€ *{v,12 «rru',>

fA/.n.. da/7F

T.N.O.-NIEU\MSBibliotheek HooÍdkantoor TNO

's'Gravenhage sog

perceptieonde rzoeb ouer bleuren en bleurenzien

door

Dr. M. A. BOUMAN,Directeur vqn het instituut voor Zintuig-Íysiologie R.V.O.-T.N'O.

Het gebruik van en de belangstelling voor kleu-ren neemt de laatste tijd enorm toe. De redenenhiervoor zijn van velerlei, onderling samenhangendeaard, In architectuur, schilderku:rst, reclame, tech-niek e.a. wordt meer nadruk gelegd op de kleur-geving, vaak met een minder gedetailleerde vorm-

'ng. Voor zover dit op grond van artistieke inspi---"-e een aesthetisch aspect is in het gebruik vankleuren, zijn de principes ervoor - willen zijalgemeen toepasbaar en aanvaardbaar zijn en blij-ven - slechts vaag en ruim te omschrijven.Het toepassen van zogenaarnde tuncti,onele kleurenis een algemeen bekende uitdrukking geworden. Inengere zin betekent dit het ruimer toepassen vankleur bij ordening, geleiding, signalering, e.d. Pro-pagandisten ervoor betrekken er ook vaak hetaesthetische element in, wanneer dit vooral door dekleur bepaald wordt en zoals dit (in architectuurbijvoorbeeld) op opvallende wijze bereikt kan wor-den. Ook effecten, waarvan gemeend wordt datzij bereikt worden door kleur, worden erin be-trokken. Het nut van functionele kleur is objectiefaantoonbaar bijv. in de reclametechniek. Ook dezetoepassing is echter niet zonder het harm.onieuzete realiseren; harmonie en functie zijn niet tescheiden.Judd, een emi:rent Amerikaans colorimetrist, heefta' nene principes van kleurenharmonie genoemda e grootste gemene deler van opinies, praktijken ervaring van verschillende kleurenexperts, zoalsdaar zijn de noodzaak van bepaalde schema's dieeenvoudig herkend en emotioneel geapprecieerdworden, regelmaat en ondubbelzinnigheid in kleur-combi:raties, e.d. De veelheid van mogelijkhedenin een special.e situatie blijft echter groot en dekeuze eruit is persoonlijk: ,,There is no talk abouttaste". Pogingen van succesvolle ,,coloristen" omhun persoonlijke ervaringen en opvattingen hier-over te verbreiden zijn overweldigend in aantal. Zoschreef bijvoor,beeld Faber Bime?l

- in Amerika,,the nation's top authority", ,,with leading nationalreputation" en "first hand knowledge of masshuman psychology, marketing and research", ,,re-sponsible for the styling of millions of dollars ofconsumer goods"

- in 1955 zijn veertiende boek"New horizons in color" en in 1956 het vijftiende"Selling color to people"; dit behalve zijn ongeveerdriehonderd publikaties te beginnen in ongeveer1936!

TNO

22302

Deze literatuur is interessant en representatief voorde wijze waarop en de sfeer waarin kleurenadui-seurs werken. Het is een boeiend conglomeraat vantechnische kennis over kleuriagsmogelijkheden vanmaterialen als kunststoffen en textiel, van fysiolo-gische en psychologische aspecten van het zien vankleuren en vormen, van conunerciële onderzoekia-gen en persoonlijke reclame. Het enorme bedrijfs-economische belang van de kleurgeving voor con-sumptiegoederen in Amerika wordt terecht gedektmet de slogans ,,Color has become big business", ,,awrong color choice can kill your profits". De gigan-tische produkties hebben hiertoe belangrijk bijge-dragen. Modekleuren voor auto's, in high fashion,voor meubels e.d., buigen de smaak en daarmee debehoefte - of andersom, als U wilt - door tussende concerns per seizoen of per jaar wisselende af-spraken voortdurend om. In vele Europese landenwordt het net eender. Ook daar komen super-super-markets waar de klant ertoe gebracht wordt, doorgeplande ruimtelijke schikking naar kleur, vormen aard van de artikelen en met behulp van uit om-zetstudies verkregen gegevens over onder meeractuele kleurenvoorkeur bij een bepaald produkt,zijn budget op voor hemzelÍ verrassende wijze tebesteden. Bij het streven hiernaar - doel bij uitstekvan de reclametechniek - blijkt de kleur en dekleurindruk vandaag aan de dag een belangrijkefunctie te hebben en onderwerp van onderzoek vanvelerlei aard te zijn.In deze kleurrijke tijd aeemt men ook minder ge-makkelijk genoegen met zwart-wit weergave infotografie, filrn, televisie en typografie. Het vindenvan een acceptabel compromis tussen tectrnische encommerciële mogelijkheden enerzijds, en een alsvoldoend natuurgetrouw gewaardeerde kleurweer-gave anderzijds, is voorwaarde voor het bereikenvan aantrekkelijke produktiecondities. Toelaatbarekleur- en helderheidsvervormingen zijn zeer be-Iangrijke gegevens, waarvan de bekendheid door-slaggevend kan zijn voor het vruchtbaar proberenvan mogelijkheden. Het gehele arsenaal van hetu.taarnemi,ngsonderzoek oan kleuren - het zien vankleurcontrasten, adaptatieverschijnselen door deomgevingsverlichting, het waarnemen van storendeflikker, invloed van de helderheid op detailwaar-neming, waarderiag van de weergave door kleuren-blinden, vermoeidheid, e.a. - speelt hierbij eengrote rol.

570 T.N.O.-NIEUlYS :Is57) l2r

Afb.

A.fb.

1. (Frontpagina). Onderzoek naar de stabiliteitin het kleurbenoemen van signaallichten.

2. Apparatuur voor tolerantieonderzoek.

Reeds onder het toepassen van de ,,functionelekleur" \Àrerd het gebruik van kleuren voor ordeningen signaleriag genoemd. De verkeersgeleiding metbehulp van signaallichten is te land, ter zee en inde lucht een zeer oud algemeen toegepast middel,waarbij vooral de veiligheid een grote rol speelt.Bij de meeste verkeersongelukken is de gernaaktefout aan de mens te wijten. In het algerneen \Mordtde taak van de mens in de techniek meer en meercontrolerend met steeds verder gaande uitschake-ling van ,,mankracht". De manipulatieve mogelijk-heden, de waarnemingsvermogens, de vaardigheidom beslissingen te nemen - d.i. ,het informatie op-nemen, verwerken en daarna hieruit resulterendehandelingen verrichten - zíjn bepalend. Voor hetontwerpen van taken voor de mens in technischesystemen en voor het trainen en selecteren van per-soneel ervoor blijkt steeds verder gaa:rde gespeciali-seerde research nodig. Onderzoekingen op dit ge-bied zullen bij voortschrijdende automatisering inde industrie steeds urgenter worden.Vooral door de revolutionaire ontwikkelingdeze "human factors research" direct na en inoorlog in de Angelsaksische landen bego:r voor mili-taire behoeften in 1949 de Rijksverdedigingsorga-nisatie T.N.O. aan planmatige bewerking van ditonderzoekterrein. Het onderzoek over kleuren enkleurenzien, verricht in het hieruit ontstane fasti-tuut voor Zintuigfysiologie R.V.O.-T.N.O. te Soes-terberg heeft evenals zljn perceptieonderzoekop velerlei ander gebied de wederkerige aan-passi,ng uun ríLens en taak a1s oogmerk gehad. Fysio-Iogen, psychologen, medici, fysici en ingenieurswerkten uiteraard mede aan de onderzoekingen.De voor dit werk gevormde gespecialiseerde teamshebben een voor Nederland exclusief karakter. Degroeiende behoefte buiten de krijgsmacht aa:r be-werking van tot het terrein van het Instituut beho-rende problemen leidde dan ook begin 1956 tot hetbesluit, het ook open te stellen voor industriëIe enandere belanghebbenden. Behalve het profijt, dathiermede door de civiele sector verkregen kan wor-den, kan het Instituut zelf hiermede ook gebaat z:rr.Veelzijdig georiënteerde praktisohe aansluiti:l i

voor een dergelijk laboratorium namelijk een on-misbare voorwaarde om vruchtbaar en nuttig toe-gepaste research te kunnen blijven doen. Om demogelijkheden van het instituut nader toe te lichtenvolgen hieronder enkele voordelen van doorhet Instituut behandelde of lopende kleurenonder-zoeken.Recente ernstige verkeersongelukken en de daar-door sterk toegenomen belangstelting voor kritischeselectie van personeel en voor de beste visuelerepresentatie van signaallichten, bracht het Insti-tuut ertoe, een uitvoerig onderzoek te doen over destabil,iteit uan het kleurbenoemen door mensen metnormaal en met deficiënt kleurenzien. Belangwek-kende nieuwe resultaten werden bereikt, vooralover de noodzaak om de kwaliteiten van lichtenbeter en vollediger te specificeren dan alleen vol-gens het ClE-systeem en over de begrensde moge-lijkheden van normalen om conect kleur te benoe-men. Normalen hebben bijv. soms een 5 7o kans orn

Afb. 3. De Amerikaanse ISCC-CAT-test voor zg.kleurvaardigheidsbepaling.

Afb. 4. Flikkerfotometer voor het onderzoeken vankleuronderscheidingsvermo gen.

ttl), osstt T.N,O.-NIEUlVS 571

kortdurende zwakke flitsen van monochromatischgroene signaallichten onder ongunstige helderheids-condities rood te zien! Het lezen van kleurencodemet voor de veilig,heid minder spectaculaire conse-quenties is ruim verbreid. Elektronici worden ge-confronteerd rnet kleurindicaties op radioweer-standjes, e.d., moeten aan deze mensen specialeeisen van kleurenzien gesteld worden en zo ja,welke? Dit hangt sterk af van de omstandighedenin het bedrijf. Voor concrete gevallen werden doorhet Instituut onderzoekingen gedaan. Deze resul-teerden in gegevens over de meest geschikte kleuren aard van verlichting van object en omgevi:rg,over mogelijke selectieprocedures en kleurenzien-tests, keurrichtlijnen e.d. In dit verband moetvooral de in Amerika ontwikkelde kleurenuaardig-heidstest uoor norn'Laal k'Leurenzienden genoerndworden, de zgn. ISCC-colour aptitude test. Dezeheeft voor toepassing op personeel van verf-, inkt-en textielbedrijven in de USA veel furore gemaakt.Over de bruikbaarheid voor het doel, n1. een ilde-I' naar vaardigheid om kleuren te beoordelen,b aat echter onzekerheid. Met de grootste voor-zichtigheid moet men de resultaten met de test vantestmaniakken in de USA beoordelen. Sommigenvan hen zijn tevreden met een indelingsmogelijk-heid in klassen zonder de betekenis ervan te kennenen zij demonstreren hur speelzucht met het lot vanmensen erbij door onkunde over algemeen bekendepseudo-isochromatische tests.

De behoefte voor deze affaire van kleurbedrijven iswel zeer begrijpelijk. De noodzaak, grote produktiesuniform te kleuren, heeft het probleem van detolerantie in kleurspecifi.cati,es in het middelpuntvan de belangstelling geplaatst. Zowel de realiseer-bare minimale afwijkingen i:r het technische kleu-ringsproces als de door het publiek nog geaccep-teerde afwijkingen vragen hier de aandacht. Deoplossing van problemen van deze soort wordtdoorkruist door de onmogelijkheid, kleuren fysischnauwkeuriger te meten dan met het kleuronder-sct^:dingsvermogen va:r de mens overeenkomt. Dith het Instituut ertoe gebracht te zoeken naarmogelijkheden om voor visuele beoordeling tech-nisch eenvoudig en toch fysisch nauwkeurig be-kende kleurenreeksen te produceren in een specialetrtchromatische colorimeter.ln het vak van de zgn.functionele kleuren werden onder meer kleurcom-binaties van cijfers en letters met achtergrond uit-gezocht voor maxirnale leesbaarheid en opvallend-heid.

In vogelvluoht zijn dit de Instituutactiviteiten ophet gebied van de kleurperceptie. Op specifiekmedische aspecten van dit werk werd in deze kortesamenvatting niet ingegaan. De bedoeling wasallereerst, eventueel geïnteresseerde bedrijven endiensten in de civiele sector van de moglijkhedenover kleuren en kleurenzien van het Instituut opde hoogte te brengen.

NorrnalisatieDe Hoofdcommíssr.e uoor de Normalisatie in Nederland(HCNN) heeft gepubliceerd de definitieve normen:

NEN 3069. Groothed,en, eenheden en getal,len.Deze norm, opgesteld door commissie B-0 (Algemeneaanwijzingen voor technische geschriften) geeft debelangrijkste regels, die gelden bij het schrijven endrukken van namen en symbolen voor grootheden,eenheden en getallen voor de techniek en de natuur-wetenschappen, alsmede de nodige toelichtingen hier-op. In het bijzonder worden b.v. voor produkten, quo-tiënten, periodieke grootheden, samengestelde eenhe-den en schrijfwijzen van getallen aanwijzingen envoorbeelden gegeven, alsmede een opgave van nor-men, die hierop betrekking hebben.

NEN 1514. Plastieken,. Bepaling uan de opperulakte-ueerstand oan harde plastieken.

NEN Í515. Plastieken. BepaTíng oan de zsol,atieweer-stand oan hard.e Plastieken.

Deze normen zijn opgesteld door commissie 64 (Plas-tieken) en werden ter kritiek gepubliceerd in septem-ber 1954. Op beide bladen is geen kritiek binnenge-komen; in de definitieve uitgave zijn slechts redac-tionele verbeteringen aangebracht.In deze normen zijn de omstandigheden, waaronder demeting wordt veiricht, nauwkeurig omschreven. Ge-bleken is, dat zelfs kleine variaties in temperatuur envochtigheidstoestand tijdens de meting zeer grote in-vloed bp de gevonden waarden hebben. Dit is hetgeval bij de mèeste plastieken, die als isolatiemateriaalworden gebruikt.

NEN 3010. Vaste brandstof'Íen. Monsternemi.ngDeze norm, opgesteld door commissie 37 (Classificatieen beproevin§smethoden van vaste brandstoffen) geeftrichtlijnen voor het nemen van monsters en de ver-werking hiervan tot verzend- en analyse-monsters.Een aantal hierbij te gebruiken toestellen wordt be-schreven.

ïn de nieuwe uitgave zijn doel en toepasbaarheid uit-voerig omschreven; de verwerking van het verzamel-monster tot verzendmonster is herzien en verduide-)lijkt. De tekst betreffende de bereiding van het ana-lyse-monster is geheet herzien; de figuur en de tabelvan afrnetingen voor de spleetverdeling zijn aangevuld.

De normen kunnen worden besteld bij de boekhandelof rechtstreeks bij het Centraal Normalisatiebureau te's-Gravenhage, Postbus 70, tel. 514041: NEN 3069 kostf 3,-, NEN 1514 en 1515 elk f 1,60, NEN 3010 f 4,-.Leden van de Stichting voor de Normalisatie in Ne-derland 50 Vo korting, evenals onderwijsinstellingenen studerenden. Bij afname van 10 of meer exempla-ren extra korting van 10 tot 40 %.

L EE STAFEL

Firma PULLES & HANIOUEMEESTERGLASBLAZERS

Visserstraat 11 . TeleÍoon049OO - 58'42

EINDHOVEN

Q laz"n t-abo rat o r ium I n st rltlment en

9ndustrieàronenAechnisch- en (lilterglaswerb

J\or^ool Jliipstubben

Alle apparaten volgens tekening, schets oÍ model

(Àdv.)