Post on 30-Dec-2019
4w
ww
.iroi
pk.y
kt.ru
2014
с. а
лты
нньы
7 к
үнэ
№ 7
(548
)20
14 с
. алтынньы
7 күнэ,
оптуорунньук
Күндү
бии
р идэлээхтэрим
!
СР
Үөрэҕи
н м
инистиэристибэтин
ааты
т-тан
эһ
игин
и ид
элээх бы
рааһ
ынн
ыккыты
нан
- Уч
уутал
күнү
нэн
-
итии
тик-ис
тиҥни
к эҕэрдэли
ибин
!Уч
уутал
уустук
, ол
эр
ээри
бэ
йэтэ
туспа
айылгыла
ах, сэргэх
ид
э. Үлэлии
риҥ
туха
ры
оҕон
у, эдэр
ыччаты
кытта алты
һан,
эдэрди
и эрчи
мҥин
, сыты
ы, тоб
уллаҕа
с өйгүн
-сан
ааҕы
н өр
үу ыһы
ктыба
ккын,
оло
ҕу кытта тэҥнэ
хар
ды-
ылы
ыгы
н.
Бүгүн
тирээн
турар
боп
пуруостарб
ыты
нан
орто
хам
наһы
үрд
этии
, онуох
а эппи
эттиир
үлэ
ха
ачыстыба
тын
көрд
өрүү
буол
ар. Оскуолаҕа
ки
ириэ
н ин
нинээҕи саастаах
оҕо
тэрил
тэтигэр
уонн
а оскуол
аҕа үлэлии
р 2
4 ты
һыынч
а ки
һи
хамна
һа үрд
үүрү
н ситистиб
ит, м
антан салгыы
эбии
үөр
эхтээһ
ин уон
на тулаайа
х оҕ
ону кы
тта
үлэлии
р спец
иали
стар
хам
настар
ын үр
дэтиигэ
үлэлэһ
иэхп
итин
на
ада.
Оттон
үө
рэх
хаачы
-стыба
та туохтан
тутулуктааҕ
ый?
Бил
лэн тура
р,
хас би
ирди
и оҕ
о үө
рэхх
э сы
һыан
ыттан
, кин
и кы
һамньыты
ттан
. Онуох
а би
ллэр
-көстөр
ору-
олу
төрө
ппүт
ыла
р. Кин
и оҕ
ото
үөрэхтээх,
ии
тилл
иилээх
ки
һи буол
ан тахсар
ыгар
тус
интэри
эстээх
. Ман
ыах
а эбии
учуутал
үөр
эххэ
ин
тэри
эһи
тард
ара,
оҕо
ну б
эйэтин
хол
обуру-
нан,
үөр
этии
сон
ун н
ьымалар
ына
н ум
сугутуу-
та наада
. Идэ
ни үр
дэтии
таһы
ма
өссө
үр
дүөҕ
э. Үө
рэтии
араас
көрү
ҥэ,
ол иһ
игэр
ыра
ахтан
олор
он ком
пьютер көмөтүн
эн, И
нтер
нет нө
ҥүө
үө
рэни
и күүскэ
тэний
иэҕэ
. Хас
бии
рдии
үөр
эх
тэри
лтэтигэр
үлэ
көдьүүһү
н үр
дэтэр
элек
-трон
най эй
гэ оло
хтон
уоҕа
. Бил
иини
, сатаб
ылы
эрэ
бэрэби
эркэли
иргэ
буолб
акка
. саҥа
стан
-да
рт ир
дэби
линэн
өссө
би
лигин
ыыты
ллар
БК
Э таһы
нан,
оҕ
о ба
ры пре
дмеккэ
бил
битин,
сатааб
ыты
н түмэн
көр
дөрү
үтэ,
кин
и
киһи
бы
һыыты
нан
сайд
ыыты
н таһы
мын
быһа
арыы
, сы
аналааһы
н, ба
ар буолуоҕ
а. Бу үлэҕэ Үө
рэҕи
сайы
ннар
ар уо
нна
идэн
и үр
дэтэр
институт
төһү
ү күүһ
үнэн
буолуоҕ
а.
2015
сы
л Ро
ссия
ҕа ли
тера
тура
сы
лына
н би
ллэрил
лэр.
Итинэн сибээстээн
республ
икаҕ
а ты
ллар
ы
үөрэ
тиигэ
улах
ан
болҕ
омто
ууру
ллуо
ҕа,
улах
ан ха
мсааһ
ын
тахсыаҕ
а.
Оскуолаҕа
кии
риэн
инн
инээҕи
саастаах
оҕо
тэри
лтэтин
аты
н көрү
ҥүн
элб
этии
гэ,
эбии
үө
рэхтээһи
нэн
хас
биир
дии
оҕон
у ха
быыга
, тула
айах
оҕ
о ах
саан
а аччааһ
ыны
гар
сүрү
н бо
лҕом
то ууруллуоҕ
а.
Оно
н,
өрүү
бу
олар
ын
курд
ук,
үлэ-
хамна
с күөстүү ор
гуйа
р. Эһ
иги
бары
итинн
э көхтөө
хтүк
ылсыаххы
т, саҥа саҕа
хтар
ы ары
й-ар
га күүс
-көм
ө буол
уохх
ут ди
эн эр
энэб
ин.
Республи
ка үө
рэҕи
риитин
Ро
ссия
үр
дүктүк
сы
аналыыр.
Итинн
э эһ
иги
киллэрэр
кы
лаак
-кы
т улах
анын
бэли
этээн
тура
н, ба
рыгы
ты-
гар
үтүм
эн үрд
үк ситиһ
иилэри
, тула
өттүттэн
туруктаах
өйөб
үлү,
хас би
ирди
и коллективка
өйдө
һүүн
ү, дьиэ
кэргэҥҥитигэр
бар
ыта
этэҥнэ
буол
ууну
баҕ
араб
ын.
Сырд
ык сана
анан
салай
-тара
н, тулаҕ
ыты
гар үтүө
нү эрэ
түстээҥ
, кэрэни
эрэ ол
охтооҥ
. Бу
ка бар
ы дьоллоо
х буол
уҥ!
Сард
аана
Татарин
ова,
СР
Үөр
эҕин
мин
иистир
ин э
.т.
Учуутал аргыһа
Хаһы
аты
Сах
а Ре
спубли
каты
н Үө
рэҕи
н мин
истиэристибэтэ
оло
хтоо
то.
Кылааб
ына
й ре
дактор
: Г.И
. Але
ксеева
Редкол
легия:
Д.Г.
Абр
амов
а, В
.В. Аммосов
а,
В.И
. Сметан
ина,
У.П
. Атласов
а,
С.А.
Хар
итон
ов, Г
.А. Афон
скай
.Таҥан
оҥор
до: С
.Э. Д
анил
ова
И.П
. Але
ксеев ха
арты
скалар
а
Редакцияҕа
кии
рбит
суруктар эппи
эттэммэттэр.
Ав
тор суругар этиллэр санаа хайаан
да хаһы
ат
тутуһар по
зици
ятын кы
тта сөп түбэһэр буолбатах.
Бу нүө
мэр
"Якутия"
Мед
иа-хол
динг
АА
О-ҕа бэчээттэнн
э.
Дьокуускай к.
, Бүлүү
пер
., 20
№-рэ.
Хаһы
ат СР Си
бээһ
и, инф
ормац
ионн
ай
техн
ология
ны уон
на маассаб
ай
коммуник
ация
ны кэтээн көрө
р фед
еральнай
сулууспа
упр
авле
ниетыгар ре
гистра
циялан
на.
Регистра
циялам
мыт ПИ
№ ТУ1
4-00
313.
5.
12.2
012 с.
Нүө
мэри бэчээккэ
биэ
рии граф
ига
– 17
.00
Или
и ба
ттан
на –
15.
00Инд
ексэ
548
59. К
ээмэй
э 1 бэчээт
л.
Тира
һын ахсаан
а ...
Сакааһы
н №
...
Аады
рыспыт
: 677
000, Дьокуускай к.
, Ле
нин пр
., 3 №
-рэ. Телефон
42-
29-6
0 Эл
ектрон
най по
чта:
gaz
etai
roip
k@ya
ndex
.ru
Ыйга биирдэ
тахсар
Сыаната босхо
Саха Ре
спубликаты
н Үөрэҕин министиэристибэтин хаһы
ата
Алты
нньы
6-9
күн
э –
Үөрэх сайд
ыыты
н уонн
а ид
эни үр
дэтэр
институт
75 сы
ллаах үбүлүө
йүн көрсө
ыыты
ллар
тэрээһи
ннэр
Алты
нньы
1 күнэ
– музыка
аан
дой
дутааҕ
ы күнэ,
сааһ
ырб
ыт дьон
күннэрэ
Алты
нньы
3 күн
э –
«Россия ба
стыҥ
учуутала»
күрэҕи
төр
үттээбит
«Учи
тельская
газета»
90 сы
ла
Алты
нньы
5 күн
э –
Учуутал күнэ
Мин
ос
куол
аҕа
киир
иэм
ин
нинэ
би
һиги
Даб
аады
маҕ
а ол
орбу
ппут
. Дүп
сүн,
ос
куо-
ла д
иэн
тыллар
ы э
дьии
йдэрби
н Тоня
ны, Маш
аны
кы
тта
сибэ
э-стии
рим
. Кин
илэр
ка
никулга,
өр
өбүлгэ
таҕы
стах
тары
на, ки
ни-
гэлэ
рин,
тэтэрэ
эттэри
н,
ыры
-ан
ньыктар
ын,
ки
инэ
арты
ыста-
рын
откр
ыткал
арын
көрө
рбүн
сөбүлүүр
үм. Интер
накка би
эрби
т күнд
ү астары
ттан
орд
орон
, кэһ
ии
гына
н аҕ
албы
ттар
ын
өйдү
үбүн
. Ол
шокол
ад к
урдук
мин
ньигэһ
и кэли
н түбэ
һэн
сии
илик
пин.
Си
эрэй
диҥи
күөх
өҥ
нөөх
суу-
тун
ойуута
ха
рахп
ар би
лигин
да б
аар:
сло
н па
артаҕа
оло
рор,
атты
гар
дуоскаҕа
А
,Б,В
, бу
ква-
лар
суру
ллуб
уттар.
Оскуо
лаҕа
үө
рэнэ
бар
арбы
н ол
ус кэтэһ
эрим
. Бэ
с Кү
өлүн
соҕо
тох
уулуссаты
-гар би
иргэ
оон
ньоо
н ньам
алаһ
ар
кыра
кый
кыргыттар
тан
аан
бастакына
н Дүп
сүҥҥэ
Биэр
искэ
үө
рэнэ
бар
быта
. Суумкаты
н сүгэн,
тээтэтин
би
илиттэн
ыга
кууһ
ан,
мотоц
иклы
нан
таты
гыра
тан
ааспыттар
а. Үө
рэнэ
ба
ран
иһэр
улах
ан киһ
и сара
хачы
спыт кы
ра
дьон
, би
һиги
, ди
эки
хайы
һан
да көрб
өтөҕ
ө. Би
һиги
: Натааһа
, Дааса
, Или
инэ,
Гээлэ,
Маайа
буо
-лан,
ымсы
ыра
, сай
ыһа
кэнни
ттэн
ба
тыһа
көр
өн хаалб
ыпп
ыт.
Дьэ
ол
ымсы
ылаах
-баҕ
алаах
оскуол
абыты
гар
биһи
ги
да
бара
р күммүт
тиий
эн кэлб
и-тэ
. Ол
1968
с. ба
лаҕа
н ыйы
н 1
күнэ
этэ
. Ичи
гэс,
күнн
ээх сарсы
-ар
да б
уолб
ута.
Оскуола
таһ
ыгар
маҥ
найгы
кы
лааска
ки
ирэр
оҕ
олор
у кэккэлэччи
туруорб
утта
-ра
. Ийэ
м м
иигин ха
аллара
н, дьон
быыһы
гар
тэйи
ччи
бара
н турб
у-та
. Хай
дах эрэ соҕо
тохсуй
уохп
ун
атты
бар
олус
бил
эр киһ
им эмиэ
Даб
аады
мат
тан
Илл
арио
нов
Өлү
өскэ
тура
ра
уоскуп
пу-
та. Ан
ы тура
н би
һиэхэ
букуба
-ар
бэлэх
тутуурд
аах
10-с
кыла
-ас
оҕо
лоро
, оч
чоло
рго
көрд
өххө
улах
ан ба
ҕайы
дьон
, саба
ха
а-ман
кэлб
иттэрэ
уо
нна
биир
-би
ир и
лииб
ититтэн
сиэтэн
, кы
ра
оскуол
аҕа
илпи
ттэр
э. Кыла
аска
ки
ирэн
ба
ран,
ба
стакы
учуутал-
бын
дьэ
өйдө
өн к
өрбүтүм
. Мин
төһө
да
ки
нини
урут
би
лбэтэр
-би
н, кин
и үчүгэй
, үтүө сана
алаах
буол
уохтааҕа
р эрэнэр
этим
.Үө
рэнэ
кэли
эм ин
нинэ
тээ-
тэм
: «Э
н учууталы
ҥ Ек
атер
ина
Осипо
вна буол
ар үһү
. Кин
и мии
-гин
эмиэ
үөр
эппи
тэ. Үч
үгэй
учу
-утал
. Оҕо
лору
уо
т аа
ныттан
кы
һалл
ан үө
рэтиҥ
ди
эччи
»,
– ди
эн ба
ран
дьик
тиргээби
ппин
көрө
н күлб
үтэ.
Уонн
а бы
һаар
ан
биэрби
тэ:
«Уот
аан
ыттан
диэ
н ол
аа
та ха
ра маҥ
найгыттан
ди
ир
тыла
. Ки
ни Су
нтаартан
кэлб
итэ,
ол и
һин
соро
х ты
ла б
иһигиттэн
атын»
. Уч
ууталб
ыт
холку,
намы
-ын куол
астаах
, наҕ
ыл көрү
ҥнээх
, на
һаа
үчүгэй
дик
өйдө
төр
эбит
этэ.
Мэн
ик-тэн
ик бэ
йэби
т ха
с би
ирди
и ты
лын
чуум
пура
н ол
о-ро
н истэрб
ит. Ки
м э
рэ б
оччуму-
ран
өрө
сыҥар
а, ыстаал
бөрү
ө кы
ычы
ргыыра
эр
э иһ
иллэ
рэ.
Учууталб
ыт
ыра
ас
куол
астаах
ыры
аһыт этэ.
Ыры
а уруогун
бэй-
этэ
үөрэ
тэрэ
. Пер
емен
аҕа
тах-
сарб
ыты
гар:
«М
эник
тээм
эҥ, эй
э-лээхтик
сылд
ьыҥ
», –
диэ
н куру
-утун
сэрэтэр.
Ол
эрэн
уолаттар
итии
ргээн
төбө
лөрө
бу
руол
у-ор
ди
эри
сүүр
эллэрэ
, тустал
ла-
ра, сааб
ылаһа
ллар
а, охсуһа
аччы
да
ба
ара.
«К
ыргыттар
, эһ
иги
уолаттар
ы буойу
ҥ, м
эник
тэтимэҥ
, хо
робу
оттааҥ
»,
– ди
ир
учу-
уталбы
т. Дьэ
оч
чоҕо
бука
ба
ры
сиэттиһэ
н, төгүр
үччү
хаамса
сыл-
дьан
, ха
мсаны
ыла
ах ыры
алар
ы
ньир
гиччи ыллыыбы
т. Үксүгэр учу-
уталбы
т тэҥҥэ хо
робуоттаһа
ра.
Екат
ерина
Оси
повн
а би
һигини
эйэлээх
уон
на б
эйэби-
титтэн
мөл
төх дьоҥ
ҥо аһ
ыны
гас,
хары
стаб
ыллаах
сыһы
аҥҥа
иип-
пит
эбит
. Би
һиги
кы
лааспы
ты-
гар Ко
ля диэ
н сүрэҕи
нэн мөл
төх,
куруук
ыалдьар
уол
үөрэ
ммитэ.
Екатер
ина
Оси
повн
а ки
нини
кы
лаас
үлэтигэр
, ар
аас
конц
ер-
тарга,
ур
уһуй
күрэ
ҕэр
бары
ты-
гар кы
тынн
арар
а. Ол эрээри
Кол
я истибэтигэр ки
нини
хар
ыстыах
та-
ахпы
тын,
сэрэнэн
, түҥ
нэри
аспак
-ка
, ал
ҕаска
да ох
сон
ааспакка
сы
лдьы
ахтаах
пыты
н өй
дөтөрө
. Ити
курдук учууталб
ыт оҕ
олор
го
үтүө
сан
аа кыымын саҕа
ры саты
-ыра
. Бии
рдэ учууталб
ыт ыалдьы
-бы
тыгар эбитэ ду
у, ха
нна эрэ ба
р-бы
тыгар
дуу,
атын
киһи
сол
буй-
да. Ха
һан
да көрб
өтөх
ки
һиби
т –
эдэрчи
эр
киһи
. Аа
тын
эппи
-тэ
буолуо да
, умнубупп
ун. Б
иһиги
сонурҕ
аан
бөҕө
. Ол
эрээри
туох
эрэ
сымсаҕы
н, атыны
н, би
һиги
учууталб
ыт
үөрэ
тэри
гэр
тиий
-бэ
тин
бары
да
өй
дөөб
үппү
т, атыҥыра
абыпп
ыт
быһы
лааҕ
а.
Саҥа
Дьы
л ин
нинэ
бу
куба
-ар
бы
рааһ
ынн
ьыга
бу
олла
. Эр
дэттэн
бэ
лэмнэ
нии
бөҕө
бүт.
Моо
нньубу
тугар
кэтэн
кэби
һэр
быал
аах
улах
ан
хорд
уоҥка
ҕа
буукуб
абыт
уруһ
уйа
баар
. Мин
хо
рдуо
ҥка
бар
арда
хтан
куо-
тан
эрэр
оҕ
олор
ой
уула
ммыт-
тар.
«М
иигин
бары
күүтэллэр,
кэлл
эхпи
нэ,
саһа
ллар
» ди
эн
тааб
ыры
н-хо
һоон
у до
ргуч
-чу
аа
ҕыах
таах
пын,
«А
» бу
у-куба
бу
олар
ым
бы
һыыты
нан.
Ара
ас
буук
уба
бары
быты
-гар
кэри
этэ
тиксэн
үө
рэ-көтө
быра
аһынн
ьыктаабы
ппыт.
Үһ
үс кы
лааска
ба
ры пи
онер
бу
олан
, кы
һыл
хаал
тыс
баан
-ны
быт.
Конституци
я күнү
гэр
этэ
быһы
лаах
, кы
лаастары
нан
омук
-тар
буол
лубу
т. Би
һиги
, 3
«А»
кылаастар,
эбээн
буолуох
таах
пыт.
Маҕ
аһыынтан
маҥ
ан таҥ
ас ылла-
ран,
кап
юшон
наах
халат
тик
тэр-
диби
т. Ха
лаап
пыт тэллэҕэр
, кап
ю-
шон
ун кыты
ыты
гар
бэйэ
бит күөх
кы
рааскана
н траф
арет
көм
өтүн
эн
оһуор
түһэ
рдиб
ит. Улах
ан акку
-ра
тнай
а суох
да
буол
лар,
бэйэ
-би
т оҥ
рбуппутуттан
олус асты
м-
мыпп
ыт. Таҥас
да,
или
и да
күөх
кыра
аска
ҕа би
һилл
ибитэ
туох
бу
олуо
й! Ек
атер
ина
Оси
повн
а бу
күрэ
хтэһ
иигэ
тус
бэйэ
бит
үлэлээн-ха
мна
ан
кыттар
быты
н ситиспит
эбит
. Ан
ы тура
н оску
-ол
а би
блио
тека
тыгар
Анн
а Ник
олае
вна
ыйа
н-кэрд
эн, ха
н-ны
к эрэ эргэ
кин
игэттэн эбээнн
ии
ыры
а ты
лын
буллубут
. Ол
ыры
а-бы
тын үө
рэтэн сбор
га «сээдьэли
-ир
» курд
ук сиэттиһэ
н, үҥ
күүлүү
үҥ
күүлүү
ыллаабы
ппыт.
Саас
учууталб
ыт
бары
бы-
тын
баты
һынн
аран
, алаас нө
ҥүө
по
ходк
а ил
дьэ
бара
аччы
. Са
ҥа
быты
гыра
ан эр
эр күөх
отто
-ох
ха
лдьа
айыга
, нь
ургуһу
н бы
ыһы
гар
учууталб
ыт тула
ол
о-
рон,
ки
ни кэпсээни
н кэрэхсээн
истэрб
ит. Ол
олор
он чуум
пура
н ал
аас
уҥуо
ртан
саҥа
тутулл
ан
бүтэн эрэр
2 этээстээх
кулуупп
у-тун
сөҕө
, асты
на од
уула
һарб
ыт.
Бэрт
сотор
у кэмин
эн тап
таллаах
бөһү
өлэкпи
т Дүп
сүн
куор
ат б
уо-
луо ди
эн бүк
эрэнэрб
ит.
Күн
-дьы
л аа
һан,
ос
куол
а-бы
тын
бүтэрэн
ким
үлэли
и, к
им
үөрэнэ
үрүө-тара
а тарҕ
аспы
ппыт.
Ол
эрэн
төрө
өбүт
до
йду,
ийэ-
аҕа,
айм
ах б
илэ
дьон
, улаапп
ыт
дьиэ
ҥ, үөр
эммит
оскуолаҥ,
бии
р-гэ
үө
рэммиттэр
тард
ыылары
нан
Дүп
сүммүтүгэр
түмсэн
көрсөн
ыла
р кэмнэ
рдээхп
ит. Хаста
да
он
нук
көрсө
түһэ
н мустан,
учу-
утал
быт
дьиэ
тигэр
тиий
э сы
л-дьыбы
ппыт.
Екатер
ина
Осипо
вна
куру
ук үө
рэ-айх
аллы
ы кө
рсөр
ө.
«Хай
а-а,
ан
ы тура
н оҕ
олор
ум
тиий
эн к
элли
лэр!
» –
диэн
чаан-
ньыгы
н үр
дүгэр
түһэ
р үтүө
май
-гы
лаах
ки
һи
этэ
учууталб
ыт
бара
хсан
. Мин
учуутал
үөр
эҕин
бүтэрэн
до
йдуб
ар
үлэлии
кэлб
иппэ
р Екатер
ина
Осипо
вна
миэхэ
ан
а-ан
-мин
ээн
кэлэ
сы
лдьы
быта
. Кы
рдьаҕа
с учууталы
м хостон тах-
сан
кэлэ
-кэлэ
субу
курдук
кыла
-ас
бор
уогун атыллаан киир
эҥҥин
остуол
гар кэлэн,
кылааһ
ы эргич
чи
көрө
ҕүн
диэнтэн
саҕа
лаан
элб
эх
сүбэ
-ама
биэрби
тэ, алгыс
тылы
н эппи
тэ. Учууталы
м сүбэтин
ылы
-на
н уот ааны
ттан
оҕо
лорго
биир
тэҥни
к сы
һыан
наһа
н,
үлэб
эр
кыһа
ллан
, чугдаара
р чуор
ааны
ар
гыс оҥ
остон үөрэммит
оскуола
-ба
р 31
сыл үлэлээн кэллим
. Күнү-
дьылы
уҥуорд
аан,
мин
дууһа
бар
маҥ
найгы
учууталым
хол
ку нам
ы-
ын
куол
аһына
н ди
ктан
т суруйта-
ран эҥ
ээри
йэрэ
иһи
ллэргэ
дылы
…
Фаина
НЕУ
СТРО
ЕВА,
Уус-Ал
дан ул
.
Дьокуускай куор
ат
үөрэнээччилэрэ
почта
үлэһитэ буолуохтара
«Почт
а Росс
ии
» Дьо
куус
кайд
ааҕы
фил
и-ал
а иһ
итин
нэрэ
рбит
инэн
, 33
-с
нүөм
эрдэ
эх
оскуол
а үө
рэнээччи
лэрэ
поч
та и
дэтин
ылы
ахтара
.Почт
амп
дьи
эти
-гэр
33 нү
өмэр
дээх
ос
куо-
ла
11 кы
лааһ
ын
оҕол
оро
үөрэ
хтэр
ин
саҕа
лаатыла
р.
Оҕо
лор
биир
нэ
диэл
эҕэ
үс ур
уок
устаты
гар
почта
идэтиг
эр
үөрэ
ниэх
тэрэ
. Бы
йылгы
үө
рэх
дьылы
-гар
«Поч
та
России
» Са
ха
сири
нээҕ
и тэри
лтэтэ
уонн
а 33
нү
өмэр
дээх
ор
то ос
ку-
ола
ман
нык
сөбү
лэһи
ини
түһэ
рсиб
иттэрэ
. Үө
рэх
дьы
-лы
н бү
түүтэ
үөрэ
нээччи
лэр
3 кы
лаастаах
по
чта
үлэһ
итэ
буол
буттар
ын
туоһ
улуу
р да
стаб
ыры
аннь
аны
ылы
ахта
-ра
. Сарсыҥҥы
күҥ
ҥүн
бүгүн торумнаа
Алты
нньы
1
күнү
гэр
РФ
Госуда
рствен
най
думатын
депу
тата
Мих
аил
Ник
олае
в мец
енат
Н
.О.
Кри
вошап
кин
ааты
нан
Дьо
куускай
куор
ат
5 №
-дээх
оскуол
атыгар
ыал
-дь
ыттаата
. Оскуола
ди
ректо-
ра А
нтон
ина
Кычкин
а үлэни-
хамна
һы
били
һинн
эрдэ
, бүгүҥҥү ситиһи
илэр
, оло
хтом
-мут
үгэстэр
тустары
нан кэпсэ-
этэ.
Салгыы
бо
чуоттаах
ыал
-дьыт оскуол
а музей
ын көрд
ө-иһ
иттэ
.Миха
ил
Нико
лаев
оҕ
олор
го
Музыка
аа
н до
йдутааҕы
күн
үгэр
ыалдьыт-
тыы
кэлби
тэ м
ээнэҕэ
буолб
а-тах.
Ки
ни
«Музыка
ба
рыбы
-ты
гар»
быра
йыак
поп
ечитель-
скай
сэбиэтин
пред
седа
тели
н бы
һыыты
нан
бу ос
куол
аҕа
сэттис
сы
лын
ыыты
ллар
музыка
льна
й пе
ремен
аны
ин
тэри
эһир
гээтэ.
Ман
на
даҕа
тан
эттэх-
хэ,
«Музыка
ба
рыбы
ты-
гар»
бы
райы
ак
2022
сы
лга
дылы
ыыты
ллар
а бы
лаан
-на
р.
«Ону
оха
дылы
оскуол
а ха
с би
ирди
и вы
пускни
га саа
-тар
биир
классич
ескай
музы
-кальна
й ин
струмеҥ
ҥа оо
нньу
-ур
буол
уоҕа
ди
эн эр
энэб
ит.
Кла
ссич
ескай
музыка
-
оҕо
толкуй
дуур
дьоҕ
урун
сайд
ы-
ыты
н тирэҕэ
. Музыканы
сата-
ан истии
, айы
ы уон
на тол
оруу
ки
һи сай
дан
иһии
тин
төрд
ө»,
- ди
эн М
ихаи
л Ник
олаев бэй-
этин
эҕэрд
этигэр
эттэ.
Кини
оҕ
олор
го туһа
айан
, бү
гүҥҥэт
тэн
саҕа
лаан
сарсыҥҥы
күн
, ин
ники
оло
х-тору
н туһу
нан
толк
уйду
ул-
лары
гар
ыҥырд
а.
«Мин
пр
е-зиде
нт буол
арба
р үс
сы
алы
туруор
уммутум
. Бастакы
тына
н,
респ
убли
ка
оску
олатын
бүтэрэ
эччи
80
%
-на
үрдү
к
үөрэ
х кы
һаты
гар
киир
дин
диэн
. Иккиһ
инэн
, Дьокуускай
куор
акка
сүрэ
х оп
ерац
ия-
тын оҥ
орор
буоллунна
р ди
эн.
Бу и
кки
сорук туол
ла. Ү
сүһү
м
Саха
сир
ин оло
хтоо
ҕо космо-
ска
көттүн
диэ
н этэ.
Бу ы
ра
сана
ам Дьокуускай куор
ат 4
00
сааһ
ын
көрсө
туол
уоҕа
диэ
н эрэнэбин
», –
диэ
н ки
ни сан
аа-
тын кы
тта үллэһи
ннэ.
Сэрэхтээх буолуу
ыйа
Граж
данс
кай
обор
о-на
ыйа
ыыты
лла
тура
рына
н си
бээстээн
ре
спуб
лика
10
улууһу
гар:
Нам
ҥа,
Ал
даҥҥа,
Мэҥ
э-Ха
ҥаласка
, Өлүөх
үмэҕэ,
Уус-Маа
йаҕа
, Ам
маҕ
а, Үө
һээ
Дьааҥ
ыга
, Ана
абырга,
Аллар
аа
Хал
ымаҕ
а уо
нна
Дьааҥ
ыга
оҕ
олор
го ан
алла
ах Аһ
аҕас
аан күнн
эрэ ыыты
лынн
ылар.
Оҕо
лор
РФ
Ыксал
лаах
бы
һыыга
-май
гыга
мин
истиэ-
ристиб
этин
оло
хтоо
х салаала-
рыгар сы
лдьан,
олус туһа
лаах
бэ
сиэд
элэр
и иһ
итти
лэр,
ин
спек
торд
ар
үлэл
эрин
кы
тта
били
стил
эр. Ал
дьар
хай
суоһ
ааба
тын ,
иэ
дээн
тахсы
-ба
тын
туһу
ттан
дь
ыл
араа
с кэмигэр
ууттан сэрэхтээх буо-
ларга,
ыксал
лаах
түгэҥҥэ
хайд
ах дь
аһан
арга
сүбэлэри
иһ
иттилэр,
оҕ
олор
го ан
аан
оҥоһ
уллубут ан
ал букле
ттар
ы
бэлэх туттулар
.
СИА
Иитээччил
эр
робо
техн
иканы
баһы
лыыллар
«П
едагогич
ески
е ос
но-
вы в
недр
ения
роб
ототехни
ки
в об
разова
тельно
е по
стра
н-ство
» ди
эн оскуола
инн
инээҕи
саастаах
тэрил
тэ үлэһи
ттэрин
ид
элэр
ин таһы
мын
үрдэ
тэр
курс
чэрч
итин
эн Лего
WeD
o ро
боттар
ын
таҥыыга
уо
нна
програ
ммал
ааһы
ҥҥа
прак
-тиче
скай
үө
рэх
ыыты
лын-
на. Б
у сонун курсу
2013
сыл-
тан
СР Үө
рэҕи
сайы
ннар
ар
уонн
а би
лиин
и үр
дэтэр ин
сти-
тута
уо
нна
респуб
ликатааҕ
ы
эбии
үө
рэхтээһи
н уо
нна
оҕо
хамсааһ
ыны
н ки
инин
үлэһ
иттэрэ
тэри
йэн
ыытал-
лар.
Бу сы
рыыга
Нам
, Хаҥ
алас
улуустар
ын уонн
а Дьокуускай
куор
ат ии
тээччи
лэрэ
, на
ча-
алына
й кы
лаас
учууталл
а-ра
үө
рэнн
илэр
. Кур
санн
ар
институт
психо
логияҕ
а уонн
а пе
дагогика
ҕа
кафед
раты
н до
цена
Л
.И. Фед
оров
а, ки
ин
техн
ическэй ай
ар лаб
оратор
и-ятын сэби
эдиссэйэ
Р.Г.
Кычкин
аахп
ыт бэрт
интэриэ
һинэй ис
хо
һоон
ноох
лекци
ялар
ын сэр-
гээн
иһи
ттил
эр. П
рактич
ескай
чааһ
ы ки
ин метод
иһа
Н.Н
. Фил
иппо
в ии
лээн
-саҕ
алаа
н ыытта.
Түм
үккэ
быра
йыактары
көмүскээһ
ин буолла. СР
Үөр
эҕин
мин
истиэристэби
тин сайтыттан
БЫРААҺЫННЬЫГЫ
НАН!
Сонуннар
Чугдараар чуор
ааны
аргыс оҥ
остон
Көм
үс күһ
үн күлбүтүнэн тиий
-эн
кэлэ
н,
от-м
ас
хагдар
ыйа
н,
үөрэхп
ит дьы
ла ном
нуо саҕа
лана
н,
оҕол
ор оскуол
аҕа
бард
ылар.
Ол
эрээри
сы
нньала
ҥна
ах сайы
м-
мыты
н ах
табы
т, саны
ыбы
т. Аа
спыт
үөрэ
х дь
ылы
н түмүк
тэни
итэ
биһи
ги
оскуол
абыты
гар,
ур
ук-
ку ө
ттүгэр
хаһ
ан д
а ыыты
ллыба
-тах,
олус
интэри
эһин
эй тэрээһи
н буол
ан а
аспы
та. Ол
курд
ук, алын
сүһү
өх учууталл
ара
2-6
кыла
-ас
оҕо
лоругар
анаан
уһун
кыһы
н устаты
гар
үөрэ
ммит
сатабы
ллар
-бы
тын
олох
хо туһа
нарб
ыты
гар
анаа
н «С
айылы
к ос
куол
а-та
» бы
райы
ак тэрий
эн, би
һиги
2
күнн
ээх сайы
лык оҕ
олор
о буол
ан
асты
на-дуоһу
йа, элбэхх
э үө
рэнэн
кэлб
иппи
т.Ба
стакы
күн
айа
ннаан,
дэриэ
-би
нэттэн
5 көстөөх
, уруккута соп-
хуос
сүөһ
үлэр
ин фер
мата
тур-
бут
Бэкэрэ
эйи
сайы
лыкка
тиий
-ди
бит.
Күр
гүөм
үнэн
сайы
лык-
пыт кы
ра бөҕ
үн-сыыһы
н ыра
аста
-ан
кэби
стиб
ит. Бө
лөхтөр
гө ар
ах-
сан,
үс
дьиэ
ҕэ х
онуктуу түстүбүт
. Онтон
оон
ньоо
тубут-көрүлээтиб
ит,
ийэлэрби
т тэри
йэн
ыыпп
ыт мин
-нь
игэс
аһ
ылы
ктар
ын
тото
-хан
а аһ
ааты
быт.
Киэ
һэли
к физ
культу
-ра
учуутала
Ва
сили
й Ал
ексеевич
Ро
жин
Бэкэрээйи
күөлүгэр
уолат-
тарга
илим
ниир
үө
рөйэ
хтэр
ин
көрд
өрө-би
лиһи
ннэрэ ил
дьэ сы
л-дьыбы
та. У
олаттарб
ыт ил
ими ха
й-да
х үтэргэ
, ил
имтэн
балы
гы а
ра-
арга
үөр
эммиттэри
н туһу
нан
үгүс
кэпс
ээнн
ээх
төнн
үбүттэрэ
. Ити
курд
ук бастакы
күм
мүт
түм
үктэнэн,
ба
ры сылаас
дьи
элэрби
тигэр хо
й-укка
ди
эри
ону-ман
ы кэпс
этэн
,
сайы
ҥҥы
үрү
ҥ түүнү
кылгап
пып-
пыт. Са
рсыар
да
тура
н,
сэрэ
-эккэлэ
эн
сүүр
эн-көтөн
до
ру-
обуй
абыты
н кө
ннөр
үннү
бүт,
көһү
йбүт
эти-си
ини
чэбд
игир
-тиби
т. Са
йылы
кка
тиий
бит
дьон
бы
һыыты
нан
күөр
чэхтээн,
ал
аа-
дьылаан
аһа
атыбы
т. Уч
ууталлар
быт
көмөл
өрүн
эн
күөр
чэх
ыты
йар-
га
үөрэ
нэн,
бэ
йэби
т оҥ
орбу
т аспы
т ор
дук
мин
ньигэс
бу
ола-
рын
итэҕ
эйди
бит.
Аһылы
к кэн-
ниттэн
үс
ха
йысхаҕ
а ар
ах-
сан,
саха
үгэстэри
н, уһ
ун кы
һын
үөрэпп
иппи
тин
туһ
анан
дьары
к-танн
ыбы
т. Би
һиги
ал
тыа
буол
ан,
«Сур
унал
ыыстыка
» бө
лөхх
ө үлэлээтиби
т, ол
курд
ук, оҕ
олор
тугу
оҥор
буттар
ын,
суруй
буттар
ын,
көрб
үттэри
н-би
лбиттэри
н туһу
нан
хаһы
ат
оҥор
он
таһа
арбы
ппыт.
Киэһ
э төрү
т культура
ҕа учуутал-
быт
Елизавета
Егор
овна
Ро
жин
а ий
этин
ба
лаҕа
ныгар
били
гин
да
баар
көм
үлүө
к оһ
ох тула ол
орон
, бы
лыргы
остуоруйа
һыттар
курдук,
учууталл
арбы
т бэ
һиэлэй
, бэ
ртээ
-хэй күрэх ыыпп
ыттар
а.
Эбэ
лэрби
т,
эһэл
эрби
т, ий
элэр
бит-аҕ
алар
быт
сайы
ла-
ан ол
орбут
дьиэлэри
гэр
асты
на-
дуоһ
уйа
хоно
н кэлл
ибит
. Күн
дү
учуу
талл
арбы
тыгар
ман
нык
интэри
эһин
эй бы
райы
агы
тэри
й-би
ккитигэр
улах
ан
мах
талб
ы-
тын тиэрдэби
т. Эһ
иил сайы
н эм
иэ
салҕ
аныах
таах
, ону
олус күүтэбит
!
Сергин
а ПА
ХОМОВА
, Най
ахы
орто оскуол
атын үө
рэнээччи
тэ,
Уус-Ал
дан ул
.
Истиҥ тылы
нан
Ма
хталбы
т бэлиэтэ
Биһи
ги д
ьиэ кэргэн
19
97-
2011
сы
ллар
га ол
охпу
т би
ир
дьоһ
ун
кэрч
ик
кэмин
Н
.С.
Охл
опко
в аа
тына
н Нам
улуустааҕы
гим
назиятын
кытта
эҥэрдэһэ
н атаард
ыбы
т. Ол
курд
ук, түөр
т кы
ы-
спыт
5 кы
лаастан
саҕа
лаан
гимна
зияҕ
а үө
рэммит
тэрэ
. Уч
ууталлар
ба
рахсаттар
буол
-лахтар
а ди
и, саҥ
а үүнэн
эрэр
ар
аскы
лары
бэ
рийэ
эччи
лэр,
оҕ
ону
били
игэ,
үтүө
ҕэ-кэр
эҕэ,
сөптөө
х ха
йысхаҕ
а сирд
ээччи-
лэр,
оло
х сы
рдык аартыгар сиэ-
тэн таһа
арааччылар.
Гимна
зия
киэҥ
би
лиил
ээх,
ид
элэр
ин ча
хчы
ба
һыла
абыт,
үрдү
к культура
лаах
учуутал-
лары
н кө
мөл
өрүн
эн би
һиги
оҕ
олор
бут:
Ири
на
2004
, Ев
доки
я 20
07,
Елен
а 20
10,
Ива
нна
2011
сс
. –
оскуол
а-ны
кы
һыл
көмүс
мэтээли
нэн
бүтэрб
иттэрэ
, ба
ҕара
р ид
элэ-
ригэр үө
рэнэ
кии
рбиттэрэ
.Ири
на
били
гин
турф
ир-
ма
үлэһ
итэ,
экон
омист ид
элэ-
эх, Ев
доки
я си
бээс
үлэһ
итэ,
инжен
ер уон
на эконо
мист ид
э-лээх
, Ел
ена ХИ
ФУ ом
ук тылы
н факультетын
бүтэрэ
эри
сыл-
дьар
, эб
ии
юри
диче
скай
-га
үө
рэнэ
р, Ива
нна
Санк
т-Петер
бург
а техн
олог
иче-
скай
ун
ивер
ситекка
үөрэ
нэр,
ин
жен
ер-тех
ноло
г ид
этин
ба
һылы
ахтаах
уонн
а ты
лбаас-
чыт
буол
уохтаах,
ик
кис
үрдү
к үө
рэҕэ
- ан
глий
скай
тыл.
Оҕо
лорб
утугар
үт
үө
өйдө
бүлү
гимна
зия
дире
кто-
ра Валер
ий Н
икол
аеви
ч Поп
ов,
учууталл
ар: Любо
вь Петро
вна
Адам
ова,
Лен
а Вл
адим
иров
на
Бочк
арев
а,
Све
тлан
а Дмитри
евна
Делахов
а, Гали
на
Афан
асьевн
а Кри
вошап
кина
, Вал
енти
на
Вас
иль
евна
Со
коль
нико
ва,
Ник
олай
Тимоф
ееви
ч Олесов,
Св
етлана
Ва
сильевна
Кир
илли
на, Мар
ия
Про
копь
евна
Сид
оров
а,
Аль
бина
Нико
лаев
на
Ник
улин
а, Мар
ия Дмитри
евна
Тр
апез
нико
ва,
Андрей
Ро
ман
ович
Поп
ов,
Васи
лий
Васи
льев
ич Наход
кин,
Степ
ан
Степ
анов
ич К
ирил
лин
– ха
ал-
ларб
ыттар
а.Орд
ук чор
ботон
бэли
этиэх-
питин ба
ҕара
быт бэйэ
бит ыкса
алты
спыт ик
ки кылаас
салай
а-аччы
лары
н Л
.П. Ада
мов
аны
, Л.В
.
Бочкар
еван
ы, м
атем
атик
а учуу
-талы
н С.Д
. Делахов
аны
.Гимна
зиян
ы
төрү
ттээби
т ди
ректор
В.Н
. Поп
ов салалтаты
-на
н ба
ры да чахчы
идэлэри
гэр
бэри
ниил
ээх,
умсугуйа
н ха
рах-
тара
чаҕы
лыйа
н тура
н, оҕ
ону
үөрэтэр,
үлэҕэ
көҕ
үлүүр
учуу
-таллар
үлэли
иллэр.
2008
сыллаахх
а ик
ки кыра
кы
ысп
ыты
н кы
тта
Япон
ияҕа
ба
ра сылд
ьыбы
ппыт. Оччол
орго
оҕ
олор
ум
Сеултан
Токи
оҕа
икки
бөл
өххө
тус
-туһ
унан
тыл-
баасчы
т курд
ук
көпп
үттэрэ
. Онн
о сы
лдьы
быт дьон
: «Би
һиги
оҕ
олор
бут
куор
ат ар
аас
анал
ос
куол
алар
ыгар
үөрэ
нэлл
эр
да,
эһиги
оҕол
оргут
кур-
дук
холк
утук
ом
ук ты
лына
н саҥар
баттар
»,
– ди
эбит
тэрэ
. Ити
Любо
вь Петро
вна уһ
уйуута
, ки
ни үл
эҕэ
тала
ана.
Оттон
Иванн
а Св
етлана
Дмитри
евна
үө
рэтиитин
эн ал
гебр
аҕа
КГЭ
түмүгүн
эн
улууска
саам
ай
үрдү
к ба
аллаах
этэ
.Оҕо
лорд
оох
буол
ан, на
һаа
да үчүгэй дьон
у кы
тта алты
һан
аасп
ыт
эбип
пит
диэн
мах
-тана
, ки
эн тутта
саны
ыбы
т. Тапталлаах
оскуолабы
т 20
сыл-
лаах
үбүлүөй
үнэн
ис
сүрэхтэн
эҕэрдэлээн
туран
, мах
тал ты
л-ла
рын
этэб
ит. Ман
нык
киэҥ
би
лиил
ээх,
ид
элэр
ин
чахч
ы
баһы
лааб
ыт
учууталл
ар ба
ал-
лары
н туха
ры оҕо
лорб
ут инн
и-ки
лэрэ
кэскил
лээх
бу
олуо
ҕа,
олох
пут
өссө
сайд
ан, тупс
ан
иһиэ
ҕэ! И
ван,
Ири
на АНТО
НОВТ
АР
Үрдү
ккэ көтүпп
үт кыһабы
т"Сай
ылы
к оскуол
ата"
Очч
олор
го
оскуол
а би
ир
кыла
аһыгар,
улах
ан
каби
нек-
ка ты
ллар
, культура
сала
а-лара
ба
ры би
иргэ
ол
орор
эти-
бит.
Оно
н үлэ
быыһы
гар
ула-
хан
уопу
ттаа
х дь
онтон
элбэх-
хэ үө
рэммитим
. С.П
. Ва
сильев
а,
Т.И
. Петро
ва, З
.Н. В
асил
ьева
, Н.С
. Ко
стин
а, В.М
. Сп
ирид
онов
а, В.Н
. Яс
келяйн
ен, Р.С.
Ник
итин
а кур-
дук
республи
каҕа
би
ллэр
мето-
дистар
ы кытта алты
һан,
бил
ини-
ини ылан,
бии
ргэ үлэлээби
ппин
эн
киэн
туттабы
н.
Дьи
ҥин
эн,
үөрэ
ҕим
ол
ох
эрдэттэн
саҕ
алам
мыта
. Оскуолаҕа
үл
элии
р кэммэр
Варв
ара
Сергеевн
а Ивано
ва салайа
аччы
-лаах
ди
ректор
ы ү
өрэтэр
үлэҕэ
со
лбуй
аачч
ыла
р ку
урустары
-гар
сылд
ьан,
элбэҕи
бил
бипп
ин
олох
умнуба
ппын.
Орд
ук к
уора
т ба
стыҥ
ос
куол
атыгар
сылд
ьан,
ха
с да
хон
укка
на
адалаах уопу
-ту
би
лсиб
иппи
тин,
до
кумуо
нна-
ры тутан-ха
бан
үлэлээби
ппитин
ол
ус сөбү
лээб
итим
. Ан
ы ии
тэр
үлэн
и тэри
йээччи
лэр
куур
уста
-ры
гар сы
лдьан,
уоп
сайга ол
орон
, ки
эһэ-сарс
ыар
да ир
э-хо
ро кэп-
сэтэн,
бэй
э-бэйэ
битин кы
тта ыкса
билсиб
иппи
т, үлэб
итин
ымпы
-гар-чы
мпы
гар тиий
э ыры
тыспып-
пыт ол
ус да үчүгэй
этэ
. Лекторб
ыт
Ильин
а Татьян
а Мих
айло
вна
элбэх
саҥан
ы-сон
уну
кэпсии
рэ,
сүрд
ээх ир
дэби
ллээх буол
ара.
Үһ
үс
чаҕы
лхай
учууталы
м
Тамар
а Ивано
вна
Петро
ва буо-
лар.
Кин
и учууталлар
ы эрэ
буол-
бакка,
нуучча
тылы
н салайа
р метод
истары
эм
иэ бы
лаан
наах
-ты
к үө
рэтэрэ
. Ха
с би
ирди
ибитин
кууруска
күүскэ үлэлэтэр
, мускуй-
ар-так
ыйа
р, саҥар
дар-иҥ
эрдэ
р этэ.
Үлэб
ит бы
лаан
ын
ман
на
чочуйа
н, тупсар
ан, итэҕэспи
тин-
быһа
ҕаспыты
н кө
ннөр
өн ба
рар
этиб
ит. К
ини
үлэтин ньымалар
ын
күн
бүгүҥнэ
ди
эри
туһа
набы
н.
Оно
н бу
институт
мин
оло
ҕум
оскуол
атына
н буол
ар. Метод
ист
үлэтигэр
уһ
уйбут
учууталл
арба
р түгэни
нэн
туһа
нан
истиҥ
мах
тал
тыллар
ын ан
аатаҕы
м буолуох
тун!
Дирек
торбыт
Нел
ли
Ник
олаевн
а Ви
нокуро
ва этэ
, сол
-буйа
аччы
нан Мар
ина Ва
сильевна
Ник
ифор
ова үлэлии
рэ. Х
ас бии
р-ди
и үлэһ
ит тугуна
н ты
ына
рын,
ха
йдах
үлэли
ирин
олус үчүгэй
дик
билэлл
эрэ.
Лек
циялар
быты
гар,
дь
арыктар
быты
гар
элбэ
х-тик
сылд
ьаллар
а, ү
лэби
т ха
ачы
-стыба
тын
ыры
таллар
а, он
у тэҥэ
«Эдэ
р метод
ист
оскуол
атыгар»
үө
рэтэлл
эрэ.
Коман
диро
вкал
ары
бэйэлэрэ
сүр
үннээн
, сүүм
эрдээн
, би
ригээдэлэргэ
хай
ытан,
эдэрд
э-ри
, уопуттаахтар
ы к
ытта
ыытал-
лара
. Пед
агогич
ескай
ааҕы
ылар
тиһи
гин
бысп
акка
ыыты
ллар
этил
эр. Хас
би
ирди
и да
кылаак
-ка
сыан
абыл суруйа
р буол
арбы
т. Уч
уутал уопутун ар
аас көрү
ҥүн
эн
түмэн
, тарҕ
атар
га кы
һалл
арбы
т, уруоктар
га элб
эхтик сы
лдьарб
ыт.
Үөрэ
х мин
истерс
твотын
кытта
ыкса
ситимнэ
эхтик
үлэлии
рбит
, ки
нилэ
ри
кытта
коман
диро
в-кала
рга
биир
гэ сы
лдьан,
учуу
-тал
үлэтин
иҥ
эн- тоҥ
он б
илсэр,
бэ
рэби
эркэлэһэ
р этиб
ит, на
ада
буол
лаҕы
на, аа
дыры
стаа
х кө
мө
оҥор
ор буоларб
ыт.
Очч
отоо
ҕу кэм
ур
ататына
н
учуутал
били
итин
ха
ҥатар
ыгар,
маастар
ыстыба
тын үр
дэтинэри
гэр
көрүллэр
хар
чы институт иһ
инэн
ааһа
ра. О
роскуот ба
рыта
төл
өнөр
бу
олан
, учууталл
арга
улах
ан
көмө этэ.
Үөрэх эй
гэтэ
оло
х сай-
дыыты
н кытта
тэҥ
ҥэ ха
амсан,
соро
ҕор
өссө
ин
ники
лээн
ула
-ры
йан,
тупсан иһ
эр. Б
илигин
учу
-уталы
, ии
тээччи
ни үөр
этии
кээ-
мэй
э, ис
хоһ
ооно
, таһы
ма,
урук-
куга
тэҥнэ
этэххэ
, ба
лысхан
. Ол
быһы
ыты
нан
күн
бүгүн
метод
и-стар
үлэлээбип
пит туха
ры
ыра
сана
а о
ҥостубут усулуобуйа
бы-
тыгар
үлэлии
-хам
ныы
сы
лдьар-
быты
нан үө
рэби
т, асты
набы
т. Уо
н сы
л күүтэн
, ур
уккут-
тан
институкка
ан
аан
тутулл
у-бут туспа дьиэ
ҕэ
2010
сыллаах-
ха к
өһөн
кэлб
иппи
т. Дьиҥнээх
метод
ическа
й үлэн
эн дь
арык-
тана
р кы
ах бэри
линн
э. Тиһи
гин
быспакка
төгүрү
к сы
л учуутал-
лар
идэлэрин
үр
дэтэр
кыах
тан-
ныбы
т, ис
тээччи
лэр
ахсаан
на-
ра с
ылга
1500
0-16
000-ҕа
тии
й-эр
буолла.
Онуох
а бу
үлэни
чуол-
кайд
ык,
ки
эҥ да
лааһ
ынн
аахтык
салайа
р ди
ректор
быты
гар Гали
на
Ива
новн
а Ал
ексеев
аҕа,
пе
даго
-гическай
на
ука
доктор
ыгар,
СР
үө
рэҕи
н үтүө
лээх
үл
эһитигэр
, мах
талб
ыт улах
ан.
Киэ
ҥ-куо
ҥ
истээч
чилэ
р үө
рэнэ
р ауди
тори
ялар
а, ак
то-
вай саала ба
рыта
аны
гы техни
че-
скэй
тэрии
ллэрин
эн тол
ору ха
ач-
чыллыылаах
тар.
Интер
нет нө
ҥүө
ыра
ахтан
олор
он үө
рэтии,
атын
регион
нары
кы
тта
быһа
сибээс
, он
тон
да атын
ин
фор
мац
ион-
най техн
ология
саҥ
а көрү
ҥнэри
н туһа
ныы
күүскэ ки
ирдэ
. Институт
Россия
стажир
овоч
най
пло
щад
-ката
буол
ар чи
эһи
сүгэн,
атын
регион
үчууталлар
ын,
иитээччи-
лэри
ин ү
өрэтэр
таһ
ымҥа
тахсы
-бы
та х
айҕа
ллаах.
Туспа
тип
огра
-фия
лана
н, у
чуутал
басты
ҥ у
опу -
тун бэчээккэ
таһ
аары
ы, тар
ҕаты
ы
өссө
кэ
ҥээтэ
. Теле
визо
рга
бастын
уруо
ктар
ы,
учууталл
а-ры
би
лиһи
ннэр
ии,
ради
онан
бы
һа
кэпс
этии
лэр,
ин
терв
ью-
лар
тиһи
гин
бысп
акка
бэ
рил-
лэллэр
. Ку
онкурус
арааһа
учуу
-тал
үлэтэ
тупсар
ыгар,
сайд
ары
-
гар улах
ан кыаҕ
ы биэ
рэр.
Оно
н үө
рэх үлэһ
иттэрэ
бар
ы хай
ысха-
нан элбэх ин
фор
мац
ияны
, уоп
уту
хантан
ба
ҕара
р түр
гэнн
ик ы
лан
үлэлэригэр
туһ
анар
кы
ахтанн
ы-
лар.
Ону
оха
ыйа
аччы
-кэр
дээч
-чи
, сүб
э-ам
а биэ
рээччи
син
-бии
р туһа
анна
ах ха
йысхаҕ
а үлэлии
р метод
ист буол
ар. Метод
ист ор
у-ол
а,
суол
тата
, мин
сана
абар
, би
лигин
да улах
ан. Онуох
а сөп
түбэһэ
р үр
дүк
били
илээх,
сата
-бы
ллаа
х бу
олуохх
а эр
э на
ада.
Уч
уутал ха
һан ба
ҕара
р өй
өбүлгэ
, көмөҕ
ө на
адыйа
р. Бии
р ид
элээх-
тэри
кы
тта өй
-сан
аа үллэстиитэ,
били
ини
тургутуу
, би
гэргэтии
, сы
ыһа
ны
көнн
өрүн
үү
хаһа
н ба
ҕара
р, ким
иэхэ
баҕ
арар
наада
ди
и саны
ыбы
н. Р
еспубл
ика ар
аас
муннуктар
ыгар би
ллэ-көстө сата
-аб
акка
ай
ымны
лаах
тык
үлэлии
р коллективтар
, учууталлар
элбэх-
тэр.
Ону
би
лэн,
уопуту
ки
иннэ
-эн
тарҕ
атыыны
тэри
йэр,
ха
с би
ирди
и ки
һи үлэтин
туор
ат-
тан
бил
сэн,
итэҕэһи
н-бы
һаҕа
һын
быһа
аран
, кө
мөл
өһөр
кы
ахта
-ах
ара
й ан
ал м
етод
ист эрэ ба
ар
дии саны
ыбы
н. Салай
ыы
, кии
ннэ-
эн тэрий
ии (коор
дина
ция)
хай
а-ан
да на
ада.
Түгэни
нэн
туһа
нан
ур
ук-
ку д
а, б
илиҥ
ҥи
да м
етод
истары
, би
ир идэлээхтэрб
ин өр
өгөй
дөөх
үб
үлүө
йүнэ
н итии
тик-ис
тиҥни
к эҕэрдэли
ибин
! Уч
уутал
ай
мах
-ха
куруук
на
адалаах дьон
буола
туруоҕ
уҥ, ки
нилэр
ыты
ктаб
ылла-
рын
ыларга
кыһа
ллыаҕ
ыҥ
ди
эн
баҕа
сана
абын
этэб
ин.
Бары
этэҥ
ҥэ буол
уоҕуҥ,
чэгиэ
н-чэбд
ик
сылд
ьыаҕ
ыҥ.
Васили
са Ш
ИШИГИ
НА,
төрө
өбүт
тыл кафед
раты
н сэби
эдиссэйэ
Олоҕум
оскуолата
Учуутал аргыһа
2w
ww
.iroi
pk.y
kt.ru
2014
с. а
лты
нньы
7 к
үнэ
Учуутал аргыһа
3w
ww
.iroi
pk.y
kt.ru
2014
с. а
лты
нньы
7 к
үнэ
Үбүлүөйүнэн!
Ман
нык
кэмҥэ
ээл-дэ
эл
үлэлии
р кы
быстыыла
ах. Уч
уутал
бала
һыан
ньата
тупсуб
утун
атын
эйгэ
үлэһ
иттэрэ
ымсы
ыра
бэли
-этии
р буол
лулар.
Ол
эрээри
учу
-утал
ап
тары
тыата
миэ
стэтигэр
би
ир тэҥ
үрд
үк диэ
н этэр
кэрэгэй
. Ур
укку
курдук ол
ох инн
ики күөн
үн
байы
аһа,
атыттар
ки
нини
үтүктэ
ба
тыһа
ллар
ди
эн би
лигин
ким
да
эпп
эт. Ха
та, ол
онн
угар
ара
ас
үҥсүү, сөпсөспө
т буол
уу баар ди
э-тэхх
э ба
һыы
буолб
ата буол
уо.
Онн
о би
ир эр
э би
ричи
инэ
баар
– учуутал
оскуола
эрэ
иһи
нэн
букуна
йар,
ол
охтоох
об
ществен
-на
й ол
оххо
кыттыыта
сэм
эй, м
иэ-
стэтигэр
ин
телл
ектуальн
ай элии
-тэ
бэрэстэби
итэлэ буол
арын би
ли-
нэн тура
н, аты
н салаа үлэһ
иттэри
н кы
тта
алты
һыыта
кы
араҕ
ас,
сүбэһи
т-ам
аһыт бы
һыыты
нан ор
у-ол
а на
мыһа
х.Глоб
ализац
ия ситимэ
бүттүүн
бүрү
үкээби
т кэмигэр
хас
бии
рдии
эй
гэ бэй
этэ тус-туһу
нан сайд
арын
туһу
гар
туруулаһ
ар ди
и саны
ыр
сыыһа
. Бү
түн
Евро
па хо
лбоһ
ор,
араас улах
ан ситим
кыттыһа
саты
-ыр
кэмнэ
ригэр
биһи
ги дэ
риэ-
бинэ
лэрб
ит
үп-хар
чы,
оҥор
он
таһа
арыы
уон
на хааччыйы
ы эйгэ-
лэрэ
тус-тусп
а кы
һалҕ
алар
ын
быһа
аттара
р туһу
гар өй
ү-сана
аны
сы
тыылы
ыллар
, айа
ннар
ын,
сыры
-ыла
рын
сыыда
мсы
талл
ар.
Бу
көдьүүстээх ха
йысха буол
батах.
Оло
хтоох
нэһ
или
эк
баһы
лыктар
а ба
ры
эйгэ
-ни
түмэр
, кы
ттыһа
н би
ир-
гэ үлэлии
р өй
ү-сана
аны
ии
тэр
уонн
а он
у ол
оххо
ки
ллэр
эр
эбээһи
нэстээхтэр
. Онуох
а ба
стакы
көмөл
өһөө
ччүлэрин
эн, саҥ
а суол
у тобула
р гене
раторд
арына
н учу-
уталлар
буол
уохтаахтар
. Са
йдыы
би
лиҥҥи
кэрд
иис
кэмигэр
кин
и-лэ
р ис
тори
ческай
ор
уолл
ара
уонн
а эбээһи
нэстэрэ итин
ник.
Тыа
сири
н ол
оҕун
укула-
атын
тулл
ар тутааҕ
а, эр
гийэ
р ки
инэ,
төрд
ө-төбө
тө –
бу оҥ
орон
таһа
арар
үлэ
эйгэтэ.
Үлэ
баар
–
киһи
оло
хсуй
ар –
ыал
буолар
– дьиэ
-уот
туттар
– оҕ
о-уруу
төр
өтөр
–
аймах
би
лэ дь
он түөл
бэтэ
үө
скүүр,
оччоҕ
о ол
түөлб
э сайд
ар
кэскил
лээх
буолар.
Ман
ыах
а үлэ ха
йысхата ки
эҥ.
Оло
ртон
мин
би
ир суол
га тох-
тоор
у гы
набы
н –
сир
саҥа
эдэр
ха
һаай
ынн
арын
иитэн
таһа
арыы
бо
ппуруоһу
гар.
Тыа сири
гэр оҥ
орон
таһ
аары
ы
сүрү
н ха
йысхата
– бу
ты
а ха
һаай
ыстыба
тын
боро
дууксуйа
-
тын
оҥор
уу. Бу
үлэн
эн дь
арык-
тана
р кө
лүөн
э сааһ
ырд
а, оттон
эдэр
дьон
бу с
алааҕа
тар
дыспат
. Тоҕо
? Би
лиҥҥитэ
киһи
сэҥ
ээрэр
интэри
эһэ
үөскүү
, чуол
кайд
а-ан
эттэххэ
, тэри
ллэ ил
ик. Онуох
а ха
нык
хард
ыыла
ры оҥ
оруохх
а на
адан
ый?
Баст
акытына
н. Ты
а си
ри-
гэр
үлэ бу
сал
ааты
нан
дьан
ыһа
н дь
арыктам
мыт,
үлэлэр
ин түм
үгүн
кө
рдөр
бүт,
үчүгэй
ин
билб
ит
дьон
аҕ
ыйа
ҕа суох
тар.
Кин
илэр
дь
иэ к
эргэни
нэн
уопсай
сүб
энэн
дь
аһан
ан си
тисп
ит үр
дэлл
эрин
ха
рыстыылл
ар,
салҕ
ыы
сайы
н-на
рар
сана
алаа
хтар
. То
ҕо?
Бу
үлэ
кини
лэр
дьиэ
кэргэн
ну
с-ха
с ол
оҕун
: аһ
ыыр
аһын,
таҥ
нар
таҥаһ
ын,
кэлэр
-бар
ар сыры
ыты
н,
оҕо-ур
уу үө
рэҕи
н, ычч
ат дь
он
ыал
буол
уутун
о.д.а.
кы
һалҕ
аны
бы
һаар
ар
кыаҕ
ы
хаач
чый-
ар.
Кин
илэр
бу
дь
ыал
алар
ын
быра
ҕан кэби
һэр сана
алар
а суох
, ха
йдах
эмэ гы
нан салгыы
сай
ын-
нара
р туһу
нан
саны
ылл
ар. Оно
н дь
иэ иһи
гэр уо
псай
сүб
энэн
ман
ы
ким
салгыы
сайы
ннар
ан ил
дьэ
бары
ахтааҕ
ын сүбэ
лэһэ
ллэр
. Оно
н «С
ир
саҥа
эдэр
ха
һаай
ына
» бы
райы
ак бу
дь
иэ
кэргэн
оҕ
олор
ун кы
тта
үлэттэн
саҕа
лана
р. О
нно
баҕа
лары
н би
л-лэрб
иттэр ба
аллар.
Икк
иһин
эн.
Бу
быра
йы-
ак Үө
рэҕи
сайы
ннар
ар уо
нна
идэн
и үр
дэтэр
институт
иһ
инэн
үлэлии
р . Ты
а ха
һаай
ыстыба
тын
уонн
а үө
рэх
мин
истерс
твол
а-ра
би
иргэ
үлэлии
р ду
огаб
арда
-ры
гар
уонн
а бы
райы
акка
кы
т-тар
үөрэ
нээччи
ни матер
иальна
й кө
ҕүлэ
эһин
ба
лаһы
аннь
атыгар
икки
мин
истр
ил
ии
баттаа
та.
Ман
тан
салгыы
ик
ки ду
огаб
ар
оҥоһ
уллуох
таах
: өй
үүр
хайы
сха-
лаах
тыа ха
һаай
ыстыба
тын упра
в-ле
ниета
уонн
а нэ
һили
эк сала
л-тата
; би
иргэ
үлэлээһи
н ха
йыс-
хаты
гар
үөрэ
х тэри
лтэтэ
уонн
а ба
аһына
й ха
һаай
ыстыба
та.
Үсүһ
үнэн
. Баа
һынай
ха
һаай
ыстыба
тын үлэтин
көр
үҥүн
, үл
этин
ха
амыыты
н уч
уотта-
ан, ый
аайы
аҕ
ыйа
хтыы
хо
нук
үөрэ
нээччи
үө
рэхтэн
бо
схол
о-но
р. Ону
оха
кини
тус
үөрэ
нэр
была
анына
н сөптөө
х усулуо
буйа
тэри
ллэр
. Оҕо
үө
рэҕи
н толо
ру
ситиһи
эхтээх
, бии
р кэли
м государ
-ственн
ай экзам
ены
туттары
ахтаах
.Тө
рдүһ
үнэн
. Үө
рэнэ
эччи
гэ
үлэтин
со
руда
ҕа
нэрэ
эт
быһы
ыты
нан
бэри
ллэр
, он
у оску
-ол
а ди
ректор
а уо
нна
бааһ
ына
й ха
һаай
ыстыба
тын
сала
йаач
чыта
би
гэргэтэн
или
и ба
ттыыллар
. Бэ
сиһи
нэн.
Бырай
ыак
кы
ттыыла
аҕар
сб
ерегател
ь-на
й ки
ниис
кэ аһ
ылл
ар уо
нна
үлэ
түмүгүн
эн
бааһ
ына
й ха
һаай
ыстыба
төлүүр
хам
наһа
, тыа
хаһа
айыстыба
тын
көҕү
лүүр
ха
р-чы
та бу
ки
ниискэҕэ
көһө
рүллэр
. Бу
хар
чыны
оҕо
, дьонун сүбэтин-
аматын
учуо
ттаа
н,
бэйэ
тин
көрү
үтүн
эн оро
скуоттуур.
Алтыһы
нан.
Бы
райы
акка
кы
ттар
оҕ
о ин
ники
ол
оҕун
бүтүнн
үүтүн ты
а ха
һаай
ыстыба
тын
кытта сибээстиир
буолуох
таах
, а.э
. бу
эйгэ би
знесмен
э буол
ар сор
у-гу
эрд
эттэн
ылы
ныах
таах
. Бу
оҕо
ты
а сири
гэр ты
а ха
һаай
ыстыба
тын
үлэтэ
саҥа
таһы
мҥа
тахсыыты
н тобула
р, үлэ
көдьүүһү
н үр
дэтэр,
үлэ
миэ
стэтин
тэрий
эр, үлэһ
иккэ
сөптөө
х ха
мна
һы төл
үүр,
соц
иаль
-на
й эп
пиэтин
эстээх
сала
йаач
чы
буол
ара ир
дэнэр.
Сэттиһ
инэн
. Бу
бы
райы
акка
кы
ттыбы
т оҕ
о оскуол
аны
бүтэрэн
ба
ран,
үө
рэнэри
гэр,
үлэлии
ригэр,
саҥа
үлэни
тэри
нэри
гэр
сөптөө
х усулуо
буйа
тэри
ллиэ
хтээх,
а.э.
оҕоҕ
о ин
тэри
эс уһу
ктар
ын туһу
гар
үлэ
ыыты
ллыах
таах
. Ол
инни
т-тэн
кини
ты
а ха
һаай
ыстыба
тын
үлэтин
тэри
йии
туһу
нан
эрдэ
т-тэн
билэ
-көр
ө, ү
өрэтэ,
аан
дойд
у уопутун
ыры
ҥалыы
сатыаҕ
а. О
ҕо
хаһа
н ба
ҕара
р бэйэтэ
он
у-ман
ы
тобулар,
би
ир саасты
ылаах
тары
н кы
тта
ыры
тыһа
р ид
элээх.
Оно
н оҕ
о оҕ
ону ба
тыһы
аҕа,
сотор
унан
ба
ҕалаах
элб
иэҕэ
.Бы
райы
ак 2
018
с. түмүктэнэр.
Түмүк
кэ
биһи
ги
«Об
учеб
-но
-про
изво
дств
енно
й ко
о-пе
раци
и в
Респ
убли
ке
Саха
(Якутия)
» ди
эн сокуон
у оҥ
орон
таһа
арыах
таах
пыт,
бигэргэн
эрин
ситиһи
эхтээхпи
т.Үө
рэх
сала
атын
үлэһ
иттэрэ
бу
дьы
алаҕ
а ылсыһы
ахтара
диэ
н эрэниэ
ҕи б
аҕар
ыллар
. Ты
а сири
н ол
оҕун
укул
ааты
н са
йынн
а-ры
ы үгүс
ха
йысхал
аах
үлэтигэр
бу
бы
райы
ак улах
ан суол
тала
-ах
уо
нна
көдьүүстээх.
Ман
ыах
а ты
а си
рин
учууталл
ара
кыт-
тыыла
ра
били
ҥҥи
кэм
ир
дэ-
билл
эригэр
сөп
түбэ
һинн
эрэн
, ты
а ха
һаай
ыстыба
тын
оҥор
он
таһа
арар
үл
этигэр
кө
мөл
өрүн
, сүбэлэри
н-ам
алар
ын би
ир көр
үҥэ
буол
уо этэ
.Бу
Үөр
эҕи
сайы
ннар
ар у
онна
ид
эни үр
дэтэр ин
ститут
бии
р бо
ч-чумна
ах уон
на кэски
ллээх бы
рай-
ыага.
Онн
о үө
рэх
сала
ата
дьиҥ
дь
ыал
аҕа
кыттыһы
ы хо
лобу
рун
көрд
өрүөхтээх!
Гаврил
АДАМ
ОВ,
бы
райы
ак аап
тара
Учуутал
– улуу
ки
һи.
Хас
би
ирди
и ки
һи аа
н маҥ
най учууталга үө
рэнэр.
Үө
рэх чэпч
экитэ суох
эрээ-
ри үөр
үүлээх
түгэннэрд
ээх,
он
у таһы
нан ум
сулҕ
анна
ах
үлэ.
Ба
стак
ы
кыла
аска
ки
ирби
т кы
рача
анна
р-га
сы
рдык
өйдө
бүл
хаа-
лар,
би
лиин
и со
мсо
н ыла
рга
айымнь
ыла
ах үлэ
саҕа
лана
р. О
нуох
а учуутал
сирд
ьитинэн буол
ар.
Мин
маҥ
найгы
учуута-
лым
– М
ихай
лова
Наталья
Гавр
ильевн
а. Кин
и мии
-гин
«А»-ттан
, «Б
» - ттан
саҕа
лаан
үөр
этэн
, суол
бун
ыйа
н кэскил
лээбитэ,
сулус
буол
ан
айха
ллаа
быта
. Ки
ни би
эрби
т би
лиитигэр
ол
оҕуран
, би
лигин
мин
5
кыла
аска
си
тиһи
илээхтик
үө
рэнэ
сылд
ьабы
н.Күн
дү
учуу
талб
ар
баҕа
рыам
этэ
уһу
н дьол
ло-
ох о
лоҕу
, дьиэ
кэргэни
гэр
ситиһи
ини! Л
иана
ДАВ
ЫДОВА
, 5 кы
лаас
үөр
энээччитэ
Учу
утал
диэн
уһ
уйаа
ччы
, үө
рэтээч
чи.
Кини
оҕо
лору
сэрэхтээхтик
сылд
ьарга,
сөпкө
ааҕа
рга,
суруйа
рга үө
рэтэр.
Биһ
иги
учуу
тал-
быт
уруо
кка
тугу
эм
э өй
дөөб
өтөх
пүтүнэ
, ол
ус
үчүгэй
дик
быһа
арар
. Ба
рыты
н си
һили
и кэп-
сээн
би
эрэр
. Ки
ни ар
аас
тэрэ
эһин
нэри
ыытар-
быты
гар
күүс
-көм
ө бу
о-ла
р, кэпс
ээнн
эри
кэпс
и-ир
, сц
енкала
ры, ыры
ала-
ры,
үҥкүүл
эри
үөрэ
тэр,
кү
рэхт
эри
тэри
йэр.
Учууталб
ыт
биһи
ги туох
-тан
эмит
хо
мой
дохп
уту-
на,
сана
арҕа
атах
пыты
на,
уоскутар
, к өм
өлөһ
өр.
Күн
дү
учуу
тал-
ларб
ыты
н үө
рүүл
ээх
быра
аһынн
ьыгы
нан
итии-
тик-ис
тиҥни
к эҕ
эрдэ
лээн
тура
н, баҕ
арыам
этэ
ыра
ас
халлааны
, сырд
ык күнү
!
Алиса ПО
ПОВА
, 5 кы
лаас
үөр
энээччитэ
Киһи
бу ол
оххо
элб
эҕи
билээр
и-кө
рөөр
ү, төрү
үр-
үөскүү
р.
Билл
эн
тура
р,
онно
үтүө
хо
лобу
руна
н учуутал буол
ар. М
ин сан
ы-
ахпа
р, биһ
иги ол
охпутугар
учуутал
– сүрү
н ор
уоллаах
убаастыыр ки
һиби
т.Оло
х ки
эҥ аа
ртыгар
атаара
р, сы
рдыкка-кэрэ
ҕэ
уһуй
ар, ин
ники
суол
бутун
ыйа
р – бу
учуутал
. Өйдүү
бүн
мин
маҥ
найгы
кылааска
сиб
эк-
ки
дьөр
бөлө
өх
оскуо-
ла бо
руогун
атылл
аабы
п-пы
н. Оо,
он
но учууталы
м
үөрб
үтүө
н...
Били
гин
да
кини
аа
тын
иһиттэхп
инэ,
олуһ
ун
долгуй
абын,
ис
-испиттэн үө
рэби
н.Уч
уутал,
мах
тана
бын
эйиэхэ
үтүө
сана
аҥ и
һин,
ба
ай кы
лаатыҥ
иһ
ин. Эн
ба
ар
буол
аҥҥын
үөрэ
х үр
дүк
чыпч
аалы
н да
бай-
ан, ол
ох сы
рдык
суол
ун
тутуһа
бын.
Эй
игин
сы
дьа-
айар
сулус
оҥостон,
эн
ыйа
н би
эрби
т суол
гуна
н эрэллээхтик
инни
м ди
эки
хард
ыылы
ыбы
н.
Света АД
АМОВА
, 10
кылаас
үөр
энээччитэ
И.М
. Павло
в ааты
нан
Чура
пчы
орто оскуол
ата
Сонун х
амсааһын
СИР ХАҺААЙЫНЫН
ОҔО
ЭРД
ЭХТЭН
ИИТИЭХ
ХЭ
Үөрэнээччи
хараҕы
нан
Учуутал
, эн ыйан
биэрби
т суолгунан
В.А
. Про
тодь
якон
ов-
Кулан
тай
ааты
н сүгэр
оскуол
а Са
ха
сири
н би
ир саамай
дьикти кэрэ
кө
стүү
лээх
, ха
тыла
м-
мат
ай
ылҕ
алаа
х Мүр
ү ал
аас
куулатыгар
тура
р Май
аҕас
сэли
эннь
этигэр
ба
ар. Оскуола
колл
екти
-ва
аҕ
ыйа
х оҕ
олоо
х оску
-ол
алар
кө
рсөр
ыар
а-ха
ттар
ын
аахс
ыба
кка,
үлэн
и-ха
мна
һы бы
лаан
-на
ахты
к тэри
йэн
ыытар.
Кө
дьүү
стээх
үлэ
биир
ки
стэлэҥ
э оскуол
а үлэтин
сүрү
ннээн
эр д
ьон
сата
-бы
ллаа
хтык
сала
йары
-гар сы
тар ди
и саны
ыбы
н.
Ол
курд
ук,
32 ки
һилээх
коллективтан
уон
үһэ
эр
киһи
, ол
иһ
игэр
аҕ
ыһа
учуутал.
Оскуо
ла
дире
ктор
ы-
нан СР
үөр
эҕир
иитин туй-
гуна
Про
копь
ев Мич
ил
Егор
ович
үлэлии
р. Кин
и үө
рэҕи
н бү
тэри
эҕит
тэн
бу
оску
олаҕ
а физ
-ку
льтура
уч
уута
лы-
нан
таһа
арыыла
ахты
к үлэлээн
элбэх
спор
тсме-
ны ии
тэн
таһа
арда
, ол
туоһ
утунан
200
6 сы
ллаах-
ха РФ
Пре
зиде
нин Гран
ын
ылб
ыта
буолар.
Аа
спыт
үөрэ
х дь
ы-
лыгар
саҥа
спор
тивн
ай
зал
тутулл
ан,
нэһи
лиэк
ол
охтоох
тору
гар,
ычч
ат-
тарга,
эд
эр сп
ортсмен
-на
рга
улах
ан үө
рүүлээх
түгэн
үүммүтэ.
Мич
ил
Егор
ович
трен
ер,
физ
-культура
учууталы
н ид
э-тин
талб
ыт
киэн
туттар
үө
рэнээччи
лэрд
ээх:
Бүтүн
Ро
ссия
тааҕ
ы
олим
пиа-
да үс
төгүллээх
кы
ттыы
-лаах
тара
Се
мен
Аргунов
, Ва
сили
й Ар
гуно
в, сп
орт
маастар
а Герм
ан Коп
ыри
н,
физ
культурн
ай
инсти-
туту
кы
һыл
дипл
омун
ан
бүтэрб
ит К
ален
а Хо
вров
а уо
.д.а
.Үр
дүку
кв
алиф
ика-
цион
най
категори
яла-
ах уһ
уйааччыбы
т Егор
ов
Влад
имир
Про
копь
евич
–
но
руот
маа
ста-
ра,
дэгиттэр
тала
анна
-ах
пе
дагог.
Кини
оскуо-
ла уолаттар
ын
«Дьоҕур»
ку
руһу
окка
мас
тан
кыһа
рга,
тала
ҕына
н уһ
анар
га сатаб
ылы
, тим
и-ри
уһ
аары
ыга
ба
ста-
кы үө
рүйэ
хтэр
и би
эрэр
. Вл
адим
ир
Про
копь
евич
үө
рэнэ
эччи
лэрэ
–
элбэх
быыстап
кала
р, кө
рүүлэр
, ол
импи
адал
ар
кыай
ы-
ыла
ахтара
. Техн
ология
ол
импи
адатын
супе
р-фин
алыгар
Вла
дик
Черн
огра
дскай ик
ки төгүл
кы
ттан
турар
, 20
13 сы
л-ла
ахха
ик
кис
миэ
стэ-
ни
ылб
ыта
. Вл
адим
ир
Про
копь
евич
бэ
йэ-
тэ чо
роон
оҥ
оруутугар
рес
публ
ика
сэ
ттэ
төгүлл
ээх
кыай
ыыла
аҕа,
СР
үөр
эҕир
иитин туйгуна.
Өссө
биир
ай
ым
-нь
ыла
ахты
к үл
элии
р учууталбытынан
ыры
аһыт
Конс
тант
ин
Семен
ович
Ива
нов
буо-
лар.
Оскуо
лабы
т ак
то-
вай
саал
атыгар
өрүү
ки
ни үө
рэтэр
оҕол
орун
ыры
алар
а дь
иэрэ
й-эр
, ар
аас
тэрэ
эһин
нэр
көхтөө
хтүк
ыыты
ллаллар:
үс түһ
үмэхтээх
«Кл
ассный
хор»
куон
курус,
классик-
тар ай
ымньылары
н истии,
«Д
ойду
м миэ
нэ
– Уус-
Алда
н» ыры
аны
ос
куо-
лана
н толо
руу.
Уола
ттар
во
каль
най
инстру
мен
-тальна
й ан
самбл
ь тэри
-нэ
н оо
нньуур
га
холо
-но
ллор
. Оскуо
ла
кол-
лектив
а «М
үрүч
ээнэ
» ан
самбл
ь тэри
ллиб
итэ
35
сылы
нан
конц
ерт
туру
-ор
ан, нэ
һили
эккэ
ах
тыы
ки
эһэтэ тэри
йэн,
бэлиэти
-ир
былаан
наах
пыт.
Ити
курд
ук
саҥа
идея
лард
аах,
ай
ым
-нь
ыла
ахты
к үл
элии
-ха
мсы
ы сы
лдьар
уопу
т-таах
эр
дьон
учууталлар-
быт
эдэр
ко
ллегал
ары
-гар
өрүү
басты
ҥ сүб
эһит
, көмө
буол
аллар.
Оскуола
үө
рэнэ
эччи
лэри
гэр
учу-
утал
эр
э бы
һыыты
нан
буол
бакк
а,
эр
киһи
, ха
һаай
ын үтүө
хол
обурун
көрд
өрөл
лөр.
Туох
да
үлэттэн
тол-
лон
турб
ат, ре
спуб
лика
-бы
т ар
аас
улуустар
ыт-
тан
кэлэн,
Хор
о сири
гэр
олох
суйа
н ол
орор
эд
эр
учуутал
уо
латтар
быты
-гар
эрэлби
т улах
ан: саха
ты
лын
уонн
а ли
тера
ту-
раты
н учуутала
, Үө
һээ-
Бүлү
үттэн
төрү
ттээх,
Че
чня
сэри
итин
ве
тера
-на
Ал
ьбер
т Ник
олае
вич
Васи
льев
, ис
тори
я учу-
утал
а,
армия
ҕа
тас
госуда
рствоҕ
а ба
ар бай
ы-
анна
й чааска
сулууспала-
абыт
Верх
оянскай
ычча-
та Ар
иян
Лукич
Чу
кров
, матем
атик
а, физик
а учу-
утала,
Чу
рапч
ыттан
сы
л-дь
ар,
быйы
л кэтэхтэн
үө
рэнэ
н үр
дүк
үөрэ
х ди
плом
ун ы
лбыт Ник
олай
Ильич
Васил
ьев,
физкуль
-тура
учуутала
, тустуук,
спор
т маастар
ыгар канд
и-да
т Бу
рнаш
ев Ник
олай
Аф
анасьеви
ч ай
ымньыла
-ах
тык,
таһа
арыыла
ахты
к үлэлии
-хам
сыы
сы
лдьал-
лар. О
скуо
ла
үлэтиг
эр
ситиһи
и сы
лтан
сы
л сы
рала
һан
са
лай
-ыы
, дь
аныар
даах
тык
дьар
ыктааһы
н, утум
наах
-ты
к уһ
уйуу
түм
үгэр
кэлэр
. Мин
би
иргэ
үл
элии
р ко
ллегал
арбы
нан
олус
ки
эн
туттаб
ын,
саҥа
үүммут
үө
рэх
дьылы
-гар өссө
үрд
үктэн үр
дүк
ситиһи
илэри ба
ҕара
бын!
Октябри
на ПУХ
ОВА
, ди
ректор
ы үөр
эх чааһы
гар
солб
уйааччы
.Уус-Ал
дан ул
.
Оскуола
салалтата
– эрэллээх ил
иигэ
Ки
эн ту
тта к
эпсиибин
Кинилэ
р
хара
маҥ
найгыттан
«О
һуор
» фол
ькло
рнай
куру
һуок
ка
сылд
ьан,
тала
анна
рын
сайы
ннар
алла
р,
кэрэ
ҕэ
тард
ыһа
ллар
. Кур
уһуо
гу
эдэр
кэскил
лээх
, дэ
гит-
тэр
тала
анна
ах
сала
йа-
аччы
Туяр
а Про
копь
евна
Кс
еноф
онтова
са
лайа
н үлэлэппи
тэ н
омнуо
11 сыл
буол
ла.
Бу
инни
нэ
Туяр
а Про
копьевна
культура кол-
ледж
ын фол
ькло
р салаатын
бүтэрээт
, 19
93 с
. төрө
өбүт
Со
лоҕо
нун
нэһи
лиэгэр
кулуупка
би
эс сы
л худр
у-гуна
н үтүө
суоб
астаах
тык
үлэлээби
тэ. Кэ
лин
2008
с .
Арктич
ескай ин
ститут
төр
үт
культура
ҕа салааты
н кэтэх-
тэн үө
рэнэн бүтэрб
итэ.
Үлэҕ
э-ха
мна
ска
инни
-ки
күө
ҥҥэ
сылд
ьар,
кэрэ-
ни
айар
дь
оҕур
даах
үлэһ
ит Т
уяра
Про
копьевна
улуу
ол
оҥхо
һуттар
уутуй-
ан үө
скээби
т кэрэ
-бэлиэ
си
рдэр
игэр
Со
лоҕо
ҥҥо
5 оҕ
олоо
х Пахом
овтар
дьиэ
кэргэттэри
гэр
күн
сири
н кө
рбүтэ.
Са
амай
кы
ра-
лара
, мур
ун бү
өтэ.
Аҕата
Про
копи
й Степ
анов
ич
эдэр
сааһ
ыгар
ыал
дьан
, Туяр
а 3 саастааҕ
ар сырд
ык
тыына
бы
стыбы
та.
Ийэ
тэ
Елиз
авета
Троф
имов
на
сүөһ
ү кө
рүүтүгэр
үр
дүк
таһаарыылаахтык
үлэл
ээби
тэ,
нэһи
лиэк
кэ
ыты
ктан
ар
үлэһ
ит
этэ.
Аҕа
лары
н он
чу
суох
тапп
атаҕ
а,
мэл
дьи
тотоой
у аска
-үөл
гэ, ыра
ас
дьиэ
ҕэ-уок
ка оҕ
олор
ула-
аппы
ттар
а. Би
лигин
бары
үлэлээх
-хамнаста
ах
, оҕ
олоо
х-ур
уула
ах, дь
иэлэ
-эх
-уоттаах
басты
ҥ ыаллар.
Туяр
а Про
копь
евна
са
лайар
«О
һуо
р»
куруһуогар
саха
фол
ькло
-рун
барҕ
а ба
ай тыыны
гар ,
ум
сугутар
улуу
кууһ
угэр
оҕ
ону
уһуй
уу,
тала
анын
уһугун
нары
ы утум
наах
тык
ыыты
ллар
. Куруһ
уок ии
тил-
лээччи
лэрэ
«К
өй ду
ораа
-на
» ре
спубли
катааҕ
ы м
ан-
тров
ай
музыка
күрэ
ҕэр
(200
6 с.
), «К
ылы
һах
алып-
таах
түһү
лгэтэ»
фол
ь-кл
ор фестива
лыгар
(200
9 с.
) ди
плом
ант үр
дүк ааты
н сүкп
үттэрэ
. «Х
отугу сулус
- 20
06»,
«М
ин ол
оҥхо
до
й-дутун
оҕотоб
ун»
(200
7 с.
), «Ы
ллаа
-туо
й уо
л о
ҕо»
(200
6 с.
) кө
рүүлэр
ла
у-ре
аттара
бу
олан
, үө
рүү
өрөгөй
үн
билб
иттэрэ
. Ити
курд
ук оҕ
олор
үгүс
си
тиһи
илэр
ин аа
ҕан
сип-
пэккин
. Бы
йыл
кулу
н тутар
ыйга
Соло
ҕоҥҥо
республи
катааҕ
ы
«Оло
ҥхо
дойд
утун
оҕ
отоб
ун»
куон
-ку
руска
оҕол
ор
улуу
ол
оҥхо
ьут
Н.М
.Тар
асов
«А
таҕы
нан
оонн
ьуур
айд
а-ар
кугас
аттаах Бү
дүрү
йбэ
Нүһ
эр Бө
ҕө»
олоҥ
хоттон
аахтылар,
«А
ла Дьоруо
ат
сылгы
көл
өлөө
х Ал
а Туйгун
» ол
оҥхо
ну 2
5 оҕ
о көрө
өччү
дьүүлүгэр таһа
арды
лар.
Оҕо
лор
бара
хсат
-та
р ылл
ыыр-
туой
ар
дьоҕ
урда
ра,
тала
анна
ра
үгүс
үлэнэн
, сы
рана
н-сы
л-ба
нан чо
чуллар
. Ол курд
ук,
бастакы
дьары
ктар
га Туяра
Про
копь
евна
оҕ
олор
у сөпкө ты
ына
рга,
кылы
һаҕы
таһа
арар
га үөр
этэр
. Нор
уот
ыры
алар
ын,
кы
лгас
той-
уктары
, оһ
уоха
йы
толо
-ро
рго,
оҕ
олор
ди
кция
-ла
рыгар
анал
лаах
ар
аас
уос-ай
ах
эрчи
ллии
лэри
н оҥ
отторо
р, түр
гэнн
ик этил-
лэр
тэттик
ча
бырҕ
ахтары
үө
рэтэр.
Сы
ыйа
ол
оҥхо
дь
икти
кэпс
ээни
н,
ыры
-атын-тойу
гун
умсугуйа
н истэн,
кэли
н оҕ
олор
бэ
й-элэрэ
ханн
ык
геро
й ыры
-ата
буол
арын
эндэ
ппэк
-кэ
бил
эр буолаллар
, той
ук-
тары
н үтүктэ
, сы
ыйа
тол
о-ро
үөр
энэллэр.
Сор
ох о
ҕо
ис-иһи
ттэн
музыка
ль-
най
дьоҕ
урда
ах,
куол
а-стаах
буол
ар. Ман
нык
оҕо
хас би
ирди
и ты
лы, матыы
-бы
хаб
ан ы
лар,
түр
гэнн
ик
үөрэнэр,
учугэйд
ик тол
орор
. Оҕо
ба
рахсан
эм
иэ үлэтэ
түмүктээх
, таһа
арыыла
ах,
ситиһи
илээх
буол
лаҕы
на,
сана
ата
кэлэн,
ин
тэри
эһэ
көбө
н дь
арыктан
ар. Оно
н Туяр
а Про
копьевна
оҕо
лору
көрө
өччү
инн
игэр
сце
наҕа
элбэхтик
таһ
аара
рга,
куон-
куру
стар
га,
фес
тива
л-ла
рга
илдь
э сы
лдьарга,
кы
тынн
арар
га
дьул
уһар
. Төрө
ппүттэр
таҥас
тигэн,
оҕ
олор
ун ара
ас таһ
ымна
ах
күрэ
хтэр
гэ
кыты
ннар
ан,
кэли
и-ба
рыы
ор
оскуотун
бэйэлэрэ
уйу
нан,
күүс-көмө
буол
алла
р.
Оно
н Туяр
а Про
копьевна
төр
өппү
ттэргэ
мах
тала
муҥ
ура суох
.Туяр
а Про
копь
евна
тустаа
х эр
э үл
этин
эн
муҥ
урда
ммат
. Үбүлүөй
дэргэ
анам
мыт
үлэ
коллективта-
рын уус-уран
күр
эҕэр
оску-
олаб
ыт
кэккэ
тэри
лтэлэр
и
кытта хо
лбоһ
уктаах
кэнси
-эр
дэри
гэр,
бы
ыстап
кала
-ры
гар
кини
ре
жиссерд
а-ан
, тэри
йэн,
сүүр
эн-көтөн
эр
эмнь
илээхтик
ба
сты
-ылл
арыгар
өҥөтө
улах
ан
суол
талаах
.Өбү
гэ
саҕа
ттан
кэл-
бит
фол
ькло
рбут
, төрү
т культура
быт
саха
оҕ
отун
бы
һыыты
гар-май
гыты
гар,
өй
ө-са
наата
сайд
ыы
-ты
гар,
дь
оҕур
а-тала
ана
арылл
ыыты
гар
үтүө
са
быды
алла
аҕын
бары
би
лэби
т. Кэ
рэни
кэрэхсиир
оҕ
о улааттаҕ
ына
үтүө ки
ьи
буол
ара саар
баҕа
суох.
Ман
ыах
а Ту
яра
Прок
опье
вна
бары
дьоҕ
урун
, күүһү
н, сыра
тын-
сылб
атын
биэрэн
, оҕ
олор
у кэрэҕэ
сир
дээн
, ки
эҥ а
ар-
тыкка таһа
арар
. Кин
и истиҥ
ий
э, ба
стыҥ
хаһ
аайк
а, үтүө
үлэһ
ит,
эрэллээх
кэргэн
. Ай
ар куттаах
кэрэҕэ угуй
ар
учуутал
инни
китин
даҕа
ны
саргыла
ах
ыра
сана
ата,
үгүс
үтүмэн
былаан
а кэҥии
турд
унна
р.
Антони
на М
ИХА
ЙЛО
ВА,
Горн
ай ул.
АЙЫМНЬЫЛААХ
ҮЛЭ
ААРТЫГА
Р Кэрэ
эйгэт
э
Үөрэх кэнн
иттэн
начаалы
най оскуолаҕа киирэн
кэллэххэ
, ыры
а-тойук
, уҥкуу-битии
ньиргийэн
олорор
буолааччы
. Оҕолор барахсат
тар
сүрдээх
им
игэстик
тут
тан
-хаптан
, этэн
-тыынан,
ким
ыллыы
, ким
чабырҕахтыы
, ким
үҥкүүлүү
сылдьар
буолаллар.
Билиҥҥи кэмҥэ үөрэхт
ээһин ситим
игэр
государство
болҕом
тот
о улаатта,
үлэлииргэ
-хам
сыырга кы
ах кэҥ
ээтэ,
интэриэс да
үөскээт
э. Ол курдук
, үлэһит
хам
наһа
лаппа
үрдээт
э, саҥ
а таас тут
уу элбээтэ,
саҥ
а технологиялар
ситим
нэрэ
кэҥ
ээтэ,
араас
куонкурустар
, гранн
ар
олохтоннулар,
эбии үөрэтии
, идэни
үрдэт
инии
, ыраахтан
көмөнү тэрийии
бигэт
ик олохсуйда
.
Мин
инстит
укка
«ЯРИ
УУ
» диэн ааттанар
кэм
игэр
, 19
89 сыллаахха,
кэлбитим
. Оччолорго
саха тылы
н уонн
а литерат
урат
ын кабинетын сэбиэдиссэйэ
Васильев Егор
Ко
нстантинович
туруорсуутунан
иккис
штат
көрүллэн,
миигин Аммат
тан
ыҥыран ылбыттара.