1

De Nag Hammadi geschriften

28 augustusDrents Museum, Assen

Lautaro Roig LanzillottaRijksuniversiteit Groningen

2

Plan van de lezing

1. Wat zijn de Nag Hammadi geschriften?– Wat de Nag Hammadi geschriften niet zijn– Wat de Nag Hammadi geschriften wel zijn

2. De ontdekking van Nag Hammadi

3. Beschrijving van de collectie van Nag Hammadi

4. Karakter en belang van de Nag Hammadi geschriften

3

1. WAT ZIJN DE NAG HAMMADI GESCHRIFTEN?

4

Wat de geschriften niet zijn

• Nag Hammadi geschriften en Dode zee rollen vaak door elkaar gehaald

• Ze zijn echter totaal verschillende teksten

• Ze verschillen van elkaar qua oorsprong, datering, taal, formaat, inhoud, doel, karakter

5

Verschillen

Nag Hammadi geschriften

•Christelijk

•In het Koptisch geschreven

•Codex formaat

•Gedateerd tussen II-III e. n.C.

• Gevonden in een enkel kruik

Dode Zee rollen

• Joods

• In het Hebreeuws, Aramees en Grieks

• Rol formaat• Geschreven tussen 250 v.C. - 50 n.C.

• Gevonden in verschillende grotten

6

Overeenkomsten

Nag Hammadi geschriften

• Vondst in de jaren 40

• Materiaal: papyrus

• Heterodoxie

• Nieuwe licht op het vroege christendom

• Moeizame publicatie proces

Dode Zee rollen

• Vondst in de jaren 40

• Materiaal: voornamelijk papyrus

• Heterodoxie

• Nieuwe licht op het vroege Jodendom

• Moeizame publicatie proces

7

Een polemische uitspraak van G. Quispel:

‘De boeken van Nag Hammadi zijn veel belangrijker dan

de rollen van de Dode Zee. Die vertellen iets over een

secte van de Essenen, die heel anders dachten dan de

latere rabbi’s. Maar de codices van Nag Hammadi

bevatten onthullingen over het Christendom´…

8

… ‘Daar is het Evangelie van Thomas, 114 spreuken

toegeschreven aan Jezus. De oudste laag bevat

overleveringen van de oergemeente in Jeruzalem (c. 40 na

Christus). Dat is de oudste bron aangaande Jezus die we

hebben’.

G. Quispel, ‘Woord vooraf’, in J. Slavenburg en W.G. Glaudemans, Nag Hammadi geschriften (Deventer, 2004) 11.

9

Wat de Nag Hammadi geschriften wel zijn

• Collectie christelijke teksten van heterodoxe aardAndere vorm van christendom

• Belangrijke bronnen die nieuwe licht werpen:

– Op het karakter van het vroege christendom

Veelvormigheid i.p.v. eentonigheid – Op de geschiedenis van het christendom

Orthodoxie: een late ontwikkeling– Op de uitwisseling tussen het christendom en andere religieuze

en filosofische groeperingen

Christenen: mensen uit hun tijd

10

2. DE ONTDEKKING VAN NAG HAMMADI

11

Nag Hammadi vondst

12

Moderne reconstructies

13

Evangelie van Thomas (NHC II,2)

14

• Wanneer?:

– Oorspronkelijk onduidelijkheid over de datum: 1945, 1946 of 1947?

– J.M. Robinson dateert de ontdekking met zekerheid in December 1945

• J.M. Robinson, “From the Cliff to Cairo. The Story of the Discoverers and the Middlemen of the Nag Hammadi Codices”, Colloque international sur les textes de Nag Hammadi (Leuven, 1981) 21-58.

15

• Waar?:

vlakbij Nag Hammadi, Egypte

16

Nag Hammadi

17

Jabal-al-Tarif-massief

18

Voet van de Jabal-al-Tarif-massief

19

• Wie?

‘Rond zes uur ´s morgens, toen ik aan het werk ging vond ik plotseling deze kruik…eerst was ik een beetje bang, omdat er wel eens wat in zou kunnen zitten –een jinn, een boze geest. Ik was alleen toen ik de kruik kapot sloeg… (en ontdekte) dat er een boek met verhalen in zat’.

Muhammad Ali-Khalifah Al-Sammam

20

• Wat?:

• Een kruik zoals deze

Twee kruiken van de Basilica van St. Pachomius

21

• Wat zat erin?

• Oorspronkelijk 15 mss?:

Muhammad Ali-Khalifah Al-Sammam met zijn moeder

22

• Wat zat erin?

• Oorspronkelijk 15 mss?:

Traditioneel buitenoven

23

• Wat zat erin?

• Oorspronkelijk 15 mss?:

• Een “paar” worden verbrand

• Misschien 2/3 mss gaan verloren

24

De eerste jaren na de ontdekking• Codex III: 4 oktober 1946 het Departement van Antiquiteiten plaatst het

in het Coptic Museum in Caïro

• Codex XII: half verbrand, half verkocht aan buren van Ali

• Codex I: Jung codex, gekocht door G. Quispel en de Jung Foundation

• Codex ???: door een antiquiteiten handelaar in Caïro verkocht

• De rest van mss aan Phocion J. Tano verkocht

• Ze worden genationaliseerd: De collectie komt uiteindelijk in het Coptic Museum te zitten

25

Moeizame proces van uitgave

• J. Doresse krijgt van Togo Mina acces tot Cod. III

• Plannen om een Franse vertaling te maken

• 1949: overlijden van T. Mina; plannen gaan niet door

26

Uitgave van de eerste teksten

• 1956-1959: uitgave van het Evangelie van Thomas voorbereid

• A. Guillaumont et al., The Gospel according to Thomas (Leiden: Brill, 1959)

editio princeps

27

Pahor Labib (van 1951 tot 1965 dir. Coptic Museum) overweegt een algemene editie van de codices door A. Böhlig en M. Krause

28

Unesco facsimile editie

• 1956-1975: geleidelijke publicatie van Jung Codex

• 1970: Plannen voor de Unesco Facsimile edition

• 1977: uitgave van The Nag Hammadi Library in English

• 1972-1984: uitgave door Unesco, 12 facsimile banden

29

30

31

32

3. BESCHRIJVING VAN DE COLLECTIE VAN NAG HAMMADI

33

Collectie manuscripten

• 12 papyrus codices: boekformaat

• 8 papyrus pagina’s uit een 13de manuscript– Gebruikt voor de kaft van codex VI

• 51 tractaten, waarvan 45 verschillende werken

34

Boeken in de Oudheid: formaat

• Rol of volumen– Oneconomisch

• Alleen aan een zijde gebruikt• Minder schrijfoppervlak a.g.v. marges en colema• Meerdere rollen voor een boek nodig

– Moeilijk gebruik• Rollen en uitrollen• Makkelijk breekbaar• Meerdere rollen voor een boek• Moeilijk om te lezen

35

Volumen of ‘rol’

36

37

British Museum. Papyrus 1532, CLA 2, num. 208, epitome Titus Livius

P.Oxy 2075

38

Papyrus

http://www.lib.umich.edu/papyrus_making/lg_peeled.html

Voor het productieprocess, zie

39

Codex of boek

Voordelen• Economisch

– Meer oppervlak ter beschikking

– Aan beide zijden – Geen colema, direct

gebonden– Meer tekst in een codex

• Makkelijker gebruik

– Breekt minder makkelijk– Meerdere teksten in een boek– Teksten makkelijker te vinden– Makkelijker om mee te

nemen en archiveren

40

Codex of boekformaat

Caudex of codex ‘houtblok’

• Oorspronkelijk aan elkaar verbonden wastafels

• Met houten randen/frame

• Samengebonden met touwen

Reconstructie van een codex

41

detail

Voorbeelden uit Pompei: codex en papyrusrol

Terentius Neo en zijn vrouw, Pompei, Naples, National Museum, 9058

42

Nag Hammadi Bibliotheek

• Nag Hammadi collectie: 12 papyrus codices

• Begraven in de 4e eeuw, waarschijnlijk na 367 CE

• Bevat 51 geschriften in het Koptisch

43

Koptische alfabet:

Griekse alfabet

demotische tekens

44

Nag Hammadi Bibliotheek

• Nag Hammadi collectie: 12 papyrus codices

• Begraven in de 4e eeuw, waarschijnlijk na 367 CE

• Bevat 51 geschriften in het Koptisch

• Terminus ante quem: medio 4e eeuw– Datum: kartonnage brieven en documenten

45

Nag Hammadi Codices: Kartonnage

46

Nag Hammadi Bibliotheek

• Nag Hammadi collectie: 12 papyrus codices

• Begraven in de 4e eeuw, waarschijnlijk na 367 CE

• Bevat 51 geschriften in het Koptisch

• Terminus ante quem: medio 4e eeuw– Datum: kartonnage brieven en documenten

• De teksten oorspronkelijk in het 2e eeuw in het Grieks geschreven

47

Evangelie van Thomas (NHC II,2)

Bladzijde van Oxyrhynchus Papyrus 1. Evangelie van Thomas. Het bevat uitspraken 26-30 plus77b, 31-33. In het Grieks; laat II/III n.C.

Begin van het Evangelie van Thomas (NHC II,2)

48

4. KARAKTER EN BELANG VAN DE NAG HAMMADI GESCHRIFTEN

49

Nag Hammadi geschriften

• De meeste teksten: nieuwe composities door christenen

• Filosofische teksten: fragment uit Plato’s Staat 588a-589b (NHC VI,5)

• Teksten uit de Corpus Hermeticum: Asclepius 21-29 (NHC VI,8)

50

Gnostisch-christelijke teksten

• Ze geven ons inzicht in een bijzondere type christendom– Met een negatieve visie van wereld: antikosmische

dualisme– Met een negatieve visie van het lichaam:

antisomatische dualisme• Alleen de geest is goddelijk en eeuwig, maar

het zit gebonden in een materiële gevangenis

51

Gevallen conditie van de mens

• Sommige teksten schrijven het aan een kwaadaardige demiurg of schepper God toe

52

Vertolking van de Gnosis (NHC XI,1) 6.30-35:

“…aangezien hij ons naar beneden [gebracht heeft], en ons in netten van vlees gebonden heeft. Aangezien het lichaam een tijdelijk verblijfplaats is, die de krachten en machten als een woonplaats hebben, verviel de mens daarbinnen, na gevangen te zijn in het vormsel, tot lijden”

53

Theologische dualisme

• Allerhoogste, transcendente God, vader van de onsterfelijk geslacht

• Lagere, arrogante en kwaadaardige schepper God, die de menselijke ziel en lichaam schept als gevangenis voor de goddelijk vonk (scintilla animae)

54

Gevallen conditie van de mens

• Sommige teksten schrijven het aan een kwaadaardige demiurg of schepper god

• Andere teksten leggen het uit als gevolg van een proces van verval

55

Drievoudige Verhandeling (NHC I, 5) 77.17-25

“want hij (de Logos) kon het niet verdragen het licht te aanschouwen, maar richtte zijn blik naar de afgrond, en twijfel overviel hem. Daardoor ontstond een uiterst pijnlijke verdeeldheid in hem en een afwending. Uit deze twijfel en verdeeldheid ontstond het vergeten en de onwetendheid over zichzelf en dat wat is”

56

Evangelie der Waarheid (NHC I,3) 17.10-17

“…onwetendheid omtrent de Vader bracht angst en vrees teweeg en de angst verdichtte zich tot een mist, zodat niemand kon zien. Hierdoor werd de dwaling eigenmachtig, zij bracht in leegte haar materie tot stand, zonder kennis van de waarheid; zij maakte een schepping die in kracht en schoonheid de waarheid moest vervangen”

57

Gnosis

• Gnosis, uit het Grieks ´kennis´ stelt men in staat om zichzelf uit de gevangenis te bevrijden

• De enige middel om verlossing te bereiken

• Maar de mens heeft zijn goddelijke natuur vergeten en is verdwaald in de wereld

• De barmhartige hoogste God grijpt in: hij stuurt een verlosser/verkondiger naar de mensen toe

58

Authentieke Leer (NHC VI,3) 26.8-26

“Maar omdat de Vader zijn rijkdom en majesteit wilde

openbaren, plaatse hij deze grote strijd in deze wereld,

met de wens dat de strijdende partijen zouden worden

onthuld en dat ieder die strijd levert díe zaken verzaakt

die (eigenmachtig) tot bestaan gekomen waren en die ze

dankzij een verheven en onbevattelijke kennis verachten

en dat zij zouden ontvluchten naar Hem-die-Is”

59

Authentieke Leer (NHC VI,3) 26.26-27.1

“En degenen die ons bestrijden zijn onze tegenstanders. Hij

wil dat wij in de strijd die wij leveren, hun onwetendheid

zullen overwinnen met onze kennis, omdat wij de

Ondorgrondelijke, uit wie wij voortgekomen zijn, van

aanvang af reeds kennen. In deze wereld bezitten wij niets,

opdat niet de macht van de wereld ... ons zou ophouden in

de hemelse sferen, waarin de universele dood vertoeft...”

60

Structuur van de Kosmos volgens de Ophiten Diagram (Origenes, Con.Cels. 6.24-38)

Astraal gebied

Aarde

Goddelijke regio

61

Verband kosmologie - antropologie

Transcendente gebied: God

Astraal gebied: machten

Ondermaanse regio: mens

Intellect, geest, logos

Ziel

Lichaam

62

De verlosser(s)

• Jezus speelt een belangrijke rol als verlosser– Niet door zijn leiden en dood (Paulijnse christ.)– Maar door een verlossing “van binnen uit”

(Slavenburg)– Als wijsheidsleraar maakt Jezus zijn volgelingen

bewust van hun goddelijke afkomst

63

Evangelie van Thomas (NHC II,2) prol.-1

“Dit zijn de geheime woorden die de levende

Jezus sprak en die Didymus Judas Thomas

opschreef. En hij zei: Ieder die de betekenis van

deze woorden vindt, zal de dood niet smaken”

64

Andere verlossers

• Seth: Openbaring van Adam (NHC V,5)

• Eerste Gedachte: Drievormige Eerste Gedachte (NHC XIII,1)

• Vrouwelijke Spirituele Principe (door de slang): Het Wezen van de Machten (NHC II,4) 89.31-90.12

• Slang (“Instructeur”): Oorsprong van de Wereld (NHC II,5) 118.24-119.6

• Epinoia (Reflectie van het licht) in de vorm van een adelaar: Geheime Boek van Johannes (BG) 60.19–61.7

65

Twee christendoms

Orthodoxe christendom

• Een God

• De wereld is goed

• Mens gevallen door zonde

• Verlossing door Jezus’ dood

• De mens is een eenheid

Gnostische christendom

• Twee Goden

• De wereld is slecht

• Mens gevallen door een fout/ de demiurg

• Verlossing door kennis

• De mens bestaat uit drie delen, alleen de geest eeuwig

66

Aanvullende informatie

Zie:• Nag Hammadi archive: Claremont colleges

digital library– http://

ccdl.libraries.claremont.edu/cdm/landingpage/collection/nha

• Gnosis Archive: – http://gnosis.org/welcome.html