18 STAD & LAND

Het was een ‘dubbele schok’ toenze een jaar geleden haar ontdek-king deed, zegt ze. „Ik stond echtte dansen. Niet alleen dat een al-bum waarvan vermoed werd dathet een mannenalbum was tocheen vrouwenalbum bleek te zijn.Maar dat het tegelijk ook nog éénvan de allermooist geïllustreerdeis, die ik ken.”Sophie Reinders is nog steeds eenen al enthousiasme bij de gedach-te aan de vondst. Ze kwam naarTwickel om de vijf vriendenboe-ken van omstreeks 1600 te bekij-ken, die daar worden bewaard.Twee daarvan van mannen. Tweevan vrouwen en eentje waarvanaangenomen werd dat het vaneen man was.„Maar ik herkende direct dat hetvan een vrouw was. Onder ande-re aan de vele ‘handen’ op eenbladzijde en het ontbreken van La-

tijnse teksten.”Het boekje was waarschijnlijk ei-gendom van Margaretha van Arn-hem (1579-1651). De inscripties da-teren uit de periode 1604-1607toen ze op kasteel Kernhem woon-de. Margaretha stamde uit eenadellijk geslacht, dat in en omArnhem belangrijke functies be-kleedde. Of ze ooit op Twickel ge-

weest is, is niet duidelijk. Haar al-bum kwam waarschijnlijk doorvererving op het kasteel terecht,vermoedt Reinders die aan deRadbouduniversiteit in Nijmegeneen groot promotieonderzoekdoet naar vrouwenalba, dat vol-gend jaar klaar zou moeten zijn.Van de twee overige vrouwenalbaop Twickel was er een van Marga-retha’s jongere zus Henrica. Hetandere behoorde aan de Utrecht-se Sophia van Renesse van der Aa.Tussen 1560 en 1630 was hetschrijven in ‘vriendenboekjes’,een soort poëzie-albums, zowelonder jonge mannen als jongevrouwen van adel in Overijssel enGelderland Nederland een wijdverbreid gebruik. Waarom hetrond 1630 stopte, is onduidelijk.Mannen namen de boeken meeop studiereis of militaire tochtenen lieten er professoren, medestu-

Wie wadden nog jong en veural neijsgierig wat het leavenvuur ouns allemoal in pettohar. En zoa begunnen wie an’t eand van de joaren zestig

te prakkezeren um nen encyclopedie an te schaf-fen. Ie könt nooit wies genog wedden.In dee tied wörden dat meer doan en dan kiekie eens roond wat de möggelikheden bint. In debibliotheek stunden der wat en ’n besten wastoch wal De Grote Winkler Prins. Doar stunhoast alles in wa’j wolden wetten. Of nich dan.En zoa, dachten wie, het was toch ok wisse neanwinst as in de tookomst de familie zol anwas-sen. Ie konden zoa alles in hoes an de kökken-toafel opzeuken. Good vuur de ontwikkeling.Doarnöast, het stun ok nog eens good op debookenplaank of bookenkast. Het wasvanzölfsprekkend dat hee in de woonkamermos stoan. En zonne riege mooie beuk van bie-noa nen meter laank stralen toch wal wat oet.Wie slöaten ’n contract of met ne moatschappijdee ze kon leaveren, ieder bod ’n deel, woar iejoaren laank ne vaste pries in de moand vuurmossen betalen. Was nich goedkoop. Doarnöastkonden ie ok alle joar ’n joarbook anschaffenmet het neijs van het joar doarvuur. Heb wieok wat joar doan.En zoa greuiden de beukenriege op ounzeeeken bookenplaank in de woonkamer vanofdat wie wadden trouwd met ne riege van de se-rie WP.De Grote Winkler Prins is ne Nederlandse ency-clopedie serie dee al in 1870 is begunnen met neoetgave, schreffen duur ’n predikant WinklerPrins. De WP bestun oet 20 deel, bie ouns op deplaank met ’n road-broen umslag en daarop opgoald in zwart drukt: GROTE WINKLER PRINS.Zestigdoezend artikelen wördt der beschrev-ven met foto’s en illustraties. Wie wadden derwies met en broekten hem vaak. Ok hebt wieouns loaten verleiden um doarnöast nog nedreedelige serie WP geschiedenisbeuk an teschaffen. Ok aait makkelijk.Joaren laank hebt ze der stoan, wat zeg ik, walbienoa veertig joar. Hier en doar zat der ’npepierke tuske oaver wat ooit was oetzocht ende bladzieden begunnen luk van kluur te ver-scheten. Veer verhuzingen hebt ze metmaakten iederbod kwammen ze weer op de booken-plaank te stoan. De keender kwammen, wördengroter en gungen de deur oet, de WP beukwörden meender broekt, stunden luk eenleus-tig in ’n hook op de boavenste bookenplaank.Tot ’n joar of wat ledden. Ouns bookenbezitwörden groter en op de bookenplaank was hetpassen en metten. Doarbie, en dat mot ie nichvergetten, ’n computer was der bie kommen.Nich alleen um op te typen of ’n spölleke op tespöllen, mer ok as informatiebron.Via internet konden wie en könt wie de helewereld roond en is met allemoal verschillendezeukmachines hoast alles te vinden op internet.Veurdat ie ’n deel van de WP oet de kast hebt,steet het al op het schearm.Wikipedia is zoa nen digitalen encyclopediedee duur alman kan wörden roadpleegd enduur de gebroekers ok zölf wördt anvuld en ver-betterd. Dat wil zeggen dat wat der steet nich al-tied woar hooft te wedden.Ok de WP is met de tied met goan, ie könt hemnow ok digitaal anschaffen en hee is met ’nabonnement ‘online’ te roadplegen.Ounze 20-delige serie van De Grote WP steetnow in ne verhuusdeus in de hiel te wochtenop aandere tieden. In dezölfde deus zit ok de se-rie oaver de geschiedenis en de joarbeuk.Hee hef ok al ’n paar moal op Marktplaats stoan,eerst dachten ie dat hee toch wal 100 euroweerd was. Mer der bint der zoavöl van te koop.Dezölfde beukenserie kön ie bie wat leu al gra-tis ophalen. Bie een advertentie stun as argu-ment: ‘miene vrouw wet alles better.’Wat ’n roemrucht eand van ne ooit belangriekeen kostbare inverstering.

door Gerard Lage Venterink

De boekjes vangen ‘wat toen inde lucht hing’, zegt Sophie Rein-ders. „Ze laten iets zien van watjonge vrouwen toen bezighield.We kennen bijvoorbeeld uit lied-boeken wel veel liederen uit dietijd, maar in de vriendenboekenzie je liederen die vaker terugko-men en kennelijk populair waren.Zoals je op Facebook nu kunt zienwelke van alle liedjes het meestpopulair zijn.”De Neerlandica Sophie Reindersonderzoekt de vriendenboekjesvoor een promotieonderzoek.Vrouwenalba of alba amicorum, zo-als het toen heette.Maar achter die deftige benamingverbergt zich iets dat veel wegheeft van hedendaagse ‘social me-dia’. „Zoals je nu een Youtu-be-filmpje linkt, maakte je toentekeningen. Zoals je nu je favorie-te groep of zanger deelt, schreef jetoen een liedtekst in het boek. Enwie toen goede raad gaf, zou nunaar een uitspraak of opiniestuklinken die vrienden zouden moe-ten lezen.”Sociale media zijn minder nieuw,dan we denken, wil ze maar zeg-gen „Want ook die vrouwenalbahadden al een sociale functie, wa-ren net als Facebook deels privémaar ook deels publiek. Je liet eranderen in lezen en schrijven. Enje kon er je omgeving mee latenzien dat je veel mensen kende.”

Een van de mooiste alba vond So-phie Reinders ongeveer een jaargeleden in kasteel Twickel. Hetwas, ontdekte ze, waarschijnlijkeigendom van Margaretha vanArnhem (1579-1651). De bijdragesstammen uit 1604-1607, jaren datze nog een huwbare leeftijd had.In Margaretha’s vriendenboek pas-seren - getekend of geschreven -de thema’s die in de meeste vrien-denboeken terugkomen. Een beet-je geflirt, een hint naar iemand opwie je verliefd was, een waarschu-wing tegen te veel vrijpostigheid,favoriete liederen soms en daar-naast veel oproepen tot eendeugdzaam leven volgens religieu-ze regels. „Dat laatste neemt devoornaamste plaats in. Je vindteen soort code van wat gepast enongepast is.”Op een van de mooiste afbeeldin-gen in het boekje van Margarethaschiet Cupido zijn pijlen ‘heet vanbrant’ af op een ‘oprechten min-naar’. Waarbij de versieringen er-omheen voorzien zijn van waar-schuwingen tegen de risico’s vanverliefdheid. Honden met namenals jaloezie en melancholie bela-gen de minnaar.Margaretha werd bemind doorReinier Schaep, heer van Windes-heim en lid van de OverijsselseRidderschap. Van trouwen zouhet niet komen. Haar huwelijks-kansen eindigden op haar trouw-dag, toen Schaep - oud-kapiteinvan het Staatse leger - zich bij het

pakken van een pistool dood-schoot.Een ongeluk zoals dat vaker voor-kwam. „De bronnen uit die tijdzitten opvallend vol met dommeongelukken van mensen die vanpaarden vallen, zichzelf dood-schieten of van een toren vallen.”Margaretha zou na dat tragischemoment nooit in het huwelijk tre-den. „Het laatste spoor dat we vanhaar vinden is dat ze in de zogehe-ten Muurhuizen in Amersfoortwoont. Het is niet bekend of zezich daar als het ware uit de we-reld teruggetrokken. Een soort da-messtift was het niet.”Sophie Reinders probeert aan dehand van andere bronnen de le-vens van vrouwen met een vrien-denboek zoveel mogelijk te recon-strueren. Waardoor de alba ook

door Bert Wolbert

Vriendenboeken voor meisjes werdenrond 1600 gebruikt om verliefdheden,liedjes of wijze raad te ‘delen’. Net als opFacebook of Twitter nu. Een van de mooi-ste ‘alba’ bevindt zich in kasteel Twickel.

Doemspiekers

Een ‘wonderschoon’ vrouwenalbum

Die ‘jeugdvan nu’in 1604

� De stamboom van Henrica vanArnhem, voorin haar vrienden-boek.

De Grote Winkler Prins

DE TWENTSCHE COURANT TUBANTIA WOENSDAG 18 FEBRUARI 2015 STAD & LAND 19

denten of belangrijke personendie ze ontmoetten, in schrijven.Een spreuk, een oproep tot dap-perheid of een goede levensraad.Vaak in het Latijn en mooi geïllus-treerd. Een vriendenboek gaf stan-ding, onderstreepte het netwerkdat de eigenaar had.Bij vrouwenboekjes was de achter-grond niet veel anders. De uitvoe-ring vaak wel. „Ze waren sober-der. Er staan inscripties van meer-dere vrouwen op een pagina. Zewillen vaak naast elkaar op een pa-gina staan”, zegt Reinders.Bovendien zijn de vrouwenalbameestal in de volkstaal en somsin het Frans geschreven. „Meisjesvan adel gingen in die tijd – an-ders dan de jongens - niet naar deLatijnse school maar Franse leshadden ze wel.”De vrouwenboekjes geven niet al-leen een beeld van de wereld

waarin adellijke jongedames leef-den, maar zijn door die volkstaalook voor dialectologen interes-sant die onderzoek doen naarOost-Nederland. „De taal is eenmengvorm van zestiende, zeven-tiende eeuws Nederlands en vaneen soort Duits.”Die ‘mengtaal’ maakt het lezenen onderzoeken van de boekjesmoeilijker. Wat nog eens verer-gerd wordt door het feit dat de bij-drages vaak erg kort zijn. „Dekans om aan iemands handschriftte wennen, heb je daardoor niet.Je ziet direct wat er staat, of je ziethet niet.”Vrouwenalba waren vaak ookminder rijk geïllustreerd dan man-nenboekjes. Het boekje van Mar-garetha is daarop een uitzonde-ring. „Een wonderschoon boekje.Als je zoiets op schoot hebt..., datis echt een historische sensatie.”

beter ingebed worden in een ver-haal over de samenleving waarinze werden gebruikt.De boeken werden, anders dan bijde rondtrekkende mannen, thuisvolgeschreven. En niet in het La-tijn, dat niet voor vrouwen wasweggelegd. Ze vertellen zo ookiets over de beperkingen waar-mee jonge vrouwen rond 1600 temaken hadden. Maar tegelijk la-ten ze ook de ‘kleine vrijheden’zien die ze wel hadden. En die zevaak volop benutten.„Toen ik met het onderzoek be-gon, dacht ik dat die jonge damesniet veel anders deden dan eenbeetje borduren. Dat is niet zo.De boeken geven een - zeker ookgestileerd - beeld van een lieflij-ke, vrouwelijke wereld op de adel-lijke huizen. En dat in een tijd

van geloofsstrijd en TachtigjarigeOorlog.Maar anderzijds denk ik dat je derol van die vrouwen niet moet on-derschatten. Velen hadden thuiswaarschijnlijk toch de broek aan.Als je de vriendenboeken leest,zie je dat het intelligente, sterkedames zijn. Margaretha leeft latergewoon op zichzelf in Amers-foort, heeft eigen middelen vanbestaan. En iemand als Catharinavan Eck, die in ’t Stift Ter Hunne-pe bij Deventer zat, schrijft en sti-muleert de uitgave van piëtis-tische teksten. Ze grijpt de speel-ruimte die ze heeft voor eigenideeën. En veel vrouwen trouw-den twee, drie keer, verhuisdenmeer dan eens. Het zijn geen le-vens waarin niets gebeurt.”Over politiek gaan de boeken

niet, ondanks de roerige tijden.„Dat hoefde ook niet. In de krin-gen waarin de boekjes werden ge-bruikt, wisten de families van el-kaar wel waar ze stonden.”De vrouwenalba beperken zichtot de wereld van de adel. Over delevens van de veel talrijkere boe-renvrouwen of burgerlijk dames ,zeggen ze niets. „Die haddengeen mogelijkheden zich zo te ui-ten. Die waren waarschijnlijk ookvooral met de strijd om het dage-lijkse bestaan bezig.”De alba, zoals ze ook op Twickelliggen, zijn daardoor des te bijzon-derder. „Ze horen tot de weinigevensters, die we hebben op de we-reld van vrouwen die in de perio-de rond 1600 verder soms uit degeschiedenis lijken te zijn verdwe-nen.”

Te hooien te gras

De Pvda ‘neugt oe’over streektaalDe PvdA Overijssel houdtzaterdag in de bibliotheekin Hengelo een bijeen-komst over streektaal.De bijeenkomst gaat overde rol van streektaal. Envooral over de vraag hoe deNedersaksische streektalenin de toekomst beter op dekaart kunnen worden gezet.De inleiding wordt ver-zorgd door Jan Germs, werk-zaam bij het Drentse Huusvan de Taol. Aanlsuitend isonder leiding van TheaKroese een paneldiscussie.Deelemers daaraan zijn: deTwentse streektaalconsu-lent Harry Nijhuis vanTwentseWelle, oud-gedepu-teerde Jan Kristen en HansGerritsen, burgemeestervan Haaksbergen en voorzit-ter van de Stichting Streek-taal-Organisaties in het Ne-dersaksisch Taalgebied.De bijeenkomst begint om14.00 uur. Toegang gratis.

Troebelen in deTwentse textielDr. Wim H. Nijhof houdtvrijdag voor de TwentseCultuurhistorische Vereni-ging een lezing over hon-derd jaar sociale strijd in deTwentse textiel. Nijhofschreef een boek over ditonderwerp.De lezing begint om 20.00uur in De Schouw aan hetKerkplein in Almelo. Toe-gang niet-leden: vier euro.

Lezing Löwenhardtal komende zondagDe lezing die JohnLöwenhardt houdt over ‘Digantse misjpoche’ (de helefamilie) is, anders dan vori-ge week stond aangekon-digd, niet op zondag 22 sep-tember maar al komendezondag 22 februari.De lezing in de synagogeaan de Prinsestraat in En-schede begint om 15.30 uur.Toegang 7,50 euro (inclusiefkoffie).

Opgave kan via e-mail naar:vrienden@synagogeenschede.nl

De Regge inwoord en beeldJan Dijkema houdt morgenvoor de Vereniging Heem-kunde Ambt Delden een le-zing over de Regge. Dijke-ma gaat onder meer in opgeschiedenis, natuur enlandschap van de Regge.De rivier werd ruim hon-derd jaar geleden gekanali-seerd en verbreed. Veel bij-zondere natuur verdweentoen. Inmiddels is hetWaterschap Vechtstromenvolop bezig, zoveel moge-lijk te herstellen.Dijkema voorziet zijn le-zing van diabeelden, dieeen idee geven van cultuuren natuur langs de Regge.

Dialezing over de Regge doorJan Dijkema, morgenavond inDe Schöppe van café Assink inHengevelde. Aanvang 20.00uur, toegang gratis.

op kasteel Twickel

� Cupido schiet een pijl ‘heet van brant’ op een minnaar. In het prachtig geïllustreerde vriendenboekje van Margaretha van Arnhem, uit de jaren 1604-1607,werd, net als in veel andere vrouwenalba, met thema’s als verliefdheid gespeeld. afbeeldingen uit de collectie vrouwenalba van huis Twickel./ foto’s Sophie Reinders

� Een knoop in de hals als middel te-gen geroddel, uit het boekje vanSophia van Renesse: Ick wolde datal die clappers tongen/ Aldus hae-ren hals ware gewrongen.

� Een tekening uit het album van Henrica van Arnhem, waarin de risico’s vanverliefdheid worden vergeleken met het gevaar voor muggen, die om hetkaarsvuur zwermen.