IN HET POIn het primair onderwijs is met de invoering van de veertigurige werkweek ook het aantal vakantie-uren vastgelegd: 428 uur bij een volledige baan (van 1 oktober tot 1 oktober). Het verlof wordt verleend in de schoolvakanties en op de vastgelegde feestdagen en waar er meer verlof is dan de schoolvakanties, gaat dat in overleg tussen werkgever en werknemer. Het grootste deel van het vakantieverlof is bovenwettelijk, slechts 160 uur is het wettelijke verlof. Pas op het moment dat er in een jaar minder dan 160 uur vakantieverlof genoten is, ontstaat er recht op vervangende vakantie. Alle bovenwettelijke vakantie vervalt bij samenloop met ziekte. Als het zwangerschaps- en/of bevallingsverlof in de zomervakantie valt, dan wordt er maximaal voor 120 uur gecompenseerd, in principe aansluitend aan het verlof.

IN HET vOIn het voorgezet onderwijs heeft de leraar vakantieverlof tijdens de schoolvakanties en vastgelegde feestdagen

plus nog vijf dagen die in overleg met de GMR vast te leggen zijn. Hoeveel uren dat precies zijn, is van jaar tot jaar verschillend, afhankelijk van hoe bepaalde feestdagen en de zomervakantie vallen. Ook hier geldt - net als in het PO - de regel dat alleen de wettelijke twintig dagen vakantie gecompenseerd worden tijdens ziekte. Zwangerschaps- en/of bevallingsverlof dat samenvalt met de zomervakantie wordt volledig gecompenseerd, in principe ook aansluitend aan het verlof.

IN HET MBOIn het MBO zijn er dertig vakantiedagen plus de feestdagen zoals gedefinieerd in de CAO. Van de dertig vakantiedagen zijn er tien bovenwettelijk, maar hierbij geldt dat compensatie wordt gegeven bij ziekte wanneer er minder dan 23 dagen vakantie genoten is. Werknemers nemen hun vakantie op wanneer er voor hen geen directe onderwijstaken zijn ingeroosterd. Dat hoeft dus niet altijd in de schoolvakantie te zijn. Wanneer aantoonbaar is dat opname van de

vakantiedagen niet lukt voordat ze vervallen, is opname mogelijk buiten de periode dat er geen onderwijstaken zijn ingeroosterd. Dit geldt ook voor samenvallend zwangerschaps- en/of bevallingsverlof met vakantie.

IN HET HBOIn het HBO tenslotte is er bij een veertigurige werkweek - net als in het PO - recht op 428 uur vakantie die de werknemer in overleg met de werkgever opneemt. In de eerste zes maanden die een werknemer ziek is, loopt de opbouw van vakantie volledig door, daarna alleen voor de wettelijke 160 uur en eventueel voor zover de werknemer zijn werk deels verricht. Door ziekte of wegens het dienstbelang niet opgenomen vakantie gaat mee naar het volgende jaar. Met instemming van de PMR mag de werkgever perioden als verplichte vakantie aanwijzen.

Is voor jou de situatie niet helemaal duidelijk of denk jij er anders over dan de werkgever? Neem dan contact op met de helpdesk. v

wat je moet

weten!

gaandeweg kreeg het thema een geheel andere invulling. Gitta Paans zegt daarover: ‘Toen we met onze klankbordgroep het thema migratie bespraken, bleek het veel minder bekend dan we dachten. Docenten gingen met een camera hun klassen in om te vragen welke associaties dit woord opriep en toen bleek dat er vooral antwoorden kwamen in de zin van: migratie levert problemen op. Ook al kwamen de eigen ouders uit andere landen, ze voelden totaal geen verwantschap met migranten. Dus besloten we het over een heel andere boeg te gooien en via het project vooral duidelijk te maken dat je niet zomaar uit je land vertrekt. Dat je dat altijd doet met een goede reden en veel dierbaars achterlaat. En dat het verre van gemakkelijk is. Tot onze verbazing zeiden de docenten toen: als je dat wil, moet je het de leerlingen ook

echt lastig maken. Zorg ervoor dat ze zich soms ongelukkig voelen! Daarom hebben we onze museummedewerkers geïnstrueerd het de groepjes af en toe moeilijk te maken. Uit onszelf zouden we dat niet zo gauw gedaan hebben.’

Uit de nabespreking bleek dat de leerlingen het inderdaad niet prettig hadden gevonden om zo bars te worden toegesproken. Toch vonden ze het project leuk. En het kwartje was wél gevallen. Zo is het in het écht ook! Op school zal nog verder worden ingegaan op het thema migratie. Hierbij zal aan de orde worden gesteld dat migreren nu heel actueel lijkt vanwege de stroom vluchtelingen die Europa probeert te bereiken, maar dat het onderwerp van alle tijden is. De docenten van het Dorenweerd College toonden zich tevreden over het

museumbezoek. Niet alleen hadden hun leerlingen het goed gedaan - alle groepjes haalden het vereiste puntenaantal ruimschoots -, maar en passant hadden zij Engels, Nederlands, burgerschapsvorming, erfgoedonderwijs, maatschappijleer, tekenen, geschiedenis en aardrijkskunde gehad. Een betere invulling voor de themaweek was niet te bedenken geweest. v

Melissa de Vreede is senior cultuureducatie bij het LKCA.

inburgeren in anderland

61september 2016

team young st-arsARS, voluit ‘Ars Aemula Naturae’, werd in 1694 opgericht en is sinds 1856 gehuisvest in twee oude patriciërswoningen in het oudste deel van Leiden. In Leiden is ARS een bekende naam: het is een actieve vereniging met ongeveer 100 kunstenaarsleden (kunstenaars uit verschillende disciplines, bijvoorbeeld schil-ders, videokunstenaars, fotogra-fen, beeldhouwers, grafici) uit de eigen regio.

YOUNG St-ARS wordt georganiseerd door een aantal kunstenaarsleden van ARS in nauwe samenwerking met de docenten van de deelnemende scholen. Zeven Leidse mid-delbare scholen reageerden uiterst positief op het initiatief van de kunstenaarsvereniging. In juni 2016 opende ARS haar deuren voor het evenement YOUNG St-ARS. Er kwam een grote expositie van het eindexamenwerk van alle eindexa-menkandidaten HAVO en VWO. Daarnaast waren er verschil-lende feestelijke activiteiten voor middelbare scholieren. En tijdens de tentoonstellingsperiode waren er rondleidingen op afspraak voor de onderbouwklassen. De deelnemende Leidse middelbare scholen waren: Bonaventuracollege, Da Vinci College, Stedelijk Gymnasium, Rijnlands Lyceum, Vliet-landcollege, Visser ’t Hooft Lyceum en het Marecollege.

auTeur: Joke elzinga // vo

young st-ars in leiden

Hoe een eeuwenoude kunstenaarsvereniging en docenten beeldende vormgeving in Leiden de handen ineenslaan en samen een evenement voor middelbare scholieren organiseren. Het gaat om een tentoonstelling in het voorjaar van 2016 met werk van de 200 eindexamenkandidaten HAVO en VWO die het vak beeldende vormgeving in hun pakket hebben. Naast de expositie worden verschillende andere feestelijke activiteiten georganiseerd. Dit alles onder de naam YOUNG St-ARS.

Foto

: Mar

c d

e H

aan


62 kunstzone.nl


> www.arsaemula.nl

evenement dat voor leerlingen van belang is in huis haalt - bood dit logistieke complicaties.De kosten van YOUNG St-ARS worden gedekt door sponsors, fondsen en een bijdrage uit het CJP-budget per school. De organisatie is blij met bijdragen van Fonds 1818, Stichting Utopa en de gemeente Leiden.

Wat Houdt young st-ars in?YOUNG St-ARS is een tentoon-stelling van ruim 200 werkstuk-ken (2D, 3D en nieuwe media) van evenzoveel eindexamen-kandidaten, geëxposeerd op panelen en sokkels door het hele pand van ARS. De expositie vindt plaats door het hele gebouw: je komt het pand binnen en treft een prachtige galerie aan. Via stijlvolle trappen bereiken bezoe-kers grote leslokalen waar ook examenwerk wordt tentoonge-steld. Op de bovenste verdie-ping komt het werk prachtig tot zijn recht op een in de 17e eeuw overkapte zolder. Het interieur van het pand waarin ARS zetelt, staat opvallend in contrast met de eigentijdse werkstukken van de eindexamenkandidaten, jongeren van nu. De werkstukken worden ad random geëxposeerd, onder vermelding van de naam van de school en naam van de maker.

Ter gelegenheid van YOUNG St-ARS verschijnt ook een boekje, waarin van elke deelnemende leerling het tentoongestelde werk wordt opgenomen.Het is de bedoeling dat ARS jaar-lijks de YOUNG St-ARS-expositie gaat huisvesten, steeds in de periode ná de afronding van het centraal eindexamen en vóór de diploma-uitreiking.

Joke Elzinga is lid van ARS en van de commissie YOUNG St-ARS.

Hoe Het begon en Hoe Het verder gaatHet initiatief komt voort uit het beleid van de vereniging ARS. ARS wil een actieve rol spelen bij de talentontwikkeling van jon-geren. Ook wil de kunstenaars-vereniging docenten beeldende vormgeving ondersteunen om hun vak duidelijker op de kaart te zetten. In het najaar van 2015 werden de coördinerende do-centen beeldende vormgeving van alle scholen uitgenodigd door ARS. Sommigen kenden de vereniging al, omdat er inciden-tele samenwerkingsprojecten bestaan. Voor andere leraren was het een eerste kennismaking. De docenten onderling kenden elkaar veelal niet of nauwelijks, en uit de gesprekken bleken al snel verschillen te bestaan in aanpak en visie in het vakgebied. De vergaderingen binnen ARS, waarin de organiserende com-missie en de docenten van de verschillende scholen met elkaar overlegden, waren vruchtbare en vrolijke bijeenkomsten. Het was onmiddellijk duidelijk hoe ple-zierig men het vond met elkaar te denken over het initiatief van ARS dat al snel een naam kreeg: YOUNG St-ARS.

Met elkaar werken aan een grote interscolaire activiteit waarmee kunst en cultuurontwikkeling voor scholieren in de schijnwerpers wordt gezet, bleek voor iedereen een groot plezier. Problemen waren vooral van praktische aard: voor ARS was het aanvankelijk niet makkelijk alle HAVO- en VWO-afdelingen in kaart te krij-gen. Sommige scholen hebben verschillende vestigingen met één directie en verder vrijwel geen samenwerking tussen de vestigingen. Ook de verschillen-de eindexamenprogramma’s die op de scholen worden gebruikt, vroegen om nadere discussie.Andere problemen hadden vooral met de organisatie te ma-ken: sommige scholen hebben het eindexamenwerk in februari al klaar en ingelijst, terwijl andere in maart beginnen met het werk. Voor de kunstenaarsvereniging - een betrekkelijke buitenstaan-der die voor het eerst zo’n groot

“Met elKaar werKen aan een groot interscolair eveneMent bleek voor iedereen een groot plezier”

Young sT-ars in leiden

63september 2016

geSPOT

De meeste vermelde publicaties zijn opgenomen in de informatiebank cultuureducatie en amateurkunst van het LKCA (Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst). De informatiebank biedt een compleet en actueel overzicht van alle relevante literatuur over cultuureducatie en amateurkunst. Meer informatie: www.lkca.nl/publicaties/informatiebank, e-mail: [email protected], (030) 7115100.

inforMaTie

Trends in HeT CulTuuronderwiJs

Een kleurrijke basis is een publicatie van het LKCA. De uitgave biedt zicht op actuele vraagstukken en trends op het gebied van cultuureducatie in het onderwijs. Dat gebeurt aan de hand van een scala aan thema’s en invalshoeken en enkele praktijkvoorbeelden. Onderwerpen die aan de orde komen: Hoe stel je als school een goed curriculum samen? En welke instrumenten en modellen zijn daarvoor beschikbaar? Hoe beoordeel je de culturele

ontwikkeling van de leerlingen? De deskundigheid van de leerkrachten bevorderen, hoe doe je dat? Hoe kunnen scholen en culturele instellingen op een goede manier samenwerken? Een kleurrijke basis: ontwikkelingen en trends in het cultuuronderwijs / Arno Neele [red.], … [en anderen]. - Utrecht: LKCA, 2016.www.lkca.nl/publicaties/publicaties-lkca/kleurrijke-basis

Taal en burgersCHap

Burgerschapseducatie wordt als essentieel gezien om jongeren gereedschap mee te geven om aan de maatschappij deel te nemen, op de maatschappij te reflecteren en zelf vorm te geven aan de maatschappij. Maar wat werkt er nu in de praktijk? Inzetten op taal is goed voor de ontwikkeling van burgerschap bij leerlingen, concludeert Bram Eidhof in zijn promotie-onderzoek. Rekenvaardigheid en intelligentie zijn daarentegen veel minder invloedrijk. Maar alleen een extra aandacht voor taal alleen is niet afdoende. Juist een combinatie van zowel investeren in specifieke burgerschapsprogramma’s als voldoende aandacht voor taalontwikkeling zal vruchten afwerpen.Influencing Youth Citizenship: Nederlandstalige samenvatting / B.B.F. Eidhof. - 2016. - Proefschrift Universiteit van Amsterdam. - 13 pag.http://dare.uva.nl/document/2/170277

inforMaTie

BOeksiGnALementen

draMa als aCTiviTeiT, Middel én doel

Hoe geef je inspirerende dramalessen in het primair onderwijs? In deze publicatie verwerven leerkrachten (in spe) vaardigheden voor het inzetten van drama als activiteit, middel én doel. Het boek schetst de belangrijkste theoretische kaders over spelen en leren en geeft praktijkvoorbeelden en good practices, zoals bijvoorbeeld werken aan creatieve ontwikkeling, voorlezen en het organiseren van drama-activiteiten. Onderwerpen als 21e eeuwse vaardigheden, culturele competenties, de

ontwikkelingspsychologie van kinderen en de samenwerking met leergebieden als taal, geschiedenis en cultuureducatie komen hierbij aan bod. Het boek is te bestellen via www.coutinho.nl.Spelend leren en ontdekken : handboek drama voor het basisonderwijs / E. Heijdanus-de Boer (red.), A. van Nunen (red.); H. Boekel; D. Carp; P. van der Veer. - Bussum: Coutinho, 2016. - 278 pag. - ISBN 978-90-469-0507-4

Handreiking burgersCHapsvorMing

Alle scholen hebben sinds 2006 de wettelijke opdracht gericht te werken aan burgerschapsvorming. Maar hoe doe je dat dan? De SLO ontwikkelde in samenwerking met de Universiteit voor Humanistiek een hiervoor een handreiking. Het bevat onder meer een stappenplan voor schoolleiders om een dialoog over waarden te starten, consensus over de waarden van de school te bereiken en zo een schoolspecifieke visie op waarden te vormen.Op zoek naar gedeelde waarden: handreiking waarden en burgerschapsvorming op scholen /

W. Veugelers; V. Stolk; J. Bron. - Enschede: SLO, 2015. - 24 pag.http://downloads.slo.nl/repository/op-zoek-naar-gedeelde-waarden.pdf

onTwerpModel kunsTonderwiJs

Hoe geef je vorm aan innovatief (beeldend) kunstonderwijs? Emiel Heij-nen ontwikkelde een ontwerpmodel voor kunstonderwijs door leer- en werkprocessen van hedendaagse beeldmakers en professionele kunste-naars te bestuderen. Het didactische model dat hieruit ontstond, werd in de praktijk getoetst. Een groep docenten ontwikkelde vervolgens vernieuwende lessenseries gebaseerd op het ontwerpmodel. Die lessen werden uitgevoerd en geëvalueerd op vijftien verschillende scholen, van VMBO tot HBO. Het boek is te bestellen via www.ahk.nl/remix.Remix je curriculum! Een ontwerpmodel voor kunsteducatie / E. Heijnen; M. van Hoorn (redacteur). - Amsterdam: Breitner Academie, 2016. - 124 p. - ISBN 978-90-71681-23-3

wereldverHalen voor HeT vMbo

De onderzoeksgroep Cultuuronderwijs van de Rijksuniversiteit Gronin-gen onderzocht de doorgaande leerlijn wereldverhalen voor het VMBO van het Wereldtheater en Stichting de Meervaart in Amsterdam. In het programma worden de verteltradities van de diverse culturele bevol-kingsgroepen die woonachtig zijn in Nieuw West belicht. Daarnaast ontwikkelen de leerlingen vaardigheden om hun eigen, hedendaagse vertelvormen te ontdekken, te verdiepen en vorm te geven in verschil-lende media. Het project is gericht op alle leerwegen, in het kunstvak drama, CKV en Nederlands.Wereldverhalen voor Amsterdam Nieuw-West, monitoringsrapportage 2013-2015 / A. Sasbrink. - Groningen: RUG, 2016. - 52 pag.www.rug.nl/cultuuronderwijs/projecten/2015-11-05-wereldverha-len-rapport-anne-inclusief-bijlagen-1.pdf

iMpaCT van liTeraTuuronderwiJs

Kan literatuuronderwijs ons inzicht bieden in onszelf en anderen? Het lezen van literatuur kan ons inzicht bieden in onszelf en anderen, maar kan literatuuronderwijs dat ook? Ja, concluderen Marloes Schrijvers, Tanja Janssen en Gert Rijlaarsdam (UvA), vooral bij een persoonlijk-ervaringsgerichte benadering van de docent. Bij een analytisch-interpretatieve benadering geven leerlingen aan weinig of niets te leren over zichzelf of anderen.‘Dat een boek kan veranderen hoe je naar de wereld kijkt’: de impact van literatuuronderwijs op zelfinzicht en sociaal inzicht van bovenbouwleerlingen in havo en vwo / M. Schrijvers, T. Janssen, G. Rijlaarsdam. - In: Levende Talen Tijdschrift 17(2016)1(jul.3-13).www.lt-tijdschriften.nl

boeksignaleMenTen

64 kunstzone.nl

recensiestOneelDANSexpositie&boekende navel van dapHne

Kennis vergroot engagement‘Voor zover beeldende kunst in het onderwijs aan de orde komt, gaat het er steevast om dat de leerling zichzelf uit kan drukken in plaats van kennis op te doen van wat er door kunstenaars gemaakt en gedacht wordt. Zo gauw het in het onderwijs over

kunst gaat, is de onontkoombare reflex dat de ‘crea-tiviteit’ van de leerling gestimuleerd moet worden: kennis van de hedendaagse kunst is hier doorgaans een taboe.’ auTeur: Henk langenHuIJsen

Aan het woord is cultuurfilosoof en docent kunstkritiek Maarten Doorman in zijn publicatie De navel van Daphne, een betoog over het belang van hedendaagse kunst.Kunst en engagement hebben een moeilijk huwelijk en juist daarom moet het Rijksmuseum dicht, bij wijze van spreken. Doorman wil niet, met de woorden van Nietzsche, dat de doden de levenden begraven, maar realiseert zich ook dat je niet zonder kennis van het verleden de moderne kunste-naar kunt omarmen. In een heldere schrijfstijl laat hij zien dat hij uitstekend op de hoogte is van kunststromingen van de afgelopen eeuwen en weet hij de complexe relatie tus-sen kunst en engagement aangenaam te duiden, zonder te vervallen in kunsthistorische clichés. Juist zijn persoonlijke manier van redeneren zorgt voor kleur.De wortels van het hedendaagse engagement gaan terug tot de Romantiek, zo stelt Doorman die vervolgens veel beweert over de zogenaamde autonomie van de kunst zelf, wat niet hetzelfde is als l’art pour l’art. ‘Kunst staat buiten de wereld en omarmt haar soms zo hevig dat ze er even mee samenvalt.’ Alleen als kunstenaars hun identiteit als kunste-naar uitleveren aan de markt, de overheid of aan ideologie, verdampt de kunst.Doorman heeft het nergens over burgerschap, maar het is interessant om te lezen wat hij beweert over het verzamelen van kunst, hoe hij denkt over provocaties in de kunst, hoe kunst en engagement zich verhouden en hoe hij ook com-munity art daarbij betrekt. Zonder kennis van het verleden is er geen toekomst, maar dat geldt ook voor wie alleen maar terugkijkt, want dan sta je pas echt met je rug naar de samenleving toe. Een gedachte die ook naar de klas gebracht en vertaald kan worden, waardoor burgerschap en cultuureducatie moeiteloos samenvallen.

Maarten DoormanDe navel van DaphneUitgeverij Prometheus176 pagina’sISBN 978 90 351 4390 6Prijs: € 19,95

kobe MaakT een MuseuM

Prachtig PrentenboeKKobe maakt een museum is een bijzonder prentenboek, geschikt voor jong en oud en zeker educatief te plaatsen in lessen op een basisschool. Uitgeverij de Vier Windstreken geeft vele kinderen prentenboeken uit die allemaal zeer geschikt zijn

om in de klas aan te bieden ter verwerking van een opdracht, maar ook ter stimulans van een opdracht vooraf aan een thematische opdracht. auTeur: paul rooIJaCkers

In dit prentenboek wordt een klassiek thema behandeld - we verzamelen allemaal ons hele leven - en de hoofdper-soon Kobe bestemt dinsdag tot verzamel-dag, zoek-dag, en daarom onderneemt hij een tocht door het bos. Een Ja-panse kunstenaar bezette vorig jaar het Groninger Museum met een wonderbaarlijke verzameling van allerlei dingen die we thuis ook allemaal konden aantreffen en die op termijn dan het huis zouden verlaten, omdat we de waarde ervan niet meer zagen. In dit boek classificeert Kobe al zijn vondsten op een manier dat je zelf je hele huis zou willen herschikken, al lang voordat de hausse van professionele opruimers opkwam en ons wilden aansmeren dat ze je huis kunnen opruimen voor veel geld en ontdoen van onnodige zaken. De oma van Kobe wordt gebeld en hoort dat de hoeveelheid aan verzamelingen groeit en wijst Kobe erop dat hij net zo goed een museum kan beginnen. En dat is nou net wat kinderen in al hun fantasie ook zouden kunnen doen, net zo lang tot een volwassene zou zeggen: ‘Kan dat vanavond ook weer opgeruimd worden?’ Kobe gaat voort-varend te werk: hij maakt posters, nodigt iedereen uit voor zijn museum en is dus feitelijk bezig met marketing voor zijn museum. Kobe maakt van plezier een dans, en alleen al voor die pagina moet je dit prentenboek gaan kopen en bekijken. Tot slot maakt Kobe een ‘projectverslag’ van zijn museumavontuur door alle objecten te fotograferen, zeg maar een ‘catalogus’ van zijn museum. En net als je denkt dat dit boekje afgelopen is, komt er nog een laatste grap uit de hoge hoed van Kobe. Kijken dus en lezen!

Ashild Kanstad JohnsenKobe maakt een museumUitgeverij De Vier Windstreken, 201532 pagina’sISBN 978 90 511 6984 3Prijs: € 14,95

reCensies

65september 2016

4

actiefmetckv2

2FOTO: TYCHO MERIJN PIETER BRUEGEL DE OUDE -

TOREN VAN BABEL (CIRCA 1565)

1 43

1

53

dansparels, een interactieve dansvoorstelling én workshop van Project Sally Maastricht voor 12 tot 18 jaar, wordt wegens grote belangstelling en veel positieve reacties van leerkrachten verlengd t/m het seizoen 2017-2018. Deze voorstelling en workshop in één laat de leerlingen op meerdere niveaus kennis maken met dans door middel van kijken, praten en uiteindelijk ook door zelf te dansen. Op dit moment is Dansparels te boeken voor HAVO- en VWO-klassen te boeken. Vanaf seizoen 2017-2018 wordt ook een versie voor VMBO-klassen aangeboden. Voor vragen kunt u contact opnemen met Karlot Bosch via [email protected] of door te bellen naar (020) 6929603.www.frontaal.com > PROJECT SALLY MAASTRICHT

nederlandse dansdagen toont op 7, 8 en 9 oktober in één weekend de top van de Nederlandse dans in al haar verschijningsvormen. Van urban dance en avant-garde tot moderne dans en klassiek ballet. Toonaangevende gezelschappen, zoals Het Nationale Ballet, Nederlands Dans Theater en Scapino Ballet Rotterdam en het beste van jong choreograferend Nederland presenteren spraakmakende voorstellingen. Op bijzondere locaties in de stad Maastricht programmeert dit festival premières, succesvoorstellingen, open studio’s, exposities en het jaarlijks terugkerende en onvergetelijke dansfeest. Deze editie is de unieke festivalproductie Distinguished Dreams #3 te bezoeken, waarin bekende singer-songwriters en aanstormend choreografisch talent het podium delen. De passie, het vakmanschap en de schoonheid van de Nederlandse dans is te ervaren op verschillende locaties in Maastricht.www.nederlandsedansdagen.nl

ColleCTiewebsiTe van Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam bevat vele objecten uit de collectie van het museum om te bekijken. De rijkgeschakeerde collectie bevat ongeveer 150.000

objecten. Hiervan wordt zo’n 8% gepresenteerd in de museumzalen. Op de vernieuwde website kunnen bezoekers niet alleen informatie vinden over werken die ze gezien hebben in het museum, maar ook eindeloos grasduinen door veel grotere delen van de collectie. Deze worden in hun context getoond, omringd door tijdgenoten, aanverwante objecten, museumzalen of thema’s, stromingen en technieken. Gelaagde informatie maakt de website een informatiebron voor zowel enthousiaste museumbezoekers en professionals, als scholieren of studenten. De vernieuwde website is opgezet als Een reis door de kunstgeschiedenis aan de hand van internationale topstukken. Zo kun je een volledig overzicht krijgen van de westerse beeldende kunst en vormgeving van 1400 tot nu: van de wereldberoemde werken van Jheronimus Bosch, Pieter Bruegel de Oude en Rembrandt tot het ontstaan van het impressionisme en modernisme met schilderijen van Vincent van Gogh, Claude Monet, Edgar Degas en Piet Mondriaan. En via een zeer bijzondere collectie van de surrealistische kunstenaars Salvador Dalí en René Magritte naar de moderne kunst met werk van Andy Warhol, David Hockney en Joseph Beuys. Ook het werk van (inter)nationale hedendaagse kunstenaars en het internationaal befaamde Dutch Design is op de site te vinden.www.collectie.boijmans.nl, Museum Boijmans Van Beuningen Rotterdam

eduCaTieprograMMa van het Rijksmuseum in Amsterdam staat vermeld in de nieuwe onderwijsfolder die naar alle scholen is gestuurd. Wist u trouwens dat het Rijkmuseum programma’s biedt aan kleuters tot en met examenleerlingen? Dat leerlingen ook verdiepende doe-programma’s kunnen volgen in de Teekenschool, altijd in combinatie met een rondleiding in het museum? Dat leraren geholpen worden bij het ontwikkelen van het aanbod? Dat

alle programma’s aansluiten op de lesstof en deze in sommige gevallen zelfs vervangt? Dat leerlingen van groep 6, 7 en 8 uit heel Nederland gratis met de bus reizen naar het Rijksmuseum? Dit gratis busvervoer geldt met ingang van dit schooljaar ook voor VMBO-scholen mits de school buiten de straal van zestig kilometer vanaf de ring van Amsterdam ligt. Wilt u meer exemplaren van de onderwijsfolder ontvangen? Mail dan uw contactgegevens onder vermelding van onderwijsfolder naar [email protected] > Plan je bezoek > Kinderen, klas of groep > Voortgezet onderwijs, Rijksmuseum Amsterdam

egYpTisCHe zalen in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden zijn vanaf 1 november 2016 weer open voor scholen. Met de klas naar de Egyptische mummies, godenbeelden en hiërogliefen kan dus weer vanaf die datum. De gehele begane grond is in een splinternieuw jasje gestoken. Leerlingen kunnen er de fascinerende cultuur van de oude Egyptenaren verkennen met nieuwe museumlessen voor de onderbouw van het VO of een interactieve rondleiding op maat voor onder- en bovenbouw van het VO. In de Museumles Egypte - onderbouw VMBO, HAVO, VWO verkennen de leerlingen in groepjes de Egyptische collectie van het museum met opdrachten en een onderzoekstas vol replica’s, gereedschap en foto’s. Ze komen oog in oog te staan met Maya, de schatbewaarder van Toetanchamon, betreden een echte grafkapel en bestuderen de mummie van priester Anchhor van binnen en van buiten. Zo maken ze kennis met het hiërogliefenschrift, de fascinerende godenwereld en de begrafenisrituelen van de oude Egyptenaren en hun rotsvaste geloof in het hiernamaals. De les sluit aan bij het vak geschiedenis, de kerndoelen van het domein Mens en Maatschappij en de tijdvakken Jagers en boeren en Grieken

en Romeinen. In de Museumles Herodotos’ Egypte - bovenbouw Gymnasium nemen leerlingen citaten over Egypte uit boek 2 van Herodotos’ Historiën kritisch onder de loep. Ze onderzoeken in groepjes de geloofwaardigheid aan de hand van de oud-Egyptische voorwerpen in de museumzalen, replica’s en antieke, geschreven bronnen. In korte presentaties poneren ze vervolgens een stelling over Herodotos. Verkondigt hij mythes of spreekt hij de waarheid over het oude Egypte? Deze les heeft als doel leerlingen te leren om kritisch te kijken naar verschillende bronnen. De begrippen interpreteren, actualiseren en contextualiseren staan centraal. In de Rondleiding - alle leerjaren VMBO, HAVO, VWO geven ervaren museumdocenten elke groep een rondleiding op maat. Ze nemen de leerlingen mee langs de topstukken uit de Egyptische collectie, verzorgen een algemene kennismaking met de Egyptische cultuur of maken met de leerlingen een thematour langs mummies of hiërogliefen, bijvoorbeeld bij de start van een projectweek of een nieuw tijdvak.www.rmo.nl > Onderwijs > Voortgezet onderwijs, Rijksmuseum van Oudheden Leiden

HollYwood in de klas is sinds 2005 hèt filmen mediaproject voor de bovenbouw van het PO. Ze bieden diverse populaire activiteiten aan op het gebied van filmeducatie zoals het UNICEF Kinderrechten Filmfestival. Dit landelijke filmfestival leert kinderen de basiskennis van film maken door middel van een eigen op tablets beschikbare Mini Movie Maker App en online lesmateriaal. Hiervoor wordt samengewerkt met UNICEF Nederland. In de films die de kinderen maken, staan de kinderrechten centraal. De daaruit resulterende Mini Movies maken kans op een verbeterde versie van hun film door een professionele filmcoach en een finaleplaats in Pathé Tuschinski aan het eind van het schooljaar. Aan dit project zijn geen kosten verbonden. Mail voor meer

aCTief MeT Ckv

7

8actiefmetckv

6

8INTERIEUR VAN DE NIEUWEZIJDSKAPEL TE AMSTERDAM (CIRCA 1658)

FOTO: TYCHO MERIJNFOTO: SHE FOTOGRAFIE

5 6 7

inFOrmAtieDe vermelde activiteiten vormen een selectie uit de overzichten van de cultuur- en kunstsite CKplus.nl, samengesteld door de beheerders Wil en Hans Weikamp. CKplus geeft actuele overzichten van educatieve activiteiten, exposities en naslagsites van de culturele en kunstinstellingen. Deze informatie vindt u op www.Ckplus.nl, e-mail [email protected].

informatie naar [email protected] en www.krff.nl

la saison des fêTes van Pierre Huyghe bestaat uit een cirkelvormige tuin, omgeven door een landschap van zandheuvels en betekent voor het eerst in jaren een grote ingreep in de beeldentuin van het Kröller Müller Museum in Otterlo. Onder de 3300 m³ zand die hiervoor is aangevoerd is het oorspronkelijke terrein vrijwel verdwenen. In deze tuin zelf draait alles om gewassen verbonden met feestdagen van over de hele wereld. Je vindt hier 45 soorten gewassen: eenjarige en vaste planten, bollen, heesters en bomen, met als blikvanger een palmboom tussen de zandbergen. Met de bloei van de verschillende planten worden de feestdagen, de seizoenen en de maanden van het jaar telkens opnieuw actueel. Het werk van Pierre Huyghe neemt zeer verschillende vormen aan: van objecten, foto’s, tekeningen, films en muziek tot levende organismen. Om de openstelling van deze tuin te markeren is t/m 13 november in het museum de tentoonstelling Nature based te zien met (video)werk van enkele zeer uiteenlopende kunstenaars. Te zien zijn Pierre Huyghe’s films Streamside Day (2003) en Untitled (Human Mask) (2014). Van Oscar Santillan zijn Accompaniment (2012) en The Manifesto of Goodness (2012) opgenomen. Van Persijn Broersen en Margit Lukács is de film Establishing Eden (2016) te zien. Uit de eigen collectie presenteert het museum To Place (1990-2011), een serie van, tot nu toe, tien kunstenaarsboeken van Roni Horn samen met vier films van Lon Robbé: Giraf (2002), Slow Tide (2003), Wink Blink (2004) en Surface (2004).www.krollermuller.nl > (onder TE ZIEN EN TE DOEN) NATURE BASED, Kröller Müller Museum Otterlo

sCHolenprograMMa Cinekid breidt het komende jaar uit naar dertien steden in het land. Waar tot nu toe nagenoeg alleen in Amsterdam een programma voor

klassen werd aangeboden, kunnen leerkrachten en leerlingen in oktober ook terecht bij filmtheaters in hun omgeving. Het scholenprogramma is gericht op leerlingen binnen het basisonderwijs en de eerste en tweede klas van het voortgezet onderwijs. Het programma op locatie bestaat uit films en tv-series die zich onderscheiden door hun kwaliteit, cinematografie, vertelwijze en/of thematiek. Het zijn veelal films die de wereld over hebben gereisd, op festivals hebben gedraaid en vaak meerdere nominaties en prijzen hebben ontvangen. Met het scholenprogramma heeft Cinekid als doel om leerlingen op een toegankelijke manier verder te laten kijken dan zij gewend zijn. Bij iedere voorstelling wordt lesmateriaal aangeboden in de vorm van een webpagina met daarin informatie over de film, de hoofdrolspelers, thematiek en tips voor voor- en nagesprekken. Tevens worden een aantal opdrachtsuggesties gedaan voor opdrachten in de klas. Leerkrachten kunnen hun klassen opgeven bij de betreffende theaters of via de website van Cinekid.www.cinekid.nl > PROJECTEN/EDUCATIE > VOOR SCHOLEN > FESTIVAL 2016

Heilig sCHrifT, TanaCH - bIJbel - koran is een grote tentoonstelling die van 7 oktober t/m 8 januari 2017 te zien is in Museum Catharijneconvent in Utrecht. Hierbij hoort een lespakket voor de bovenbouw van HAVO en VWO. Vragen die aan bod komen zijn: Wie zijn de brengers van Gods woord? En hoe worden zij - Mozes, Jezus en Mohammed - afgebeeld? Hoe gaat men om met vertalingen? Wie leest de Heilige Schrift en wat betekent het heilige woord in het dagelijkse leven? Het belooft een bijzondere tentoonstelling te worden. Conservator Micha Leeflang vertelt u er graag meer over in het filmpje op de website. Het lespakket voor de bovenbouw van HAVO en VWO is te volgen in het museum van 7 oktober 2016 t/m 8 januari 2017. U kunt boeken via [email protected].

www.catharijneconvent.nl > Menu > Bezoek ons > Kinderen & onderwijs > Voortgezet onderwijs > Tanach, Bijbel en Koran

inTeraCTieve Media op sCHool is een verdiepings-module voor leraren die bestaatuit zes inspirerende woensdagmid-dagsessies waarin de leraar, samen met experts, een eigen lessenreeks ontwerpt die aansluit op zijn eigen lessen. Kinderen leven steeds meer ín media in plaats van mét. Ze beslissen zelf wanneer ze wat kijken op het apparaat dat hen het beste uitkomt. Daarnaast verschuiven ze steeds vaker van consument naar producent. Hoe verandert dit jouw leerlingen, jouw klaslokaal en jouw lesgeven? Meer informatie over de inhoud, de kosten en de cursusdata - vanaf 19 oktober aanstaande - vind je in het informatiedocument. Mail voor meer informatie naar [email protected] of [email protected] > PROJECTEN/EDUCATIE > VOOR SCHOLEN > LERAREN CURSUS

aCHTer de sCHerMen opent op Google Cultural Institute de virtuele deuren van het Nationale Opera & Ballet. Het is daarmee het eerste theater ter wereld dat een permanente virtuele kijk achter de schermen geeft. Het laat de bezoekers niet alleen een virtuele kijk nemen in de foyers en in de zaal, maar ook achter de schermen bij de repetitiestudio’s, de kleedkamers, de ateliers, de kostuumafdelingen, de kap&grime-afdeling, de hoeden- & schoenmakerij, de ververij en de rekwisietenafdeling. Via Google Streetview kan men - waar ook ter wereld en op elk moment - door het theater wandelen en in elke ruimte meer informatie vinden door middel van uniek videomateriaal van achter de schermen. Start de virtuele tour op…www.operaballet.nl/culturalinstitute

THeaTerworksHop virTual realiTY laat leerlingen spelen de hoofdrol in hun eigen Virtual Reality-

film! Virtual Reality (VR) is een relatief nieuwe technologie waarmee je letterlijk in een virtuele 3D-wereld kunt stappen en rondkijken. VR is bezig aan een ware opmars. De technologie wordt onder andere al toegepast in de architectuur, de petrochemie, de medische wereld, de lucht- en scheepvaart, games en de automobielindustrie. Tijdens deze workshop maken de leerlingen hun eigen VR-film. Zo ervaren ze wat VR is en hoe dit toegepast kan worden. Na de opnames wordt de film teruggekeken met behulp van een Virtual Reality-bril en een smartphone. Een enorm leuke theaterworkshop waarin leerlingen spelenderwijs kennismaken met Virtual Reality en 360 graden filmen.www.kleinkunstig.nl > Uitgebreid & creatief aanbod WORKSHOPS > Theater > Workshop Virtual Reality

aCTief MeT Ckv

Al bijna 50 jaar bieden wij deskundig reisadvies en zorgen wij voor een vakbekwame uitvoering van uw schoolreis naar vele Europese bestemmingen. Voor een compleet verzorgde reis tot het alleen verzorgen van uw accommodatie of vervoer: bij ons bent u aan het juiste adres.

Een reis per touringcar, vliegtuig of trein en verblijf in een hostel, hotel of gastgezin: u kunt met ons alle kanten op. Én als reisspecialist voor het onderwijs zijn wij u natuurlijk graag behulpzaam bij het invullen en voorbereiden van uw educatieve reisprogramma.

Kortom, voor een reis op maat, toegesneden op uw wensen en budget is Europa Speciaal Reizen ook uw onderwijsreispartner! Bel of mail ons voor onze gratis reisgids of een vrijblijvende offerte!

EUROPA SPECIAAL REIZEN – POSTBUS 4 – 5397 ZG LITH – TEL 0412 481.000 – FAX 0412 [email protected] - www.europaspeciaalreizen.nl

DÉ REISSPECIALIST VOOR HET ONDERWIJS

3-daagse Parijs vanaf € 97,00 pp

4-daagse Berlijn vanaf € 96,00 pp

3-daagse Londen vanaf € 106,00 pp

5-daagse Barcelona vanaf € 179,00 pp

4-daagse Bazel vanaf € 128,00 pp

5-daagse Florence vanaf € 186,00 pp

6-daagse Rome vanaf € 219,00 pp

3-daagse Hamburg vanaf € 99,00 pp

VOOR EEN VRIJBLIJVENDE OFFERTE:

[email protected]

0412 – 481.000

Het nieuwe burgerscHap - lkca.nl/media/kennisbank/publicaties/2016/2016-kz_05... · ieder geval...

Documents

Transcript of Het nieuwe burgerscHap - lkca.nl/media/kennisbank/publicaties/2016/2016-kz_05... · ieder geval...