C.J. Nieuwenhuijs, Med. & Chir. Doctor, Proeve eener geneeskundige plaatsbeschrijving (topographie) der stad Amsterdam, 1816-1820, 4 delen ‘Wat toch baten koophandel, voorspoed, rijkdom? Waartoe dienen de wetten, die den burger voor zijne veiligheid en vrijheid waarborgen, indien niet eene voorspoedige gezondheid hem in staat stelt daarvan het genot te kunnen hebben?’

Nederland 1888

sterfte onder kinderen van 0-5 jaar, per 1000 geboorten

(Angola en Congo nu: per 1000 geboorten overlijden 200 kinderen van 0-5 jaar)

mesthopen in Amersfoort, 1860

S.E. Stratingh, Groningen als woonplaats beschouwd (1855)

Utrechtsch Nieuwsblad 1893

tonnenstelsel

• na 1870 in steeds meer Nederlandse steden • dure openbare werken niet nodig

• goedkope optie voor gebruikers

• vrijwillige deelname, dus partiële oplossing

rond 1910, een halve eeuw na de eerste waarschuwingen van artsen,

in Rotterdam, Amsterdam en Den Haag:

‘tout à l’égout’

alles via het riool de stad uit – naar Moeder Natuur

Louis Hermans, Krotten en sloppen (1901)

licht, lucht

groen, zonering, psychologie

terugblik en blik vooruit

1.  massaal gedrag had, en heeft, ruimtelijke eigenschappen

2.  pathogene eigenschappen waren en zijn: grootschalige vervuiling, overbelasting en uitputting

•  stedenbouw is het ruimtelijk organiseren van massaal gedrag

•  naar analogie met de volksgezondheidsproblemen van honderd, honderdvijftig jaar geleden:

•  de grootschalige vervuiling, overbelasting en uitputting vraagt om een interdisciplinaire aanpak van artsen, natuurwetenschappers, ingenieurs, stedenbouwkundigen en architecten

•  plus bijbehorende wetgeving & handhaving