Water op de Veluwe

Natuureducatie vanuit je leunstoel

Ervaringen van een eco coach

 

Apeldoorn

Herfst 2020 Jaargang 44 - 3

IVN ApeldoornIVN Natuureducatie is een vereniging van vrijwilligersdie mensen betrekt bij hun (groene) leefomgeving, na­tuur, milieu en landschap. IVN telt 25.000 leden ver­deeld over 170 afdelingen. IVN Apeldoorn richt zichdaarbij op de gemeenten Apeldoorn, Voorst en Epe.IVN Apeldoorn organiseert activiteiten zoals fietstoch­ten, wandelingen, ommetjes, cursussen, landschaps­onderhoud en activiteiten voor jong en oud. Lid of vriend worden.Meld je aan via de site van IVN Apeldoorn of door eenmail te sturen naar secretaris@ivn-apeldoorn.nlContributie (per jaar): leden: €24; huisgenootleden envrienden €12, te betalen opIBAN NL 25 INGB 0000 949976 t.n.v. IVN Apeldoorn.Opzegging vóór 1 november aan secretaris@ivn-apel­doorn.nlWijzigingen in adresgegevens (mailadres) graag mel­den bij ledenadministratie@ivn-apeldoorn.nl. Bestuur en contactpersonen werkgroepenZie www.ivn-apeldoorn.nl voor namen en (mail)adres­sen. GroenvoerGroenvoer is het contact- en informatieblad vanIVN-Apeldoorn en verschijnt vier maal per jaar. Hetblad is van en voor leden. Schrijven  en fotograferen voor GroenvoerDe redactie van Groenvoer ontwerpt in een redactie­bijeenkomst de inhoud van Groenvoer. We kijkenvooral vooruit en houden rekening met het seizoen enwat er speelt aan ontwikkelingen. Daarna nodigen wegericht IVN-leden en niet-leden uit te schrijven of te fo­tograferen voor een rubriek in Groenvoer. De redactiehoudt zich het recht voor ingezonden artikelen te redi­geren.Misschien vind jij het interessant om (incidenteel) ietsvoor Groenvoer te schrijven of te fotograferen? Laathet weten via groenvoer@ivn-apeldoorn.nl.Overname van artikelen is toegestaan na schriftelijketoestemming van de auteur en de redactie. RedactieGreet Bothe (coördinatie en vormgeving), Ten Gevers(foto- en eindredactie), Corine Schimmel, Yvonne Zwik­ker, Ria Brouwers en Monic Breed (tekstredactie).Verspreiding Groenvoer: Harris Couwenberg e.a. Aan dit nummer werkten mee: Nienke Zweering-Ziel­huis, Gert Reijnen, Hans Hogenbirk, Janneke Niessen.Een woord van dank aan de werkgroep Natuurfotogra­fie voor de foto's van roofvogels voor IVN in beeld. De uiterste inzenddatum kopij voor het winternummer2020 is 19 oktober 2020: groenvoer@ivn-apeldoorn.nl. 

Colofon Inhoud

Natuurmoment

Regelmatig ga ik (als deelnemer aan de gidsenoplei­ding) naar mijn onderzoeksgebied. Deze prachtige vlin­der met de mooie naam Geisha vond ik in de bos­rand. Het is een nachtvlinder uit de familie bladrollers.Met een spanwijdte van slechts 14-18 mm. is het eenvan de bontst gekleurde, kleine motten uit Noordwest-Europa. De soort overwintert als rups. De donkerbrui­ne rups leeft in de bodem en voedt zich met verwelkteen afgevallen bladeren. Hoe mooi kan de natuur zijn?

© Hans Westerik

Foto cover: Rode eekhoorn. Tijd voor een nootje tus­sen het aanleggen van de wintervoorraad.Foto van S. Rostovski.

       3    Water op de Veluwe, een kwestie van   vasthouden

       5    Natuurlijk buiten spelen

       6    Natuureducatie vanuit je leunstoel

       7    Ervaringen van een eco coach

       8    IVN in beeld

     10    Ervaring met IVN Route app

     11    Zwavelzwam en tonderzwam

     12    Landgoed Woudhuizen en Campus   Woudhuis

     13    Verenigingsnieuws

     13    Quiz

     14    Op pad met Willem Meuter

     15    Prikbord

     16    Activiteitenagenda

2 www.ivn-apeldoorn.nl

Thema

Ria BrouwersWater op de Veluwe, een kwestie van vasthoudenIn maart 2020 verdrinkt het land. Bij de IJssel staat eenbloeiende boom tot zijn kroon in het water. Waterzover het oog reikt.

IJssel bij Deventer © Ria Brouwers

In mei 2020 verdroogt het land, het gras groeit niet,vennen, beken en poelen drogen op, de grond barst.Waar is dat water gebleven? Nederland is beroemd om zijn deskundigheid hetwater tegen te houden en af te voeren, wij zijn de dij­ken- en dammenbouwers van de wereld. Maar watervasthouden en bewaren voor drogere tijden lukt min­der goed. Het vereist een omslag in denken, van destrijd tégen het water naar het behoud ván het water. Genoeg neerslag, toch droogteAl jaren is er sprake van ernstige verdroging van de Ve­luwe, een van oudsher waterrijk gebied met ‘klotsendewatervallen’, beken en sprengen. Uit verhalen, prentenen verslagen blijkt dat het niet alleen natter was aande randen, maar dat ook bovenop de Veluwe veelwater kon staan. Afvoerwatermetingen van rond 1900laten zien dat de beken toen vier keer zoveel water af­voerden als nu. En dat terwijl de neerslag de afgelopeneeuw is toegenomen.Met alle droogte van de laatste tijd klinkt het onwaar­schijnlijk, maar de neerslaghoeveelheid in Nederlandis in 110 jaar fors toegenomen. Tussen 1910 en 2019steeg hij gelijkmatig van 692 naar 873 mm per jaar. Opde Veluwe zijn we extra bedeeld; het regent in Apel­doorn zo’n 950 mm per jaar. Toch is er ernstige ver­droging wat pijnlijk zichtbaar werd in 2018.Beken op de Veluwe vielen droog, het ging bijna mismet de beekprik. Samen met elritsen (karperachtigevissen) en rivierdonderpadden zijn zij door het water­schap gevangen en overgeplaatst naar de Grift. Veelbomen lieten dat jaar vroegtijdig hun blad vallen ofkregen weinig blad zoals beuken die met hun kortewortels het diepe grondwater niet konden bereiken. Oorzaken van de verdrogingNee, het komt niet alleen door de klimaatverandering,al is dit zeker een belangrijke factor. Hogere tempera­turen en meer zonuren veroorzaken extra verdampingen dus verdroging. Maar er speelt meer.

De bekendste oorzaak van de verdroging is de onttrek­king van het grondwater. Eind 19e eeuw zijn de eerstedrinkwaterbedrijven opgericht om betrouwbaar waterte leveren voor een groeiende bevolking. De daarmeegepaard gaande ontwatering neemt verder toe na deaanleg van de Flevopolders. De polderbodem zuigtaan de zoetwaterbel van de Veluwe, waardoor hetschone water via Flevoland in het IJsselmeer verdwijnt.Een andere oorzaak is de verlaging van de grondwa­terstand ten behoeve van de landbouw.

Recent onderzoek (Witte e.a. (2019) Met het historischlandschap verdween er water van de Veluwe in Stromin­gen 33) laat zien dat de verdroging al eerder begon.Eeuwenlang bestond de Veluwe uit heidevelden enstuifzanden. Vanaf 1850 zijn akkers aangelegd en den­nen geplant. Het landschap ging letterlijk op de schopen vaak niet zachtzinnig. Er ontstond een andere op­pervlaktebedekking. Heide en zandvlakten maaktenplaats voor naaldbos; in 2008 beslaat dat 44% van deVeluwe (Nijhuis 2017). Zo is het gebied veranderd vanschrale vegetatie die weinig verdampt naar naaldbo­men die het hele jaar door veel verdampen.

De blauwe motorDe droogte zie je niet alleen boven de grond, hij tastook de ondergrondse zoetwaterbel aan. Deze ‘blauwemotor onder de Veluwe’ is een verhaal apart. In devoorlaatste ijstijd duwde het landijs de grond op totstuwwallen die voor een uniek systeem van afwateringvan de Veluwe zorgen. De grotendeels uit zand be­staande heuvels van de stuwwallen kunnen een grotehoeveelheid grondwater bergen. Op de hogere delenligt het grondwater diep onder het maaiveld, aan deflanken ligt het dichter aan de oppervlakte, de kwel.Het hoogteverschil van het grondwater veroorzaakteen constante ondergrondse stroming. De grondwa­terbel is een reservoir dat door neerslag steeds wordtaangevuld. Hij is giga-groot, bevat tien keer zoveel zoetwater als het IJsselmeer.Lange tijd had de Veluwe een positieve waterbalans, ­meer aanvulling dan verdamping (Arcadis (2017) Kennisnotitie Watersysteem Veluwe). 

3www.ivn-apeldoorn.nl

Volgens berekeningen is de grondwateraanvulling opde 127.000 ha van de Veluwe ongeveer 450 miljoenm3 per jaar. De droge jaren sinds 2018 dreigen de ba­lans te verstoren. Per jaar komt de Veluwe 150 tot 200miljoen m3 water tekort. De waterbel slinkt. Drastische maatregelenAlleen drastische maatregelen zijn goed genoeg. HetKNMI stelt: ‘Structureel oplossen van het droogtepro­bleem vereist een andere inrichting van onze water­huishouding. Water moet minder makkelijk worden af­gevoerd, langer worden vastgehouden’.Dat kan bijvoorbeeld door greppels, sloten en bekenminder diep te maken zodat ze lokaal overstromen enwater minder snel wordt afgevoerd. Berging van waterzorgt voor een gevarieerd en drassig gebied, zoals het‘waterlaboratorium’ in de Leuvenumse bossen. Bij-

Duurzaam water winnen‘Door de waterwinning in dit gebied is de grondwaterstand gedaald en is er verdroging ontstaan’. Het bord bijhet infiltratieproject in Epe verklaart waarom het project in 1998 is gestart.               Van deze bron van drinkwater voor Epe en omgeving heeft de grondwaterstand te lijden. De gevonden oplos­sing is om in natte tijden oppervlaktewater uit de Klaarbeek en de Grift - dat dan als het ware óver is - naar deinfiltratievijvers te transporteren.‘In 2019 hebben we bij Epe circa  4,1 miljoen m3 oppervlaktewater geïnfiltreerd en circa 5,4 miljoen m3 ont­trokken’, vertelt Mark de Vries van Vitens. ‘De ambitie is om uiteindelijk bij Epe evenveel te infiltreren als weonttrekken’. Het project sluit aan bij de verwachting dat klimaatverandering meer neerslag met zich mee zalbrengen. ‘De crux’, aldus De Vries, ‘is in hoeverre het waterschap met andere betrokkenen in staat is om datvallende water goed vast te houden’.De vijvers bij Epe zijn ingepast in het landschap, ze liggen in de hoek Dellenweg / Ossenweg en het bord geeftverdere uitleg. Een soortgelijk project is er bij Loenen, de Schalterberg, waar water uit het Apeldoorns Kanaalwordt ingenomen.Intussen kijken sommigen verlekkerd naar het ondergrondse Veluwemassief dat zij als ‘wateraccu’ geschiktvinden voor een nationale grondwaterreserve. Anderen waarschuwen juist tegen infiltratie van water buitende regio uit vrees voor ernstige verstoringen van het ecosysteem.

Waterinlaat infiltratieproject Epe © Ria Brouwers Infiltratievijver Epe © Ria Brouwers

Leuvenumsebeek © Ria Brouwers

zonder zijn de infiltratieprojecten waardoor oppervlak­tewater niet verdwijnt in het IJsselmeer maar terug­gaat in de Veluwe en de voorraad grondwater aanvult.

Een drastisch en omstreden voorstel is de verloofing –omvorming van naaldbos naar loofbos. Dit speelt in opde bevinding dat verdamping de grote boosdoener is,verdamping door het bos dat overwegend uit naaldbo­men bestaat. Er gaan zelfs stemmen op voor herstelvan zandverstuivingen en heidevelden. Op het eerstegezicht lijkt dat echt de omgekeerde wereld: een drooglandschap creëren om meer water te hebben.

Beekhuizerzand © Ria Brouwers

4 www.ivn-apeldoorn.nl

Kind en natuur

Nienke Zweering-ZielhuisNatuurlijk buiten spelenWauw! Wij hebben op beide locaties van onze school De Zonnewende de schoolpleinen kunnen vergroenen. Ditmede dankzij de subsidie van Gezinsstad Apeldoorn, een eigen bijdrage (aangevuld door geld dat opgehaald isdoor de leerlingen middels een obstacle run), ouderhulp en een subsidie van de provincie.Ons schoolplein is nu klimaatbestendiger, duurzamer, openbaar toegankelijker, educatiever en bewegingsrijker.Dit sluit aan bij onze visie om kinderen zich zo optimaal mogelijk te laten ontwikkelen. Komend schooljaar zullenwij een lessencyclus, met accent op het schoolplein, opnemen in ons schoolplan. Omdat ik ook IVN schoolgidsben, ga ik samen met mijn IVN-collega’s bekijken welke mogelijkheden er nog meer zijn op ons plein.

© Nienke Zweering-Zielhuis

Kijkje op het pleinZelf ben ik werkzaam op de locatie Keerkring en onsplein is mede mogelijk gemaakt door Bomen Bart enMax Tak. Zij hebben ook veel materialen een nieuwleven gegeven. Graag wil ik jullie meenemen in de be­levingen op ons natuurlijke speelplein.‘Kijk juf! Een lieveheersbeestje op Stans rug.’Wij zijn net buiten om heerlijk te gaan spelen en terwijlik een kind help insmeren, hoor en zie ik zes kleuters:‘Daaaaaaaag lieveheersbeestje!’, terwijl hij nagezwaaidwordt bij het wegvliegen. Wanneer ik verder het pleinop loop, ligt er een kind ontspannen te zonnen metzijn handen achter zijn hoofd op één van de keien. Hijgeniet zichtbaar. Bij de waterpomp wordt het watervan wel 32 meter diepte omhoog gepompt om te kij­ken of de gebouwde ‘dam’ weggespoeld kan worden.

hoe je een kever op een zo fijn mogelijke manier kuntpakken, worden er vol enthousiasme ineens ook ver­schillende soorten lieveheersbeestjes gespot in deheg.Bij de school staan inmiddels heel wat wilde bloemen.‘Kijk die hommel heeft stuifmeel aan zijn pootjes!’ en‘Hoe kan het nou dat het steeltje niet knakt als hij opde bloem zit?’.Spelen in de schaduw kan dankzij ons bloeiendekunstwerk De Zonnewende. Elk jaargetijde groeit enbloeit er iets nieuws. Ook is het de huisvesting van veelinsecten en de broedplaats van een duivenpaar.

© Nienke Zweering-Zielhuis

Weer of geen weerOok na een flinke regenbui is er van alles te belevenop het plein. Het regenwater is nu een jaar afgekop­peld van het riool. Dit betekent dat het water via hetplein naar de wadi’s stroomt. Dit zorgt ervoor dat ereen soort moeras ontstaat bij de zandbak en een plasin het amfitheater.Hier wordt vervolgens ‘gevist’, gekeken wat er blijft drij­ven of wat zinkt en er worden ook heerlijke ‘soepjes’gemaakt. Schelpensoep is mijn favoriet.Naast al deze ontdekkingen en activiteiten kunnen wijook kunstwerken maken van natuurlijke materialen,schommelen, balanceren, glijden, klimmen, duikelen,verstoppen en graven. Het fijne is dat ons plein hethele jaar door altijd bereikbaar is en de kinderen zijnsteeds meer gekleed op alle weersomstandigheden. Mijn groene hart maakt een sprongetjeHet groene schoolplein is echt een aanvulling op mijnmogelijkheden in lesgeven en daarbij ook een aanvul­ling op de ontwikkeling en het plezier in het leren vande kinderen. Twee vliegen in één …. Nou doe maarvlucht, want klap is niet zo toepasselijk.Wees welkom om ook te komen beleven!

Om ons plein in droge tijden van water te voorzien,sproeien wij met grondwater van 10 meter diep. ‘Juf,kijk een mooie blauwe kever’. Na een korte uitleg over

© Nienke Zweering-Zielhuis

5www.ivn-apeldoorn.nl

Reportage

Ten GeversNatuureducatie vanuit je leunstoelOpeens gingen we allemaal meer digitaal doen; weliswaar uit noodzaak, maar toch. Nieuwe computers en ta­blets vlogen over de (digitale) toonbank. Velen ontdekten dat digitaal werken, communiceren en leren makkelij­ker (en soms ook leuker) bleek dan verwacht. Sommige dingen verdwijnen weer, maar online communiceren enleren gaan een blijvertje worden. Dat biedt voor natuureducatie en IVN veel nieuwe mogelijkheden.

Nieuwe natuureducatieWe zijn eraan gewend voor een natuurcursus op eenbepaald moment ergens naartoe te gaan, naar een lo­kaal of een excursieplek. Online speelde daarbij nau­welijks een rol.

Natuureducatie in de klas © Ten Gevers

De Vogelbescherming was de eerste om in het voor­jaar 2 online natuurcursussen aan te bieden: Tuinvo­gels in Nederland en Vogels in Nederland. Gratis cur­sussen, mede gepresenteerd door het bekende ‘baard­mannetje’ Nico de Haan. Met elke week een les vanzo’n 20 minuten, ruim voorzien van filmpjes, foto’s engeluidsfragmenten. Je kunt ervoor gaan zitten waar jewilt en zolang als je wilt. Het is een echt succes: vormen inhoud trekken mensen makkelijk over de streep,ook mensen die niet zo snel naar een cursus zullengaan.

Online leren © Piedro Neto

IVN Natuuracademie onlineOnline natuureducatie is leren over de natuur vanuit jewoonkamer, achtertuin, balkon of in de trein. Ookvoor IVN biedt dit veel mogelijkheden. IVN is de groot­ste aanbieder van natuureducatie in Nederland. Metde Natuuracademie wil IVN de natuur nog meer naarde mensen toe brengen, laagdrempelig, toegankelijk

interessant om te volgen. Onder het motto Leer jegroen zijn al een aantal digitale modules te volgen.Modules die overigens gemaakt zijn in samenwerkingmet andere natuurorganisaties zoals Staatsbosbeheeren Natuurmonumenten. Leve de samenwerking. Hetonline aanbod wordt nu verder uitgebreid. Wat is erzoal? Online natuurlessen voor alle seizoenen, korteluisterprogramma’s (podcasts) over allerlei natuuron­derwerpen om te beluisteren als je wat anders aan hetdoen bent, webinars over het herkennen van bijen ofde klimaatbestendige tuin.Google op IVN Natuuracademie en je komt er vanzelf.Sommige programma’s zijn vrij toegankelijk, voor an­dere moet je lid zijn.

Een mooie aanvullingHet zijn mooie voorbeelden van wat online educatieons kan gaan bieden. We zijn er allang aan gewend ommooie natuurreportages te zien op televisie, vaak vanverre landen, soms van Nederland of de Veluwe. Waar­om dan ook niet online leren en ervaren over onzeeigen natuur. Online natuureducatie is een uitkomstvoor mensen die niet in de gelegenheid zijn om op be­paalde momenten naar cursussen te komen. Of hetliever in flexibelere kleinere partjes tot zich nemen ofgewend zijn om digitaal dingen tot zich te nemen. Enhet kan een aanvulling zijn voor bestaande cursussenmet veel nieuwe mogelijkheden. Of online educatieeen live natuurcursus geheel kan vervangen is wat an­ders. Maar online educatie is op zijn minst een goedeaanvulling op het aanbod van live natuurcursussen. Enwe kunnen er als IVN doelgroepen mee bereiken, diewe tot nu toe niet zoveel zagen. En wellicht is de com­binatie mooi: sommige onderdelen van een cursusdoe je in het lokaal, andere doe je alleen of met eenklein groepje online.IVN Apeldoorn zal dat laatste verder gaan uitwerkenook voor de Natuurgidsenopleiding.

6 www.ivn-apeldoorn.nl

Natuur en duurzaamheid

Gert ReijnenErvaringen van een eco coachDe gemeente Apeldoorn heeft een Groenplan. IVNvoert daarvan een deel uit door het helpen vergroe­nen van nog niet groene locaties. Bij de kledingbankaan de Oude Beekbergerweg is een deel van het voorhet huidige gebruik veel te grote parkeerterrein ver­vangen door een groenstrook.Als eco coach heb ik aangegeven hoe met verspringen­de breedte zon en schaduw elkaar afwisselen en luweplekjes voor vlinders ontstaan. Voor de beplantingkoos ik een aantal bomen en struiken die op dit deelvan de Veluwe voorkomt. De gemeente leverde eenerg kleine hoeveelheid zaadmengsel voor wilde plan­ten. De praktijk blijkt verrassend en boeiend. Een aan­nemer verwijderde 200 m3 stenen en het bestratings­zand. Het gat werd gevuld met gecertificeerde zwarteaarde, drie vrachtauto’s vol. Zonder wormen, met stuk­ken gereedschap en… vergeven van wortels vankweekgras. Vrijwilligers hebben de grond zo goed alsmogelijk schoongemaakt.

Eco spot kledingbank © Gert Reijnen

Ik vermoedde al dat er een woest geheel zou ontstaan,maar de natuur verraste mij toch nog. Een zee vanmelde. De kweek kan er tot nu toe nauwelijks tegenop.Vrijwilligers hebben er heel wat van uitgetrokken. Tochis er iets fraais aan het ontstaan. De Lions hebben eengroot insectenhotel geplaatst. Eronder heb ik zandlaten aanbrengen voor gravende insecten. Rond eenzitplek met een picknickbank hebben vrijwilligers vande voedselbank een pergola aangebracht en druivengeplant. Er moet de komende jaren nog heel wat selec­tief worden gemaaid en geëxperimenteerd. Maar och,het is eigenlijk al natuur en dat is toch de bedoeling! 

Wormenbak, heerlijk bio-gekliederIn Apeldoorn moet ik het sinds oktober 2017 doen meteen terras en een balkon. Gelukkig met uitzicht op eenflinke stadsvijver. De compostbak die ik in Sittard hadmoest ik daarom achterlaten. Inmiddels heb ik circa 40potten en bakken met planten en struiken die ik biolo­gisch mest.Omdat potaarde altijd slinkt door de afbraak van deorganische componenten daarvan, vul ik die aan metcompost. Tegen het uitdrogen van de grond gebruik ikschors. Niet al te lang gebruikte potgrond gebruik ikopnieuw door deze te mengen met 30% compost. Ikkan daarvoor kiezen uit GFT compost en compost vanturf met gecomposteerde schors, aangevuld met orga­nische mest. Dat zal wel gedroogde kippen- en var­kensmest zijn, vermoed ik.

Ik ging weer verlangen naar mijn eigengemaakte com­post. Ik kwam daarvoor uit bij een wormenbak. In Sit­tard werkte ik ook al met tijgerwormen, die dol zijn omhet composteerwerk. Volgens de boeken maken ze debeste compost. De wormenbak bestaat uit vier ondie­pe bakken van 40 x 40 cm met een grove zeefbodem.Ze zijn stapelbaar en de onderste staat op een opvang­bak voor compostwater. Als de onderste bak vol is,moet er een volgende bak op gezet worden.De wormen doen het prima, behalve toen ik het com­postwater niet tijdig aftapte. De onderste bak stonk ende wormen vluchtten naar de hoger gelegen bak. Nuzet ik er constant een lekfles onder. Daar komt elkeweek een halve liter bruin water uit. Na 1:10 verdun­nen geef ik dat aan binnen- en buitenplanten en debeukenhagen. Ik heb nooit geweten dat er zoveelvocht uit verterend materiaal zou komen. De bakstinkt niet, maar je ruikt hem soms wel.

Wormenbak © Gert Reijnen

Wormenbakken © Gert Reijnen

Eco spot insectenhotel © Gert Reijnen

7www.ivn-apeldoorn.nl

IVN in beeld: IVN 'gemist' en 'weer van start'

SlechtvalkenNu er meer dan 200 paar slechtvalken in Nederlandbroeden, is hulp voor deze beschermde vogel nietmeer nodig. Ze hebben nooit een voedsel probleem,duiven in overvloed.Op steeds meer hoog gelegen plekken brengen vogel­liefhebbers nestvoorzieningen aan. In Apeldoorn heefthetzelfde paar slechtvalken al vier keer succesvol ge­broed op de HNK-toren in Apeldoorn Noord. In totaalinclusief 2020 vlogen er 12 jongen uit. Een tweedepaar heeft zich gevestigd op het politiebureau aan deEuropalaan. Daar werden drie jongen groot. 

IVN Gemist: succesvolle roofvogelsIVN Apeldoorn en KNNV Apeldoorn organiseren gezamenlijk verschillendevogelcursussen. Helaas kon dit jaar de cursus Roofvogels niet doorgaan.Hierbij toch wat aandacht voor deze imposante en boeiende vogelsoort.Rond 1975 broedde er nog geen 7000 paar roofvogels van 11 verschillen­de soorten in Nederland. Vanaf 2000 staat de teller op 25.000 paar van 16verschillende soorten.In 2017 bleef dat bijna gelijk:15 verschillende soorten. Er komen nogsteeds nieuwe soorten bij, zoals de zeearend en de visarend. Naar ver­wachting zal ook de slangenarend in Nederland gaan broeden. Daarnaastzijn er tegelijk ook wel zorgen over soorten die minder succesvol zijn.  

1. Buizerd © Peter Oosterkamp

2. Torenvalk © Yvonne Verhoef 3. Sperwer © Alfred Zwikker

Slechtvalk © Peter Lindeboom

De top 3 roofvogels in Nederland:1. buizerd, 2. torenvalk, 3. SperwerLang stond de torenvalk op nummer één, maar nuheeft de buizerd deze plek ingenomen.

8 www.ivn-apeldoorn.nl

NGO cursus in de kapschuur © Ten Gevers

Voorbereiding 2e routeapp Park Zuidbroek © Wout Zwikker

Visarend © Evelien Schermer

VisarendAlhoewel er al vaker visarenden boven Nederlandsgrondgebied werden waargenomen broedde deze bij­zondere roofvogel in 2016 voor het eerst in de Bies­bosch. Op 5 augustus van dat jaar vloog het eerstejong uit. In 2020 broedden drie paren in Nederland, al­leen nog in de Biesbosch. Dit jaar vliegen 9 jongen uit.

Zeearend © Evelien Schermer

ZeearendVanaf 2006 is de zeearend weer terug als broedvogel.Van 2006-2016 zijn 32 broedgevallen vastgesteld waar­van 27 succesvol. In 2018 waren 9 van de 14 parensuccesvol en brachten 15 jongen groot. In 2019 brach­ten 11 paren in totaal 14 jongen groot. Dit jaar vliegener 20 uit.

Het nieuwe IVN lokaal staat klaar © Hans Hogenbirk

IVN activiteiten weer van start

9www.ivn-apeldoorn.nl

Natuur en recreatie

Corine Schimmel

VoorbereidingDe IVN Route app stond al ruim een jaar ongebruikt op mijn telefoon te wachten op de eerste wandeling. Hetwordt een wandeling in Voorst: Bandijk en heggenlandschap van 9,3 km. De wandeling gaat over oude landgoe­deren, eeuwenoude en nieuwe dijken en biedt prachtige vergezichten, ook op de Ruïne de Nijenbeek. De wande­ling heb ik voor vertrek gedownload. Via het menu (de drie streepjes rechtsboven in het scherm) heb ik de routeuitgezocht. Tijdens het wandelen heb je dus geen internet nodig. Via het menu haal ik de route op als ik bij hetstartpunt ben aangekomen.

StartIk begin de route bij bakker Bril. Ditis het laatste punt van de route.Van hieruit gaat de route via kron­kelende landweggetjes langs eenfraaie waterpartij op landgoedBeekzicht. Op dit landgoed val ik di­rect met mijn neus in de boter. Er iseen verrassende buitenexpositieover 200 jaar Beekzicht. Verspreidop het landgoed staan allemaalschildersezels met daarop een keuraan informatie over het landgoed.Dit is een leuke aanvulling op de in­formatie, die je onderweg via deapp krijgt. De wandeling is niet

VervolgNa landgoed Beekzicht gaat de route een stukje langsde Rijksstraatweg, waarbij je de Voorsterbeek over­steekt om direct daarna rechtsaf een landweggetje inte gaan. Aan het eind van deze weg ga je rechtsaf deBandijk op, die al in de middeleeuwen is aangelegd.Deze dijk wordt ook wel bomendijk genoemd omdathet een van de weinige dijken in ons land is, waarbomen op staan. Via de nieuwe dijk, die is aangelegdin het kader van ruimte voor rivieren vervolg ik mijnweg richting Ruïne de Nijenbeek. Overigens is de ruïneinmiddels gerestaureerd. Na de ruïne loopt de routeover smalle paden dwars door de weilanden, waarbijik zelfs een kudde schapen doorkruis.

Een kom van de IJssel © Corine Schimmel

De Poll en verderIk vervolg mijn weg over landgoed de Poll, dat wordt ­gekenmerkt door meidoornheggen, kolken, graslan­den en akkerbouw. Bij punt 7 van de route kan je ooknog een glimp opvangen van het imposante oude

geschikt voor wandelwagens en mensen die moeilijkter been zijn. De toegang voor honden is beperkt.

landhuis. Daarna komen we weer op de Bandijk, waarik ook nog een dassenburcht heb bewonderd. Vialandweggetjes bereik ik weer bakker Bril, die een be­grip is in de omgeving en waar je heerlijk koffie kandrinken.

Uitzicht op kerktoren van Voorst © Corine Schimmel

Gebruik appHet is een gebruiksvriendelijke app. Belangrijk is datde locatievoorzieningen aanstaan en dat de app ooktoegang heeft tot de locatievoorzieningen van je appa­raat. De app geeft dan precies aan waar je op dat mo­ment bent op de route. Af en toe blijft hij echter wathaperen door slecht bereik. Dit is deels te ondervan­gen door het gebruik van mobiele data aan te zetten.Op de route in de app staan allemaal nummers. Doorop het betreffende nummer te drukken krijg je infor­matie over de plek waar je je bevindt. Het is leuk en in­formatief om te lezen. Deze informatie verdwijnt weerdoor op het pijltje, dat in het midden bovenin het in­formatievenster staat te drukken. Als je een goede GPSverbinding hebt, krijg je een signaal als je het informa­tiepunt nadert. Het info blokje sluit dan ook weer van­zelf.

Ervaring met de IVN Route App

10 www.ivn-apeldoorn.nl

Voer voor gidsen

Janneke Niessen en Yvonne ZwikkerZwavelzwam en tonderzwamZwamverhaal over de boskipWel eens gehoord van de boskip? Het vlees is wit ensappig. Dat wil zeggen als je hem eet als hij jong is.Oude exemplaren kunnen erg taai zijn. De eetbaarheidwordt in Nederland soms in twijfel getrokken, omdathij in een aantal gevallen allergische reacties veroor­zaakte. In andere landen zijn ze verzot op deze lekker­nij en nemen ze het risico blijkbaar voor lief. Vanafapril tot juni en daarna van augustus tot oktober kunje hem tegenkomen in het bos overal in Nederland enver daar buiten. Je vindt hem meestal bij eiken, somsbij wilgen, kers of Robinia. We hebben het over dezwavelzwam die parasiteert op loofbomen, door tesnoepen van het kernhout van de boom. Hij wordtdaarom ook wel een parasiet genoemd.

Zwavelzwam © Janneke Niessen

In het bos is het een opvallende verschijning. Het uiter­lijk doet geheel niet denken aan de kip, zoals wij diegewend zijn, maar de smaak komt wel overeen. Opjonge leeftijd hebben ze een lichtgele tot oranje kleur.Als ze ouder worden verdwijnen de mooie kleuren. Alvrij snel, na een maand of twee, beginnen ze af te take­len. Dan zijn ze nog lang als witte brokkelkaas te zien.Aan de onderkant zitten buisjes waar de sporen, eensoort zaadjes, uitkomen. Uit die sporen vormt zichonder gunstige omstandigheden een netwerk van dra­den in de bodem: het mycelium. Dat mycelium is debakermat voor het ontstaan van nieuwe paddenstoe­len.Boskipsateh zou een lekkernij voor de vegetariër kun­nen zijn, als je durft.

Echte tonderzwam veelzijdiger dan je denktRuim een halve eeuw geleden gingen paddenstoelen­liefhebbers op excursie naar de Veluwse bossen omde toen zeldzame echte tonderzwam te zien. Nu vindje ze overal in de bossen, op plekken waar bomen opleeftijd mogen blijven staan en aftakelen.De echte tonderzwam noemt men ook wel de Met­husalem onder zijn soortgenoten omdat hij wel 30 jaaroud kan worden. Deze zwam begint als een knobbelop een verzwakte boom en kan daarna uitgroeien toteen flinke paardenhoef of een bijna rond opklaptafel­tje aan de stam.

Nadat hij als parasiet meewerkt aan het om zeep hel­pen van de boom, is deze soort als saprofyt actief bijhet afbreken van de boom en het terugbrengen in dekringloop. Sporen moeten vrij naar beneden kunnenvallen. Als de boom sneuvelt en op de grond ligt kun­nen de sporen dat niet meer. Er vormen zich nieuwepaddenstoelen met gedraaide vruchtlichamen zodatde sporen wel vrijuit de bodem kunnen bereiken.Soms kun je die twee verschillende vruchtlichamenaan de boom zien zitten. 

Echte tonderzwam © Ruud Knol

Opvallend voor deze soort is dat de witte sporen inapril/mei een witte poederlaag veroorzaken.Mensen gebruiken de echte tonderzwam al vanaf deprehistorie. Op de ijsmummie Ötzi (5300 jaar geleden)is een leren zakje met stukjes tonderzwam aangetrof­fen. Bekend is de toepassing van de verkruimelde, ge­droogde paddenstoel in een tondeldoos. In dat specia­le doosje zat een lont, katoensnippers en vuurstenen.Met de vonk van de vuurstenen stak men de lont aanom vuur over te dragen. Schippers hadden wel eentonderdoos in de jaszak om de handen warm te hou­den. In de middeleeuwen maakte men van repen ton­derzwam een verbandmiddel. Smeulende tonder­zwammen in een bijenkorf hielden de bijen rustig. Kijkeens naar de gaatjes in het verharde vruchtlichaam: al­lemaal inwonende insecten. De onderzijde voelt flu­weelzacht aan.

Echte tonderzwam © Yvonne Zwikker

11www.ivn-apeldoorn.nl

Natuur in de buurt

Gert ReijnenLandgoed Woudhuizen en Campus WoudhuisDe gemeente Apeldoorn heeft in april het beheer van Landgoed Het Woudhuis overgedragen aan Natuurmonu­menten. Op de gebiedsbordjes staat nu Landgoed Woudhuizen. Het onlangs opgeknapte Woldhuis is eigendomvan de gemeente. IVN-Nederland huurt het en blijft doorgaan met natuureducatie aan schoolklassen uit hethele land. Vaak komen ze daarvoor een hele schoolweek en bivakkeren ze in het Woldhuis. Als het Woldhuis vrijis kan het gehuurd worden. Leuk voor feesten met veel speelruimte voor kinderen. Ga maar eens kijken hoe heter nu uitziet en hoe mooi het speelbos is geworden en niet te vergeten de nieuwe vuurplaats waar de kinderenop sprokkelhout stokbrood kunnen bakken.

Naast het Woldhuis ligt een oude, monumentale boer­derij, die in 1865 als dubbelboerderij is gebouwd. Lateris er één boerderij van gemaakt die nu nodig moetworden gerestaureerd. In de boerderij huist sinds de­cember 2018 Campus Woudhuis. De campus is eengroen werk-leerbedrijf voor mensen met een beper­king en leerlingen uit het voortgezet speciaal onder­wijs. De campus is een samenwerking tussen IVN, Na­tuurmonumenten, ’s Heeren Loo en De Onderwijsspe­cialisten.

Campus Woudhuis © IVN

De GroenploegNa jaren voorbereiding is vorig jaar maart de eerstegroenploeg van de campus gestart met zo’n tien me­dewerkers en enkele begeleiders van ’s Heeren Loo envrijwilligers. Inmiddels werkt ook een groepje leerlin­gen van het Gentiaan College van De Onderwijsspecia­listen een dag per week op de campus. Naast de be­staande boomgaard is samen met IVN een groentetuinaangelegd waar zij gezamenlijk werken met zichtbareresultaten. Ook werkt de groenploeg in het bos, eerstvoor de gemeente en nu voor Natuurmonumenten.

Zicht vanuit de boerderij © Gert Reijnen

Groentetuin © Yvonne Zwikker

Afgelopen winter is veel Amerikaanse vogelkers uit hetbos gehaald om inheemse soorten meer kans tegeven. De ambitie van Campus Woudhuis is om men­sen met een afstand tot de arbeidsmarkt een plek omte werken en leren te geven. Een om mensen uit Apel­doorn en omgeving een mooi en aantrekkelijk natuur­gebied te bieden. De tuin van Campus WoudhuisDe vorig jaar aangelegde groentetuin was afgelopenwinter zeer nat. Hele stukken stonden onder water. Debodem was dichtgeslibd. Onze medewerkers hebbenzich deze winter uitgeleefd met het graven van geulennaar de greppel rond de tuin. Tot ze vanwege Coronabinnen moesten blijven. Met drie man hebben weweken lang geëgaliseerd, gespit, ruggen gemaakt endaar drie soorten biologische aardappels gepoot op150 m2 grond. Gunstig voor het losmaken van debodem.Verder hebben we groenten gezaaid en de ruggen metaardbeien verlengd. Uit verschillende inspirerendeboeken over tuinieren met de natuur, over permacul­tuur en het bodemvoedselweb, hebben we maatrege­len gehaald voor het beheersen van het onkruid enhet verbeteren van de bodemstructuur. Tussen derijen planten bedekt nu gewied onkruid en maaisel vangras en kruiden de bodem. Onder de nog lage haagligt een dikke laag houtsnippers. De bodem onder decourgettes, pompoenen en artisjokken is bedekt metstro. Tussen enkele perceeltjes groenten laten we nietwoekerende kruiden in bloei komen door selectief tewieden. Wij hopen zo het bodemleven te stimulerenen daarmee de bodemstructuur te verbeteren. Wantals we goed zorgen voor de bodem, zorgt de bodemgoed voor ons!Meer weten? Kijk op https://campuswoudhuis.nl.

12 www.ivn-apeldoorn.nl

Verenigingsnieuws

Hans Hogenbirk, waarnemend voorzitter

Langzaam maar zeker starten de IVN activiteiten weerop. De cursussen voor het najaar zijn gepland, hetcoördinatieteam voor excursies heeft haar activiteitenvoor een half jaar verlengd. Hopelijk worden er dit na­jaar nog 4 publieksexcursies gehouden.Als je dit leest zijn we verhuisd naar het Praktijk Cen­trum Bomen (PCBomen) aan de Asselsestraat. Devroegtijdig gestarte voorbereidingen werden op hetlaatste moment nog behoorlijk verstoord doordat deVijfster het lokaal eerder beschikbaar wilde hebben.Gelukkig kon een en ander worden opgelost mededoor de medewerking van de externe betrokken partij­en (AllSafe, Vifiégroep verhuizers, RTV Stegeman) enveel IVN’ers die hebben geholpen. Het aanbod voorhulp (maar liefst 16 IVN’ers boden hulp aan) was zelfszo groot, dat niet iedereen kon worden ingedeeld. Dit jaar zal het nog wat behelpen worden, maar er iszicht op het medegebruik van de fraaie en ruime

Verhuizing

Herfstquiz Groenvoer

Een vrouwelijke hond is loops, eenvrouwelijk zwijn, een zeug, is berig.

Feiten en fabels over Veluws wild - Waar of niet waar? Antwoorden zie pagina 15.

De naam voor een mannelijke vosis rekel.

Bij edelherten heet het de bronst­tijd, bij wilde zwijnen de ‘roesttijd’.

Een wolvin is drie keer per jaarvruchtbaar?       Alle foto's © Yvonne Verhoef-Witz

Een moeflon ram werpt jaarlijks zijnprachtig gekromde hoorns af.

In de bronsttijd blaft een ree.

Alles gaat mee © Hans Hogenbirk

Verhuisteam © All Safe

kantine. Deze wordt te zijner tijd nieuw ingericht. Hoedat gaat worden is nu nog niet duidelijk.We hebben hier al een keer over gesproken met demensen van het PCBomen en zitten met betrekking totde inrichting op één lijn.Reden ook om ons meubilair en materialen die niet di­rect nodig zijn, tijdelijk op te slaan bij AllSafe aan deKayersdijk. Wie weet kunnen we het later nog gebrui­ken. Voor de contactpersonen uit de werk/projectgroe­pen wordt een aparte ‘verkenningssessie’ gehoudenom de toegang en het gebruik van de ruimtes te tonenen toe te lichten.IVN-Apeldoorn bedankt de Vijfster voor de genotengastvrijheid en hoopt bij het Praktijk Centrum Bomenook weer op een prettige, zinvolle en langdurige rela­tie.Voor alle leden van IVN-Apeldoorn is er op zaterdag­middag 26 september tussen 15 en 17 uur een ‘ver­kenningssessie’ gepland

13www.ivn-apeldoorn.nl

Op pad met Willem Meuter

Corine Schimmel

Met Willem Meuter, een echt buitenmens, natuurgenieter, wandelaar en een verdienstelijke amateurfotograaf,die houdt van rust, heb ik op een regenachtige dag begin juli afgesproken op een parkeerplaats aan de Elburger­weg vlakbij Niersen.

© Corine Schimmel

Van Niersen naar LarenWillem kwam hier tot een paar jaar geleden drie keerin de week met zijn hond. Hij woonde er vlakbij, maarsinds hij verhuisd is naar Laren (NH) is het de eerstekeer dat hij er weer komt. Dit gebied heeft alles, aldusWillem, van hei tot bos, van sprengen tot een heeldrassig gebied, dat onlangs is aangelegd. Verder zittener veel zwijnen, edelherten en reeën. Maar ook havi­ken, buizerds en sperwers zijn regelmatig te zien. Wil­lem vertelt over een zwijn dat een edelhert zag en hoeze elkaar vol verwondering aan stonden te kijken. Vanzo’n schouwspel kan hij enorm genieten.

Een Rotterdammer in de AchterhoekHij groeide op in Rotterdam, maar was veel liever inhet vakantiehuis van zijn ouders in de Achterhoek datbij een boerderij lag. Na de middelbare school ging hijnaar de HTS en daarna volgde hij de opleiding tot ac­countant. Voor zijn werk heeft hij door heel Nederlandgezeten en ook nog een paar jaar in Noorwegen. Dooreen kennis, die veel grond rond Schiphol had, is hijlangzaam de projectontwikkeling ingerold. PenningmeesterToen hij in 2010 terug kwam uit Noorwegen kon hij alsnel een huis huren met heel veel grond aan de Elbur­gerweg. Tijdens een Chi Kungles hoorde hij van KrisVanopstal over IVN Apeldoorn. Zij maakte hem en­thousiast voor de bomencursus van IVN. Nadat hij de-

ze had afgerond volgden nog veel meer cursussen,waaronder: vogels, libellen, vlinders en planten. Sinds2014 is hij lid van onze vereniging. Hij vindt Apeldoorneen leuke actieve vereniging. Ondanks het feit dat hijnaar Laren was verhuisd heeft hij toch anderhalf jaargeleden het penningmeesterschap op zich genomen. Anders kijken door de lensTijdens onze wandeling laat hij de ene na de andereprachtige foto op zijn telefoon zien. Hij heeft eindeloosgeduld om het juiste plaatje te maken. Een prachtigvliegend hert, een boommarter: ze komen allemaalvoorbij. Door de natuurcursussen is hij op een anderemanier naar alles gaan kijken en ziet hij ook veel meer.

TegenstrijdighedenWillem maakt zich zorgen over de terugloop van hetaantal insecten in de natuur. Ook het tegenstrijdigebeleid hierin baart hem zorgen. We vinden vlindersprachtig, maar rupsen in tuinen worden bestredenwant die eten de blaadjes van de planten. Er wordenmezenkasten opgehangen ter bestrijding van de eiken­processierups en vervolgens worden alle rupsen en in­secten met gif doodgespoten, waardoor de mezenniets te eten hebben. Dit soort dingen moeten wevoorkomen. Wat gaat de toekomst brengenHij vindt het belangrijk dat er veel groen is in onze om­geving en dat het behouden blijft. De energietransitiebaart hem zorgen. Door windmolens worden vogelsvermalen en zonneparken zijn ook niet de zaligmaken­de oplossingen. Waterstof en daarnaast gas ziet hij alseen betere alternatief. We kunnen veel meer recyclenen ook bouwen met gerecyclede materialen.Het levensmotto van Willem is: geniet meer van dekleine dingen om je heen!

De Motketel © Willem Meuter

Wandeling in dit prachtige gebied kan met de IVN-­routeapp De Motketel.Als het weer mogelijk is, zullen er ook weer excur­sies in dit gebied georganiseerd worden.

Beek in de Motketel © Willem Meuter

14 www.ivn-apeldoorn.nl

Jouw boekentipIn het winternummer van Groen­voer gaan we aandacht bestedenaan boeken. Wat heb jij in jouwboekenkast over de natuur staandat nooit weg mag? En waarom?Welk boek heeft jou de ogen geo­pend voor de wonderen van de na­tuur? Welke boeken gebruik jij hetmeest en waarom? In welke boekenvind je informatie die voor iedereenhandig zou zijn? Welk boek heb jeonlangs gekocht en heeft je ver­rast? Boeken die niet meer uitko­men mogen gerust genoemd wor­den, want tweedehands is er eenbloeiende handel. We weten dat ertegenwoordig veel sites zijn, die zijnhandig en belangrijk maar diegeven we een andere keer een po­dium. Heb je een boekentip maildie naar Groenvoer@ivn-apel­doorn.nl

Groenvoer in recyclebaar hoesjeHet ledental van IVN Apeldoorngroeit gestaag. En daarmee hetaantal exemplaren van Groenvoer.Wij zorgen nog steeds voor eenblad in de hand, een tastbaar bladvoor de leden. Dat betekent weleen aardige klus voor allen die hetblad naar de leden verspreiden.Hulde aan hen. Zij bezorgen Groen­voer direct aan huis. Om hun taakte verlichten gaan de Groenvoerendie buiten het gebied van de bezor­gers vallen, nu voor het eerst via dedrukker op de post, in een duur­zaam goed recyclebaar plastichoesje.

Open MonumentendagenIn 2020 worden de Open Monu­mentendagen gehouden op zater­dag 12 en zondag 13 september.Dit jaar staat educatie centraal ende titel van het thema is Leermonu­ment. Naast monumenten die eenleerfunctie hadden of hebben (zo­als scholen en universiteiten), wor­den in 2020 ook allerlei andere mo­numenten leermonumenten. Hetdoel is dat in elk opengesteld mo­nument iets te leren valt, tijdenseen ‘leermoment’. Natuurlijk wor­den de dagen beïnvloed door decoronamaatregelen, dus kijk op dewebsite www.openmonumenten­dag.nl voor de actuele agenda. InApeldoorn is het bijvoorbeeld debedoeling dat je het bezoek van deopengestelde monumenten reser­veert: zie www.erfgoedplatforma­peldoorn.nl/openmonumenten/

Bijeenkomst Excursie-organisatorenElke 3e zondag van de maand orga­niseert IVN Apeldoorn in iedergeval een excursie. Na een flink op­onthoud door corona, gaan de ge­plande excursies vanaf septemberweer van start. De groep die eerderhet initiatief nam om te komen tothet excursieprogramma 2020 wildit ook doen voor 2021. CathrienOskamp, Peter Verdegaal en Ro­nald Duin hebben voor 31 oktober2020 een programma in de maakvoor de excursie-organisatoren.Wat gaan we in 2021 aan excursiesoppakken? Reserveer de datum enheb je ideeën voor een excursie,laat het weten en kom 31 oktober.

Archeologiedagen verplaatstIn oktober worden traditioneel dearcheologiedagen gehouden. DeArcheologiedagen zijn drie dagen inhet jaar waarop een groot publiekkennis kan maken met alle aspec­ten die de Nederlandse archeologiezo leuk maken. De dagen brengenhet verleden tot leven, vertellen hetverhaal van vroeger en zijn eenunieke gelegenheid om eens meete kijken wat er allemaal in de Ne­derlandse bodem verborgen zit enzat.De Archeologiedagen zijn ver­plaatst van oktober 2020 naar 18,19 en 20 juni 2021 en brengen hetverleden tot leven met honderdenactiviteiten door het hele land.

Duurzaamste huisDe Nationale Duurzame HuizenRoute gaat deze zomer weer opzoek naar het Duurzaamste Huisvan Nederland. Verschillende be­woners uit Apeldoorn, Epe enVoorst deden al eerder mee. Metde verkiezing geeft de organisatiehuiseigenaren de welverdiendewaardering voor hun prestaties ophet gebied van duurzaam wonen.Daarnaast is het een kans om an­deren te inspireren om zelf ook aande slag te gaan. Alle huiseigenarendie hun woning hebben verduur­zaamd, kunnen meedoen aan deverkiezing door hun woning voor 8september 2020 aan te melden opduurzamehuizenroute.nl/verkie­zing. Een deskundige jury kiest percategorie een winnaar. Huiseigena­ren kunnen hun woning tijdens deDuurzame Huizen Route op 31 ok­tober of 7 november openstellenvoor bezoekers.

Antwoorden quiz pag 131. Ja2. Nee3. Nee, een ree fiept4. Ja5. Nee, rauschtijd6. Nee, één keer

Duurzame huizenroute

Excursie © Yvonne Zwikker

15www.ivn-apeldoorn.nl

WWW.IVN-APELDOORN.NL

WWW.FACEBOOK.COM/IVN.APELDOORN/

WWW.INSTAGRAM.COM/IVNAPELDOORN

www.editoo.nl

ACTIVITEITENAGENDA IVN APELDOORN

      Zodra het mogelijk is, zullen er weer publieksexcursies georganiseerd worden. Op elke 3e zondag van                   de maand is er dan in ieder geval een excursie. Raadpleeg de site voor actuele informatie.

      Op pad met IVN Apeldoorn

     Natuurcursussen

      Ledenactiviteit

     Groencursus najaar 2020     Cursusavonden: woensdag 2, 16 en 30 september,     14 oktober en 4 november van 19.30 - 22 uu     Excursies: zaterdag 5 en 19 september, 3 en     17 oktober en 7 november van 10 - 12.30 uur

Cursus winterwatervogelsCursusavond: woensdag 18 november van19.30 - 22.00 uurExcursie: zaterdag 21 november van 8 - 14 uurUitwijkdatum 28 november 

     Cursus samenhang in de natuur     Cursusavonden: maandag 28 september, 5, 19 en     26 oktober, 2 en 9 november van 19.30 tot 22 uur     Excursies: zaterdag 31 oktober en 14 november     van 9.30 tot 12.30 uur

     Zaterdag 26 september tussen 15 - 17 uur bezichtiging nieuwe lokatie IVN Apeldoorn, in het     Praktijk Centrum Bomen aan de Asselsestraat 328B, 7312 TR Apeldoorn.        Zaterdag 31 oktober 2020  bijeenkomst excursie-organisatoren. Wat gaan we in 2021 aan     excursies oppakken? Reserveer de datum en heb je ideeën voor een excursie, laat het weten.

LezingWoensdag 25 november lezing 'Gebiologeerd' door Janvan Hooff. Aanvang 19.30 uur in de St@art, Apenheul.Nadere informatie volgt.

     Bomencursus     Cursusavonden: dinsdag 8 en 22 september,     13 oktober van 19.30 tot 22 uur in het IVN leslokaal     Excursies: zondag 13 en 27 september van 10 tot     12 uur in Apeldoorn.

     Paddenstoelencursus     Cursusavonden:  donderdag 10 en 24 september,     8 oktober van 19.30 tot 22 uur in het IVN leslokaal.     Excursies: zaterdag 12 september (Woudhuis),     26 september (Hoog Buurlo), 10 oktober     (Leemputten, Staverden) van 10 tot 12 uur.

© Willem Kuijpers