Post on 21-Jun-2020
Witteveen+Bos Raadgevende ingenieurs B.V.
Leeuwenbrug 8 | Postbus 233 | 7400 AE Deventer | +31 (0)570 69 79 11 | www.witteveenbos.com | KvK 38020751
VERSLAG
Onderwerp Workshop onshore tracéverkenning naar aansluitlocatie Burgum
Project Net op Zee Ten Noorden van de Waddeneilanden
Projectcode 114227-5.53
Verslagnummer 19/03
Datum overleg 16 april 2019
Plaats Leeuwarden, Oranje Hotel
Referentie 114227-5.53/19-007.055
Auteur(s) T. Reimer MSc
Datum verslag 2 mei 2019
Bijlage(n) I Presentatie workshop onshore tracéverkenning Net op Zee Ten Noorden van de
Waddeneilanden
II Presentatie techniek Net op Zee
III Overzicht van de wensen, aandachtspunten en meekoppelkansen
Aanwezig TenneT Frank Timmer, Jaap Nijland, Regien Arends,
Ewald van Dorst, Alma Scholten
MinEZK Anne Melchers, Olaf Herfst
RWS BZK Maarten Scheffers
Gemeente Tytsjerksteradiel Bauke Zwaagstra, Dolf Visser
Gemeente Dantumadiel Jocien van der Hout
Gemeente Noardeast-Fryslân Jurjen Meijer, Douwe Klijnstra
Wetterskip Fryslân Susanne Raabe, Meindert Kingma
Noardlike Fryske Walden Wout van Vulpen
LTO Noord Taeke Wahle
Witteveen+Bos Rianne Albers-Schouten, Koen Haans, Tine Reimer,
Michelle Vanderschuren
Afwezig Landschapsbeheer Friesland R. ter Steege
Provincie Fryslân Sietze Douma
Staatsbosbeheer Jelser Kiestra
Landschapsbeheer Friesland Foppe van der Meer
Kopie RWS
Gemeente Noardeast-Fryslân
Staatsbosbeheer
Natuurmonumenten
NMF Fryslân
It Fryske Gea
Noardlike Fryske Walden
Natuur en milieu
Agrarisch collectief Waadrâne
Theo Oenema
Gerard Mulder
P. Winterman, Dico Wijma
Geertjan Smits
Gerard Adema
Chris Bakker
Tom de Jong
Atse van Pelt, Nathalie Strookman
Hans Kroodsma
2 | 7 Witteveen+Bos | 114227-5.53/19-007.055
1 WELKOM EN VOORSTELRONDE
Frank Timmer heet de deelnemers welkom en geeft een toelichting op het programma.
Alle deelnemers stellen zich kort voor.
2 TOELICHTING PROJECT
Frank Timmer geeft een toelichting op het project Net op Zee Ten Noorden van de
Waddeneilanden (NoZ TNW). Rianne Albers-Schouten geeft een toelichting op de
m.e.r.-procedure en planning. In bijlage I is de presentatie toegevoegd.
Naar aanleiding van deze toelichting kwamen de volgende vragen naar voren:
- Dolf Visser vraagt wat de capaciteit van de energieopwekking van wind op zee is,
wanneer alles van de routekaarten 2023 en 2030 gebouwd is.
Frank Timmer licht toe dat wat er nu al staat (rode vakjes op de kaart van de
presentatie) 1 GW (gigawatt, oftewel 1.000 megawatt) oplevert. Daarna
representeren de blauwe geplande vakjes 3,5 GW en de groene toekomstige
gebieden moeten 7 GW opleveren. Ten Noorden van de Waddeneilanden draagt
hieraan bij met 700 MW (0,7 GW). In totaal betekent dit dat er 11 GW aan
opgesteld windvermogen op zee komt. Olaf Herfst vult aan dat de routekaart 2030
ervoor zorgt dat circa 40 % van Nederlandse energiebehoefte opgewekt wordt uit
windenergie op zee.
- Susanne Raabe van Wetterskip Fryslân vraagt of er één of meerdere aansluitingen
komen.
Frank Timmer geeft aan dat voor dit project één aansluitlocatie nodig is.
Momenteel wordt onderzocht welke van de drie (Burgum, Vierverlaten, Eemshaven)
aansluitlocaties het beste is. Dit wordt gedaan aan de hand van vijf criteria (milieu,
techniek, omgeving, natuur en toekomstbestendigheid), en altijd in samenhang met
een tracé er naartoe. Burgum is een mogelijkheid, maar het zou kunnen dat de
kabels niet in Friesland worden aangesloten.
- Susanne Raabe vraagt of er bepaalde voordelen zijn om de tracés over de eilanden
te laten gaan. Zelf verwacht ze dat dit tot veel meer bezwaren leidt.
Frank Timmer geeft aan dat de lengte van het totale tracé dicht bij 100 km komt.
Dit is de grens van het concept dat hier toegepast wordt. Om de hoeveelheid
blindstroom te beperken onderzoekt TenneT of een tussencompensatie nodig is
halverwege tussen het offshore platform en het onshore aansluitingspunt. Een
tussencompensatie kan een kleiner platform in de zee zijn of een technische
installatie op één van de eilanden. TenneT weet nog niet of tussencompensatie
technisch nodig is en ook niet of het handig is dat de kabel over één van de
eilanden wordt aangelegd. Om tot de beste oplossing te komen worden alle
technische mogelijkheden het komende jaar onderzocht.
- Susanne Raabe verwijst naar de kabels naar Denemarken en vraagt of deze ook
tussencompensaties hebben.
Frank Timmer geeft aan dat de Cobra-kabel naar Denemarken een
gelijkstroomkabel is. Gelijkstroomkabels zijn voor grotere afstanden geschikt,
3 | 7 Witteveen+Bos | 114227-5.53/19-007.055
omdat er minder verliezen optreden bij het transport van elektriciteit. Een
gelijkstroomkabel heeft geen tussencompensatie nodig.
- Verschillende aanwezigen spreken de voorkeur uit om de kabels te laten aansluiten
in de Eemshaven.
Frank Timmer vertelt dat dit een mogelijkheid is, maar dat de kabel niet door de
vaargeul kan worden gelegd vanwege gebrek aan beschikbare ruimte. TenneT
onderzoekt verschillende routes waar de kabel wordt aangesloten op Eemshaven
waarbij het laatste stuk van het kabeltracé over land gaat.
- Aanvullend hierop wordt door Susanne Raabe aangegeven dat Friesland een
provincie is met minder energiegebruik dan Groningen. Provincie Friesland heeft
daarom volgens haar minder energie nodig. Ze vraagt zich af of het niet
verstandiger is om de kabel te laten aansluiten in Eemshaven waar een veel grotere
energiebehoefte is.
Frank Timmer geeft aan dat TenneT probeert de stroom te verdelen, zodat heel
Nederland genoeg voorziening heeft. In deze afweging kijken we naar de
toekomstige ontwikkelingen van de energieprojecten en de energiebehoefte van
Nederland. Burgum heeft voldoende capaciteit om het windpark Ten Noorden van
de Waddeneilanden te faciliteren. Toekomstige parken met een groter vermogen
kunnen niet op dit station aansluiten. In die zin zou het vanuit technisch oogpunt
logisch zijn om nu de capaciteit van Burgum te benutten en de Eemshaven
bijvoorbeeld later te benutten als aansluitlocatie voor een groter toekomstig
windpark. De keuze wordt echter integraal gemaakt (techniek, milieu, kosten,
omgeving en toekomstbestendigheid) en niet alleen op basis van techniek.
- Susanne Raabe vraagt of TenneT-projecten in het noorden last hebben van
aardbevingen.
Regien Arends vertelt dat in dit gebied aardbevingsbestendig ontwerp wordt
toegepast voor transformatorstations. Frank Timmer voegt hieraan toe dat kabels
geen last hebben van aardbevingen.
- Susanne Raabe geeft aan dat het transformatorstation vraagt om een
gemeentelijke bestemmingsplanprocedure. Ruimtelijke procedures kunnen leiden
tot behoorlijke vertraging vanwege zienswijzen, bezwaar en beroepsprocedures. Ze
wil weten of hier rekening mee is gehouden in de planning van het project en hoe
deze bestemmingsplanprocedure wordt meegenomen in het proces.
Rianne Albers-Schouten geeft aan dat alle benodigde procedures (inpassingsplan,
vergunningaanvragen, etc.) in de planning zijn meegenomen en worden
gecoördineerd door MinEZK. MinEZK is eindverantwoordelijk voor dit project en zal,
samen met MinBZK, een Rijksinpassingsplan opstellen. Het project wordt
uitgevoerd onder de Rijkscoördinatieregeling (RCR). Dit betekent dat alle besluiten
(dus Rijksinpassingsplan, MER en vergunningaanvragen) gelijktijdig ter inzage
worden gelegd. Inhoudelijk blijven de (lokale) bevoegde gezagen verantwoordelijk
voor de vergunningverlening. Er moet ook een watervergunning worden
aangevraagd voor de ontwikkelingen in de Noordzee. Deze vergunning wordt
aangevraagd bij RWS.
4 | 7 Witteveen+Bos | 114227-5.53/19-007.055
- Hoe wordt de omgeving betrokken bij het voorkeursalternatief (VKA-)besluit?
In juni 2019 krijgt de omgeving de kans om hun ideeën en suggesties in te dienen
tijdens informele inloopbijeenkomsten of via het digitale platform. In september
wordt de concept-NRD ter inzage gelegd. Er worden dan formele
informatieavonden gehouden en de omgeving heeft dan de gelegenheid om een
zienswijze in te dienen. De alternatieven die in het MER worden onderzocht,
worden in deze concept-NRD gepresenteerd. MinEZK neemt het VKA-keuzebesluit
volgend jaar rond de zomer, maar vraagt daarbij de regio om advies.
- In verband met het uitleggen van de contactmomenten en inloopavonden met de
omgeving vraagt Wout van Vulpen hoe individuele grondeigenaren worden
benaderd en of dit mogelijk vertraging voor het proces kan opleveren.
Frank Timmer licht toe dat in een breed gebied rondom de mogelijke tracés de
omwonenden een uitnodiging voor de inloopavonden ontvangen. Verder krijgt
iedereen de mogelijkheid om een reactie op het digitale platform te plaatsen.
Zodra het VKA is vastgesteld gaat TenneT in gesprek met de grondeigenaren om
afspraken te maken. Er wordt dan gevraagd om betredingstoestemming op de
grond waar nodig. Tussen TenneT en de grondeigenaar wordt een overeenkomst
zakelijk recht opgesteld waarin afspraken over de kabels en toegankelijkheid
worden opgenomen. In deze afspraak wordt ook aangegeven dat de eigenaar niet
boven de kabels mag bouwen. Continuering van agrarische werkzaamheden is wel
toegestaan. Dit proces met grondeigenaren kan leiden tot vertraging, maar er
wordt een tijdige planning opgezet zodra het VKA gereed is. Omdat de route nog
niet concreet genoeg is heeft het geen zin om mensen op dit niveau nu te
benaderen. Regien Arends voegt hieraan toe dat TenneT zoekt naar de beste wijze
om agrarische eigenaren te betrekken buiten de inloopavonden. Taeke Wahle en
Wout van Vulpen geven aan dat het verstandig is om in gesprek te gaan met LTO
Noord en de Noardlike Fryske Walden over hoe TenneT de grondeigenaren kan
betrekken.
3 TOELICHTING TECHNIEK
Ewald van Dorst geeft een toelichting op de techniek van NoZ TNW. In bijlage II is de
presentatie toegevoegd.
Naar aanleiding van deze toelichting kwamen de volgende opmerkingen en vragen
naar voren:
- Wout van Vulpen vraagt waarom TenneT op zee één kabel aanlegt en deze kabel
op land splitst tot drie kabels.
Ewald van Dorst licht toe dat er op zee 2 drie-fase kabels worden gelegd. Elke kabel
heeft een vermogen van 350 MW. Dit is de maximale capaciteit van 220 kV
zeekabels voor wisselstroom die op dit moment op de markt zijn. Op land worden
zes losse kabels gelegd. Enkele kabels zijn goedkoper en beter op land aan te
leggen (gewicht/transport) Het is duurder om kabels in de zee te leggen dan op
land. Daarom wordt de lengte van de kabels op zee zo kort mogelijk gehouden. Op
land worden landkabels aangelegd, waarvan de productiekosten lager zijn. Bij
transport van elektriciteit kunnen de kabels warm worden. Om te voorkomen dat
de kabels elkaar opwarmen hanteert TenneT een bepaalde afstand tussen de
kabels. Hierdoor is de breedte van het kabeltracé op land circa 15 tot 20 meter
(inclusief veiligheidszone). Tijdens de uitvoering is de totale werkstrook zo'n
5 | 7 Witteveen+Bos | 114227-5.53/19-007.055
50 meter breed. Op land worden de kabels 1,2 meter diep gelegd. Op agrarische
grond werkt TenneT met een diepte van 1,8 meter. Een diepere ontgraving is soms
ook mogelijk, maar dat vraagt een groter werkgebied. TenneT kan ook de kabels
onder het landschap door boren. Boringen zijn duurder dan open ontgraving In het
MER wordt onderzocht waar dit eventueel toegepast zou kunnen worden. en of dit
tot minder (milieu)effecten leidt.
- Meerdere aanwezigen gaven aan dat de landschappelijke impact van een open
ontgraving groot is. Ze spreken de voorkeur uit om ook op land te kiezen voor een
drie-fase kabel waardoor het ruimtebeslag minder groot is. Taeke Wahle geeft aan
dat de sleufmethode wellicht ook een mogelijkheid is om de kabels op land aan te
leggen, waardoor er minder ontgraving nodig is en het ruimtegebruik tijdens de
installatie verminderd wordt. Nu wordt deze voor kleinere kabels gebruikt, in de
toekomst kan deze wellicht ook de kabels voor dit project aan.
Ewald van Dorst geeft aan dat het niet is toegestaan om direct boven de kabels te
bouwen of om diepwortelende bomen te planten. Dit kan de kabels beschadigen.
Douwe Klijnstra reageert hierop dat elzen vlakwortelende bomen zijn die niet onder
grondwaterniveau wortelen. Volgens hem kunnen deze bomen wel boven de kabels
staan.
- Douwe Klijnstra vraagt of de warmte van de kabels invloed kan hebben op de
bodem en het grondwater.
Ewald van Dorst licht toe dat de dikte van de kabel de hoeveelheid warmteverlies
bepaalt: hoe dikker de kabel, des te minder warmteverlies. In het MER wordt de
dikte van de kabel nader onderzocht en een afweging tussen kosten en invloed op
de natuur gemaakt. De warmte die een kabeltracé afgeeft aan de directe omgeving
is beperkt, zodat op voorhand geen/nauwelijks effecten op bodem en grondwater
worden verwacht.
- Meerdere gebieden waar de kabel doorheen loopt zijn kleinschalige landschappen.
Douwe Klijnstra vraagt hoe TenneT omgaat met sloten.
Frank Timmer en Ewald van Dorst geven aan dat dit per geval bekeken wordt. Er
zijn meerdere uitvoeringsmogelijkheden: open ontgraving en een boring zijn
beiden mogelijk. Bij boringen moet echter ook rekening gehouden worden met
grote werkterreinen bij de in- en uittredepunten van de boring (tot wel 2.000 m2
afhankelijk van de lengte van de boring) én met de zogeheten uitlegstroken waar
de kunststof mantelbuizen aan elkaar gelast worden.
- Susanne Raabe geeft als aandachtpunt mee dat het graven nabij of onder dijken
kan leiden tot piping.
Ewald van Dorst bevestigt dat TenneT hiermee bekend is. Dit wordt onderzocht in
het MER.
6 | 7 Witteveen+Bos | 114227-5.53/19-007.055
4 TOELICHTING DOEL WORKSHOP
Koen Haans geeft een toelichting op de aanpak van de tracéverkenning en de leidende
ontwerpprincipes. Hieruit komt de volgende vragen naar voren:
- Dolf Visser vraagt of het mogelijk nodig is om woningen op te kopen en te slopen
om de kabels aan te leggen.
Frank Timmer geeft aan dat TenneT dit altijd probeert te voorkomen. Heel
incidenteel komt het voor bij kabelverbindingen, maar TenneT verwacht niet dat het
hier nodig is, omdat er naar verwachting voldoende afstand van woningen kan
worden gehouden.
Taeke Wahle geeft aan dat er een pilot is gestart naar de archeologische
verwachtingswaarden. Hieruit blijkt dat er vaak geen archeologische waarden
aanwezig zijn in gebieden, die nu zijn aangemerkt als een gebied met een hoge
archeologische verwachtingswaarde. Hij adviseert om dit rapport door te nemen en
om de huidige archeologische verwachtingswaardenkaarten niet leidend te laten
zijn bij de tracering.
- Susanne Raabe vraagt hoe haalbaar het is om de kabel over Engelmansplaat te
trekken.
Frank Timmer geeft aan dat dit nu nog onbekend is, maar dat dit wordt onderzocht
om de volledige bandbreedte van de verschillende tracémogelijkheden in kaart te
brengen.
- Susanne Raabe vraagt of het mogelijk is om met de kabel een vaarweg te volgen.
Koen Haans en Ewald van Dorst geven aan dat de kabel geen vaarweg zal volgen
vanwege veel technische beperkingen in de aanlegfase en hinder voor scheepvaart.
- Dolf Visser en Wout van Vulpen geven mee dat het wenselijk is om de kabel langs
de Centrale As (N356) aan te leggen. Dit zou leiden tot minder gebruik van
agrarische grond en ook minder impact hebben op het landschap.
Rianne Albers-Schouten vertelt dat één van de tracés langs de Centrale As loopt en
dat TenneT onderzoekt hoe ze de kabels zoveel mogelijk kan combineren met de
bestaande infrastructuur.
Rianne Albers-Schouten presenteert de aanpak van de gezamenlijke tracéverkenning.
Doel van de workshop is om per aansluitlocatie gebiedskennis op te halen en de eisen
en wensen per oplossingsrichting op te halen. In twee rondes wordt dit gedaan, te
weten in ronde 1: de tracés richting Burgum; in ronde 2: locatie transformatorstation
nabij de aansluitlocatie Burgum.
5 RESULTATEN VERKENNING GEBIED EN OPLOSSINGSRICHTINGEN
In bijlage III zijn de resultaten van de verkenning weergegeven.
7 | 7 Witteveen+Bos | 114227-5.53/19-007.055
6 AFRONDING: VERVOLG EN ACTIES
Tijdens de workshop en de werksessies zijn actiepunten geformuleerd. Deze zijn
opgenomen in onderstaande tabel.
Actiehouder Actie
Tine Reimer GIS-kaarten over persleidingen en regionale waterkeringen per e-mail opvragen bij Reinder Tamminga
(rtamminga@wetterskipfryslan.nl) met CC aan Susanne Raabe.
Dolf Visser De GIS-bestanden van de Famkekaart mailen naar TNW@witteveenbos.com.
Regien Arends De gemeentes terugkoppeling geven op hun verzoek.
De gemeentes hebben het verzoek om hen te betrekken bij de tracéontwikkeling om samen met hen de
tracés langs te gaan en belemmeringen in kaart te brengen. Graag voeren zij dit overleg voor de
terugkoppelworkshop in mei.
Taeke Wahle Rapport over de pilot naar de archeologische verwachtingswaarden mailen naar
TNW@witteveenbos.com.
Regien Arends Optie verplaatsen zonnepanelen Engie voor transformatorstation, wat zijn plannen voor gascentrale?
Witteveen+Bos | 114227-5.53/19-007.055 | Bijlage I
I
BIJLAGE: PRESENTATIE WORKSHOP ONSHORE TRACÉVERKENNING NET OP ZEE TEN
NOORDEN VAN DE
Workshop onshore tracéverkenning naar aansluitlocatie Burgum : Net op zee
Ten Noorden van de Waddeneilanden16 april 2019
Frank Timmer en Rianne Albers-Schouten
Safety topic
2
In geval van calamiteiten en/of ontruiming van het pand:
• Volg de vluchtroutes zoals aangegeven
• Ga naar het verzamelpunt
• Volg de instructies van BHV (te herkennen aan de gele hesjes) bij
calamiteiten en/of ontruiming.
Agenda
3
10:00 Welkom en voorstelrondje
10:30 Toelichting project
1) doelstellingen net op zee TNW
2) proces tot nu toe - VANOZ en tracéontwikkeling TenneT
3) aanpak tracéontwikkeling en m.e.r.-procedure
11:00 Toelichting techniek net op zee TNW
11:30 Lunch
12:30 Toelichting doel workshop (verkenning gebied en oplossingsrichtingen)
13:15 Tracés richting Burgum – Ronde 1 verbindingen
14:00 Koffiepauze
14:15 Tracés richting Burgum – Ronde 2 stationslocaties
15:00 Afronding: vervolg en acties
15:15 Afsluiting
Welkom en voorstelrondje
4
˗ Naam?
˗ Functie?
˗ Organisatie?
Toelichting project (TenneT)
5
˗ Introductie TenneT
˗ Doelstellingen
˗ VANOZ
˗ Raakvlak andere projecten
˗ Omgeving
Netkaarten6
Routekaart 2023
Volgens de 'vervolgroutekaart 2030' gepubliceerd
in 2018 moet er tussen 2024 en 2030 nog eens 7
Gigawatt aan windparken op zee bij komen. De
windparken die in de komende jaren worden
voorbereid komen in de windgebieden Hollandse
Kust (west), Ten noorden van de Waddeneilanden
en IJmuiden Ver.
Routekaart 20307
Doelstellingen
8
˗ 700 MW
˗ +/- 100km lengte (80/20)
˗ Mogelijk zijn er technische maatregelen nodig om transportverliezen
compenseren.
˗ Transformatorstation ca. 3,5 ha (+2 ha werkterrein)
˗ Aansluiten op Eemshaven/Vierverlaten/Burgum
˗ Operationeel in 2026 (3-4 jaar bouwtijd)
Doelstellingen
9
VANOZ (Verkenning Aanlanding Netten op Zee)
10
˗ Voorbereiding op de procedures voor de windparken 2024-2030.
˗ Gesprekken gevoerd met betrokkenen en belanghebbenden.
˗ Conclusie: het windenergiegebied Ten Noorden van de
Waddeneilanden kan (nettechnisch) verbonden worden met het
landelijk hoogspanningsnetwerk in Eemshaven, Vierverlaten of
Burgum d.m.v. een ondergrondse wisselstroomkabelverbinding.
11
12
Aanbevelingen VANOZ:
• Start met informatie verzamelen voor mogelijkheden tracering en bundeling van kabelsystemen door Waddenzee
• Breng beschikbaarheid in kaart van bedrijfskavels en daarmee ruimte voor transformatorstation
• Link naar meer informatie: https://www.rvo.nl/subsidies-regelingen/bureau-energieprojecten/lopende-projecten/hoogspanning/verkenning-aanlanding-netten-op-zee-2030
13
Raakvlak andere projecten
14
˗ Eemshaven-Vierverlaten 380kV (bovengrondse hoogspanningsverbinding, in 2022 in
bedrijf)
˗ Bouw / uitbreiding hoogspanningstation Vierverlaten 380kV (in uitvoering)
˗ Diverse energie-ontwikkelingen in Eemshaven (nieuw 110kV-station, CobraCable en
ontwikkelingen derden (zonneparken etc.)
˗ Ruimte vrijhouden rondom Burgum voor toekomstige ontwikkelingen
Aanpak m.e.r. en tracéontwikkeling
15
˗ Mijlpalen planning
˗ Aanpak NRD-fase
Belangrijke mijlpalen NoZ TNW
16
Maart 2019 PSU – start project
September 2019 Concept NRD
Febr/maart 2020 NRD vaststellen
Juli 2020 VKA besluit
Februari 2021 Indienen vergunningsaanvragen
Juni 2021 Ontwerp vergunningen
November 2021 Definitieve vergunningen
Oktober 2022 Vergunningen onherroepelijk
Stappen NRD-fase en tracéontwikkeling
17
˗ Maart: Gebiedsanalyse: belemmeringen en kansen in kaart brengen
˗ April: Ophalen eisen en wensen omgevingspartijen
˗ April/mei: Ontwikkeling alternatieven en beoordelen op haalbaarheid
˗ Mei: Terugleggen van alternatieven bij omgevingspartijen
˗ Juni: Inloopavonden + oproep inbreng van alternatieven
˗ September: Vastleggen alternatieven in concept NRD
˗ Febr/maart 2020: NRD vaststellen
Overzicht workshops tijdens de NRD-fase
18
3 april Workshop RWS
15 april Workshop offshore incl. Ameland en Schiermonikkoog
16 april Workshop onshore Fryslân
18 april Workshop onshore Groningen
14 mei Workshop terugkoppeling offshore
16 mei Workshop terugkoppeling onshore
ntb juni Openbare informele inloopavonden (extra) voorafgaand aan ter inzage
legging concept NRD
Keuze voorkeursalternatief (MER deel 1)
19
˗ Techniek
˗ Milieu
˗ Omgeving
˗ Kosten
˗ Toekomstvastheid
Toelichting techniek Net op Zee TNW
20
Aanpak alternatieven ontwikkeling
21
Stap 1: VANOZ is het vertrekpunt van de alternatievenontwikkeling;
Stap 2: Wat is de kortste route van A naar B;
Stap 3: Milieuafweging:
• Beoordelingskader milieuonderzoeken vaststellen;
• Belemmeringenkaarten opstellen;
Stap 4: Ontwikkelen alternatieven voor NRD.
Ontwerpuitgangspunten offshore kabeltracé
22
1. Ontwerp voldoet aan de Typical Installation Method (TIM), kabelcorridorbreedte = 1200m;
2. Zo kort mogelijke route van offshore station tot aanlandpunt (eventueel via tussencompensatie
locatie);
3. Vermijd olie- en gasplatforms (inclusief rekening houdend met veiligheidsafstand = 500m);
4. Vermijd offshore infrastructuur (inclusief rekening houdend met veiligheidsafstand = 500m);
5. Vermijd scheepswrakken;
6. Vermijd zoveel mogelijk ruimtegebruik thema’s conform TenneT PvE AO002 (zoals natuur,
visserij, defensie, aquacultuur, zandwinning en scheepvaartroutes);
7. Houd rekening met bathymetrie van de zeebodem (hydrodynamica en morfologie);
8. Zo min mogelijk kruisingen met infrastructuur.
23
Ontwerpuitgangspunten onshore kabeltracé
24
1. Ontwerp voldoet aan de Typical Installation Method (TIM), kabelcorridorbreedte = 50m (incl
werkstrook);
2. Zo kort mogelijke route van aanlandpunt tot aansluitlocatie;
3. Vermijd zoveel mogelijk steden, dorpen en woningen (magneetvelden);
4. Vermijd zoveel mogelijk locaties met een extern veiligheidsrisico (windturbines en BRZO-bedrijven);
5. Vermijd zoveel mogelijk ruimtegebruik thema’s conform TenneT PvE AO002 (zoals archeologie,
cultuurhistorie, natuur en waterkeringen);
6. Vermijd zoveel mogelijk ondergrondse infrastructuur (kabels, pijpleidingen, rioolwater en drinkwater);
7. Ondergrondse verbindingen en bovengrondse lijnen mogen parallel lopen en kruisen;
8. Rijkswegen, provinciale wegen en spoorwegen (zo veel mogelijk) haaks kruisen;
9. Onderlinge beïnvloeding met buisleidingen, spoorlijnen e.d. zoveel mogelijk voorkomen.
25
Ontwerpuitgangspunten onshore transformatorstation
26
1. Maximaal 5-6 km van het aansluitstation (Burgum/Vierverlaten/Eemshaven);
2. Houd rekening met magneetveldcontour;
3. Zo veel mogelijk voorkomen van geluidshinder;
4. Vermijd zoveel mogelijk milieuthema’s conform TenneT PvE AO002 (zoals archeologie,
cultuurhistorie, natuur en waterkeringen);
5. Benodigd oppervlakte is ca. 3,5 ha (+2 ha tijdelijk werkterrein).
Toelichting doel workshop
27
˗ Verkenning gebied
˗ Oplossingsrichtingen
˗ 13:15 Tracés richting Burgum – ronde 1 verbinding
˗ 14:00 Koffiepauze
˗ 14:15 Tracés richting Burgum – ronde 2 stationslocatie
Groepsindeling
28
Groep 1 Groep 2 Groep 3
Voorzitter: Rianne Albers-Schouten Voorzitter: Frank Timmer Voorzitter: Koen Haans
Notulist: Tine Reimer Notulist: Alma Scholten Notulist: Michelle Vanderschuren
Jaap Nijland Regien Arends Ewald van Dorst
Olaf Herfst Maarten Scheffers Anne Melchers
Sietze Douma Bauke Zwaagstra Dolf Visser
Jocien van der Hout Jurjen Meijer Jocien van der Hout
Susanne Raabe Jelser Kiestra Wout van Vulpen
Taeke Wahle R. ter Steege Foppe van der Meer
Tracés richting Burgum – ronde 1 verbinding
29
˗ 13:15-13:45 brainstorm
˗ 14:45-14:00 terugkoppeling
30
Tracés richting Burgum – ronde 2 stationslocatie
31
˗ 14:15-14:45 brainstorm
˗ 14:45-15:00 terugkoppeling
Afronding, vervolg en acties
32
˗ Wrap-up en conclusies workshop
˗ Rondvraag
˗ Acties en afspraken
· TNW@witteveenbos.com
˗ 16 mei workshop terugkoppeling offshore
www.witteveenbos.com
Witteveen+Bos | 114227-5.53/19-007.055 | Bijlage II
II
BIJLAGE: PRESENTATIE TECHNIEK NET OP ZEE
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
De techniek van Net op Zee 16 april 2019
Ewald van Dorst
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
Van wind naar elektrische gebruikers
?
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
Net op Zee concept
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
Platform op zee
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
25m20m
30m Weight:
2900 tonnes
19,5m
Jacket
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
19,5m 45m
25m
Weight:
3350 tonnes
Topside
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
Installatie Jacket
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
Piling of the jacket
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
Installation of the top side
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
Transformatorstation
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
Transformatorstation
Circa 250 meter
Circa 140 meter
Benodigde oppervlakte is
circa 3,5 hectare
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
Transformatorstation
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
Land kabel
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
Kabelverbinding
Zeekabel
Landkabel
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
Landkabel: open ontgraving
3000750750 750 750500 500
7000
500 500
1500
1200
40009400
Circa 10 mtr
1000
afmetingen ter indicatie
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
Landkabel: open ontgraving
17
afmetingen ter indicatie
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
Landkabel: boringen
18
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
Zeekabel
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
Ontwerpfilosofie zeekabel
Reference level for burial below mobile seabed features: the line connecting
the deepest points of the troughs
between the sand waves
Burial requirement
Mobile seabed features:mobile Sand Waves on anon mobile Sand Bank
Gray: to be pre swept (dredged) volume of the mobile sand waves in order to be able to install the cable
to the required burial depth below the reference level
Ontwerpfilosofie
• Zo kort mogelijke route
• Installeren en ‘vergeten
• Risico gebaseerd ontwerpkeuzes
• Laagste TOTEX
Diverse onderzoeken:
• Archeologie
• Mobiliteit zeebodem
• NGE
• Andere infrastructuur
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
Ontwerpproces zeekabelA B Connection point A &B
A BDefine search area
A BInvestigate search area
A B
wk
17.9 “Objects”
A B
Seabed mobility
21
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
Ontwerpproces zeekabelSeabed mobility study
• Historical bathymetry data
• Expected lowest seabed level (40-50 years)
• Expected highest seabed level (40-50 years)
22
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
Ontwerpproces zeekabelA B Connection point A &B
A BDefine search area
A BInvestigate search area
A B
wk
17.9 “Objects”
A B
Seabed mobility
A B
1m DoB 3m DoB Burial requirements
A B
Vessel intensity (RBBD)
23
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
Ontwerpproces zeekabelRisk based burial depth study
• Vessel intensity
• Burial depth
• Soil conditions
Acceptable PoF results in burial depth
24
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
Ontwerpproces zeekabelA B Connection point A &B
A BDefine search area
A BInvestigate search area
A B
wk
17.9 “Objects”
A B
Seabed mobility
A B
1m DoB 3m DoB Burial requirements
A B
Vessel intensity
1m DoB 3m DoB
A B
wk
17.9 Define route
25
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
Installatie zeekabel
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
Installatie zeekabel
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
Installatie zeekabel
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
Installatie zeekabel
Video
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
Net op Zee concept
?tussencompensatie
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
Tussencompensatie
Stroom
Onze kabels geschikt voor:
700 MegaWatt
Circa 1.000 Ampere,
Temperatuur is mede
afhankelijk van de bodem
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
Tussencompensatie
Stroom
Stroom uit windpark Stroom uit kabel: blindstroom+
Lengte Kabel
Blindstroom
Minder ruimte voor
stroom windpark!!
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
Tussencompensatie
Bier =
nuttige stroom
Schuim =
blindstroom
Lange kabel
Dit teveel aan blindstroom (schuim) willen we compenseren.
Het meest logisch lijkt op dit moment ergens tussen platform en transformatorstation.
Hoe, wat en waar is op dit moment in onderzoek.
Van wind naar elektrische gebruikersApril-11-2019 C2: Internal Information
Vragen?
Witteveen+Bos | 114227-5.53/19-007.055 | Bijlage III
III
BIJLAGE: OVERZICHT VAN DE WENSEN, AANDACHTSPUNTEN EN
MEEKOPPELKANSEN
Onderstaande tabellen geven een overzicht van de ingebrachte wensen en aandachtspunten die zijn opgehaald tijdens de workshop Net op Zee Ten Noorden van de Wadden-
eilanden - oplossingsrichtingen richting Burgum.
BURGUM TRACÉ
Organisatie Naam Eis/wens Wens/
aandachtspunt/
meekoppelkans
Groep 1
Susanne Raabe Wetterskip Fryslân Blijf buitendijks/onderzoek waar de grens van het project Holwerd aan zee is. wens
Douwe Klijnstra Wetterskip Fryslân Bestemmingsplan Ternaard meenemen!
Gebiedsproces, mits compensatie gaswinning.
aandachtspunt
Douwe Klijnstra Wetterskip Fryslân Overzichtskaart van terpen ophalen. aandachtspunt
Douwe Klijnstra Wetterskip Fryslân Nagaan of het een optie is om de kabel ten westen van het huidige tracé van de TenneT hoogspanningsleidingen te leggen. aandachtspunt
Susanne Raabe Wetterskip Fryslân De cultuurhistorie van het landschap ten westen van het westelijke tracé Burgum is oud en belangrijk en hier wordt veel weerstand
verwacht.
aandachtspunt
Douwe Klijnstra Wetterskip Fryslân Verziltingsgevoelig gebied tussen aanlanding en Dokkum. aandachtspunt
Douwe Klijnstra Wetterskip Fryslân Wat is de status van de bosontwikkelingszone? aandachtspunt
Susanne Raabe Wetterskip Fryslân Bekijk de natuurdoelstelling in EHS en afhankelijk van de doelstelling moet boring of niet. aandachtspunt
Douwe Klijnstra Wetterskip Fryslân Waarom loopt het kabeltracé zo dichtbij Dokkum? aandachtspunt
Susanne Raabe Wetterskip Fryslân Veenweide overzichtskaart > maatregelen zijn nodig als de kabelverbindingen door het veengebied worden aangelegd. Als het veen
losgelaten is zou dit gebied in kunnen klinken. Houdt hier rekening mee.
aandachtspunt
Douwe Klijnstra/
Taeke Wahle
Wetterskip Fryslân /
LTO Noord
Trek de kabel langs de Lauwerszeeweg die groene structuur naar Koehool-Lauwersmeer toe en sluit hier aan op zee. Dus trek de
zeekabel dichter bij Koehool-Lauwersmeer.
wens
Susanne Raabe Wetterskip Fryslân Onderzoek of er beperkingen zijn vanwege het waterwingebied Vitens. aandachtspunt
Douwe Klijnstra Wetterskip Fryslân Volg de verkavelingslijn zoveel mogelijk. wens
Douwe Klijnstra Wetterskip Fryslân Er is een gebiedsontwikkeling tussen het oostelijke tracé en De Westereen. aandachtspunt
Douwe Klijnstra /
Susanne Raabe
Wetterskip Fryslân Houdt rekening met boringen in het gebied. Er zijn onder andere boringen bij Dokkum. aandachtspunt
Douwe Klijnstra Wetterskip Fryslân Voorkeur voor tracé die de perceelsgrenzen volgen. wens
Organisatie Naam Eis/wens Wens/
aandachtspunt/
meekoppelkans
Groep 2
Jurjen Meijer Gemeente
Noardeast-Fryslân
Namen op kaart zijn niet juist (taal), graag aanpassen, zeker op kaarten voor inloopavonden. Oude dijk structuur CHK2 kaart van
provincie aanvragen.
aandachtspunt
Jurjen Meijer Gemeente
Noardeast-Fryslân
Oost: impact op kleinschalige (blok)percelen (lichtbruin op luchtfotokaart). aandachtspunt
Jurjen Meijer Gemeente
Noardeast-Fryslân
West: langs de dijk lijkt ideaal, maar dan moet je in de berm/natuur van de dijk af in het landschap (ook percelen). aandachtspunt
Jurjen Meijer Gemeente
Noardeast-Fryslân
Keuze tussen het volgen van de wegenstructuur of aanleg dwars door het landschap. aandachtspunt
Jurjen Meijer Gemeente
Noardeast-Fryslân
Langs Dokkumerweg of Fenneweg naar zonnepark boven Dokkum oostelijk aansluiten op het net. aandachtspunt
Jurjen Meijer Gemeente
Noardeast-Fryslân
Aalsum is een oude terp boven Dokkum, vermijd deze. aandachtspunt
Jurjen Meijer Gemeente
Noardeast-Fryslân
Dongeradeel niks t.a.v. monumenten, verschillende kaartlagen archeologie. aandachtspunt
Jurjen Meijer Gemeente
Noardeast-Fryslân
Volg de Centrale As en gebruik de ervaring en kennis over de gevoeligheden van het gebied. aandachtspunt
Douwe Klijnstra Gemeente
Noardeast-Fryslân
Beide tracés passeren de primaire waterkering bij west ook de kruising van secundaire waterkering en vaarwegen of Dokkumerzee /
Dokkumergrootdiep.
aandachtspunt
Frank Timmer TenneT Waar mogelijk bundeling met lokale infrastructuur (wegen). aandachtspunt
Frank Timmer? TenneT Bij west 110 kV bundeling volg je het landschap niet, veel doorsnijding veel herstel nodig en daardoor minder geschikt. aandachtspunt
Allemaal Frank? Volg de oostkant bij De Centrale As, hier zijn minder belemmeringen dan aan de westkant. aandachtspunt
Bundelen van het tracé met de 110 kV verbinding. Mogelijk zijn er meekoppelkansen voor het ondergronds brengen van de
bestaande 110 kV verbinding. Sluit daarbij aan bij de landschappelijke structuren. Uitzoeken of deze 110 kV verbinding aan
vernieuwing toe is (levensduur) en capaciteit.
meekoppelkans
Recreatiegebied Zwartkruis - uitbreidingsplannen. aandachtspunt
Rondweg Dokkum is mogelijk een meekoppelkans. meekoppelkans
Organisatie Naam Eis/wens Wens/
aandachtspunt/
meekoppelkans
Groep 3
Dolf Visser Gemeente
Tytsjerksteradiel
Is het mogelijk om de kabels van TNW direct onder de bestaande hoogspanningslijn aan te leggen? aandachtspunt
Jocien van der Hout Gemeente
Dantumadiel
Betrek de dorpscoördinatoren, zij weten wat leeft in hun dorp. aandachtspunt
Wout van Vulpen Noardlike Fryske
Walden
Aanlandingspunt (links) over een eiland heeft gevoelsmatig veel meer invloed op de omgeving/mens. Het leidt tot effecten op het
cultureel erfgoed en heeft een grotere visuele impact. De aanleg van de kabels is op land langer zichtbaar dan offshore.
aandachtspunt
Wout van Vulpen Noardlike Fryske
Walden
Ga ten oosten langs het eiland, voorbij Ternaard (koppeling met gaswinning), daarna westelijke lijn volgen. Als meer stroom
geproduceerd wordt is minder gaswinning nodig, koppelkansen?
wens/
meekoppelkans
Dolf Visser Gemeente
Tytsjerksteradiel
Wens om beplantingstructuur (singels, etc.) zoveel mogelijk intact te houden. wens
Jocien van der Hout Gemeente
Dantumadiel
Er is een boekje waarin alle houtwallen/singels zijn vastgelegd ‘boeren en landschap’. Dit is een handvat voor gemeentelijke visie voor
landschap.
aandachtspunt
Jocien van der Hout Gemeente
Dantumadiel
Wil je Centrale As wel weer openhalen? Kun je dat naar omgeving verantwoorden? aandachtspunt
Dolf Visser Gemeente
Dantumadiel
Je kunt ook midden opzoeken (tussen de 2 ingetekende tracés). aandachtspunt
Jocien van der Hout Gemeente
Dantumadiel
Ten westen van Wierum liggen kruinige percelen (bolle percelen). De provincie investeert in herstel van deze percelen. aandachtspunt
Jocien van der Hout Gemeente
Dantumadiel
Tussen Wierum en Ternaard is een logisch aanlandingspunt vanuit cultuurhistorie. aandachtspunt
Jocien van der Hout Gemeente
Dantumadiel
Bij Dokkum is er een plan voor een nieuwe rondweg (maar financiering nog niet rond). Mogelijk zijn er koppelkansen. meekoppelkans
Dolf Visser Gemeente
Tytsjerksteradiel
Kun je vaarten volgen in plaats van wegen? Wel veel slenken, cultuurhistorische en landschappelijke waarden. Nadeel: veel
waterkruisingen en veel meer afstemming nodig.
aandachtspunt
Jocien van der Hout Gemeente
Dantumadiel
Check bestemmingsplankaart voor landschappelijke waarden en archeologische Rijksmonumenten. aandachtspunt
Jocien van der Hout Gemeente
Dantumadiel
- kan informatie aanleveren over gaswinning Ternaard;
- rondweg Dokkum;
- verder geen grote ontwikkelingen.
aandachtspunt
Organisatie Naam Eis/wens Wens/
aandachtspunt/
meekoppelkans
Koen Witteveen+Bos Let op lintbebouwing tussen Damwoude en Driesum. aandachtspunt
Dolf Visser Gemeente
Tytsjerksteradiel
Kruising EHS Grote Wielen Lauwersmeer (Houtwiel). aandachtspunt
Jocien van der Hout Gemeente
Dantumadiel
Slenken en radiale terpstructuur zijn moeilijk te herstellen (deze liggen in het gebied tussen de tracés die op de kaart zijn
weergegeven). Is het een optie om de Lauwersmeerweg te volgen?
aandachtspunt
Dolf Visser Gemeente
Tytsjerksteradiel
Ganzenfoerageergebied vermijden is niet leidend. aandachtspunt
Jocien van der Hout Gemeente
Dantumadiel
Is het ‘herstel’ van oude spoortracés een koppelkans (door er bijvoorbeeld fiets- of wandelpaden van te maken))? meekoppelkans
BURGUM STATIONSLOCATIE
Organisatie Naam Eis/wens Wens/
aandachtspunt/
meekoppelkans
Groep 1
Jaap Nijland TenneT Engie heeft naast het hoogspanningsstation veel zonnepanelen geplaatst. aandachtspunt
Douwe Klijnstra Gemeente
Noardeast-Fryslân
Industrieterrein ten zuiden van Feanwalden lijkt aan het uitbreiden richting Centrale As. Nagaan wat hier de bestemming is. aandachtspunt
Douwe Klijnstra Gemeente
Noardeast-Fryslân
Ten noorden van de spoorlijn breidt het dorp uit, blijf daarom ten zuiden van de spoorlijn. aandachtspunt
Douwe Klijnstra Gemeente
Noardeast-Fryslân
Ten oosten van Norad ligt een bos in het midden hiervan is een agrarisch perceel. Als het station hier past, is het meteen aan het zicht
onttrokken.
aandachtspunt
Douwe Klijnstra Gemeente
Noardeast-Fryslân
Bij Koot ligt een industrieterrein Westkern, misschien zijn hier mogelijkheden. aandachtspunt
Jaap Nijland TenneT Onderzoek wat de plannen zijn in de percelen bij Engie. aandachtspunt
Douwe Klijnstra Gemeente
Noardeast-Fryslân
Belemmeringen samen met de gemeente langsgaan om te bekijken of alles is meegenomen, doe dit voor alle trajecten, 1 op 1. wens
Organisatie Naam Eis/wens Wens/
aandachtspunt/
meekoppelkans
Dolf Visser Gemeente
Tytsjerksteradiel
Houd bij het zoeken naar locatie rekening met de bestemmingsplannen. aandachtspunt
Meindert Kingma Wetterskip Fryslân Op de website van Wetterskip Fryslân staat heel veel informatie over waterkeringen. aandachtspunt
Taeke Wahle LTO Noord Effecten voor tracés op landbouw nader in kaart brengen. wens
Groep 2
Bauke Zwaagstra Gemeente
Tytsjerksteradiel
Gasgestookte energiecentrale Engie ombouwen naar waterstoffabriek (toekomst). meekoppelkans
Uitbreiding recreatieterrein Zwartkruis zuidelijk, 110 kV ondergrond? aandachtspunt
Bos kappen en compenseren in de buurt, uitzoeken wie eigenaar is. aandachtspunt
In verleden vergister niet doorgegaan vanwege weerstand in de omgeving. aandachtspunt
Afspraak maken met de gemeente Noardeast-Fryslân over de bestemmingsplankaarten. aandachtspunt
Effecten van tracés op landbouw in kaart brengen. wens
Tijdens uitvoering let op: cultuurtechniek, gewasziekten. aandachtspunt
Groep 3
Wout van Vulpen /
Dolf Visser
Gemeente
Tytsjerksteradiel /
Noardlike Fryske
Walden
Kans ten noorden van station. Agrarische grond is hier een eindperceel voor deze boer. Agrariër moet grond terugkrijgen met plus. aandachtspunt
Wout van Vulpen /
Dolf Visser
Gemeente
Tytsjerksteradiel /
Noardlike Fryske
Walden
Status ‘beheergebied buiten EHS’ is agrarische grond > misschien zijn er wel mogelijkheden om het station hier aan te leggen, sluit dit
niet bij voorbaat uit.
aandachtspunt
Wout van Vulpen /
Dolf Visser
Gemeente
Tytsjerksteradiel /
Noardlike Fryske
Walden
Zoek de stationslocatie zo dicht mogelijk (ten noorden) van het bestaande station. Verder ten noorden is het vakantiepark een
aandachtspunt.
wens
Organisatie Naam Eis/wens Wens/
aandachtspunt/
meekoppelkans
Wout van Vulpen /
Dolf Visser
Gemeente
Tytsjerksteradiel /
Noardlike Fryske
Walden
Zoeken in het gebied rondom de tracés, verder weg is niet logisch. wens
Wouter Noardlike Fryske
Walden
Noord-Burgum nabij watercentrale is een optie (open gebied langs spoor). Aandachtspunt
Wouter Noardlike Fryske
Walden
Drinkwaterwingebied is een aandachtspunt. Aandachtspunt