Post on 30-Aug-2021
Water op de Veluwe
Natuureducatie vanuit je leunstoel
Ervaringen van een eco coach
Apeldoorn
Herfst 2020 Jaargang 44 - 3
IVN ApeldoornIVN Natuureducatie is een vereniging van vrijwilligersdie mensen betrekt bij hun (groene) leefomgeving, natuur, milieu en landschap. IVN telt 25.000 leden verdeeld over 170 afdelingen. IVN Apeldoorn richt zichdaarbij op de gemeenten Apeldoorn, Voorst en Epe.IVN Apeldoorn organiseert activiteiten zoals fietstochten, wandelingen, ommetjes, cursussen, landschapsonderhoud en activiteiten voor jong en oud. Lid of vriend worden.Meld je aan via de site van IVN Apeldoorn of door eenmail te sturen naar secretaris@ivn-apeldoorn.nlContributie (per jaar): leden: €24; huisgenootleden envrienden €12, te betalen opIBAN NL 25 INGB 0000 949976 t.n.v. IVN Apeldoorn.Opzegging vóór 1 november aan secretaris@ivn-apeldoorn.nlWijzigingen in adresgegevens (mailadres) graag melden bij ledenadministratie@ivn-apeldoorn.nl. Bestuur en contactpersonen werkgroepenZie www.ivn-apeldoorn.nl voor namen en (mail)adressen. GroenvoerGroenvoer is het contact- en informatieblad vanIVN-Apeldoorn en verschijnt vier maal per jaar. Hetblad is van en voor leden. Schrijven en fotograferen voor GroenvoerDe redactie van Groenvoer ontwerpt in een redactiebijeenkomst de inhoud van Groenvoer. We kijkenvooral vooruit en houden rekening met het seizoen enwat er speelt aan ontwikkelingen. Daarna nodigen wegericht IVN-leden en niet-leden uit te schrijven of te fotograferen voor een rubriek in Groenvoer. De redactiehoudt zich het recht voor ingezonden artikelen te redigeren.Misschien vind jij het interessant om (incidenteel) ietsvoor Groenvoer te schrijven of te fotograferen? Laathet weten via groenvoer@ivn-apeldoorn.nl.Overname van artikelen is toegestaan na schriftelijketoestemming van de auteur en de redactie. RedactieGreet Bothe (coördinatie en vormgeving), Ten Gevers(foto- en eindredactie), Corine Schimmel, Yvonne Zwikker, Ria Brouwers en Monic Breed (tekstredactie).Verspreiding Groenvoer: Harris Couwenberg e.a. Aan dit nummer werkten mee: Nienke Zweering-Zielhuis, Gert Reijnen, Hans Hogenbirk, Janneke Niessen.Een woord van dank aan de werkgroep Natuurfotografie voor de foto's van roofvogels voor IVN in beeld. De uiterste inzenddatum kopij voor het winternummer2020 is 19 oktober 2020: groenvoer@ivn-apeldoorn.nl.
Colofon Inhoud
Natuurmoment
Regelmatig ga ik (als deelnemer aan de gidsenopleiding) naar mijn onderzoeksgebied. Deze prachtige vlinder met de mooie naam Geisha vond ik in de bosrand. Het is een nachtvlinder uit de familie bladrollers.Met een spanwijdte van slechts 14-18 mm. is het eenvan de bontst gekleurde, kleine motten uit Noordwest-Europa. De soort overwintert als rups. De donkerbruine rups leeft in de bodem en voedt zich met verwelkteen afgevallen bladeren. Hoe mooi kan de natuur zijn?
© Hans Westerik
Foto cover: Rode eekhoorn. Tijd voor een nootje tussen het aanleggen van de wintervoorraad.Foto van S. Rostovski.
3 Water op de Veluwe, een kwestie van vasthouden
5 Natuurlijk buiten spelen
6 Natuureducatie vanuit je leunstoel
7 Ervaringen van een eco coach
8 IVN in beeld
10 Ervaring met IVN Route app
11 Zwavelzwam en tonderzwam
12 Landgoed Woudhuizen en Campus Woudhuis
13 Verenigingsnieuws
13 Quiz
14 Op pad met Willem Meuter
15 Prikbord
16 Activiteitenagenda
2 www.ivn-apeldoorn.nl
Thema
Ria BrouwersWater op de Veluwe, een kwestie van vasthoudenIn maart 2020 verdrinkt het land. Bij de IJssel staat eenbloeiende boom tot zijn kroon in het water. Waterzover het oog reikt.
IJssel bij Deventer © Ria Brouwers
In mei 2020 verdroogt het land, het gras groeit niet,vennen, beken en poelen drogen op, de grond barst.Waar is dat water gebleven? Nederland is beroemd om zijn deskundigheid hetwater tegen te houden en af te voeren, wij zijn de dijken- en dammenbouwers van de wereld. Maar watervasthouden en bewaren voor drogere tijden lukt minder goed. Het vereist een omslag in denken, van destrijd tégen het water naar het behoud ván het water. Genoeg neerslag, toch droogteAl jaren is er sprake van ernstige verdroging van de Veluwe, een van oudsher waterrijk gebied met ‘klotsendewatervallen’, beken en sprengen. Uit verhalen, prentenen verslagen blijkt dat het niet alleen natter was aande randen, maar dat ook bovenop de Veluwe veelwater kon staan. Afvoerwatermetingen van rond 1900laten zien dat de beken toen vier keer zoveel water afvoerden als nu. En dat terwijl de neerslag de afgelopeneeuw is toegenomen.Met alle droogte van de laatste tijd klinkt het onwaarschijnlijk, maar de neerslaghoeveelheid in Nederlandis in 110 jaar fors toegenomen. Tussen 1910 en 2019steeg hij gelijkmatig van 692 naar 873 mm per jaar. Opde Veluwe zijn we extra bedeeld; het regent in Apeldoorn zo’n 950 mm per jaar. Toch is er ernstige verdroging wat pijnlijk zichtbaar werd in 2018.Beken op de Veluwe vielen droog, het ging bijna mismet de beekprik. Samen met elritsen (karperachtigevissen) en rivierdonderpadden zijn zij door het waterschap gevangen en overgeplaatst naar de Grift. Veelbomen lieten dat jaar vroegtijdig hun blad vallen ofkregen weinig blad zoals beuken die met hun kortewortels het diepe grondwater niet konden bereiken. Oorzaken van de verdrogingNee, het komt niet alleen door de klimaatverandering,al is dit zeker een belangrijke factor. Hogere temperaturen en meer zonuren veroorzaken extra verdampingen dus verdroging. Maar er speelt meer.
De bekendste oorzaak van de verdroging is de onttrekking van het grondwater. Eind 19e eeuw zijn de eerstedrinkwaterbedrijven opgericht om betrouwbaar waterte leveren voor een groeiende bevolking. De daarmeegepaard gaande ontwatering neemt verder toe na deaanleg van de Flevopolders. De polderbodem zuigtaan de zoetwaterbel van de Veluwe, waardoor hetschone water via Flevoland in het IJsselmeer verdwijnt.Een andere oorzaak is de verlaging van de grondwaterstand ten behoeve van de landbouw.
Recent onderzoek (Witte e.a. (2019) Met het historischlandschap verdween er water van de Veluwe in Stromingen 33) laat zien dat de verdroging al eerder begon.Eeuwenlang bestond de Veluwe uit heidevelden enstuifzanden. Vanaf 1850 zijn akkers aangelegd en dennen geplant. Het landschap ging letterlijk op de schopen vaak niet zachtzinnig. Er ontstond een andere oppervlaktebedekking. Heide en zandvlakten maaktenplaats voor naaldbos; in 2008 beslaat dat 44% van deVeluwe (Nijhuis 2017). Zo is het gebied veranderd vanschrale vegetatie die weinig verdampt naar naaldbomen die het hele jaar door veel verdampen.
De blauwe motorDe droogte zie je niet alleen boven de grond, hij tastook de ondergrondse zoetwaterbel aan. Deze ‘blauwemotor onder de Veluwe’ is een verhaal apart. In devoorlaatste ijstijd duwde het landijs de grond op totstuwwallen die voor een uniek systeem van afwateringvan de Veluwe zorgen. De grotendeels uit zand bestaande heuvels van de stuwwallen kunnen een grotehoeveelheid grondwater bergen. Op de hogere delenligt het grondwater diep onder het maaiveld, aan deflanken ligt het dichter aan de oppervlakte, de kwel.Het hoogteverschil van het grondwater veroorzaakteen constante ondergrondse stroming. De grondwaterbel is een reservoir dat door neerslag steeds wordtaangevuld. Hij is giga-groot, bevat tien keer zoveel zoetwater als het IJsselmeer.Lange tijd had de Veluwe een positieve waterbalans, meer aanvulling dan verdamping (Arcadis (2017) Kennisnotitie Watersysteem Veluwe).
3www.ivn-apeldoorn.nl
Volgens berekeningen is de grondwateraanvulling opde 127.000 ha van de Veluwe ongeveer 450 miljoenm3 per jaar. De droge jaren sinds 2018 dreigen de balans te verstoren. Per jaar komt de Veluwe 150 tot 200miljoen m3 water tekort. De waterbel slinkt. Drastische maatregelenAlleen drastische maatregelen zijn goed genoeg. HetKNMI stelt: ‘Structureel oplossen van het droogteprobleem vereist een andere inrichting van onze waterhuishouding. Water moet minder makkelijk worden afgevoerd, langer worden vastgehouden’.Dat kan bijvoorbeeld door greppels, sloten en bekenminder diep te maken zodat ze lokaal overstromen enwater minder snel wordt afgevoerd. Berging van waterzorgt voor een gevarieerd en drassig gebied, zoals het‘waterlaboratorium’ in de Leuvenumse bossen. Bij-
Duurzaam water winnen‘Door de waterwinning in dit gebied is de grondwaterstand gedaald en is er verdroging ontstaan’. Het bord bijhet infiltratieproject in Epe verklaart waarom het project in 1998 is gestart. Van deze bron van drinkwater voor Epe en omgeving heeft de grondwaterstand te lijden. De gevonden oplossing is om in natte tijden oppervlaktewater uit de Klaarbeek en de Grift - dat dan als het ware óver is - naar deinfiltratievijvers te transporteren.‘In 2019 hebben we bij Epe circa 4,1 miljoen m3 oppervlaktewater geïnfiltreerd en circa 5,4 miljoen m3 onttrokken’, vertelt Mark de Vries van Vitens. ‘De ambitie is om uiteindelijk bij Epe evenveel te infiltreren als weonttrekken’. Het project sluit aan bij de verwachting dat klimaatverandering meer neerslag met zich mee zalbrengen. ‘De crux’, aldus De Vries, ‘is in hoeverre het waterschap met andere betrokkenen in staat is om datvallende water goed vast te houden’.De vijvers bij Epe zijn ingepast in het landschap, ze liggen in de hoek Dellenweg / Ossenweg en het bord geeftverdere uitleg. Een soortgelijk project is er bij Loenen, de Schalterberg, waar water uit het Apeldoorns Kanaalwordt ingenomen.Intussen kijken sommigen verlekkerd naar het ondergrondse Veluwemassief dat zij als ‘wateraccu’ geschiktvinden voor een nationale grondwaterreserve. Anderen waarschuwen juist tegen infiltratie van water buitende regio uit vrees voor ernstige verstoringen van het ecosysteem.
Waterinlaat infiltratieproject Epe © Ria Brouwers Infiltratievijver Epe © Ria Brouwers
Leuvenumsebeek © Ria Brouwers
zonder zijn de infiltratieprojecten waardoor oppervlaktewater niet verdwijnt in het IJsselmeer maar teruggaat in de Veluwe en de voorraad grondwater aanvult.
Een drastisch en omstreden voorstel is de verloofing –omvorming van naaldbos naar loofbos. Dit speelt in opde bevinding dat verdamping de grote boosdoener is,verdamping door het bos dat overwegend uit naaldbomen bestaat. Er gaan zelfs stemmen op voor herstelvan zandverstuivingen en heidevelden. Op het eerstegezicht lijkt dat echt de omgekeerde wereld: een drooglandschap creëren om meer water te hebben.
Beekhuizerzand © Ria Brouwers
4 www.ivn-apeldoorn.nl
Kind en natuur
Nienke Zweering-ZielhuisNatuurlijk buiten spelenWauw! Wij hebben op beide locaties van onze school De Zonnewende de schoolpleinen kunnen vergroenen. Ditmede dankzij de subsidie van Gezinsstad Apeldoorn, een eigen bijdrage (aangevuld door geld dat opgehaald isdoor de leerlingen middels een obstacle run), ouderhulp en een subsidie van de provincie.Ons schoolplein is nu klimaatbestendiger, duurzamer, openbaar toegankelijker, educatiever en bewegingsrijker.Dit sluit aan bij onze visie om kinderen zich zo optimaal mogelijk te laten ontwikkelen. Komend schooljaar zullenwij een lessencyclus, met accent op het schoolplein, opnemen in ons schoolplan. Omdat ik ook IVN schoolgidsben, ga ik samen met mijn IVN-collega’s bekijken welke mogelijkheden er nog meer zijn op ons plein.
© Nienke Zweering-Zielhuis
Kijkje op het pleinZelf ben ik werkzaam op de locatie Keerkring en onsplein is mede mogelijk gemaakt door Bomen Bart enMax Tak. Zij hebben ook veel materialen een nieuwleven gegeven. Graag wil ik jullie meenemen in de belevingen op ons natuurlijke speelplein.‘Kijk juf! Een lieveheersbeestje op Stans rug.’Wij zijn net buiten om heerlijk te gaan spelen en terwijlik een kind help insmeren, hoor en zie ik zes kleuters:‘Daaaaaaaag lieveheersbeestje!’, terwijl hij nagezwaaidwordt bij het wegvliegen. Wanneer ik verder het pleinop loop, ligt er een kind ontspannen te zonnen metzijn handen achter zijn hoofd op één van de keien. Hijgeniet zichtbaar. Bij de waterpomp wordt het watervan wel 32 meter diepte omhoog gepompt om te kijken of de gebouwde ‘dam’ weggespoeld kan worden.
hoe je een kever op een zo fijn mogelijke manier kuntpakken, worden er vol enthousiasme ineens ook verschillende soorten lieveheersbeestjes gespot in deheg.Bij de school staan inmiddels heel wat wilde bloemen.‘Kijk die hommel heeft stuifmeel aan zijn pootjes!’ en‘Hoe kan het nou dat het steeltje niet knakt als hij opde bloem zit?’.Spelen in de schaduw kan dankzij ons bloeiendekunstwerk De Zonnewende. Elk jaargetijde groeit enbloeit er iets nieuws. Ook is het de huisvesting van veelinsecten en de broedplaats van een duivenpaar.
© Nienke Zweering-Zielhuis
Weer of geen weerOok na een flinke regenbui is er van alles te belevenop het plein. Het regenwater is nu een jaar afgekoppeld van het riool. Dit betekent dat het water via hetplein naar de wadi’s stroomt. Dit zorgt ervoor dat ereen soort moeras ontstaat bij de zandbak en een plasin het amfitheater.Hier wordt vervolgens ‘gevist’, gekeken wat er blijft drijven of wat zinkt en er worden ook heerlijke ‘soepjes’gemaakt. Schelpensoep is mijn favoriet.Naast al deze ontdekkingen en activiteiten kunnen wijook kunstwerken maken van natuurlijke materialen,schommelen, balanceren, glijden, klimmen, duikelen,verstoppen en graven. Het fijne is dat ons plein hethele jaar door altijd bereikbaar is en de kinderen zijnsteeds meer gekleed op alle weersomstandigheden. Mijn groene hart maakt een sprongetjeHet groene schoolplein is echt een aanvulling op mijnmogelijkheden in lesgeven en daarbij ook een aanvulling op de ontwikkeling en het plezier in het leren vande kinderen. Twee vliegen in één …. Nou doe maarvlucht, want klap is niet zo toepasselijk.Wees welkom om ook te komen beleven!
Om ons plein in droge tijden van water te voorzien,sproeien wij met grondwater van 10 meter diep. ‘Juf,kijk een mooie blauwe kever’. Na een korte uitleg over
© Nienke Zweering-Zielhuis
5www.ivn-apeldoorn.nl
Reportage
Ten GeversNatuureducatie vanuit je leunstoelOpeens gingen we allemaal meer digitaal doen; weliswaar uit noodzaak, maar toch. Nieuwe computers en tablets vlogen over de (digitale) toonbank. Velen ontdekten dat digitaal werken, communiceren en leren makkelijker (en soms ook leuker) bleek dan verwacht. Sommige dingen verdwijnen weer, maar online communiceren enleren gaan een blijvertje worden. Dat biedt voor natuureducatie en IVN veel nieuwe mogelijkheden.
Nieuwe natuureducatieWe zijn eraan gewend voor een natuurcursus op eenbepaald moment ergens naartoe te gaan, naar een lokaal of een excursieplek. Online speelde daarbij nauwelijks een rol.
Natuureducatie in de klas © Ten Gevers
De Vogelbescherming was de eerste om in het voorjaar 2 online natuurcursussen aan te bieden: Tuinvogels in Nederland en Vogels in Nederland. Gratis cursussen, mede gepresenteerd door het bekende ‘baardmannetje’ Nico de Haan. Met elke week een les vanzo’n 20 minuten, ruim voorzien van filmpjes, foto’s engeluidsfragmenten. Je kunt ervoor gaan zitten waar jewilt en zolang als je wilt. Het is een echt succes: vormen inhoud trekken mensen makkelijk over de streep,ook mensen die niet zo snel naar een cursus zullengaan.
Online leren © Piedro Neto
IVN Natuuracademie onlineOnline natuureducatie is leren over de natuur vanuit jewoonkamer, achtertuin, balkon of in de trein. Ookvoor IVN biedt dit veel mogelijkheden. IVN is de grootste aanbieder van natuureducatie in Nederland. Metde Natuuracademie wil IVN de natuur nog meer naarde mensen toe brengen, laagdrempelig, toegankelijk
interessant om te volgen. Onder het motto Leer jegroen zijn al een aantal digitale modules te volgen.Modules die overigens gemaakt zijn in samenwerkingmet andere natuurorganisaties zoals Staatsbosbeheeren Natuurmonumenten. Leve de samenwerking. Hetonline aanbod wordt nu verder uitgebreid. Wat is erzoal? Online natuurlessen voor alle seizoenen, korteluisterprogramma’s (podcasts) over allerlei natuuronderwerpen om te beluisteren als je wat anders aan hetdoen bent, webinars over het herkennen van bijen ofde klimaatbestendige tuin.Google op IVN Natuuracademie en je komt er vanzelf.Sommige programma’s zijn vrij toegankelijk, voor andere moet je lid zijn.
Een mooie aanvullingHet zijn mooie voorbeelden van wat online educatieons kan gaan bieden. We zijn er allang aan gewend ommooie natuurreportages te zien op televisie, vaak vanverre landen, soms van Nederland of de Veluwe. Waarom dan ook niet online leren en ervaren over onzeeigen natuur. Online natuureducatie is een uitkomstvoor mensen die niet in de gelegenheid zijn om op bepaalde momenten naar cursussen te komen. Of hetliever in flexibelere kleinere partjes tot zich nemen ofgewend zijn om digitaal dingen tot zich te nemen. Enhet kan een aanvulling zijn voor bestaande cursussenmet veel nieuwe mogelijkheden. Of online educatieeen live natuurcursus geheel kan vervangen is wat anders. Maar online educatie is op zijn minst een goedeaanvulling op het aanbod van live natuurcursussen. Enwe kunnen er als IVN doelgroepen mee bereiken, diewe tot nu toe niet zoveel zagen. En wellicht is de combinatie mooi: sommige onderdelen van een cursusdoe je in het lokaal, andere doe je alleen of met eenklein groepje online.IVN Apeldoorn zal dat laatste verder gaan uitwerkenook voor de Natuurgidsenopleiding.
6 www.ivn-apeldoorn.nl
Natuur en duurzaamheid
Gert ReijnenErvaringen van een eco coachDe gemeente Apeldoorn heeft een Groenplan. IVNvoert daarvan een deel uit door het helpen vergroenen van nog niet groene locaties. Bij de kledingbankaan de Oude Beekbergerweg is een deel van het voorhet huidige gebruik veel te grote parkeerterrein vervangen door een groenstrook.Als eco coach heb ik aangegeven hoe met verspringende breedte zon en schaduw elkaar afwisselen en luweplekjes voor vlinders ontstaan. Voor de beplantingkoos ik een aantal bomen en struiken die op dit deelvan de Veluwe voorkomt. De gemeente leverde eenerg kleine hoeveelheid zaadmengsel voor wilde planten. De praktijk blijkt verrassend en boeiend. Een aannemer verwijderde 200 m3 stenen en het bestratingszand. Het gat werd gevuld met gecertificeerde zwarteaarde, drie vrachtauto’s vol. Zonder wormen, met stukken gereedschap en… vergeven van wortels vankweekgras. Vrijwilligers hebben de grond zo goed alsmogelijk schoongemaakt.
Eco spot kledingbank © Gert Reijnen
Ik vermoedde al dat er een woest geheel zou ontstaan,maar de natuur verraste mij toch nog. Een zee vanmelde. De kweek kan er tot nu toe nauwelijks tegenop.Vrijwilligers hebben er heel wat van uitgetrokken. Tochis er iets fraais aan het ontstaan. De Lions hebben eengroot insectenhotel geplaatst. Eronder heb ik zandlaten aanbrengen voor gravende insecten. Rond eenzitplek met een picknickbank hebben vrijwilligers vande voedselbank een pergola aangebracht en druivengeplant. Er moet de komende jaren nog heel wat selectief worden gemaaid en geëxperimenteerd. Maar och,het is eigenlijk al natuur en dat is toch de bedoeling!
Wormenbak, heerlijk bio-gekliederIn Apeldoorn moet ik het sinds oktober 2017 doen meteen terras en een balkon. Gelukkig met uitzicht op eenflinke stadsvijver. De compostbak die ik in Sittard hadmoest ik daarom achterlaten. Inmiddels heb ik circa 40potten en bakken met planten en struiken die ik biologisch mest.Omdat potaarde altijd slinkt door de afbraak van deorganische componenten daarvan, vul ik die aan metcompost. Tegen het uitdrogen van de grond gebruik ikschors. Niet al te lang gebruikte potgrond gebruik ikopnieuw door deze te mengen met 30% compost. Ikkan daarvoor kiezen uit GFT compost en compost vanturf met gecomposteerde schors, aangevuld met organische mest. Dat zal wel gedroogde kippen- en varkensmest zijn, vermoed ik.
Ik ging weer verlangen naar mijn eigengemaakte compost. Ik kwam daarvoor uit bij een wormenbak. In Sittard werkte ik ook al met tijgerwormen, die dol zijn omhet composteerwerk. Volgens de boeken maken ze debeste compost. De wormenbak bestaat uit vier ondiepe bakken van 40 x 40 cm met een grove zeefbodem.Ze zijn stapelbaar en de onderste staat op een opvangbak voor compostwater. Als de onderste bak vol is,moet er een volgende bak op gezet worden.De wormen doen het prima, behalve toen ik het compostwater niet tijdig aftapte. De onderste bak stonk ende wormen vluchtten naar de hoger gelegen bak. Nuzet ik er constant een lekfles onder. Daar komt elkeweek een halve liter bruin water uit. Na 1:10 verdunnen geef ik dat aan binnen- en buitenplanten en debeukenhagen. Ik heb nooit geweten dat er zoveelvocht uit verterend materiaal zou komen. De bakstinkt niet, maar je ruikt hem soms wel.
Wormenbak © Gert Reijnen
Wormenbakken © Gert Reijnen
Eco spot insectenhotel © Gert Reijnen
7www.ivn-apeldoorn.nl
IVN in beeld: IVN 'gemist' en 'weer van start'
SlechtvalkenNu er meer dan 200 paar slechtvalken in Nederlandbroeden, is hulp voor deze beschermde vogel nietmeer nodig. Ze hebben nooit een voedsel probleem,duiven in overvloed.Op steeds meer hoog gelegen plekken brengen vogelliefhebbers nestvoorzieningen aan. In Apeldoorn heefthetzelfde paar slechtvalken al vier keer succesvol gebroed op de HNK-toren in Apeldoorn Noord. In totaalinclusief 2020 vlogen er 12 jongen uit. Een tweedepaar heeft zich gevestigd op het politiebureau aan deEuropalaan. Daar werden drie jongen groot.
IVN Gemist: succesvolle roofvogelsIVN Apeldoorn en KNNV Apeldoorn organiseren gezamenlijk verschillendevogelcursussen. Helaas kon dit jaar de cursus Roofvogels niet doorgaan.Hierbij toch wat aandacht voor deze imposante en boeiende vogelsoort.Rond 1975 broedde er nog geen 7000 paar roofvogels van 11 verschillende soorten in Nederland. Vanaf 2000 staat de teller op 25.000 paar van 16verschillende soorten.In 2017 bleef dat bijna gelijk:15 verschillende soorten. Er komen nogsteeds nieuwe soorten bij, zoals de zeearend en de visarend. Naar verwachting zal ook de slangenarend in Nederland gaan broeden. Daarnaastzijn er tegelijk ook wel zorgen over soorten die minder succesvol zijn.
1. Buizerd © Peter Oosterkamp
2. Torenvalk © Yvonne Verhoef 3. Sperwer © Alfred Zwikker
Slechtvalk © Peter Lindeboom
De top 3 roofvogels in Nederland:1. buizerd, 2. torenvalk, 3. SperwerLang stond de torenvalk op nummer één, maar nuheeft de buizerd deze plek ingenomen.
8 www.ivn-apeldoorn.nl
NGO cursus in de kapschuur © Ten Gevers
Voorbereiding 2e routeapp Park Zuidbroek © Wout Zwikker
Visarend © Evelien Schermer
VisarendAlhoewel er al vaker visarenden boven Nederlandsgrondgebied werden waargenomen broedde deze bijzondere roofvogel in 2016 voor het eerst in de Biesbosch. Op 5 augustus van dat jaar vloog het eerstejong uit. In 2020 broedden drie paren in Nederland, alleen nog in de Biesbosch. Dit jaar vliegen 9 jongen uit.
Zeearend © Evelien Schermer
ZeearendVanaf 2006 is de zeearend weer terug als broedvogel.Van 2006-2016 zijn 32 broedgevallen vastgesteld waarvan 27 succesvol. In 2018 waren 9 van de 14 parensuccesvol en brachten 15 jongen groot. In 2019 brachten 11 paren in totaal 14 jongen groot. Dit jaar vliegener 20 uit.
Het nieuwe IVN lokaal staat klaar © Hans Hogenbirk
IVN activiteiten weer van start
9www.ivn-apeldoorn.nl
Natuur en recreatie
Corine Schimmel
VoorbereidingDe IVN Route app stond al ruim een jaar ongebruikt op mijn telefoon te wachten op de eerste wandeling. Hetwordt een wandeling in Voorst: Bandijk en heggenlandschap van 9,3 km. De wandeling gaat over oude landgoederen, eeuwenoude en nieuwe dijken en biedt prachtige vergezichten, ook op de Ruïne de Nijenbeek. De wandeling heb ik voor vertrek gedownload. Via het menu (de drie streepjes rechtsboven in het scherm) heb ik de routeuitgezocht. Tijdens het wandelen heb je dus geen internet nodig. Via het menu haal ik de route op als ik bij hetstartpunt ben aangekomen.
StartIk begin de route bij bakker Bril. Ditis het laatste punt van de route.Van hieruit gaat de route via kronkelende landweggetjes langs eenfraaie waterpartij op landgoedBeekzicht. Op dit landgoed val ik direct met mijn neus in de boter. Er iseen verrassende buitenexpositieover 200 jaar Beekzicht. Verspreidop het landgoed staan allemaalschildersezels met daarop een keuraan informatie over het landgoed.Dit is een leuke aanvulling op de informatie, die je onderweg via deapp krijgt. De wandeling is niet
VervolgNa landgoed Beekzicht gaat de route een stukje langsde Rijksstraatweg, waarbij je de Voorsterbeek oversteekt om direct daarna rechtsaf een landweggetje inte gaan. Aan het eind van deze weg ga je rechtsaf deBandijk op, die al in de middeleeuwen is aangelegd.Deze dijk wordt ook wel bomendijk genoemd omdathet een van de weinige dijken in ons land is, waarbomen op staan. Via de nieuwe dijk, die is aangelegdin het kader van ruimte voor rivieren vervolg ik mijnweg richting Ruïne de Nijenbeek. Overigens is de ruïneinmiddels gerestaureerd. Na de ruïne loopt de routeover smalle paden dwars door de weilanden, waarbijik zelfs een kudde schapen doorkruis.
Een kom van de IJssel © Corine Schimmel
De Poll en verderIk vervolg mijn weg over landgoed de Poll, dat wordt gekenmerkt door meidoornheggen, kolken, graslanden en akkerbouw. Bij punt 7 van de route kan je ooknog een glimp opvangen van het imposante oude
geschikt voor wandelwagens en mensen die moeilijkter been zijn. De toegang voor honden is beperkt.
landhuis. Daarna komen we weer op de Bandijk, waarik ook nog een dassenburcht heb bewonderd. Vialandweggetjes bereik ik weer bakker Bril, die een begrip is in de omgeving en waar je heerlijk koffie kandrinken.
Uitzicht op kerktoren van Voorst © Corine Schimmel
Gebruik appHet is een gebruiksvriendelijke app. Belangrijk is datde locatievoorzieningen aanstaan en dat de app ooktoegang heeft tot de locatievoorzieningen van je apparaat. De app geeft dan precies aan waar je op dat moment bent op de route. Af en toe blijft hij echter wathaperen door slecht bereik. Dit is deels te ondervangen door het gebruik van mobiele data aan te zetten.Op de route in de app staan allemaal nummers. Doorop het betreffende nummer te drukken krijg je informatie over de plek waar je je bevindt. Het is leuk en informatief om te lezen. Deze informatie verdwijnt weerdoor op het pijltje, dat in het midden bovenin het informatievenster staat te drukken. Als je een goede GPSverbinding hebt, krijg je een signaal als je het informatiepunt nadert. Het info blokje sluit dan ook weer vanzelf.
Ervaring met de IVN Route App
10 www.ivn-apeldoorn.nl
Voer voor gidsen
Janneke Niessen en Yvonne ZwikkerZwavelzwam en tonderzwamZwamverhaal over de boskipWel eens gehoord van de boskip? Het vlees is wit ensappig. Dat wil zeggen als je hem eet als hij jong is.Oude exemplaren kunnen erg taai zijn. De eetbaarheidwordt in Nederland soms in twijfel getrokken, omdathij in een aantal gevallen allergische reacties veroorzaakte. In andere landen zijn ze verzot op deze lekkernij en nemen ze het risico blijkbaar voor lief. Vanafapril tot juni en daarna van augustus tot oktober kunje hem tegenkomen in het bos overal in Nederland enver daar buiten. Je vindt hem meestal bij eiken, somsbij wilgen, kers of Robinia. We hebben het over dezwavelzwam die parasiteert op loofbomen, door tesnoepen van het kernhout van de boom. Hij wordtdaarom ook wel een parasiet genoemd.
Zwavelzwam © Janneke Niessen
In het bos is het een opvallende verschijning. Het uiterlijk doet geheel niet denken aan de kip, zoals wij diegewend zijn, maar de smaak komt wel overeen. Opjonge leeftijd hebben ze een lichtgele tot oranje kleur.Als ze ouder worden verdwijnen de mooie kleuren. Alvrij snel, na een maand of twee, beginnen ze af te takelen. Dan zijn ze nog lang als witte brokkelkaas te zien.Aan de onderkant zitten buisjes waar de sporen, eensoort zaadjes, uitkomen. Uit die sporen vormt zichonder gunstige omstandigheden een netwerk van draden in de bodem: het mycelium. Dat mycelium is debakermat voor het ontstaan van nieuwe paddenstoelen.Boskipsateh zou een lekkernij voor de vegetariër kunnen zijn, als je durft.
Echte tonderzwam veelzijdiger dan je denktRuim een halve eeuw geleden gingen paddenstoelenliefhebbers op excursie naar de Veluwse bossen omde toen zeldzame echte tonderzwam te zien. Nu vindje ze overal in de bossen, op plekken waar bomen opleeftijd mogen blijven staan en aftakelen.De echte tonderzwam noemt men ook wel de Methusalem onder zijn soortgenoten omdat hij wel 30 jaaroud kan worden. Deze zwam begint als een knobbelop een verzwakte boom en kan daarna uitgroeien toteen flinke paardenhoef of een bijna rond opklaptafeltje aan de stam.
Nadat hij als parasiet meewerkt aan het om zeep helpen van de boom, is deze soort als saprofyt actief bijhet afbreken van de boom en het terugbrengen in dekringloop. Sporen moeten vrij naar beneden kunnenvallen. Als de boom sneuvelt en op de grond ligt kunnen de sporen dat niet meer. Er vormen zich nieuwepaddenstoelen met gedraaide vruchtlichamen zodatde sporen wel vrijuit de bodem kunnen bereiken.Soms kun je die twee verschillende vruchtlichamenaan de boom zien zitten.
Echte tonderzwam © Ruud Knol
Opvallend voor deze soort is dat de witte sporen inapril/mei een witte poederlaag veroorzaken.Mensen gebruiken de echte tonderzwam al vanaf deprehistorie. Op de ijsmummie Ötzi (5300 jaar geleden)is een leren zakje met stukjes tonderzwam aangetroffen. Bekend is de toepassing van de verkruimelde, gedroogde paddenstoel in een tondeldoos. In dat speciale doosje zat een lont, katoensnippers en vuurstenen.Met de vonk van de vuurstenen stak men de lont aanom vuur over te dragen. Schippers hadden wel eentonderdoos in de jaszak om de handen warm te houden. In de middeleeuwen maakte men van repen tonderzwam een verbandmiddel. Smeulende tonderzwammen in een bijenkorf hielden de bijen rustig. Kijkeens naar de gaatjes in het verharde vruchtlichaam: allemaal inwonende insecten. De onderzijde voelt fluweelzacht aan.
Echte tonderzwam © Yvonne Zwikker
11www.ivn-apeldoorn.nl
Natuur in de buurt
Gert ReijnenLandgoed Woudhuizen en Campus WoudhuisDe gemeente Apeldoorn heeft in april het beheer van Landgoed Het Woudhuis overgedragen aan Natuurmonumenten. Op de gebiedsbordjes staat nu Landgoed Woudhuizen. Het onlangs opgeknapte Woldhuis is eigendomvan de gemeente. IVN-Nederland huurt het en blijft doorgaan met natuureducatie aan schoolklassen uit hethele land. Vaak komen ze daarvoor een hele schoolweek en bivakkeren ze in het Woldhuis. Als het Woldhuis vrijis kan het gehuurd worden. Leuk voor feesten met veel speelruimte voor kinderen. Ga maar eens kijken hoe heter nu uitziet en hoe mooi het speelbos is geworden en niet te vergeten de nieuwe vuurplaats waar de kinderenop sprokkelhout stokbrood kunnen bakken.
Naast het Woldhuis ligt een oude, monumentale boerderij, die in 1865 als dubbelboerderij is gebouwd. Lateris er één boerderij van gemaakt die nu nodig moetworden gerestaureerd. In de boerderij huist sinds december 2018 Campus Woudhuis. De campus is eengroen werk-leerbedrijf voor mensen met een beperking en leerlingen uit het voortgezet speciaal onderwijs. De campus is een samenwerking tussen IVN, Natuurmonumenten, ’s Heeren Loo en De Onderwijsspecialisten.
Campus Woudhuis © IVN
De GroenploegNa jaren voorbereiding is vorig jaar maart de eerstegroenploeg van de campus gestart met zo’n tien medewerkers en enkele begeleiders van ’s Heeren Loo envrijwilligers. Inmiddels werkt ook een groepje leerlingen van het Gentiaan College van De Onderwijsspecialisten een dag per week op de campus. Naast de bestaande boomgaard is samen met IVN een groentetuinaangelegd waar zij gezamenlijk werken met zichtbareresultaten. Ook werkt de groenploeg in het bos, eerstvoor de gemeente en nu voor Natuurmonumenten.
Zicht vanuit de boerderij © Gert Reijnen
Groentetuin © Yvonne Zwikker
Afgelopen winter is veel Amerikaanse vogelkers uit hetbos gehaald om inheemse soorten meer kans tegeven. De ambitie van Campus Woudhuis is om mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt een plek omte werken en leren te geven. Een om mensen uit Apeldoorn en omgeving een mooi en aantrekkelijk natuurgebied te bieden. De tuin van Campus WoudhuisDe vorig jaar aangelegde groentetuin was afgelopenwinter zeer nat. Hele stukken stonden onder water. Debodem was dichtgeslibd. Onze medewerkers hebbenzich deze winter uitgeleefd met het graven van geulennaar de greppel rond de tuin. Tot ze vanwege Coronabinnen moesten blijven. Met drie man hebben weweken lang geëgaliseerd, gespit, ruggen gemaakt endaar drie soorten biologische aardappels gepoot op150 m2 grond. Gunstig voor het losmaken van debodem.Verder hebben we groenten gezaaid en de ruggen metaardbeien verlengd. Uit verschillende inspirerendeboeken over tuinieren met de natuur, over permacultuur en het bodemvoedselweb, hebben we maatregelen gehaald voor het beheersen van het onkruid enhet verbeteren van de bodemstructuur. Tussen derijen planten bedekt nu gewied onkruid en maaisel vangras en kruiden de bodem. Onder de nog lage haagligt een dikke laag houtsnippers. De bodem onder decourgettes, pompoenen en artisjokken is bedekt metstro. Tussen enkele perceeltjes groenten laten we nietwoekerende kruiden in bloei komen door selectief tewieden. Wij hopen zo het bodemleven te stimulerenen daarmee de bodemstructuur te verbeteren. Wantals we goed zorgen voor de bodem, zorgt de bodemgoed voor ons!Meer weten? Kijk op https://campuswoudhuis.nl.
12 www.ivn-apeldoorn.nl
Verenigingsnieuws
Hans Hogenbirk, waarnemend voorzitter
Langzaam maar zeker starten de IVN activiteiten weerop. De cursussen voor het najaar zijn gepland, hetcoördinatieteam voor excursies heeft haar activiteitenvoor een half jaar verlengd. Hopelijk worden er dit najaar nog 4 publieksexcursies gehouden.Als je dit leest zijn we verhuisd naar het Praktijk Centrum Bomen (PCBomen) aan de Asselsestraat. Devroegtijdig gestarte voorbereidingen werden op hetlaatste moment nog behoorlijk verstoord doordat deVijfster het lokaal eerder beschikbaar wilde hebben.Gelukkig kon een en ander worden opgelost mededoor de medewerking van de externe betrokken partijen (AllSafe, Vifiégroep verhuizers, RTV Stegeman) enveel IVN’ers die hebben geholpen. Het aanbod voorhulp (maar liefst 16 IVN’ers boden hulp aan) was zelfszo groot, dat niet iedereen kon worden ingedeeld. Dit jaar zal het nog wat behelpen worden, maar er iszicht op het medegebruik van de fraaie en ruime
Verhuizing
Herfstquiz Groenvoer
Een vrouwelijke hond is loops, eenvrouwelijk zwijn, een zeug, is berig.
Feiten en fabels over Veluws wild - Waar of niet waar? Antwoorden zie pagina 15.
De naam voor een mannelijke vosis rekel.
Bij edelherten heet het de bronsttijd, bij wilde zwijnen de ‘roesttijd’.
Een wolvin is drie keer per jaarvruchtbaar? Alle foto's © Yvonne Verhoef-Witz
Een moeflon ram werpt jaarlijks zijnprachtig gekromde hoorns af.
In de bronsttijd blaft een ree.
Alles gaat mee © Hans Hogenbirk
Verhuisteam © All Safe
kantine. Deze wordt te zijner tijd nieuw ingericht. Hoedat gaat worden is nu nog niet duidelijk.We hebben hier al een keer over gesproken met demensen van het PCBomen en zitten met betrekking totde inrichting op één lijn.Reden ook om ons meubilair en materialen die niet direct nodig zijn, tijdelijk op te slaan bij AllSafe aan deKayersdijk. Wie weet kunnen we het later nog gebruiken. Voor de contactpersonen uit de werk/projectgroepen wordt een aparte ‘verkenningssessie’ gehoudenom de toegang en het gebruik van de ruimtes te tonenen toe te lichten.IVN-Apeldoorn bedankt de Vijfster voor de genotengastvrijheid en hoopt bij het Praktijk Centrum Bomenook weer op een prettige, zinvolle en langdurige relatie.Voor alle leden van IVN-Apeldoorn is er op zaterdagmiddag 26 september tussen 15 en 17 uur een ‘verkenningssessie’ gepland
13www.ivn-apeldoorn.nl
Op pad met Willem Meuter
Corine Schimmel
Met Willem Meuter, een echt buitenmens, natuurgenieter, wandelaar en een verdienstelijke amateurfotograaf,die houdt van rust, heb ik op een regenachtige dag begin juli afgesproken op een parkeerplaats aan de Elburgerweg vlakbij Niersen.
© Corine Schimmel
Van Niersen naar LarenWillem kwam hier tot een paar jaar geleden drie keerin de week met zijn hond. Hij woonde er vlakbij, maarsinds hij verhuisd is naar Laren (NH) is het de eerstekeer dat hij er weer komt. Dit gebied heeft alles, aldusWillem, van hei tot bos, van sprengen tot een heeldrassig gebied, dat onlangs is aangelegd. Verder zittener veel zwijnen, edelherten en reeën. Maar ook haviken, buizerds en sperwers zijn regelmatig te zien. Willem vertelt over een zwijn dat een edelhert zag en hoeze elkaar vol verwondering aan stonden te kijken. Vanzo’n schouwspel kan hij enorm genieten.
Een Rotterdammer in de AchterhoekHij groeide op in Rotterdam, maar was veel liever inhet vakantiehuis van zijn ouders in de Achterhoek datbij een boerderij lag. Na de middelbare school ging hijnaar de HTS en daarna volgde hij de opleiding tot accountant. Voor zijn werk heeft hij door heel Nederlandgezeten en ook nog een paar jaar in Noorwegen. Dooreen kennis, die veel grond rond Schiphol had, is hijlangzaam de projectontwikkeling ingerold. PenningmeesterToen hij in 2010 terug kwam uit Noorwegen kon hij alsnel een huis huren met heel veel grond aan de Elburgerweg. Tijdens een Chi Kungles hoorde hij van KrisVanopstal over IVN Apeldoorn. Zij maakte hem enthousiast voor de bomencursus van IVN. Nadat hij de-
ze had afgerond volgden nog veel meer cursussen,waaronder: vogels, libellen, vlinders en planten. Sinds2014 is hij lid van onze vereniging. Hij vindt Apeldoorneen leuke actieve vereniging. Ondanks het feit dat hijnaar Laren was verhuisd heeft hij toch anderhalf jaargeleden het penningmeesterschap op zich genomen. Anders kijken door de lensTijdens onze wandeling laat hij de ene na de andereprachtige foto op zijn telefoon zien. Hij heeft eindeloosgeduld om het juiste plaatje te maken. Een prachtigvliegend hert, een boommarter: ze komen allemaalvoorbij. Door de natuurcursussen is hij op een anderemanier naar alles gaan kijken en ziet hij ook veel meer.
TegenstrijdighedenWillem maakt zich zorgen over de terugloop van hetaantal insecten in de natuur. Ook het tegenstrijdigebeleid hierin baart hem zorgen. We vinden vlindersprachtig, maar rupsen in tuinen worden bestredenwant die eten de blaadjes van de planten. Er wordenmezenkasten opgehangen ter bestrijding van de eikenprocessierups en vervolgens worden alle rupsen en insecten met gif doodgespoten, waardoor de mezenniets te eten hebben. Dit soort dingen moeten wevoorkomen. Wat gaat de toekomst brengenHij vindt het belangrijk dat er veel groen is in onze omgeving en dat het behouden blijft. De energietransitiebaart hem zorgen. Door windmolens worden vogelsvermalen en zonneparken zijn ook niet de zaligmakende oplossingen. Waterstof en daarnaast gas ziet hij alseen betere alternatief. We kunnen veel meer recyclenen ook bouwen met gerecyclede materialen.Het levensmotto van Willem is: geniet meer van dekleine dingen om je heen!
De Motketel © Willem Meuter
Wandeling in dit prachtige gebied kan met de IVN-routeapp De Motketel.Als het weer mogelijk is, zullen er ook weer excursies in dit gebied georganiseerd worden.
Beek in de Motketel © Willem Meuter
14 www.ivn-apeldoorn.nl
Jouw boekentipIn het winternummer van Groenvoer gaan we aandacht bestedenaan boeken. Wat heb jij in jouwboekenkast over de natuur staandat nooit weg mag? En waarom?Welk boek heeft jou de ogen geopend voor de wonderen van de natuur? Welke boeken gebruik jij hetmeest en waarom? In welke boekenvind je informatie die voor iedereenhandig zou zijn? Welk boek heb jeonlangs gekocht en heeft je verrast? Boeken die niet meer uitkomen mogen gerust genoemd worden, want tweedehands is er eenbloeiende handel. We weten dat ertegenwoordig veel sites zijn, die zijnhandig en belangrijk maar diegeven we een andere keer een podium. Heb je een boekentip maildie naar Groenvoer@ivn-apeldoorn.nl
Groenvoer in recyclebaar hoesjeHet ledental van IVN Apeldoorngroeit gestaag. En daarmee hetaantal exemplaren van Groenvoer.Wij zorgen nog steeds voor eenblad in de hand, een tastbaar bladvoor de leden. Dat betekent weleen aardige klus voor allen die hetblad naar de leden verspreiden.Hulde aan hen. Zij bezorgen Groenvoer direct aan huis. Om hun taakte verlichten gaan de Groenvoerendie buiten het gebied van de bezorgers vallen, nu voor het eerst via dedrukker op de post, in een duurzaam goed recyclebaar plastichoesje.
Open MonumentendagenIn 2020 worden de Open Monumentendagen gehouden op zaterdag 12 en zondag 13 september.Dit jaar staat educatie centraal ende titel van het thema is Leermonument. Naast monumenten die eenleerfunctie hadden of hebben (zoals scholen en universiteiten), worden in 2020 ook allerlei andere monumenten leermonumenten. Hetdoel is dat in elk opengesteld monument iets te leren valt, tijdenseen ‘leermoment’. Natuurlijk worden de dagen beïnvloed door decoronamaatregelen, dus kijk op dewebsite www.openmonumentendag.nl voor de actuele agenda. InApeldoorn is het bijvoorbeeld debedoeling dat je het bezoek van deopengestelde monumenten reserveert: zie www.erfgoedplatformapeldoorn.nl/openmonumenten/
Bijeenkomst Excursie-organisatorenElke 3e zondag van de maand organiseert IVN Apeldoorn in iedergeval een excursie. Na een flink oponthoud door corona, gaan de geplande excursies vanaf septemberweer van start. De groep die eerderhet initiatief nam om te komen tothet excursieprogramma 2020 wildit ook doen voor 2021. CathrienOskamp, Peter Verdegaal en Ronald Duin hebben voor 31 oktober2020 een programma in de maakvoor de excursie-organisatoren.Wat gaan we in 2021 aan excursiesoppakken? Reserveer de datum enheb je ideeën voor een excursie,laat het weten en kom 31 oktober.
Archeologiedagen verplaatstIn oktober worden traditioneel dearcheologiedagen gehouden. DeArcheologiedagen zijn drie dagen inhet jaar waarop een groot publiekkennis kan maken met alle aspecten die de Nederlandse archeologiezo leuk maken. De dagen brengenhet verleden tot leven, vertellen hetverhaal van vroeger en zijn eenunieke gelegenheid om eens meete kijken wat er allemaal in de Nederlandse bodem verborgen zit enzat.De Archeologiedagen zijn verplaatst van oktober 2020 naar 18,19 en 20 juni 2021 en brengen hetverleden tot leven met honderdenactiviteiten door het hele land.
Duurzaamste huisDe Nationale Duurzame HuizenRoute gaat deze zomer weer opzoek naar het Duurzaamste Huisvan Nederland. Verschillende bewoners uit Apeldoorn, Epe enVoorst deden al eerder mee. Metde verkiezing geeft de organisatiehuiseigenaren de welverdiendewaardering voor hun prestaties ophet gebied van duurzaam wonen.Daarnaast is het een kans om anderen te inspireren om zelf ook aande slag te gaan. Alle huiseigenarendie hun woning hebben verduurzaamd, kunnen meedoen aan deverkiezing door hun woning voor 8september 2020 aan te melden opduurzamehuizenroute.nl/verkiezing. Een deskundige jury kiest percategorie een winnaar. Huiseigenaren kunnen hun woning tijdens deDuurzame Huizen Route op 31 oktober of 7 november openstellenvoor bezoekers.
Antwoorden quiz pag 131. Ja2. Nee3. Nee, een ree fiept4. Ja5. Nee, rauschtijd6. Nee, één keer
Duurzame huizenroute
Excursie © Yvonne Zwikker
15www.ivn-apeldoorn.nl
WWW.IVN-APELDOORN.NL
WWW.FACEBOOK.COM/IVN.APELDOORN/
WWW.INSTAGRAM.COM/IVNAPELDOORN
www.editoo.nl
ACTIVITEITENAGENDA IVN APELDOORN
Zodra het mogelijk is, zullen er weer publieksexcursies georganiseerd worden. Op elke 3e zondag van de maand is er dan in ieder geval een excursie. Raadpleeg de site voor actuele informatie.
Op pad met IVN Apeldoorn
Natuurcursussen
Ledenactiviteit
Groencursus najaar 2020 Cursusavonden: woensdag 2, 16 en 30 september, 14 oktober en 4 november van 19.30 - 22 uu Excursies: zaterdag 5 en 19 september, 3 en 17 oktober en 7 november van 10 - 12.30 uur
Cursus winterwatervogelsCursusavond: woensdag 18 november van19.30 - 22.00 uurExcursie: zaterdag 21 november van 8 - 14 uurUitwijkdatum 28 november
Cursus samenhang in de natuur Cursusavonden: maandag 28 september, 5, 19 en 26 oktober, 2 en 9 november van 19.30 tot 22 uur Excursies: zaterdag 31 oktober en 14 november van 9.30 tot 12.30 uur
Zaterdag 26 september tussen 15 - 17 uur bezichtiging nieuwe lokatie IVN Apeldoorn, in het Praktijk Centrum Bomen aan de Asselsestraat 328B, 7312 TR Apeldoorn. Zaterdag 31 oktober 2020 bijeenkomst excursie-organisatoren. Wat gaan we in 2021 aan excursies oppakken? Reserveer de datum en heb je ideeën voor een excursie, laat het weten.
LezingWoensdag 25 november lezing 'Gebiologeerd' door Janvan Hooff. Aanvang 19.30 uur in de St@art, Apenheul.Nadere informatie volgt.
Bomencursus Cursusavonden: dinsdag 8 en 22 september, 13 oktober van 19.30 tot 22 uur in het IVN leslokaal Excursies: zondag 13 en 27 september van 10 tot 12 uur in Apeldoorn.
Paddenstoelencursus Cursusavonden: donderdag 10 en 24 september, 8 oktober van 19.30 tot 22 uur in het IVN leslokaal. Excursies: zaterdag 12 september (Woudhuis), 26 september (Hoog Buurlo), 10 oktober (Leemputten, Staverden) van 10 tot 12 uur.
© Willem Kuijpers