TAALGESCHIEDENIS EN TAALPOLITIEK

TAALGESCHIEDENIS EN TAALPOLITIEK

Hoe ontstaat een taal?Waaruit is het Nederlands ontstaan?Waarom begrijpen we Duits gemakkelijker dan Russisch?Wat heeft het Afrikaans met het Nederlands? Vanwaar komt de term ‘Nederlands’?Waarom spreken we in België meer dan één landstaal?...

OPBOUW KOMENDE LESSEN

1. Taalverwantschap2. Ontlening en substraatwerking3. Ontwikkeling van het Nederlands4. Het Nederlands in Europa en de wereld

1. Taalverwantschap

1.1 Ontstaan van taal1.2 Taalfamilies1.3 Germaanse taalfamilie

1.1 Ontstaan van taal

• Weinig of niets bekend• Van eerste talen niets overgebleven

want het schrift is vrij late uitvinding (3.000 v.C.)• Communicatiemiddel nodig voor jacht + waarschuwen gevaar• Uit kreten ontstaan• Chomsky: « Mens is geboren met spraakvermogen »• Alle talen ontstaan uit 1 oertaal (geen bewijs)

Waarom verstaan we Duits beter dan Russisch?

1.2 Taalfamilies

• Taalfamilie = van gemeenschappelijke taal afstammen• Gereconstrueerd o.b.v. vergelijkingen tussen talen• Oertaal splitst zich op in taalfamilies

door verre afstand in prehistorie

• Nederlands: Indo-Europese taalfamilie• Oertaal: Proto-Indo-Europees (gereconstrueerd)• Dankzij studie Sanskriet (=Oud-Indisch)

Indo-Europese taalfamilie: Indo-Europese dialecten

Indo-Europese taalfamilie: Indo-Europese dialecten

1.3 De Germaanse taalfamilie

• Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit. Vivamus et magna. Fusce sed sem sed magna suscipit egestas.

• Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit. Vivamus et magna. Fusce sed sem sed magna suscipit egestas.

Germaanse taalfamilie• Taalgrens (6de-7de E.): Germaanse/Romaanse taalfamilie nu nog steeds taalgrens dwars door België!

• GERMAANSE TAALFAMILIE: vele varianten: (schema p.149)

1) Oost-Germaanse groep: Gotisch: uitgestorven2) Noord-Germaanse groep: Zweeds, Noors, Deens, IJslands

3) West-Germaanse groep: 2 taalvarianten: - Ingweoons of Kustwestgermaans: Engels, Fries- Continentaal-Germaans: Duits

• Nederlands= mengvorm van Ingweoons en Continentaal-Germaans (vb: mv op –s en op -en)

• Afrikaans = dochtertaal van Nederlands

Germaanse taalfamilie• Nederlands ontstaan uit West-Germaans dialect,

uit Indo-Europese dialecten• Hoe ontstaat taal? Elke taal heeft zijn eigen nieuwe ontwikkeling• Germaans: eigen klemtonen + medeklinkers veranderen

Vb: p van pater (Romaans) ph, pf, f (Germaans) (klankverschuiving, 7de E)

Nl.Dt.Eng.Fri.Zw.De.No.IJsl.

vaderVaterfather faderfaderfarfair

2. Ontlening en substraatwerking

2.1 Ontlening2.2 Substraatwerking

Wat is ‘ontlening’?Kennen jullie een voorbeeld van een ‘ontlening’?

2.1 Ontlening

• taalgebruikers in contact met elkaar

• taal neemt vaak woorden over uit andere taal= ‘ontlening’ bv: leenwoorden: ‘muur’ uit Latijn ‘murus’ (aangepast)

bv: bastaardwoorden: ‘crème’ uit Frans (letterlijk overgenomen) ‘nonsens’, ‘rosbief’ uit Engels ‘algebra’, ‘alcohol’ uit Arabisch …

2.1 Ontlening

• taalgebruikers in contact met elkaar

• taal neemt vaak woorden over uit andere taal= ‘ontlening’ bv: leenwoorden: ‘muur’ uit Latijn ‘murus’ (aangepast)

bv: bastaardwoorden: ‘crème’ uit Frans (letterlijk overgenomen) ‘nonsens’, ‘rosbief’ uit Engels ‘algebra’, ‘alcohol’ uit Arabisch …

2.2 Substraatwerking

• invasie van Germanen op Keltisch grondgebied niet veel meer overgebleven van Keltisch (behalve: Welsh, Iers, Bretoens, Gaelic)• Substraattaal = taal in bepaalde streek (Keltisch)

die vervangen wordt door ingevoerde taal (Germaans)• Substraatwerking = oorspronkelijke taal heeft nog restanten

in nieuwe taal Vb: Keltische substraat in het Neds

Van Diets tot Algemeen Nederlands5 VRAGEN bij artikel Taalbijlage DS (nov. 2012)

1. Hoe komt het dat de Engelsen onze taal ‘Dutch’ noemen?2. Wat betekent de naam ‘Diets’?3. Vanaf wanneer was er een Nederlandse standaardtaal?4. Waarom werd de term ‘ABN’ afgeschaft?5. Welke dialecten spreken we hier in Vlaanderen?

Van Diets tot Algemeen Nederlands1. De Engelsen namen de benaming ‘Duutsch’ over van de Brabanders en de Hollanders in de ME.

2. Diets = afleiding van diet, ‘volk’. Diets = ‘taal van het volk’

3. Vanaf 16de /17de eeuw: bloei in Amsterdam. Elite sprak in Hollandse steden een bovenregionale standaardtaalom zich af te zetten tegen het dialect van het volk.

4. ABN (= Algemeen Beschaafd Nederlands) impliceerde dat afwijkingen van de standaardtaal onbeschaafd zouden zijn. Is in 20ste E veranderd in AN.

5. In Vlaanderen: Vlaams, Brabants, Antwerps en Limburgs.

3. Ontwikkeling van het Nederlands

1. De naam ‘Nederlands’2. Het Oudnederlands

(geschiedenis vooraf) + (voor 1150)3. Het Middelnederlands (1150-1500)4. Het Nieuwnederlands (vanaf 1500)

Spreken wij Vlaams of Nederlands?

3.1 De naam ‘Nederlands’

• ‘Hollands’ = dialecten in N- en Z-Holland (provincies)• ‘Vlaams’= dialecten in West- en Oost-Vlaanderen

• ‘Nederlands’ = taal in Nederland en België = het AN, alle dialecten en taalvarianten

• ABN =/ ANABN => taalstrijd voor zuiver taalgebruik in jaren 50-60

(reactie tegen Frans)AN = Algemeen Nederlands = onze standaardtaal nu= Standaardnederlands

3.2 Het Oudnederlands (geschiedenis vooraf)

• Ontmoeting Romeinen, Kelten en Germanen: taalgrens Germaans/Romaans (dwars door huidige België)

• België, Nederland en Duitsland: Romaans dialect + verdrongen door Germaanse invallen (vanaf 3deE)

• Onze streken: oorspronkelijk Keltisch gebied• Salische Franken verdrongen Kelten,

worden bondgenoten van Romeinen

(p.151)

Het Oudnederlands (geschiedenis vooraf)

Het Oudnederlands (geschiedenis vooraf)

• 4de E: grote volksverhuizingen onder druk van de Hunnen• Goten, Angelen, Saksen, Vandalen + nieuwe Franken vluchten weg

en vielen West-Romeinse Rijk binnen

• Franken= succesvolste stam + groot rijk met Merovinger Clovis• Friezen + Saksen in N Nederland: goed stand tegen Merovingers• Karel de Grote (8ste E): onderwierp hen uiteindelijk ook

• ‘theodisca lingua’ in Oost-Frankische rijk: 800-1100 = gemeenschappelijke taal gegroeid (Germaans dialect)

(p.151)

Het Oudnederlands (voor 1150)

Kennen jullie de beroemdste zin in het Oudnederlands?

Filmpje uit ‘Man over woord’http://www.canvas.be/programmas/man-over-woord/server1-7bfd5690%3A13b664db193%3A-7f80

(2’44’’)

Kenmerken Oudnederlands • Latijn werd opgeschreven• Taal van het volk: verzameling van dialecten• Nog geen officiële schrijftaal!

‘Hebban olla vogula nestas hagunnanhinase hic enda thu uuat unbidan uue nu’= beroemdste zinnetje (1100), ‘probatio pennae’

• door Ingveoons (mv –s) én Continentaal Germaans (mv –en) beïnvloed• mét naamvallen !• klinkers op einde van woord: nog niet verdoft

3.3 Het Middelnederlands (1150-1500)

• verzameling streektalen (N: Duuts; Z: Diets = ‘volkstaal’)• Iedereen schreef in eigen dialect

• veel teksten : - Van Veldeke (Limburgs): 12de E- Van Maerlant (Brugs): 13de E ‘Van den vos Reynaerde’: 13de E

kennen taal (grammatica + woordenboeken): toch vrij leesbaar

• Latijn: taal voor wetenschap, recht en Kerk• Nog geen standaardtaal in volkstaal!

Het Middelnederlands (1150-1500)

Hoe klonk het Nederlands in 1000 en in 1500?

Derde graad/fragment 5: Man over woord (dvd).

Het Nederlands in 1000 (Oudneds) en in 1500 (Middelneds)

Het Middelnederlands (1150-1500)

• uitgebreid naamvalsysteem dat begint af te slijten• umlaut: ‘züter’ (zoet)• dubbele negatie (vb. en gaet niet)• inclinatie (onbeklemtoond + beklemtoond woord: vb. tswaert, segghic) want middeleeuwers schreven spreektaal op

UITSPRAAK: • Geen diftongering, onbeklemtoonde klinkers zijn dof geworden• Lange klinkers krijgen een e of i: scoenhede, dair, waer• De ij wordt uitgesproken als ie: gij• sc i.p.v. sch in scoenhede, qu i.p.v. kw in quaet,

de s vervangt soms z in onsalighe

3.4 Het Nieuwnederlands (vanaf 1500)

• ! ontwikkeling geschreven standaardtaal! door: 1) boekdrukkunst (1450): nood aan eenheidstaal2) renaissance: volkstaal verheffen tot niveau Latijn3) protestantisme: gebruik volkstaal in eredienst

(zie p.153-155: onze overheersers)

NIEUWE ONTWIKKELINGEN IN HET NEDERLANDS:• tweeklanken ij en ui• wed.vnw. zich• Franse leenwoorden vs (oorspronkelijke) purismen:

mathematica werd ‘wisconst’, ‘wiskunst’, latere ‘wiskunde’ (Simon Stevin)

Het Nieuwnederlands (16e/17e )

• Na val van Antwerpen (1585):noorden (Nederland) en zuiden (Vlaanderen) worden gesplitst!

• Verdrag van Münster (1648):erkenning noorden onafhankelijk + zuiden onder Spaans bewind

GEVOLGEN VOOR TAALCENTRA• Dialect van economische centrum in Nederlanden wordt

de eenheidstaal: - Brabants met Antwerps: Antwerpen als centrum in 16de E (mr Z: kwam onder Spaans bewind...) - Hollands: Amsterdam als centrum in 17de E (N: onafhankelijk geworden)

Het Nieuwnederlands (17e/18e E)NOORDEN • Gouden (17de) Eeuw, culturele bloei in de Nederlanden!

• Standaardisering geschreven Nederlands gaat verder– taalnorm: Hollands– sterke invloed Statenbijbel (1637) = vertaling Bijbel uit Gr./Hebr. – grote invloed gevluchte Brabantse intellectuelen op Nedse schrijftaal

• Regulariseren v Ned: taal vastleggen in spraakkunsten & woordenboeken• overvloed aan regeltjes!• Literaire taal (Hooft, Bredero, Vondel, ...):

ver van gesproken taal volk

Het Nieuwnederlands (17/18e E)

ZUIDEN• verfransing burgerij/bestuur volk sprak Vlaams dialect

sommigen willen werken aan Nederlandse eenheidstaal in Vlaanderen

onenigheid: particularisme integrationisme

Het Nieuwnederlands (19e)

• 1815-1830: korte hereniging Nederlanden: koning Willem I• ‘Eén volk, één taal’: actieve taalpolitiek in zuiden

• verfranste adel en burgerij verzet zich (privileges bedreigd)• Katholieke Kerk is tegen taal van protestanten• volk sprak dialect, N-Neds was vreemd voor hen• 1830: Belgische Revolutie, einde aan Nedse overheersing

• Frans = toen enige nationale taal in België

NOORDEN• gesproken standaardtaal voltooid (1900: ‘ABN’)ZUIDEN• Vlaamse Beweging:

promoot aansluiting bij noorden: cultureel & talig

Het Nieuwnederlands (19e)Vlaamse Beweging & de taalstrijd (p.165)• Probleem in Vl: geen AN, Vlaamse bovenlaag was verfranst• Stichters Jan-Frans Willems + kanunnik David• ‘De Leeuw van Vlaanderen’ - Conscience (1838)

• Vlaamse Beweging in twee kampen verdeeld:1) integrationisten: willen AN van Nederland overnemen (halen het)2) particularisten: willen eigen standaardtaal

• 1873: eerste taalwetten• Duitse bezetting: activisten <-> passivisten

Het Nieuwnederlands (19e/20e)

Samenwerking tussen Noord en Zuid:• vanaf 19eE: Nederlandse taalregels liggen bij wet vast in Ned.• spelling vastgelegd + dichter bij de gesproken taal • spraakkunsten en woordenboeken• pleidooi voor eenvoudige taalregels

• ABN-strijd = strijd voor standaardtaal zoals in N, tegen ‘belgicismen’ (vooral jaren 50-60) = taalzuiveringscampagnes op radio, tv en in kranten op school!

Het Nieuwnederlands (20e)

• 1930: eerste Nederlandstalige universiteit (Gent)• Jaren 30: Nederlands wordt officiële taal in Vlaanderen

(rechtspraak, onderwijs, administratie, leger)

• 1963: taalgrens ligt bij wet vast in België• Jaren 80: België: federale staat met Vlaamse en Waalse gemeenschap

Het Nieuwnederlands

Verwezenlijkingen van Noord en Zuid:• Eerste Nederlandsch Taal- en Letterkundig Congres: 1849, Gent

• eenheidsspelling: 1947

• Nederlandse Taalunie (1982)= coördineert samenwerking tussen Vl., Ned. en Suriname

- promoot gemeenschappelijke politiek voor Nedse taal en literatuur - biedt steun en taaladvies aan leerders van het Nederlands - bestaat al 30 jaar

http://taalunie.org/ -wie we zijn -wat we doen -taalhulpmiddelen

Het Nieuwnederlands

• Woordenlijst Nederlandse Taal = Groene Boekjehttp://woordenlijst.org/

• Van Dale: eerste grote beschrijvende woordenboek Nederlands (1872)= meest gezaghebbende woordenboek

• WNT= Woordenboek der Nederlandse taal (1998)• INL = Instituut voor Nederlandse Lexicologie (Leiden)

coördineert het WNT-project

• ANS= Algemene Nederlandse Spraakkunst (sinds 1984)

Nederlands nu (21e)NU• Evolutie: jongeren nog nooit zoveel geschreven als nu

(sms, Twitter, Facebook,…)

• Toekomst van het Nederlands? Zal de standaardtaal verdwijnen?...

Tussentaal en AN i.p.v. dialect en AN?

• MoW: Prof. De Caluwe (tussentaal)fragment 2.3)

4. Het Nederlands in Europa en de wereld

1. Invloed van andere talen op het Nederlands2. Invloed van het Nederlands op andere talen3. Sporen van het Nederlands in de wereld4. De toekomst van het Nederlands

4.1 Invloed van andere talen op het Nederlands

• Leen-, bastaardwoorden en barbarismen (zie 2.1 Ontlening)

• Invloed van vreemde talen

- Invloed van klassieke talen: van Latijn vb: wijn (vinum), kers (cerasus) van Grieks: vb: filologie = ‘vriend van het woord’

- Invloed van Europese en niet-Europese talen: van Frans, Duits, Spaans, Engels; Hebreeuws, Jiddisch, Arabisch e.a. van Jiddisch (= ontstaan uit Hebreeuws + Duits): vb: ‘tof’

(zie p. 157-158)

4.2 Invloed van het Nederlands op andere talen

• Grootste invloed in 17de E, Gouden Eeuw• Russisch:

tsaar Peter de Grote naar Nederland om scheepswerven te bezoeken-> Russische scheepstermen met Nederlandse stam: ‘sjtirbort’

• Japans:Nederland had 2 eeuwen lang handel gedreven met Japan-> Nedse woorden in Japans: ‘inki’

• Amerikaans-Engels:New York: oorspr: ‘Nieuw Amsterdam’Nedse woorden in Am. Eng.: ‘boss’, ‘cookie’

4.3 Sporen van het Nederlands in de wereld

Voormalige kolonies van Nederland

1. Indonesië- van 1600 tot 1949: kolonie- vanaf 1900 vernederlandst tot Japanse bezetting WO II- Neds: nu in rechtspraak + geschiedschrijving

2. Suriname- smeltkroes van culturen- Neds: nu officiële taal- Sranan Tonga: belangrijkste volkstaal- Neds: bindmiddel tssn bevolkingsgroepen

Sporen van het Nederlands in de wereld

3. Nederlandse Antillen- Aruba, Curaçao, Sint-Maarten: onafhankelijk in Koninkrijk (2010)

- Neds: officiële taal• Aruba: omgangstaal Papiamento• Sint-Maarten: omgangstaal Engels

4. Zuid-Afrika (geschiedenis: p. 160)- Afrikaans: 6 miljoen moedertaalsprekers, 15 miljoen: als voertaal - pidgintaal = vereenvoudigde taal tussen anderstaligen (Hollanders met Maleise slaven en Afrikaanse bevolking) - creooltaal = Kaaps-Hollands breidde zich uit en werd moedertaal van Maleise slaven

Sporen van het Nederlands in de wereld

• Enkele kenmerken van Afrikaans: - fonetische spelling: ‘logies’= logisch - eind –t valt weg: ‘mark’, ‘fees’, ‘bedees’ - werkwoord: ek, jy, hy/sy; ons, julle, hulle werk en het gewerk - dubbele ontkenning: ‘die boek is nerens te vinden nie’

- woordenschat: invloeden uit Portugees, Engels, Duits, Maleis,... bottel (Eng) tronk (Portugees) niksnuts (Duits) ...

Zuid-Afrikaan over het Afrikaans en de band met het Nederlands:http://www.youtube.com/watch?v=jHWLG5rnf2M

4.4 De toekomst van het Nederlands ?

• Nederlands = een van de vele talen in Europa• Engels, Frans en Duits domineren in Europa=> Zullen de kleinere talen in de wereld verdwijnen?

• Zal het Nederlands blijven bestaan?

• Invloed van het ENGELS als lingua franca...of van het CHINEES...?

‘Engels is het nieuwe Latijn’ uit Taalbijlage Mijn Taal & Ik

• Taal kiezen om er zelf beter van te worden

• De hamvraag is: welke taal wordt dat in de 21ste eeuw?

• Engels of Chinees?

• Zullen jullie (klein)kinderen massaal Chinese leenwoorden overnemen?

• Wordt Chinees een vak op school?