1

PROBUS 1 MAASTRICHT 11 JULI 2018 HANS MANNI

DE DYNAMIETKONING EN ZIJN VREDESPRIJS

Een nobel (NOBEL) idee! (?)

Inleiding DepersoonsnaamAlfredNobelisalgemeenbekend.JaarlijkswordenwijenkelemalenaanNobelherinnerdbijhetbekendmakeninoktober,zijngeboortemaand,enop10december,dedagvanzijnoverlijden,hetuitreikenvandeNobelprijzenvoornatuurkunde,scheikunde,fysiologie/geneeskunde,literatuur,vredeensedert1969economie.KennisoverdepersoonNobelgaatinderegelnietverderdandathijindeoorlogsindustriewerkzaamwas,uitvindervandynamiet,daarmeezeerrijkgewordenenuitzijnnalatenschapdenaarhemgenoemdeprijzenwordenbekostigd.HetligtnietvoordehanddatiemanddiezichzijnhelewerkzamelevenmetvernietigingswapensheeftbeziggehoudenbelangstellingtoontvoorvredesbewegingenenjaarlijksaaneenpersoonofinstellingtoetekennenVREDESPRIJSinstelt.WatofwieheeftNobeldaartoegebracht.Washetzijninitiatiefofhetvoorstelvaneenander???

Familiegeschiedenis en levensloop.

AlfredBernhardNobelwerdgeborenop21Oktober1833inStockholm.ZijngrootvaderImmanuelsr.werdgeborenonderdenaamNOBELIUS,wasmilitairenveranderdezijnnaaminhetmeerkrijgshaftigklinkendeNOBELL,in1785inNOBEL.Inhetperiodieksysteem(Mendelejev)isdenaamNOBELIUMnogbewaardvoorhetelementnr.102(1958).Zijnvader,Immanueljr.(1801-72),waseengedrevenmanmetinteresseinchemiestudeerdebouwkundeentechniek,werktealsaannemerenwasuitvinder(metveelonuitvoerbareideeën).ZijnmoederwasAndrietteAhlsell(1805-89).Dezakengaannietgoedenin1837vluchthijvoorzijnschuldeisersnaarSt.Petersburg,zijnvrouwinhaarkruidenierswinkeltjeen3zonen,Robert(1829),Ludvig(1831)enAlfred(1833),inStockholminarmoedeachterlatend.Alfredisvanafzijngeboorteeenbrooskindenveelziek.

2

InPetersburgstartvaderImmanueljr.eenmachinefabriek(wagenwielen,stoommachines,centraleverwarmings-installaties)enontwikkeltopverzoekvanhetRussischeMinisterievanOorlogland-enzeemijnen.Dezakengaangoedenna5jaar,in1842,komtdefamilieover.EenjaarlaterwordtzijnbroerEmilgeboren,Alfredisdan10jaaroud.Vierkinderenoverlijdenvroegnadegeboorte.AlfredheefteenjaarinStockholmopdelagereschoolonderwijsgenoten,nadieninPetersburgprivéonderwijsthuis. Alfredstudeertchemiemaarheeftgrotereinteresseinliteratuur,vooralEngelseauteurs(Shelley),poëzieentalen.HijleerdeopeigenkrachtRussisch,Engels,Duits,FransenItaliaans.Hijheeftserieusoverwogenschrijverteworden.Hijschreef,bijvoorkeurindeEngelsetaal,gedichten(op18jarigeleeftijdeenautobiografischgedichtvan425regels).Opoudereleeftijdschreefhijenkeletoneelspelen,waarvanhijereen,Nemesis,publiceerde.Echterhijoverleedvoordathijeenexemplaarkreeg.Zijnnabestaandenhebbendehelevoorraadop3exemplarennavernietigd,bangvoorreputatieschade.In2003verscheeneenuitgaveinhetZweedsenEsperanto(!). 1. Alfredisbovengemiddeldintelligent,dromerig,introvertenliefstalleen.AlfredNobelis17jaaroudwanneerzijnvaderhemnaarhetbuitenlandstuurtomervaringenoptedoenoptechnischenscheikundiggebied.HijbezoektlaboratoriainDuitsland,Frankrijk,Italië,N.Amerikagedurende2jaar(ookmetdebedoelingvanvaderdeliteraireaspiratiesopeenzijspoortekrijgen).HijbegintinParijs,inhetlabvanprof.Pelouze.HijontmoetdaardeItaliaanAscanioSobrero,diein1847eenkleurlozevloeistofsamensteldeuiteenmengselvanglycerine,zwavelzuurensalpeterzuur,NITROGLYCERINE(NG)dateengevaarlijkexplosiefbleektezijn.

GLYCERINE+SALPETERZUUR+ZWAVELZUUR (1847 Ascanio Sobrero, gevaarlijk explosief) 4C3H5(NO3)3 à 12CO2+10H2O+6N2+O2 (Sneller dan de geluidssnelheid}

500 ml NG vloeistof à 600 l gas

21 oktober 1833, Stockholm

• 1833-1842 Stockholm • 1842-1850 Sint Petersburg

. 1850-1852 Wereldreis Parijs, Ascanio Sobrero, NG

Alfred Bernard Nobel 17 jaar

Bovengemiddeld intelligent, dromerig, introvert, liefst alleen

3

BijeenvandeexperimentenwasSobreroinzijngelaaternstiggewondgeraaktenmisvormddoordeverwondingenopgelopenbijeenexplosie.DestofwasNobelnietonbekend.TijdenszijnchemiestudieinSt.Petersburgkreeghijvanzijndocenten,TrappenZinin,deeerstemededelingoverNGeneendemonstratievandeexplosievekrachtvaneendruppelopeenmetalenplaatwaarbijdevloeistofdooreenklapophetmetaaltotontploffingwerdgebracht.Deenormeexplosievekrachtwerdalsonpraktischbeschouwd,eenchemischecuriositeit!!DitintegenstellingtotdevisievanAlfreddiepotentielemogelijkhedenvoorzagalsspringstofvoortunnelbouw,kolen/goudmijnenetc.,juistindetijdsperiodevandeopkomstvandeindustriëlerevolutie.HijhadGEENoorlogshandelingenvoorogen.In1852keertAlfredteruginPetersburg.Hijwerktinhetbedrijfvanzijnvader.Ontwikkeltnieuwetechniekeneninstrumenten,verwerftpatentenvoormeetinstrumenten.Defabriekvanzijnvaderteltdaninmiddelsduizendwerknemers,dochgaatfaillietnaheteindevandeTurks-RussischeKrimoorlog(1853-1856)wanneerdeordersuitblijven. Berooidkerendeoudersin1858terugnaarStockholm.Alfredenzijnbroers,LudwigenAlbertblijveninPetersburg.De2ouderebroerswordeningenieur.Ludvigneemtin1858vanzijnvaderdeleidingovervandefabriekinPetersburg.Later,1878,begeefthijzichmetzijnbroerRobertindeoliehandelenolietransportinBakuonderdenaamBRANOBEL.Hijontwerptenbouwtdeeersteolietankerindewereld.OokAlfredsteunthetprojectfinancieel.Erwordtgoudverdiend….…HetbedrijfwordttijdensdeRussischerevolutiein1920geconfisqueerd.Nahetvertrekvanzijnoudersin1858heeftNobelinPetersburgtot1863veelgeëxperimenteerdomNGveiligteproducerenengecontroleerdtotontploffingtebrengen.NietswasbekendvanNG:deinvloedvantemperatuur,vochtigheidsgraad,zuiverheid,stabiliteit,spontanedesintegratie,moleculairesamenstelling,etc.Welwasinmiddelshetvermoedendatdooreenheftigeslagofstootenhogetemperatuur(boven180gr.C)totontploffingkonkomen(instabielesamenstelling). Nitroglycerine(NG)wordtbereiddoorglycerinemetsalpeterzuurtemengenonderinvloedvanzwavelzuur.Ditiseenzeergevaarlijkreactieproceswaarbijvoorzorgengenomenmoetenwordenomexplosiesbijdebereidingtevoorkomen,zoalseenhogetemperatuurenschokken,slag,stootofwrijving.WanneerNGtotontladingkomtontstaanervoornamelijkgassenenzuurstofeneen1000-voudigevolumetoename,ineenfractievaneenseconde,snellerdanhetgeluid,resulterendineenenormedrukgolf,watdeexplosievekrachtbepaalt. AlsNGtotontploffingkomtvindtglobaaldevolgendereactieplaats:4C3H5(NO3)3---12CO2+10H2O+6N2+O2erontstaanalleengassen(500ml.vloeistofgaatoverin600l.gas!!).In1862,na4jaarexperimenteren,waarbijNobeluitgingvanhetideedatsnelletemperatuurstijgingdeontploffinginitieerde,lukthetNobelmetbehulpvanbuskruitals

4

detonatorvoorheteerstNGolieondercontroletotexplosietebrengen.Ditwaseenrevolutionaireuitvinding,belangrijkerdandeontdekkingvanNGzelf.Hijverkreegin1864eenpatent.(Buskruit:kaliumnitraat,zwavel,houtskool,China,genoemdinmilitaireencyclopedieinhetjaar1000.Latervervangendoorknalkwik).DitmaakteNGtoepasbaaralsexplosiefenheeftdesamenlevingsindsdevorigeeeuwsterkbeïnvloed.Hetwasheteerstesterkeenrelatiefveiligeexplosiefnabuskruit.AlfredkeerdeterugnaarStockholmin1863,methetvoornemeneenfabriekvoordeproductievanNGtebouwen. IneenvoorstadvanStockholm,Heleneborg,werdin1864deeerstefabriekgebouwd.HoewelNobelvreedzaamgebruikvoorogenstondnodigdehijvooreendemonstratieookhogemilitairenuit.Diewarenzoonderdeindrukvandeexplosievekrachtendatzijverklaardendathetteriskantwasvooroorlogsgebruik.Enkelemaandenlater,ontploftedefabriek,7personenlietenhetlevenwaaronderzijnjongstebroerEmil,toeneen22jaaroudestudent.AlfredNobellooptenkelegelaatswondenop.Zijnvaderkwamhiernooitmeeroverheenenkreegbovendieneenhalfjaarlatereenhersenbloedingmeternstigeblijvendegevolgen.Deexplosiewasindewijdeomtrektehorenenhetwerdvooreenaantaljareneentijdsmarkering:….“2jaarnadeNobelexplosie”.EennieuwefabriekmoestverbuitendestadgebouwdwordenopeeneilandgelegeninVinterviken.HetbenodigdekapitaalwerddoorNobelgeregeld;hijwaseengenialeonderhandelaar.DeexplosievenwarennoodzakelijkvoordetreintunnelbouwinStockholm.DeeerstecommerciëleproductievanNG.Ookdezefabriekbleeframpspoednietgespaard.ErbestondengeenschriftelijkeinstructieshoemetNGmoestwordenomgegaan.Kleinereexplosiesnuendanmaarin1868eengroteexplosiewaarbij14mensenhetlevenlieten.DeZweedseoverheidverbooddehandelentransportvanNG,eenverboddatookinanderelandenvolgde.Deontwikkelingvandynamietgingnietzonderslagofstoot!!NITROGLYCERINEOLIEErnstigeontploffingen:

1864ZWEDEN,Heleneborg,7doden,o.a.broerEmiel1865NOORWEGEN,Lysaker,1865USA,NewYorkhotel,19gewonden,SanFrancisco,15dodenANTINITROGLYCERINEWET1866KustPANAMA,schipEuropa,47doden1866AUSTRALIE,Sydney,15doden1866DUITSLAND,Hamburg,schipMosel,84doden 1868ZWEDEN,Vinterviken,14doden,1878 1875SCHOTLAND,Ardeer,1dode1944BELGIE,IJzendijke(WO2),47soldatenomgekomen,37gewonden.

DecontroleopdespontaneexplosievanNGwaseenvolgendebelangrijkestap.

5

In1867,9jaarnahetbegin,ontdekteNobeldatdespontaneexplosiegevoeligheidkonwordenverminderddoordeNGvloeistoftelatenopzuigenineenporeuzevastestof,koolstof,cement,zaagselofdiatomeeënaarde(kiezelgoer,negatievekatalysator).Nobelexperimenteerdeverdermetkiezelgoerwaardoorbovendieneenvastekneedbaremassaontstond,dieincilindersofkogelhulzengeperstkonworden.DitnoemdehijDYNAMIET.Dynamietwaseenstukstabielerenontploftenietmakkelijkspontaan.Bijhogeretemperatuur,boven35grCkomteendeelvandeNGvrij,gaat“zweten“enwordtdanevenonbetrouwbaaralsvloeibaarNG.HijheeftdeveiligetoepassingvanNGontdekt.NadepatenteringvanDYNAMIET,in1867,wasAlfredvoortdurendopreisominvelelandenpatententekrijgenendynamietproductiefabriekenoptezetten,deeersteninNoorwegenenDuitsland.Datimpliceerdeveelreizen,onderhandelen,procederen,etc.datzeerveelvanhemvergdeenzijngezondheidgeengoeddeed.Defabrieksontploffingenbezorgdenhemeennegatievepers.Doordemonstratiesenlezingenprobeerdehijditimagoteveranderenmethetnieuweproduct.Inelkevestiginghieldhijdesleutelpositiesineigenhand.Develepraktischetoepassingenmaaktedynamietsneltoteensucces.Dynamietwerdvoorvelenietmilitairedoeleindeningezeto.a.deGotthardtunnelenhetPanamakanaal.Dynamietwerdeengrootsuccesindemijnbouw.DezebijdrageaandemaatschappijvanNobelwordtonvoldoendegewaardeerd;hijwordtvrijweluitsluitendaandeoorlogsindustriegelieerd………Nobelbouwdeinkortetijdeenimperiumopmetfabriekeninveellandenenwerdschatrijk.HetsuccesvanAlfredNobelvielslechtbijSobrero(deontdekkervanNG)enzijnmedestanders.HadNobeldeFormulevoorNGgestolenvanSobrero?AlfredzoumeermalentoegegevenhebbendathijNIETdeontdekkervanNGwas.NobelheeftNGhanteerbaarenpraktischtoepasbaargemaakt.HijbenoemdeSobrerorond1870totwetenschappelijkAdviseurvandeZwitsers/ItaliaansefabriekinTurijn.In1873,40jaaroud,besluithijzichinParijstevestigenenkoopteenprachtigpandopdethansAvenuePoincaréenrichtaldaareenlaboratoriumin.Hijismoevanhetvelereizen,voeltzicheenzaamendepressief.Hijheeftvoorheteerstinzijnleveneeneigenbehuizingenlaboratoriumtotzijnbeschikking.Daarexperimenteerthijookomkunstrubber,kunstzijde,kunstleertemaken.

6

Deexplosievekrachtvandynamietwasnietaltijdvoldoendevoorhettotontploffingbrengenvanrotsent.b.v.demijnbouw,redenomtochhetgevaarlijkeNGvloeistofintezetten,metallegevarenvandien……Jarenvanexperimenterenvolgden. 1875ANECDOTE,eenbloedendesneeinzijnvingerafgeplaktmetCollodiumbrengthemophetideeCollodium(cellulosenitraatopgelostinalcoholenether,deetherverdampteneengelatineusemassa,nitrocellulose,Collodium,blijftover)tecombinerenmetNGwaarinNGwordtgeabsorbeerd.HijontdektedatdeexplosievekrachtaanzienlijktoenamdoorNG-olietecombinerenmetnitrocelluloseenmakkelijkertetransporteren.DitproductgingonderdenaamEXTRADYNAMIET(1875)dewereldin. Hetwasinzetbaarindewapen-enoorlogsindustrie,eenideedatnietdoorNobelwerduitgedragenmaarweldoorzijnParijseassociéPaulBarbe.IndeFrans-DuitseoorlogwerddoordeDuitsersdynamietvoorheteerstgebruikt. OverwerktendepressiefbesluitNobelin1876eenadvertentieteplaatsenvooreensecretaresse.DatwerdgravinBerthaKinskyvonChinioundTettau,33jaar,mooievrouwenintelligent,eenpotentieleechtgenote…Naeenpaarwekenwaszeweg(indepositievangouvernantetenpaleizehadzijeenrelatiemetde7jaarjongerebaronArthurvonSuttner,hetgeendefamilienietgoedkeurde,trouweninhetgeheiminWenenenreizennaardeKaukasus.ZijhoudtwelcontactmetNobelenzalnogeenbelangrijkerolspeleninzijnleven.Zieverder).InhetzelfdejaarontmoetNobelinWeneneenbloemenverkoopster,SofieHess,waarmeehijeenrelatiekrijgtdie18jaarstandhoudt,eenmaîtresse-achtigeverhouding.ZijspeeltgeenenkelerolinhetzakelijkeNobelimperium.Meerhieroverlater.Nobelbedachtdatwanneerdeontploffingskrachtomgezetkonwordeninvoortstuwendekrachteengeweerofkanonmetdynamietgeladenkonworden.In1884,na8jaarexperimenterenen16jaarnadeontdekkingvandynamiet,slaagdehijerinhetrookvrijegeweerpoederBALLISTITEteproduceren,eencombinatievanNG,NITROCELLULOSEENKAMFER.Patentin1887verkregen.Hetveroorzaakteeenrevolutieindemunitie/oorlogsindustrie.Nobelhooptedatdeafschrikwekkendekrachttoekomstigeoorlogenzouverhinderen.Dezeuitvindingbrachtookpersoonlijkleed.TweeEngelsewetenschappers,AbelenDewar,kopieerdenzijnconcept,vervingenkamfervooracetonenhijverloordeslependerechtsspraakoverpatentdiefstal,diepteleurgesteld,in1890.HetargumentwaseenonduidelijkeformuleringindepatentaanvraagvanNobel.AlfredbiedthetpatentaanaanhetFranseparlement,alsdankvoordegastvrijheid….Maarinmiddelsiserconcurrentie:eenFransefabriekproduceertookeensoortrookvrijbuskruit,PoudreB,volgenseenanderprocedémaarnietzokrachtigenisinstabiel.Dezefabriekwasnietvergelegenvanzijnlabenhijwordtbeschuldigdvanspionage.Erontstaateenhetze.Politieinvalleninzijnlaboratorium;verbodinhetopenveldteexperimenterenmetgeweren,kanonnenenexplosieven.DaarbijkomtdeFranseonvredeoverdesamenwerkingscontractdatNobelmetItaliësloot…Diepteleurgesteldgaathijin1890invrijwilligeballingschapnaarSanRemo,Italië,waarhijeennieuwlabinricht.

7

TotzijngroteteleurstellingwerdhijnietuitgenodigddeopeningvandeGotthardtunnelbijtewonenterwijldynamietbijdetotstandkomingzo’ngroterolhadgespeeld.Hijneemtzichvoorhetrustigeraantedoen.Deconflictenhebbenhemlichamelijkengeestelijknietgoedgedaan.In1893isereennieuweuitdaging:hijkooptinZwedeninBoforseenstaalfabriekopomdaargewerenenkanonnentefabriceren.Hijraaktebetrokkenbijmeerdereprojecteno.a.deNoordpoolexpeditievanAndree,deraketontwikkelingvanUnge.Hetverblijfenwerkeninzijnvaderlanddoethemgoed.

Hijstierfop10december1896inSanRemo,wsch.dooreenhersenbloeding,inhetbijzijnvanzijnbediendenineenzaamheid,waaroverhijinbrievenreedszijnangstuitte.AlfredNobel’simperiumbestondbijzijndooduit100fabriekenin90landen. Opzijnnaamstonden355patenten. LidKoninklijkeZweedseAcademievanWetenschappenRidderindeOrdeNORTHSTAROfficierFranseLegioenvanEerEredoctoraatFilosofie,UppsalaBrazilianRoseBolivianOrderLetterstedtprijs,ZweedseAcademievanWetenschappenNobelsTestamentZijntestament,gedateerd27november1895,bestaatuitenkelehandgeschrevenvellenpapiermetindekanttekeninglossenotitiesenhetistevensdegeboorteactevandeNobelprijzen.Alzijnbezittingenmoetenwordenverkochtenhetkapitaalondergebrachtineenstichting.DejaarlijkserentewordtindevormvanprijzenbestemdvoordegenendieinhetvoorgaandejaardegrootstebijdragevoordemensheidgeleverdheeftophetgebiedvanNatuurkundeenScheikundetebepalendoordeZweedsecommissievandeAcademievanWetenschappen,Geneeskunde/FysiologiedoorhetKarolinskaInstituut,LiteratuurdoordeStockholmAcademieendeVredesprijsdooreencommissievanuithetParlementvanNoorwegen.Sedert1969ookvoorEconomiedoordeZweedseRijksbankvoorEconomischeWetenschappen.

8

WatNobelbewogenheeftdezeprijzenintestellenisnietbekend.Hijheefternietovergesproken.Larsson,hoofdconservatorvanhetNobelmuseum,meentdat“eerzuchthemdeedbesluitenindeprijzenvoortteleven”.AlbertEinstein:”omzijnbewustzijntekalmerencreëerdehijdeNobelprijzen”.

Weerstandtegendittestamentkwamvanverschillendeerfgenamen(diein2vorigeversieswelgenoemdwaren),vankoningOskarde2e,vanZweedselandgenotendiedeprijzentotZwedenbeperktwilden,vanWetenschappelijkeInstitutendienietzatentespringenomdejaarlijksetaakvanhetselecterenvandelaureaatuittevoerenenvanSofieHess. Bijdeuitvoeringvandittestamentontstondenveleproblemen:erwasgeenerfgenaam,deNobelstichtingbestondnogniet.HettestamentwasinhetZweeds,maarinFrankrijkopgesteld.Watwasdewoonplaats:Parijs,SanRemo,Bofors?Hetwasjuridischeendocumentmetvelehakenenogen;erwasgeenadviseurgeraadpleegd.DevelemoeilijkhedenwerdendoorSohlman,sedert1896zijnpersoonlijkeassistentenvertrouwelingalsmedeexecuteurtestamentair,eneencollegaAlarikLiedbeckenzijnteamvanjuristenin4jaargeregeld.In1897accepteertNoorwegenhetTestament,in1898deZweedseRijksdagenkoningOscargeeftin1900zijngoedkeuringaandeNobelFoundation.Startkapitaal31miljoenZweedsekronen,in2000wordthetvermogengeschatop46miljoenUSdollar.In1901wordendeprijzenvoorheteerstuitgereikt(o.a.aandeNederlandervan’tHoff).Inzijnlevenhebben3vrouweneenrolgespeeld:zijnmoeder,BerthavonSuttnerenSofieHess.Waaromhijongehuwdisgeblevenisnietbekend. 6.Moeder Doorzijnslechtegezondheidhadhijveelverzorgingnodiginzijnjeugdendatschiepeenhechtebandmethaar.Zijnvaderwoondevanzijn4etot9ejaarinSt.Petersburg.Ondankszijnvelereizenvierdehijhaarverjaardagthuismee.Zijbetekendeveelvoorhem.ZijoverleedIn1889op84jarigeleeftijd.

9

BerthavonSuttner

GravinBerthaSophiaFelicitaKinskivonChinicundTettauwerdop9juni1843geborenineenRococopaleisinPraag,toendeelvanhetOostenrijksekeizerrijk.Haarvaderwasveldmaarschalkenoverleedop75jarigeleeftijd,voorBertha’sgeboorte,haarmoederwas27jaar,nietvanadel.DezevrouwvergoktehetfamiliekapitaalenBerthawasgenoodzaaktwerktezoeken.DatvondzijalsgouvernantebijderijkeWeenseadellijkefamilievonSuttner.Erontstondeenliefdesrelatiemetde7jaarjongerezoon,baronArthurGundaccarvonSuttner,datdefamilienietgoedkeurde.DewerkgeefsterbrachteenadvertentieonderhaaraandachtvooreensecretaressefunctieinParijs.In1876reistBertha,33jaaroud,naarParijs,naarhaarwerkgeverNOBEL.Debaanduurde8dagen.NOBELwasalweeropreis.ZijreisdeweernaarOostenrijkenhuwdeinhetgeheimmetArthur.Defamiliebandwerdverbrokenenhetechtpaarwoonde9jaarinGeorgië.ZijonderhieldhaarhelelevennauwecontactenmetNobel. AldaarontpopteBerthazichalsverslaggeefstervanregionalegebeurtenissenvoorwestersekrantenenalsschrijfster,onderpseudoniem.DeverschrikkingenvandeRussisch-Turkseoorlogleerdezekennen.Zijwerdindeloopvanhaarleveneenovertuigdvredesactiviste.ZijbekritiseerdehetnationalismeenmilitarismevandeEuropesestaten,streedvoorvrouwenrechten,voormeerdemocratieenvoorgelijkesocialeenpolitiekerechten,omdatnaarhaarideeditzoubijdragenaandekansopvredeindetoekomst.Defamilieveteverjaardena9jaarenhetechtpaargingweerinWenenwonen.In1887naarParijsenontmoetdaar,11jaarlaternuvoorde2ekeer,Nobel.Haarbekendsteboekisdepacifistischeroman“DieWaffennieder”,gepubliceerdin1889,waarinzedeverschrikkingenvandeKrimoorlogbeschrijftuithetoogpuntvaneenechtgenote.Eengrootsucces,vertaaldinveletalen,eenvandemeestinvloedrijkeboekenvande19eeeuw.Zijrichttein1891deOostenrijkseVredesbewegingop,wasjarenvoorzitterenstimuleerdeanderelandenditnatevolgen.Zijwerdeenvandeleidendefigurenvandewereldvredesbeweging.

10

DebaroneswasbetrokkenbijdeeersteinternationalevredesconferentieindenHaagin1899,bijeengeroependoorTsaarNicolaas2,maarmochtalsvrouwnietdeelnemen(zijorganiseerdeineenbelendenderuimteeenpersconferentie).OpdezeconferentiewerdhetvoorstelvandebaronesaangenomeneenHofvanArbitrageopterichten,zodatlandenhunconflicteneerstkunnenvoorleggenalvorensoorlogtevoeren.HiervoorwerdlaterhetVredespaleisinDenHaaggebouwd.Indehalstaathaarborstbeeld.In1905kreegzijdeNobelprijsvoordeVrede.Inhaareigenlandwerdditfeitdoodgezwegen.Lateralsnoggeëerdmeteenbeeltenisopdetweeeuromunt. SofieHesseenNobelaffaire

InhetzelfdejaardatBerthakortalssecretaressefigureerdeontmoetteAlfred,43jaaroud,indebloemwinkelvaneenkuurplaatsbijWenende20-jarigeverkoopsterSofie.Zijisongeschoold,naïef.Hetwordteenrelatiedie18jaarduurdeenveleupsendownskende.Wateroverbekendisisafkomstiguitde218bewaardgeblevenbrievendieAlfrednaarhaarschreef,debrievenvanSofieaanNobelzijnvoorhetmerendeelverdwenen.Hijprobeerthaarvooreducatieteinteresseren,wattotzijnfrustratienietlukt.HijbezoekthaarsporadischtussenzijnreizenenverblijfinzijnlabinParijs.Debrievenzijngeenminne-brieven,depassieontbreekt.Nobelschrijftoverdedrukkewerkzaamhedenenzijnlichamelijkeklachten,Sofieoverhaargeldzorgen.Hijhoudtde

Sofie Hess

. 1876-1891----1894

. 218 brieven

11

relatieminofmeergeheim,ookinParijswaarhijeenvillavoorhaarkoopt…..,eengoudenkooiwaarzegeenkantuitkan,doorAlfredbeperktinhaarcontactmetdebuitenwereld.SpreektookgeenFrans.Na5jaarterugnaarBadIschl,waarNobelookeenhuiskocht.Sofieisnooitgeïntroduceerdindefamilie,alleenzijnbroerLudvigheefthaareenmaalontmoetenafgeradenderelatievoorttezetten.Delaatstejarenvanhunrelatieschrijftzevoortdurendoverhaargeldgebrek,waarNobelnietsvanbegrijptmaaraanhaarwensenmeestaltegemoetkomt.Erkomteeneindaanderelatiein1891wanneerzezwangerblijkttezijnvaneenofficier,KapivonKapivar.FinancieelishijSofieenhaardochterblijvenondersteunen.Zijchanteerdedeexecuteurtestamentairdoortedreigende218brieventepublicerenwanneerergeengoedefinanciëleregelingvoorhaarkwameneenrianteregelingisergekomen. PersoonWanneerzijnuitgebreidecorrespondentienietbewaardzouzijnwasdepersoonAlfredNobeleenraadselachtigefiguurgebleven.Decorrespondentie,inclusiefdiemetSofieHess,debaronesendeNobelfamiliezijnin1956vrijgegeven.Dezeverzamelingistebeschouwenalseensoort(auto)biografie.AlfredNobelisniettevredenoverzichzelf.OphetverzoekvanzijnbroerLudvigvooreenautobiografischebeschrijvingantwoorddehijin1887alsvolgt:“AfredNobel,amiserablehalf-life,oughttohavebeenchokedtodeathbyaphilanthropicphysicianassoonas,withahowl,heenteredlife.Greatestvirtues:keepinghisnailscleanandneverbeingaburdentoanyone.Greatestweakness:havingneitherwifeandkidsnorsunnydispositionnorheartyappetite.Greatestsinglerequest:tonotbeburriedalive.Greatestsin:notworshipingMammon.Importanteventsinlife:none.“Briefaanzijnschoonzus:”….eenschipbreukelinginhetlevendievrijwilligafzietvanliefde,geluk,vreugde,emotionelebinding….”.RagnarSohlman,sedert1896zijnpersoonlijkeassistent,vertrouwelingenexecuteurtestamentairheeftoverdepersoonNobelgepubliceerd.Hijheeftdaarvoordeuitgebreidecorrespondentie,zakelijkenprivé,bestudeerd.SedertzijngeboorteisAlfredziekelijkwatzijnpsychebeïnvloeddeeneenhechtebandmetzijnmoederbracht.ZijnlerareninSt.PetersburgvindenAlfredbovengemiddeldintelligent,gedisciplineerd,vasthoudend,introvert,dromerig.Indeperiode1870tot1880wasNobelzeercreatiefmetnieuweuitvindingenenpatenten.Hijreisdeveelhetgeenzijnlichamelijkebeperkingenendepressiescamoufleerde.Gerespecteerdensuccesvoluitvinder,bekendinhogereindustriëleenfinanciëlekringen,gewiekstezakenman,workaholic,zeergoedopdehoogtevanzijnondernemingenenfabrieken,perfectionist,altijdopzakenreisofinhetlaboratoriumwaarhijliefstalleenwerkt,warsvanpubliciteit,ontvangtzeldenbezoek,neemtsporadischeenuitnodigingenaan. 8.Zwakkegezondheid,vaakhoofdpijn,dagenopbedofverdwijnteenaantaldagen,hartklachten,frequentbezoekervankuuroorden,vaakdepressief,nietsportief,weinigbelangstellingvoorsocialecontacten,teruggetrokken,eenzaam,vindtzichteonaantrekkelijkvooreenvrouw,(wilnietemotioneelgebondenzijn?),vrijgevig,heeftaandachtvoorhetpersoneel,anderzijdscommuniceerthijliefstschriftelijk.

12

Sterkescheidingtussenpubliekenprivépersoon.Werkenenexperimentereniszijnontsnappingsmogelijkheid.Zijnprivébrieventonenhoedepressiefenalleenhijzichvoeldedelaatste15jaarvanzijnleven.Hetontbrakhemaanhuiselijkesfeer,ontspanning,werkelijkevriendschap,vertrouwelijkheid,geborgenheid.…..“Lonelyistmiljonair”. AlfredNobelendeVredesprijs

“forthepersonwhohasdonethemostandbestworkforthebrotherhoodofnationsandtheabolishmentorreductionofstandingarmiesaswellasfortheestablishmentandpromotionofpeacecongresses”.VolgenszijnbiograafSohlmannwasAlfredNobeleenpacifist.Datlijktintegenspraakmetzijndagelijksebezigheden.DeontdekkingvandynamietwasNIETuithetoogmerkvanoorlogvoeringvoortgekomen,maarvoordeinzetbaarheidvoorwegenbouw,tunnelbouwetc...WatbetreftdeinzetbaarheidvooroorlogsdoeleindenmerkteNobelop:“Thereisnothinginourworldthatcannotbemisused”.Erisgeenverantwoordelijkheidvoorwatpoliticiengeneraalsmetdeuitvindingdoen.AlfredlijktnietvanstandpuntteveranderentoenhijprioriteitgafaandewapenproductieinBoforsin1894:zijnmotivatiewaswellichtpuurtechnischennietcommercieeloffinancieel…Enerzijdswashijoplatereleeftijdbezorgdoverdebewapeningswedloopenoverdewereldvrede,anderzijdszettehijalzijngeestkrachtinBoforsinstellingvoordeontwikkelingvanoorlogswapens.Nobelwaszichbewustvandezeparadoxendeverwijtenvancritici.Watzijninteresseindewereldvredewekteismoeilijkteachterhalen.DebriefwisselingmetBerthageeftwatinzichtentrachttehijzichteverdedigen.BerthavonSuttnerschrijftinhaarmemoiresdatAlfredennietzijvredeskwestiesterdiscussiebrachttijdenshet2ebezoek,numethaarechtgenoot,in1887.BovendienwasertweejaareerdereenbriefwisselingmeteenBelgischepacifist.BerthaheeftNobelslechtsenkelemalenontmoet.Huncorrespondentiebestaatuit30bievenendehelftgaatoverdevrede.HijwerdlidvandeOostenrijkseVredesbeweging,steundefinancieelennamincognitodeelaanhetVredescongresinBern.Hijwashet

13

oneensmetdeverwachtingvandebaronesenhaarVredesbewegingvanvolledigeontwapeningvandeStatenalsoplossingvoorinternationaleconflicten.NobelgeloofdejuistdatdeperfectievandevernietigingswapenseengroterekansmaakteomoorlogentestoppendanVredesconferenties.Detechnischeontwikkelingvanwapentuigwasnognietafschrikwekkendgenoeg.“Ishouldliketobeabletocreateasubstanceoramachinewithsuchahorrificcapacityformassannihilationthatwarswouldbecomeimpossibleforever”.“Waristhehorrorofallhorrorsandthegreatestofallcrimes”,schrijfthijaanBertha. Nobel’sinteresseinvredezalzekergestimuleerd/geïnspireerdzijndoordegepassioneerdevredesactiesvanBerthavonSuttner. Ineenbrief,gedateerd7januari1893,schrijfthijBerthaoverzijnvoornemeneendeelvanzijnnalatenschaptebestemmenvoorVredesprijzen.Berthawerdkortnadeondertekeningvanzijnlaatstewilsbeschikkingvan1895doorAlfredopdehoogtegebrachtvandenieuweformuleringvandeVredesprijs.OvereenkomstighetvoorstelvandebaroneswerdenbijdeVredesprijsbijdragenaanontwapeningendeorganisatievanVredescongressentoegevoegd. Conclusie:AlfredBernhardNobelheeftopeigeninitiatiefdeVredesprijsingesteld,waarbijhijzeerwaarschijnlijkdoorbaronesBerthavonSuttnergestimuleerdwerd. Literatuur:deuithetZweedsinhetEngelsvertaaldebiografievanKenneFantuithetjaar1993(herdruk2014)ishetmeestgedetailleerd.ErbestaatgeenNederlandsevertaling.NobelinitieerdedeVredesprijs,geïnspireerddoorbaronesseBerthavonSuttner

Nobel initieerde de Vredesprijs , geïnspireerd door baronesse Bertha von Suttner