Download - Voorbeeld archeologienota

www.onroerenderfgoed.be

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

VOORBEELD ARCHEOLOGIENOTA Aanleg van een parking in de Henri

Moensstraat, gelegen achter de kerk te Herdersem (Aalst)

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 2 van 33 Voorbeeld archeologienota 17.04.2014

INHOUD

1 Verslag van resultaten van het bureauonderzoek ....................................................................................... 4

1.1 Beschrijvend gedeelte (fig. 1) 4 1.2 Assessmentrapport 8

2 Verslag van resultaten van de veldkartering ..................................................................................................17

2.1 Beschrijvend gedeelte 17 2.2 Assessmentrapport 20

3 Bibliografie ......................................................................................................................................................................... 22 4 Programma van Maatregelen ................................................................................................................................. 23

4.1 Gemotiveerd advies 23 4.2 Programma van maatregelen voor uitgesteld vooronderzoek met ingreep in de bodem 23

5 Bijlagen ................................................................................................................................................................................. 25

5.1 Plannenlijst 25 5.2 Fotolijst 28 5.3 Dagrapporten veldkartering: 29 5.4 Vondstenlijst van de veldkartering 29 5.5 Assessment vondstenensemble 31

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

17.04.2014 Voorbeeld archeologienota pagina 3 van 33

Leeswijzer Bij het lezen en gebruiken van deze voorbeeld-archeologienota dient u enkele zaken in het achterhoofd te houden. Ten eerste is dit ‘een’ voorbeeld archeologienota en niet ‘het’ voorbeeld. Dat wil zeggen: dit is één manier waarop men een archeologienota of een nota kan uitwerken. Er zijn daarnaast nog vele andere manieren mogelijk. Het is bovendien een voorbeeld van een archeologienota met een uitgesteld traject. Binnenkort zullen we ook een voorbeeld volgens het reguliere traject aanbieden, met inbegrip van een vooronderzoek in de vorm van ‘proefsleuven en proefputten’. We hebben dit voorbeeld tot slot gebaseerd op informatie en gegevens van een echt dossier uit Aalst (met dank aan de stad Aalst) maar het op heel wat punten met fictieve gegevens aangevuld of gewijzigd. Dit deden we om bepaalde aspecten te kunnen illustreren. Je kan de archeologienota best lezen met de gedachte in het achterhoofd dat elke gelijkenis met bestaande situaties louter toevallig is. De archeologienota heeft dus geen enkele realiteitswaarde en heeft geen andere bedoeling dan te inspireren bij het opstellen van echte archeologienota’s of nota’s.

Privacyfiche bureauonderzoek Projectcode: 2016C3 Naam en adres van de initiatiefnemer: Stad Aalst, Grote Markt 3, 9300 Aalst Vertegenwoordiger zakelijkrechthouder van het archeologisch ensemble: Marnix Pieters, 62.08.10-973.97 Vertegenwoordiger gebruiker van het archeologisch ensemble: Marnix Pieters, 62.08.10-973.97 Bewaarplaats archeologisch ensemble: Alfons de Cockstraat 2a, B-9310 Aalst (Herdersem) Naam van alle betrokken actoren: Marnix Pieters, veldwerkleider Naam van alle personen buiten het project die geraadpleegd werden: Katrien Cousserier, Isabelle Jansen,

Marijn van Gils, Jan Moens, Dirk Biermans, Koen Tronquo, Raf Ribbens, Willem Hulstaert, Brigitte De Schaepmeester.

Kostprijs van het bureauonderzoek: 1500 euro.

Privacyfiche veldkartering Projectcode: 2016C28 Naam en adres van de initiatiefnemer: Stad Aalst, Grote Markt 3, 9300 Aalst Marnix Pieters, 62.08.10-973.97 Marnix Pieters, 62.08.10-973.97 Alfons de Cockstraat 2a, B-9310 Aalst (Herdersem) Naam van alle betrokken actoren: Marnix Pieters, veldwerkleider, Koen De Groote (materiaaldeskundige),

Marc De Bie (materiaaldeskundige), Marijn Van Gils (materiaaldeskundige) Naam van alle personen buiten het project die geraadpleegd werden: nvt Kostprijs van de veldkartering: 750 euro.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


1 VERSLAG VAN RESULTATEN VAN HET BUREAUONDERZOEK

1.1 BESCHRIJVEND GEDEELTE (FIG. 1)

Administratieve gegevens Projectcode: 2016C3 Onroerend Erfgoed, OE/ERK/Archeoloog/2015/00001 Locatie: Aalst, Herdersem, Henri Moensstraat zn (bounding box: punt 1: x=128737.66/y=184656.05; punt 2:

x=128793.22/y=184802.32). Aalst 7de afdeling, sectie A, nummer 477B. Zie kadastraal plan fig. 5. Oppervlakte van het

onderzoeksgebied: 1912,5 vierkante meter. Topografische kaart zie fig. 6. 6-7 maart 2016 Middeleeuwen (vroege, volle, late), dorpen, bureauonderzoek. Er zijn geen verstoorde zones.

Figuur 1 : overzichtsbeeld van het betrokken onderzoeksgbied gelegen langs de Henri Moensstraat en onmiddellijk aansluitend achter de huidige dorpskerk van Herdersem (rechts op de foto). Foto genomen op 03/04/2016 door Marnix Pieters.

Archeologische voorkennis: Niet van toepassing

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


Onderzoeksopdracht Vraagstelling : Het bureauonderzoek heeft tot doel om op basis van bestaande bronnen informatie te verzamelen over de aan- of afwezigheid van een archeologische site op het terrein, de karakteristieken en bewaringstoestand ervan, de relatie met het landschap, de waarde ervan en de wijze waarop met het terrein moet omgegaan worden bij de geplande bodemingrepen. Volgende onderzoeksvragen worden behandeld:

- Welke aanwijzingen bevatten de bestaande bronnen over het archeologische potentieel van het terrein?

- Wat is de landschapshistoriek van het terrein? - Welke gebruiksevolutie kende het terrein? - Wat is de impact van de geplande werken? - Welke plaats nam het terrein in binnen de ontwikkeling van het dorp Herdersem, met bijzondere

aandacht voor de middeleeuwen? Randvoorwaarden : Het vooronderzoek beperkt zich tot de zuidelijke helft van het betrokken perceel omdat de ingreep in de bodem zich tot dat deel van het perceel zal beperken.

Figuur 2: lokalisatie van de werkzaamheden (Bron: studiebureau Arcadis).

Beschrijving geplande werken : de initiatiefnemer plant de heraanleg van de Henri Moensstraat gekoppeld aan de aanleg van een parking op het in deze archeologienota vermelde perceel (fig. 2). De heraanleg van de bestrating van de Henri Moensstraat maakt geen deel uit van deze archeologienota. Deze heraanleg is namelijk het onderwerp van een aparte stedenbouwkundige vergunning en blijft beperkt tot het gabariet van de bestaande lijninfrastructuur (fig. 3). Op basis van artikel 5.4.1 van het Onroerenderfgoeddecreet is voor deze werken geen archeologienota nodig. De bodemverstoring is dus vooral gelinkt aan de nieuwe aanleg van een parking achter de huidige dorpskerk. De geplande parking heeft een oppervlakte van ongeveer 2000 vierkante meter (1912.5 om precies te zijn). De geplande parking is in te delen in twee zones: een eerste deel met fundering en aansluitend bij de Henri Moensstraat heeft een opbouw van 50/55 cm. Dit eerste deel reikt tot 30 m diep op het perceel en heeft een oppervlakte van 765 vierkante meter (30 m bij 25.5 m). Het tweede deel in grindophoging (vanaf 30 m van de Henri Moensstraat tot 75 m verwijderd van deze straat) heeft een opbouw van circa 30 cm. De inschatting is dat in het eerste deel van de geplande parking tot 30-35 cm van de bovengrond zal worden weggegraven, dus tot ruim 10-15 cm onder de teelaarde. In het tweede deel blijft de impact beperkt tot de bovenste 10 cm van de teelaarde of gebeuren de werkzaamheden vooral in opbouw. Bijkomend worden centraal in het eerste deel twee nieuw aan te leggen ondergrondse afvoerleidingen (DWA en RWA) van respectievelijk 40 en 25 cm diameter voorzien op dieptes van 1.45 en 1.85 m ten

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


aanzien van het huidige maaiveld. Beide leidingen liggen op amper 3 m van elkaar en veronderstellen gezien de diepte ervan het uitgraven van een werksleuf van vermoedelijk een 3-tal m breed over een lengte van 30 m van het eerste deel van de parking voor beide leidingen samen. Bijkomend wordt aan de noordzijde van het perceel eveneens in het eerste deel van de parking een 3 m brede open afwateringsgracht aangelegd die met zijn geplande bodem tot 1 m onder het huidige maaiveld zal reiken (fig. 4). De geplande ingrepen ten behoeve van de afwatering verstoren dus minimaal 180 vierkante meter van het bodemarchief tot op een diepte variërend van 1 tot 1.85 m. Ongeveer ¼ van de oppervlakte van de parking met funderingsopbouw aan de straatkant wordt bijkomend aan de oppervlakkige impact (die voor gans deze zone geldt) ook tot op de vermelde diepte verstoord. Omgevingsaanleg wordt niet voorzien. De werfinfrastructuur zal op de bestaande wegenis geplaatst worden.

Figuur 3: dwarsdoorsnede wegdek parking (Bron: ontwerpbureau Wegenis&Parkings NV)

Figuur 4: doorsnede gracht (Bron: ontwerpbureau Wegenis&Parkings NV)

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


Figuur 5: kadastraal plan met perceelnrs, perceelgrenzen en afbakening van het onderzoeksgebied (zone in geel: de oppervlakte van de geplande parking).

Figuur 6: Uittreksel uit de topografische kaart met aanduiding van het projectgebied (in geel omrand en met schuine arcering). Bron: https://www.dov.vlaanderen.be/bodemverkenner, GDI-Vlaanderen, copyright NGI.

https://www.dov.vlaanderen.be/bodemverkenner

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


Werkwijze Voor het bureauonderzoek zijn de aardkundige gegevens online opgezocht via www.dov.vlaanderen. Van het tot nog toe uitgevoerde historisch en heemkundig onderzoek is een stand van zaken gemaakt met betrekking tot het onderzoeksgebied op basis van alle beschikbare publicaties (zie bibliografie). Het historisch kaartmateriaal (de Ferrariskaart en de kaart van Popp) is gegeorefereerd geraadpleegd via het geoportaal van het agentschap Onroerend Erfgoed. De kaart van Villaret is eveneens geraadpleegd evenwel in een niet gegeorefereerde versie. Het belangrijkste beschikbare historisch kaartmateriaal werd geraadpleegd vooral om de grondgebruiksgeschiedenis van het onderzoeksgebied van de laatste eeuwen zo goed mogelijk te kennen. Met Villaret, Ferraris en Popp bekijk je drie momentopnames nl. 1745-1748, 1777 en 1860 voorafgaand aan de stafkaarten. Deze informatie uit het historisch kaartmateriaal kan een impact hebben op de kwaliteit van het eventueel aanwezige oudere bodemarchief. Bijkomend archiefonderzoek is niet uitgevoerd omdat uit de analyse van het historische kaartmateriaal geen grondgebruik naar voor komt dat dit noodzakelijk maakt. We zijn er wel van overtuigd dat een grondige hernieuwde studie van de beschikbare archivalische bronnen (inclusief een regressieve analyse van de structuur van het grondbezit) voor de oude dorpskern van Herdersem bijkomende informatie kan aandragen voor de middeleeuwse geschiedenis van het onderzoeksgebied. Een dergelijk onderzoek is echter van een dusdanige omvang dat dit niet kan ingepast worden binnen deze archeologienota. Wetenschappelijk advies werd ingewonnen met betrekking tot de CAI, de beschikbare cartografische informatie en de aardkundige gegevens.

1.2 ASSESSMENTRAPPORT

Een assessment van het onderzochte gebied

1.2.1 Een tekstuele beschrijving van de landschappelijke ligging van het onderzochte gebied

Het onderzoeksgebied kan beschreven worden als een langgerekt perceel min of meer evenwijdig aan de Grote Baan en in gebruik als landbouwgrond, gelegen vlak achter de huidige dorpskerk van Herdersem (gem: Aalst) en eveneens achter de huizenrij die langs de Grote Baan staat ten noorden van de kerk. Het perceel kan betreden worden langs de beide korte zijden, het makkelijkst aan de zuidelijke korte zijde van in de Henri Moensstraat (fig. 5).

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


Figuur 7: luchtfoto, zomer 2012, onderzoeksgebied in geel omlijnd (Bron: Geopunt Vlaanderen)

Het onderzochte gebied is gesitueerd in de zandleemstreek, onmiddellijk ten oosten van de alluviale vlakte van de Dender (met het alluviale oppervlak in de zone van het onderzoeksgebied op 5 m TAW) en binnen het pleistocene deel van het landschap dat zich ter hoogte van het onderzoeksgebied op 9-10 m hoogte TAW bevindt. Het pleistocene deel van de zandleemstreek is in het onderzoeksgebied gescheiden van de alluviale vlakte van de Dender door een steilrand van 1 tot 2 m (fig. 9) en vertoont verder een zwak reliëf (fig. 8).

Figuur 8: Hoogteverloop van het terrein (bron: Geopunt Vlaanderen)

Het onderzoeksgebied behoort hydrografisch tot het Denderbekken en bevindt zich op een honderdtal m van de besproken steilrand. Door de kanalisering van de Dender in de 18de eeuw verloopt de afwatering van Herdersem en Wieze volledig kunstmatig via een gedeeltelijk hergraven oude Denderloop (Louis 1961) die voorbij het sas van Denderbelle afwatert in de Dender.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


Figuur 9: Uittreksel uit het DHM Vlaanderen met aanduiding van het onderzoeksgebied (geel omkaderde zone). De scherpe overgang tussen het alluvium van de Dender (links en in groen) en de pleistocene dekzanden (in rood en rechts) komt heel duidelijk tot uiting.

Het versneden paleogeen (voorheen tertiair genoemd) oppervlak van het onderzoeksgebied dat volgens de geologische kaart tot het Paniseliaan behoort, werd in de laatste ijstijd bedekt met niveo-fluviaal lemig-zandig materiaal en niveo-eolische zandleem. Het pleistocene dek is er gemiddeld 5 tot 8 m dik. Tijdens het laatglaciaal werd hier boven op langs de oostrand van de Dendervallei lemig zand tot licht zandleem afgezet met een gemiddelde dikte van 1 m. Het onderzoeksgebied bevindt zich in een dergelijke zone met laatglaciale uit de Dendervallei opgewaaide ‘dekzanden’ (fig. 10). Het zijn gemakkelijk te bewerken productieve gronden geschikt voor akkerland. In de zomer en nazomer kunnen ze wat te lijden hebben van droogte (Louis 1961). Hierna staan de gegevens opgelijst zoals online beschikbaar op www.dov.vlaanderen.be.

http://www.dov.vlaanderen.be/

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


Figuur 10: Uittreksel uit de bodemkaart. De pleistocene dekzanden staat gekarteerd als Pbc en Pcc en varianten hierop. Het onderzoeksgebied (omkaderd in geel) bevindt zich in het drogere deel van deze zone (PBC) en dicht bij de steilrand. De alluviale zone komt vooral in de groene kleuren tot uiting. Bron: https://www.dov.vlaanderen.be/bodemverkenner.

Op de bodemkaart is het volledige onderzoeksgebied gekarteerd als Pbc: Droge licht zandleemgronden met sterk gevlekte, verbrokkelde textuur B-horizont (www.dov.vlaanderen.be).

o op de geologische kaart van het paleogeen (voorheen tertiair genoemd) (www.dov.vlaanderen.be) is het onderzoeksgebied als ‘Formatie Van Tielt, Lid van Egem’ gekarakteriseerd met de volgende beschrijving: grijsgroen zeer fijn zand, kleilagen, zandsteenbanken, glauconiet- en glimmerhoudend.

o Geomorfologische en quartairgeologische kaarten zijn niet beschikbaar voor het onderzoeksgebied.

o op de bodemerosiekaart (www.dov.vlaanderen.be) is het onderzoeksgebied aangeduid als ‘medium erosiegevoelig, klasse 3’. De erosiegevoeligheid heeft vooral te maken met de lichte textuur van de bovengrond die bij afwezigheid van begroeiing zou kunnen verstuiven. Gevaar voor erosie door water is er door de hoge doorlaatbaarheid van de bodem en de relatief vlakke topografie niet.

o het perceel is in gebruik als landbouwland en de laatste jaren vooral in gebruik voor maisteelt, bieten- of rapenteelt of graanteelt.

o in het projectgebied liggen laatglaciale dekzanden aan de oppervlakte. Het betreft droge gemakkelijk te bewerken gronden vlakbij het alluviaal gebied van de Dender. Dit houdt in dat in dit gebied eventueel archeologische sites uit de laatste 10.000 jaar kunnen aanwezig zijn vanaf de huidige oppervlakte, ouder materiaal wordt niet verwacht in de bovenste meters van het gebied maar kan zich eventueel wel situeren op de overgang tussen het kwartair dek en de paleogene ondergrond. De diepte van het paleogeen ten opzichte van het huidige oppervlak is niet bepaald en bevindt zich in elk geval meer dan 1.2 m diep te oordelen naar de gegevens van de bodemkaart die geen substraat aangeeft in het onderzoeksgebied.

https://www.dov.vlaanderen.be/bodemverkenner




///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


1.2.2 Een tekstuele historische beschrijving van het onderzochte gebied

Het projectgebied bevindt zich tussen de locatie van de huidige dorpskerk van Herdersem die dateert uit de 2de helft van de 19de eeuw en de voormalige dorpskern van Herdersem die in oorsprong wellicht teruggaat tot de Karolingische of zelfs de Merovingische periode en waarvan de bijbehorende kerk in de 19de eeuw werd afgebroken, met uitzondering van de sacristie. De oudste vermelding van Herdersem als ‘’Hardigisheim’ is te vinden in het polyptiek van de abdij van Lobbes uit het jaar 868-869 (Warichez 1909, Vermoesen 1977, Dierickx 1985). Dit wijst erop dat de dorpskern inderdaad tot de Karolingische periode zou kunnen teruggaan. Bovendien is er het ganse verhaal van de Heilige Gudula (die volgens de overlevering leefde in de Merovingische periode, meer bepaald in de 7de eeuw) waarvan beweerd wordt dat ze op een domein langs de Dender (Ham) zou verbleven hebben (Vermoesen 1977). Hierdoor is niet uitgesloten dat de oorsprong van de dorpskern van Herdersem zelfs tot de Merovingische periode opklimt. De Germaanse vroeg-middeleeuwse nederzettingstoponiem eindigend op –heim wijst in ieder geval op die vroege oorsprong, wellicht zelfs inderdaad op de 7de eeuw (Gijsseling 1978). Kerken met Maria als patroonheilige komen regelmatig voor op de domeinen van de abdij van Lobbes. Van de in de 19de eeuw afgebroken kerk, die dus evenals de nieuwe kerk Maria als patroonheilige had, staat momenteel enkel nog de sacristie gedeeltelijk overeind (fig. 11, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/relict/373). Dwars doorheen het voormalige kerkhof werd bovendien nog in de 70-iger jaren van de vorige eeuw een straat aangelegd die de oude weg die rond het oorspronkelijke kerkhof liep, recht trok.

Fig. 11: Sacristie van de voormalige parochiekerk van Herdersem die in het midden van de 19de eeuw werd verplaatst naar de huidige locatie (Vandevorst 01.01.2005, Copyright Vlaamse Gemeenschap).

Op het kadaster van Popp (fig. 12) kan men een min of meer circulaire zone aanduiden die groter is dan de 19de-eeuwse begrenzing van het kerkhof zelf maar die in vroegere eeuwen wellicht behoorde tot het sacrale deel van de nederzetting. Deze circulaire zone is wellicht in het bodemarchief nog te herkennen aan de hand van een opgevulde gracht op de rand ervan. Deze ruimere circulaire zone is ook nu nog begrensd met voetwegen, zgn. kerkwegels. Zoals geweten zijn de Vlaamse middeleeuwse kerkhoven in de loop der tijden vooral gekrompen. In oorsprong waren kerkhoven multifunctioneel (begraven, kermis vieren, afval storten, vee hoeden, fruitbomen planten,…). Doorheen de middeleeuwen en de post-middeleeuwen is de functie steeds verder beperkt tot deze zones enkel nog dienden om afgestorvenen te begraven waardoor ze ook mettertijd gekrompen zijn zoals o.a. aangetoond voor de dorspkern van Moorsel (Pieters et al. 1999). Het hier besproken onderzoeksgebied ligt slechts op enkele tientallen meters van die ruimere in de percelering herkenbare circulaire structuur. Vermits de ruimere circulaire structuur

https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/relict/373

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


dus wellicht het sacrale deel van de nederzetting materialiseert, bevindt het niet-sacrale deel van bewoning zich wellicht in de onmiddellijke omgeving. Gezien de positie van de dorpskern op de steilrand dient deze bewoningskern ten oosten, noordoosten of zuidoosten van deze structuur gezocht te worden. Het hier behandelde onderzoeksgebied behoort dus bij de kanshebbers. Wat met nagenoeg complete zekerheid kan aangenomen worden is dat dit perceel minstens sinds de vroege/volle middeleeuwen als akkerland in gebruik was. De gunstige kenmerken van de bodem voor landbouw en de nabijheid tot de dorpskern zijn hiervoor de argumenten.

Fig. 12: Uittreksel uit de Popp-kaart die duidelijk een grotere min of meer circulaire zone toont dan deze van het perceel met de kerk in de 19de eeuw (illustratie https://geo.onroerenderfgoed.be) waar verschillende voetwegen (in stippellijn) op aansluiten. De kaart toont ook mooi de twee kerksites ten opzichte van elkaar, met de jongste ten oosten van de oude dorpskern en gelegen aan de in blauw gemarkeerde steenweg. Het onderzoeksgebied is geel omlijnd en gearceerd weergegeven.

Indien deze veronderstelling juist is, met name dat het onderzoeksgebied behoort tot de bewoningszone die aansluit op de sacrale kern van het dorp, toont de informatie uit de historische kaarten dat in het onderzoeksgebied minstens sinds het midden van de 18de eeuw geen bewoning aanwezig is geweest. Op de kaart van Villaret (fig. 14) en op de Ferrariskaart (fig. 13) staat het onderzoeksgebied aangegeven als akkerland. Ook op de Popp-kaart (fig. 12) staan geen gebouwen afgebeeld. Op de atlas der buurtwegen (fig. 15) kruist een landweg het perceel ongeveer halverwege, net als op de kaart van Vandermaelen. Deze weg loopt van de Grote Baan naar de oude dorpskern. Op de Ferrariskaart en de Popp-kaart komt deze landweg niet voor. Voor zover de cartografische informatie dus reikt is dit dus een gebied dat de laatste twee tot drie eeuwen onbebouwd is gebleven. Dit wordt ook verder in de tijd bevestigd via informatie uit luchtfoto’s (fig. 7 en 16) geraadpleegd via het geoportaal van het agentschap Onroerend Erfgoed en Geopunt Vlaanderen. Iconografische bronnen konden niet teruggevonden worden. Dus dit perceel is sinds het midden van de 18de eeuw onder landbouw wat in elk geval impliceert dat recentere bewoning geen schade heeft aangebracht aan het eventuele middeleeuwse bodemarchief. Herdersem is in feite een dorpskern die in het midden van de 19de eeuw is verplaatst waardoor deze kern ook niet volledig overbouwd is geraakt na 1850 zoals in de meeste dorpen het geval is. Hier situeert zich een mogelijkheid

https://geo.onroerenderfgoed.be/

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


om onderzoek te voeren naar de ontwikkeling van de middeleeuwse dorpskernen, een specifiek middeleeuws nederzettingstype waarover vanuit archeologische hoek niet zoveel informatie en kennis voorhanden is (cfr. Onderzoeksbalans Onroerend Erfgoed Archeologie, zowel bij de Vroege en Volle Middeleeuwen als bij de Late Middeleeuwen en Moderne Tijden).

Figuur 13: Ferrariskaart, 1771-1778. Het onderzoeksgebied kan niet nauwkeurig afgebakend worden door de onnauwkeurige georeferentie, maar bevindt zich in de zone met akkerland ten oosten van de dorpskern en ten noorden van de H en de E van Herderssem (Bron: Geopunt Vlaanderen)

Fig. 14: Uittreksel uit de Villaret-kaart. Het onderzoeksgebied is in geel omlijnd weergegeven. Het gebied ligt wellicht wat te veel naar het oosten..

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


De specifieke ligging van het projectgebied heeft tot gevolg dat niet met zekerheid kan uitgemaakt worden of het zich bevindt in een zone met lage of hoge bewoningsdichtheid in het verleden. Het projectgebied bevindt zich in elk geval minstens sinds het midden van de 18de eeuw in een zone met lage bewoningsdichtheid. Dit was in een verder verleden misschien ooit anders maar omdat dit niet met zekerheid kan aangetoond worden is toch geopteerd om uit te gaan van een ligging in een zone met lage bewoningsdichtheid.

Figuur 15: Atlas der buurtwegen, 1841, onderzoeksgebied in geel omlijnd (Bron: Geopunt Vlaanderen).

Figuur 16: Luchtfoto, zomer 1971, onderzoeksgebied in geel omlijnd (Bron: Geopunt Vlaanderen).

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


1.2.3 Een tekstuele beschrijving van het onderzochte gebied in zijn archeologisch kader

Momenteel is er weinig tot geen bijkomend archeologisch kader voorhanden. De archeologische interpretatie van het onderzoeksgebied is gebaseerd op de resultaten van het historische onderzoek dat met betrekking tot Herdersem al is gevoerd. De oude parochiekerk van Herdersem is opgenomen in de CAI (locatie 30832) op basis van de historische informatie (figuur 17), ten noordwesten in het alluviaal gebied bevindt zich de site van de heren van Herdersem, rechtstreeks verbonden via een nog steeds bestaande weg (duidelijk symbool van kerk en staat). Enkele honderden meters noordwaarts, dus ook in de zone met de tardiglaciale dekzanden in de nabijheid van de steilrand, van het onderzoeksgebied is bij een vroegere veldkartering een concentratie Romeins schervenmateriaal aangetroffen die naar een bewoningssite uit deze periode verwijst (CAI locatie 30629). Deze laatste vondst illustreert algemeen het relatief hoog potentieel van deze landschappelijk zeer gunstige strook gronden: droog en stabiel en vlakbij een nat gebied wat samen heel veel mogelijkheden bood voor de mens: droog gelegen gronden om op te wonen en om aan landbouw te doen en vlakbij natte gebieden die voor het houden van vee, voor de jacht en de visvangst (de Dender) heel aantrekkelijk waren.

Figuur 17: CAI locaties in de omgeving van het onderzochte gebied (Bron: CAI, Onroerend Erfgoed)

1.2.4 Datering en interpretatie van het onderzochte gebied.

Het onderzochte gebied is de laatste eeuwen wellicht uitsluitend als akkerland in gebruik geweest en is in die periode in elk geval niet bebouwd of bewoond. De sedimenten aan de oppervlakte dateren uit het laat-glaciaal, wat met zich meebrengt dat archeologische informatie vanaf het laat-glaciaal, zeg maar vanaf ongeveer 10.000 jaar geleden, kan aanwezig zijn in het onderzoeksgebied. Gezien de gunstige landschappelijke situering (droge gronden nabij een wellicht visrijke rivier) is deze zone gedurende gans deze periode aantrekkelijk geweest voor bewoning. Het vlakbij gelegen sacraal areaal van het middeleeuwse dorp en de vondsten uit de Romeinse periode enkele honderden meters verder in dezelfde

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


landschappelijke context, ondersteunen deze interpretatie. Dit brengt met zich mee dat op dit perceel eigenlijk archeologische informatie uit al de perioden van de laatste 10.000 jaar kan aanwezig zijn.

1.2.5 Een tekstuele synthese

De ligging van het onderzoeksgebied op droge laatglaciale dekzanden vlakbij de steilrand met de alluviale vallei van de Dender en gekoppeld aan de onmiddellijke nabijheid van het sacrale deel van de middeleeuwse dorpskern en de afwezigheid van ‘recente’ verstoringen doen vermoeden dat dit gebied interessant archeologisch potentieel kan hebben o.a. of vooral op het vlak van de middeleeuwse ontwikkeling van het dorp Herdersem. Bij gebrek aan bijkomende archeologische informatie wordt aan dit bureauonderzoek alvast een veldkartering gekoppeld in de hoop op die manier het archeologisch kader wat verder te kunnen specifiëren.

1.2.6 Samenvatting gericht op een gespecialiseerd publiek

Zie punt 2.2.3 Samenvatting

1.2.7 Samenvatting gericht op een niet gespecialiseerd publiek

Het onderzoeksgebied is gelegen op een droge gemakkelijk te bewerken en vruchtbare zandlemige bodem dicht bij de natte vallei van de Dender. Het gebied ligt ook zeer dicht bij de oudste dorpskern van Herdersem die minstens 1000 jaar oud is. Beide elementen laten vermoeden dat dit perceel in de middeleeuwen wel bewoond zou kunnen geweest zijn en dat van die bewoning nog waardevolle informatie in de bodem kan teruggevonden worden die bij de geplande werken zou vernield kunnen worden als hiermee geen rekening gehouden wordt. Deze interpretatie is gebaseerd op een analyse van de tot nog toe beschikbare archeologische, historische en landschappelijke informatie geconfronteerd met inzichten op het vlak van de ontwikkeling van middeleeuwse dorpskernen.

2 VERSLAG VAN RESULTATEN VAN DE VELDKARTERING

2.1 BESCHRIJVEND GEDEELTE

Administratieve gegevens Projectcode: 2016C28 Wettelijk depotnr. nvt Onroerend Erfgoed, OE/ERK/Archeoloog/2015/00001 Locatie: Aalst, Herdersem, Henri Moensstraat zn (bounding box: punt 1: x=128737.66/y=184656.05; punt 2:

x=128793.22/y=184802.32). Aalst 7de afdeling, sectie A, nummer 477B. Zie kadastraal plan fig. 5. Topografische kaart zie fig. 6. 7 maart 2016 Middeleeuwen (vroege, volle), prehistorie, archeologische veldkartering Er zijn geen verstoorde zones De archeologische voorkennis Het bureauonderzoek (projectcode 2016C3) heeft aangetoond dat dit perceel vondsten zou kunnen opleveren van de laatste 10.000 jaar van onze tijdrekening en dat de kans bestaat dat er in de middeleeuwen bewoning was. Dat het minstens als akkerland in gebruik was sinds de volle middeleeuwen lijkt bijna zeker te zijn.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


De onderzoeksopdracht De vraagstelling:. Kunnen de te gegevens uit de veldkartering bijkomende informatie aanleveren die toelaten de hypothesen gebaseerd op het bureauonderzoek te bevestigen, te verfijnen of bij te sturen op het vlak van verwachte periodes en aard van de site bijvoorbeeld? Vermits het perceel nu als akkerland nog in gebruik is, kan een nauwgezet uitgevoerde veldkartering bijkomende informatie aandragen. Met een veldkartering bestaat de kans dat je kan aantonen dat er inderdaad wellicht een bewoningssite is geweest gedurende de middeleeuwen. Vermits het huidige oppervlak grofweg het tardiglaciale oppervlak is, kan men aannemen dat het ploegen van de bodem eventuele bewoningssporen verstoord heeft die wellicht vondsten zullen opleveren bij een veldkartering. Een concentratie aan vroeg-, vol- en/of laatmiddeleeuws vondstenmateriaal is een argument om te stellen dat het onderzoeksgebied in deze periode bewoond is geweest. De afwezigheid van dergelijke concentraties bewijst niet noodzakelijk het tegendeel. De datering van het vondstenmateriaal ingezameld bij een veldkartering kan een eerste idee verschaffen over de perioden waarin een perceel minstens voor landbouw in gebruik was vanuit de stelling dat met de toenmalige bemesting ook allerlei mobiele archeologische objecten in de teelaarde belandden. Volgende onderzoeksvragen zullen bijzondere aandacht krijgen bij de veldkartering:

- Ondersteunen de vondsten het gebruik van het terrein als landbouwland gedurende de voorbije drie eeuwen?

- Welke informatie kan bekomen worden over het eerdere gebruik van het terrein? - Bevat het terrein aan de oppervlakte nog sporen van de landweg die op historische kaarten

voorkomt? - Wat is de bewaringstoestand van de vondsten?

Randvoorwaarden zijn dat het perceel in goede omstandigheden wordt gekarteerd. Onder goede omstandigheden wordt verstaan: in omstandigheden die maximaal de detectie van archeologische vondsten aan de oppervlakte toelaten. Dit was het geval op 7 maart 2016. Het perceel was voor de winter geploegd en het oppervlak is gedurende lange tijd aan de weerselementen blootgesteld zodat de grovere elementen (vaak archeologische vondsten) vrij gewassen waren van sediment. De archeologische zichtbaarheid was dus optimaal op het moment van de veldkartering. De begroeiing was minimaal, enkel de maisstoppels waren nog zichtbaar hier en daar, maar deze belemmerden de archeologische zichtbaarheid niet. De aanwezigheid van het dik wolkendek zorgde ook voor een gelijkmatige belichting wat de detectie van vondsten ook ten goede komt. Een stevige plensbui zorgde voor verschillende omstandigheden voor beide veldkarteringen. Beschrijving van de werkwijze en strategie Het onderzoeksgebied (fig. 18) werd op 7 maart 2016, tweemaal geprospecteerd door Marnix Pieters. Een eerste maal werd gekarteerd in raaien evenwijdig aan de lange zijden van het perceel. De tussenafstand tussen de raaien bedroeg 2 tot 3 m (fig. 19). Bij de tweede prospectie die op dezelfde dag werd uitgevoerd is het gebied afgestapt in raaien eveneens met een tussenafstand van 2 tot 3 m maar nu in lijnen die evenwijdig waren aan de korte zijden van het onderzoeksgebied. Een korte maar fikse regenbui na de eerste veldkartering leidde ertoe dat meteen beslist werd het terrein een tweede maal te karteren omdat de weers- en terreinomstandigheden ten gevolge van de regenbui sterk gewijzigd waren. Tot slot na beide karteringen is het terrein nog eens kriskras en zigzaggend afgestapt. De leesbaarheid was voldoende goed, de grovere elementen waren door de overvloedige winterregens vrij gespoeld van sediment en relatief gemakkelijk te observeren. Er waren ook geen zones die door concentraties van bladeren bedekt waren. Een spreidings- of densiteitskaart werd niet gemaakt daar de dichtheid van de vondsten relatief laag en uniform was zodat zeker niet van een concentratie kan gesproken worden. De afwezigheid van een concentratie aan oppervlaktemateriaal is ook de reden waarom geen metaaldetector werd ingezet. Bij de aanwezigheid van een concentratie is de kans op de aanwezigheid van een bewoningssite zeer groot wat de inzet van een metaaldetector in dat geval wel nodig en nuttig maakt, maar de terreinresultaten van de veldkartering maakten de inzet van een metaaldetector overbodig. Uit het bureauonderzoek bleken bovendien geen aanwijzingen voor de aanwezigheid van

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


een site waarvoor metalen vondsten essentieel zijn (bv. slagveldsite). Er werd bij de veldkartering geen selectie van de vondsten doorgevoerd, m.a.w. al wat standaard als archeologische artefacten kan worden geïnterpreteerd werd ingezameld. Enkel duidelijk post WO-II zaken zoals drankblikjes, plastiek,…werden niet ingezameld. De twee veldkarteringen samen namen in het totaal ongeveer 1,5 uur in beslag (14.00 tot 15.30 uur). De zichtbaarheid was in beide gevallen goed en de nodige tijd is ook uitgetrokken voor de karteringen. De vondsten werden voorgelegd aan materiaaldeskundigen

Figuur 18: Overzichtsfoto van het onderzoeksgebied, genomen om 3 april 2016 door Marnix Pieters.

Fig. 19: Onderzoeksgebied (in geel) met aanduiding van de gelopen raaien: 1 reeks evenwijdig met de lengte van het perceel en een 2de reeks haaks op de lengte van het perceel. Illustratie: Dirk Biermans.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


2.2 ASSESSMENTRAPPORT

2.2.1 Een tekstuele beschrijving en motivering van de gebruikte methoden, technieken en criteria

Door de geringe omvang van de geregistreerde vondsten, 24 in het totaal, werd geen selectie doorgevoerd en werden alle vondsten geteld. De vondsten bestaan uit steen en ceramiek. Van de objecten in steen werd de steensoort beschreven alsook de aard van het object. Van de ceramiekfragmenten werd op hoog niveau de aardewerkgroep en -soort beschreven vooral met het oog op het toewijzen aan een chronologische periode. Drie grote chronologische groepen konden onderscheiden worden onder de ceramiekfragmenten: vroege en volle middeleeuwen, late middeleeuwen en postmiddeleeuwen. De gedetailleerde determinatie van het schervenmateriaal is niet doorgevoerd omdat dit in de context van de vraagstelling geen bijkomende argumenten zou opleveren.

2.2.2 Een beschrijving van de observaties en registratie uit het assessment van de vondsten

In het totaal werden zoals hierboven reeds gemeld 24 vondsten geregistreerd (fig. 20). Het betreft allemaal vondsten die zich in de huidige teelaarde bevinden en sporen van sleet en fragmentatie vertonen. Een gedetailleerde weergave van het assessment bevindt zich in bijlage. Vijf vondsten zijn in steen: twee artefacten in vuursteen (een afslag in beige vuursteen en een fragment in donkergrijze vuursteen). Beide fragmenten laten geen verdere chronologische precisering toe behalve dat ze als prehistorisch kunnen omschreven worden (paleolithisch tot en met neolithisch/bronstijd). twee stukken leisteen zijn als bouwmateriaal te interpreteren en zijn middeleeuws of jonger. Tot slot is er bij de vondsten in steen ook de helft van een ‘knikker’ aanwezig, wellicht een onderdeel van een spel en vermoedelijk in de postmiddeleeuwen te situeren. De resterende vondsten bestaan uit 19 ceramiekfragmenten: een wandfragment in dikwandig grijs reducerend gebakken aardewerk met grove verschraling (Mayen?), een wandfragment in Rijnlands ‘roodbeschilderd’ aardewerk, twee fragmenten in rood oxiderend gebakken aardewerk (een wandfragment en een randfragment), vier wandfragmenten in steengoed met zoutglazuur, twee wandfragmenten van steengoed met zoutglazuur en mangaanblauwe versiering, twee wandfragmenten in wit aardewerk met geel en groen loodglazuur, vier fragmenten in faience (een randfragment van een bord en drie wandfragmenten), een archeologisch volledig exemplaar van een klein potje in porselein (speelgoed?), derde van links op de bovenste rij van fig. 19), een oorfragment in porselein en een fragment van kleipijp in witte pijpaarde.

Figuur 20: overzichtsfoto van de 24 geregistreerde vondsten bij de veldkartering. Foto: Katrien Cousserier.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


De lage dichtheid van vondsten geeft meteen aan dat er geen sprake is van een concentratie aan vondsten, bij het ploegen worden dus geen structuren aangesneden die heel veel huishoudelijk afval van weleer bevatten. De kans dat hier een grote dichtheid aan vondstrijke archeologische sporen aanwezig is, is relatief beperkt. Wat zegt de chronologie van de vondsten? De twee artefacten uit de prehistorie zijn twee vuurstenen artefacten die verder geen specifieke kenmerken bezitten (info Marc De Bie en Marijn Van Gils) en die dus ook niet preciezer dan paleolithicum-neolithicum/bronstijd kunnen gedateerd worden. Met een wandfragment van een pot in Rijnlands roodbeschilderd aardewerk (10de-12de eeuw, zgn. Pingsdorf aardewerk) en een grijs reducerend gebakken fragment van een dikwandige op de draaischijf vervaardigde pot met grove verschraling die wellicht als afkomstig van Mayen (5de-9de eeuw) kan geïdentificeerd worden (info Koen De Groote) zijn zowel de volle als de vroege middeleeuwen vertegenwoordigd. De late middeleeuwen tot vroege postmiddeleeuwen zijn met zes vondsten iets beter aanwezig. Het betreft vier fragmenten Rijnlands steengoed met zoutglazuur en twee wandfragmenten van rood oxiderend gebakken aardewerk die eventueel ook nog post-middeleeuws van datering kunnen zijn. Bij de vondsten uit de late middeleeuwen valt wel de afwezigheid van laatmiddeleeuws grijs reducerend gebakken aardewerk op. De postmiddeleeuwen zijn logischerwijs het best vertegenwoordigd en het overgrote deel daarvan is zelfs in de periode 18de-19de/20ste eeuw te dateren (porselein, faience, kleipijp, steengoed met zoutglazuur en mangaanblauwe beschildering, wit aardewerk). Op het vlak van conservatie zijn hier geen specifieke maatregelen te nemen. Het ensemble is met water gereinigd en gedroogd en kan zo langdurig bewaard worden. De gekarteerde vondsten leveren inderdaad bijkomende informatie aan op archeologisch vlak. De kans is relatief klein dat hier een concentratie van bewoningssporen wordt aangetroffen gezien de lage dichtheid van aangetroffen archeologische vondsten uit de middeleeuwen en vroeger. Het onderzoeksgebied is dus wellicht sinds de vroege/volle middeleeuwen minstens als akkerland in gebruik. Wat niet kan uitgesloten worden is dat zich op dit terrein in de middeleeuwen andere met bewoning gerelateerde activiteiten afspeelden die misschien wel sporen in de bodem achterlieten maar relatief weinig anorganisch afval. Dit is niet uitgesloten gezien de nabijheid tot de middeleeuwse dorpskern en de ligging op droge gronden. Concentraties van mobiele artefacten uit de prehistorie of Romeinse periode worden niet verwacht aanwezig te zijn op basis van de veldkartering. Het verder inzetten op verkennend of waarderend booronderzoek wordt bijgevolg niet relevant geacht. De aanwezigheid van concentraties uit die perioden is evenwel niet helemaal uit te sluiten. Van de landweg die het terrein gekruist moet hebben werden geen indicaties aangetroffen. De gegevens uit de veldkartering sluiten goed aan bij de bevindingen uit het bureauonderzoek die dit onderzoeksgebied als interessant voor de mens aanmerkte. De vondsten uit de prehistorie en uit de middeleeuwen (vroege, volle en late) tonen in elk geval aan dat hier in die perioden activiteiten hebben plaatsgegrepen. De aard van deze activiteiten kan echter niet verder gespecifieerd worden. De vondst van een vroegmiddeleeuws ceramiekfragment is interessant omdat het potentieel een aansluiting geeft met de geschreven bronnen die ook naar diezelfde periode verwijzen.

2.2.3 Samenvatting

Uit het bureauonderzoek kwam naar voor dat dit onderzoeksterrein interessante perspectieven bood voor de mens vanaf het laatglaciaal. De nabijheid van de sacrale kern van het middeleeuwse dorp Herdersem maakt bovendien aannemelijk dat vondsten uit deze periode meer kans maken om aangetroffen te worden. De veldkartering maakt aannemelijk dat in het onderzoeksgebied geen bewoningssite aanwezig is. Er zijn wel activiteiten geattesteerd uit de prehistorie en uit de middeleeuwen en postmiddeleeuwen. De vondst van een vroegmiddeleeuws ceramiekfragment bevestigt activiteiten in de vroege middeleeuwen. De aard van deze activiteiten omschrijven is op basis van deze

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


vondst niet mogelijk. Het betreft wellicht minstens landbouw maar het kan ook gaan om activiteiten die misschien wel grondsporen achterlaten maar geen overvloed aan anorganische materiële resten. Potentieel is hier relevante informatie aanwezig over de middeleeuwse evolutie van Herdersem en bij uitbreiding over de ontwikkeling van de Vlaamse dorpen in het algemeen. Ook in verband met de geografische verspreiding van bepaalde ceramieksoorten in de vroege en volle middeleeuwen kan kenniswinst geboekt worden. De aanwezigheid van enkele stukken importaardewerk bij de veldkartering toont aan dat er op dit vlak wel mogelijkheden kunnen zijn. Hierna volgen mogelijke onderzoeksvragen voor verder onderzoek. Wat zijn de activiteiten die zich afspeelden op dit terrein zo kort bij de middeleeuwse kern van Herdersem en uit welke periode dateren eventuele sporen van deze activiteiten? Zijn er archeologische sporen bewaard onder de bouwvoor en hoe goed zijn deze bewaard? Van welke aard zijn deze sporen? Is er een verschil in grondgebruik tussen de vroege, volle en late middeleeuwen? Indien het enkel om sporen van landbouw (ploegsporen, ploeglagen, spitsporen, greppels van bedden,…) zou gaan over welke teelten spreken we dan? Hoe heeft deze zone vlakbij een sacrale kern van een dorp zich ontwikkeld in de middeleeuwen? Verder onderzoek via proefsleuven is noodzakelijk aangezien het vooronderzoek tot nu toe (bureauonderzoek en veldkartering) onvoldoende informatie opleverde om een gemotiveerde uitspraak te doen over het al dan niet moeten nemen van maatregelen omdat informatie over de aanwezigheid, aard en graad van bewaring van archeologische sporen ontbreekt. Het onderzoek van het huidige archeologisch ensemble volstaat niet om kenniswinst te boeken. Geofysisch onderzoek is in deze context niet relevant omdat dit geen gegevens over de chronologie van de eventueel gedetecteerde fenomenen kan opleveren, informatie die in elk geval nodig is om het programma van maatregelen te kunnen opstellen. Hetzelfde kan gezegd worden van booronderzoek: vermoedelijke afwezigheid van concentraties vondsten uit de prehistorie tot de Romeinse periode geven aan dat booronderzoek te weinig zicht op bruikbare resultaten geeft. Daarom wordt best meteen overgegaan tot vooronderzoek met proefsleuven. De uitgevoerde veldkartering heeft bevestigd wat via het bureau-onderzoek werd vermoed. Er zijn inderdaad vondsten aangetroffen uit de prehistorie en de middeleeuwen zowel vroege, volle als late middeleeuwen. Verder vooronderzoek met ingreep in de bodem (proefsleuven) is aangewezen. De kans dat op dit terrein gewoond is in de vroege, volle en late middeleeuwen is eerder klein. Er hebben zich wel activiteiten afgespeeld in die drie perioden van de middeleeuwen, misschien is dit enkel landbouw, maar om bewoning of eraan gekoppelde activiteiten echt uit te sluiten dienen nog bijkomend enkele proefsleuven te worden getrokken om in de bodem te kijken.

3 BIBLIOGRAFIE

Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID 30832, Oude Parochiekerk O.L.V.-Hemelvaart (geraadpleegd op 06/03/2016).

Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID 30629, Alfons De Cockstraat I (geraadpleegd op 06/03/2016).

Dierickx F. 1985: Herdersem het dorp der meiviskoppen, Herdersem. Gijsseling M. 1978: Inleiding tot de toponymie, vooral van Oost-Vlaanderen, Naamkunde 10, 15-64. Louis A. 1961: Bodemkaart van België. Verklarende tekst bij het kaartblad Aalst 71 E, Centrum voor

Bodemkartering Gent, 86 p. Pieters M., De Groote K., Ervynck A. & Callebaut D. met bijdragen van Cooremans B. & Van

Strydonck M. 1999: Tussen kerk en kapel: een archeologische kijk op de evolutie van de dorpskern van Moorsel (10de-20ste eeuw) (stad Aalst, prov. Oost-Vlaanderen), Archeologie in Vlaanderen, V-1995/1996, 131-157.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


Pieters M. & De Swaef W. 1997: Zones met een hoog archeologisch potentieel in de Faluintjes: een eerste overzicht, in: Heemkundige Kring “De Faluintjes” (red.): Verzorg ons (erf)goed. Inventaris van waardevolle gebouwen, landschappen en archeologische sites in de Faluintjes, 9-15.

Vermoesen J. 1977: Groot-Aalst. Een geschiedkundige verhandeling met inventarisatie van zijn straten en gebouwen, deel 5, Herdersem, Aalst.

Warichez J. 1909: l’Abbaye de Lobbes depuis les origines jusqu’en 1200, Louvain. Websites https://cai.onroerenderfgoed.be/ https://geo.onroerenderfgoed.be/ https://inventaris.onroerenderfgoed.be/ https://onderzoeksbalans.onroerenderfgoed.be/onderzoeksbalans/archeologie/Vroege en Volle Middeleeuwen https://onderzoeksbalans.onroerenderfgoed.be/onderzoeksbalans/archeologie/Late Middeleeuwen en Moderne Tijden

4 PROGRAMMA VAN MAATREGELEN

4.1 GEMOTIVEERD ADVIES

Tot op heden kon enkel vooronderzoek zonder ingreep in de bodem uitgevoerd worden. De initiatiefnemer heeft het terrein nog niet verworven omdat de onteigeningsprocedure pas kan opgestart worden nadat de vergunning is bekomen en momenteel wordt geen toestemming van de huidige eigenaar bekomen voor het uitvoeren van een vooronderzoek met ingreep in de bodem. Het bureauonderzoek en de veldkartering wijzen duidelijk op de potentiële aanwezigheid van waardevol bodemarchief dat zou kunnen leiden tot kenniswinst. Er wordt voorgesteld voorafgaandelijk aan de start van de werkzaamheden een proefsleuvenonderzoek uit te voeren om vast te stellen of er archeologische sporen aanwezig zijn op dit terrein.

4.2 PROGRAMMA VAN MAATREGELEN VOOR UITGESTELD VOORONDERZOEK MET INGREEP IN DE BODEM

4.2.1 Administratieve gegevens

Naam en adres van de initiatiefnemer: Stad Aalst, Grote Markt 3, 9300 Aalst Locatie: Aalst, Herdersem, Henri Moensstraat zn (bounding box: punt 1: x=128737.66/y=184656.05; punt 2:

x=128793.22/y=184802.32). Aalst 7de afdeling, sectie A, nummer 477B. Zie kadastraal plan fig. 5.

4.2.2 De aanleiding van het vooronderzoek

Zie verslag van resultaten van het bureauonderzoek: 1.1. Beschrijvend gedeelte: beschrijving geplande werken en figuren 2-4.

4.2.3 De resultaten van het vooronderzoek zonder ingreep in de bodem

Zie 1. verslag van resultaten van het bureauonderzoek en 2. verslag van resultaten van de veldkartering.

https://cai.onroerenderfgoed.be/

https://geo.onroerenderfgoed.be/

https://inventaris.onroerenderfgoed.be/

https://onderzoeksbalans.onroerenderfgoed.be/onderzoeksbalans/archeologie/Vroege

https://onderzoeksbalans.onroerenderfgoed.be/onderzoeksbalans/archeologie/Late

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


4.2.4 Vraagstelling en onderzoeksdoelen

Nagaan of er archeologische sporen uit de middeleeuwen (vroege, volle of late) bewaard zijn in het projectgebied onder de bouwvoor. Hoe goed zijn de archeologische sporen onder de bouwvoor bewaard? Van welke aard zijn deze sporen? Naar welke activiteiten verwijzen de aangetroffen sporen? Zijn er archeologische sporen uit de verschillende deelperioden van de middeleeuwen (vroege, volle en late) bewaard? Kunnen deze sporen informatie opleveren over de ontwikkeling van het middeleeuwse dorp Herdersem? Als het enkel sporen met betrekking tot landbouw zouden zijn, kunnen de sporen iets vertellen over de teelten?

4.2.5 Onderzoeksstrategie en methode en technieken

Op het noordelijke deel van het terrein waar de parking in ophoging zal aangelegd worden, dient geen verder vooronderzoek te gebeuren. De impact van de werken blijft er beperkt tot het bovenste deel van de bouwvoor. Het is dan ook niet te verwachten dat in deze zone eventueel aanwezige archeologische resten impact zullen ondervinden van de geplande werken. Bij het aanleggen van dit deel van de parking dienen de graafwerken te gebeuren vertrekkende vanaf de noordelijke grens van het gebied, in de richting van de straat, door middel van een graafmachine op rupsbanden. Op die wijze wordt vermeden dat zware machines (zoals een bulldozer) over de afgegraven teelaarde rijden en alsnog schade kunnen toebrengen aan het eventueel onderliggende bodemarchief. Het aanbrengen van de materialen waaruit dit deel van de parking bestaat dient te gebeuren in de omgekeerde richting, zodat het nieuw aangebrachte materiaal een buffer vormt voor de impact van eventuele machines (compactie, wielsporen, …). Op het zuidelijke deel van het terrein waar de parking zal aangelegd worden met onderfundering en riolering dient na het verwerven van het terrein, maar voorafgaand aan de bouwwerken, een proefsleuvenonderzoek uitgevoerd te worden. Het betreft een proefsleuvenonderzoek op een site zonder complexe verticale stratigrafie. Twee proefsleuven van 30 m lengte en 2 m breedte gecombineerd met een kijkvenster van 6 m bij 6 m. Samen betreft dit 156 vierkante m of ongeveer 20% van het te onderzoeken gebied (zuidelijke zone, 765m²). Daar de grootste impact van het geplande project op de bodem is gesitueerd in het dichtst bij de Henri Moensstraat aanleunende deel van het onderzoeksgebied is de inspanning van de proefsleuven en het kijkvenster ook in deze zone geconcentreerd (fig. 21). 20% van de oppervlakte moet volstaan om de onderzoeksvragen te beantwoorden. Bovendien is in de meest westelijke geplande proefsleuf de zone opgenomen die bij uitvoering van het project tot op 1 m diepte zal verstoord worden. Het kijkvenster wordt enkel aangelegd indien in de sleuven geen sporen worden aangetroffen (ter verificatie van de schijnbare afwezigheid van sporen) of wanneer in de sleuven sporen aangetroffen worden waarvan de interpretatie of ruimtelijke situering niet duidelijk is. Deze proefsleuven en het kijkvenster dienen te worden uitgegraven met een graafmachine met een bak zonder tanden en dit tot onder de huidige bouwvoor dwz tot ongeveer op 40-50 cm diepte. De teelaarde dient gescheiden te worden van de lagen onder de teelaarde. Bij het leesbaar maken van het te registreren grondvlak op 40-50 cm diepte dient extra aandacht besteed te worden aan de aanwezigheid van lithische artefacten op dit niveau. Een prehistorische site is weinig waarschijnlijk maar zeker niet uit te sluiten. De uitvoerders van het proefsleuvenonderzoek dienen niet te beschikken over bijkomende specifieke competenties t.o.v. deze opgenomen in de Code van Goede Praktijk. Het onderzoek is succesvol wanneer achterhaald is of er al dan niet archeologische sporen bewaard zijn gebleven onder de bouwvoor en wanneer aan- of afwezigheid van lithische artefacten is vastgesteld. Indien er archeologische sporen bewaard zijn gebleven dient te kunnen worden ingeschat of ze dateerbaar zijn en te linken zijn aan bepaalde activiteiten. indien er lithische artefacten aangetroffen worden in de sedimenten onder de bouwvoor dient te worden ingeschat of het om een activiteitenzone kan gaan of enkel om een aantal verspreide stukken. In het geval er relevante archeologische informatie

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


aanwezig is dient de impact van de werken erop bepaald te worden om desgevallend verder onderzoek of behoud in situ voor te stellen. Er zijn geen afwijkingen voorzien op de Code van Goede Praktijk.

Fig. 21: onderzoeksgebied aangeduid op een kadastraal plan (in geel) met de locatie van de te graven proefsleuven gecombineerd met een centraal gelegen kijkvenster.

5 BIJLAGEN

5.1 PLANNENLIJST

projectcode 2016C3

onderwerp plannenlijst

plannummer 1

type plan bouwplan

onderwerp plan Inplantingsplan van de werken

aanmaakschaal 1:1

aanmaakwijze digitaal

datum 07/01/2016

plannummer 2

type plan bouwplan

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


onderwerp plan doorsnede wegdek

aanmaakschaal 1:1


datum 07/01/2016

plannummer 3

type plan bouwplan

onderwerp plan doorsnede gracht

aanmaakschaal 1:1


datum 07/01/2016

plannummer 4

type plan kadasterplan

onderwerp plan locatie onderzoeksgebied

aanmaakschaal 1:1


datum 2016

plannummer 5

type plan topografische kaart

onderwerp plan locatie onderzoeksgebied

aanmaakschaal 1:20000


datum 2001

plannummer 6

type plan doorsnede

onderwerp plan terreinverloop

aanmaakschaal 1:20000


datum onbekend

plannummer 7

type plan hoogtemodel

onderwerp plan digitaal hoogtemodel terrein en omgeving

aanmaakschaal onbekend


datum onbekend

plannummer 8

type plan bodemkaart

onderwerp plan bodemkaart terrein en omgeving


///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////



datum onbekend

plannummer 9

type plan historische kaart

onderwerp plan Popp-kaart


aanmaakwijze analoog

datum 1842-1879

plannummer 10


onderwerp plan Ferrariskaart



datum 1771-1778

plannummer 11


onderwerp plan Atlas der buurtwegen



datum 1841

plannummer 12


onderwerp plan Villaret kaart



datum 1745-1748

plannummer 12

type plan CAI-kaart

onderwerp plan CAI vondstlocaties



datum 2001-2016

projectcode 2016C28

onderwerp plannenlijst

plannummer 1

type plan overzichtskaart

onderwerp plan inplanting raaien veldprospectie

aanmaakschaal 1:1

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////



datum 07/03/2016

plannummer 2

type plan overzichtskaart

onderwerp plan inplanting sleuven

aanmaakschaal 1:1


datum 09/03/2016

5.2 FOTOLIJST

projectcode 2016C3

onderwerp fotolijst

ID F1

type overzichtsfoto

vervaardiging digitaal

onderwerp huidige toestand terrein

ID F2

type luchtfoto


onderwerp luchtfoto 2012

ID F3

type historische foto


onderwerp sacristie Herdersem

ID F4

type luchtfoto

vervaardiging analoog

onderwerp toestand terrein 1971

projectcode 2016C28

onderwerp fotolijst

ID F1

type overzichtsfoto


onderwerp huidige toestand terrein

ID F2

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


type vondstfoto


onderwerp overzichtsfoto vondsten

vondstnummer 1-24

5.3 DAGRAPPORTEN VELDKARTERING:

Onroerend Erfgoed - dagrapport

projectcode 2016C28

datum 7/03/2016

werkzaamheden veldkartering: uitzetten en aflopen raaien, inzamelen vondsten

interpretaties verspreide vondsten uit verschillende periodes, geen concentraties aangetroffen

keuzes vondsten worden niet ingemeten wegens verspreid voorkomen

extern advies nvt

externe condities nvt

aanwezig personeel Marnix Pieters (veldwerkleider)

specialisten nvt

5.4 VONDSTENLIJST VAN DE VELDKARTERING

projectcode: 2016C28

onderwerp: vondstenlijst

vondstnummer 1

datum inzameling 7/03/2016

vondstfoto F6

plannummer 3

inzamelwijze handverzameld

vondstcategorie keramiek

datering 7A - 20B

hoeveelheid 19 scherven

homogeniteit heterogeen

beschrijving 1.1 Fragment van een dikwandige op het pottenbakkerswiel gedraaide pot in grijze klei met beige kern en grove verschraling. Wellicht te identificeren als een vroeg-middeleeuws product uit Mayen. Draairibbels zijn zeer duidelijk zichtbaar aan de binnenkant van de scherf. Datering: 5de-9de eeuw.

1.2 Wandfragment van een pot in Rijnlands roodbeschilderd aardwerk echter zonder resten van beschildering zichtbaar op het fragment. Datering 10de-12de eeuw

1.3 Wandfragment in Rijnlands steengoed met zoutglazuur in een donkergrijs baksel en met doorschijnend zoutglazuur. Datering: 14de-17de eeuw.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


1.4 Wandfragment in Rijnlands steengoed met zoutglazuur in een lichtgrijs baksel en met een bruinig zoutglazuur. Datering: 14de-17de eeuw.

1.5 Wandfragment in Rijnlands steengoed met zoutglazuur in een gelaagd baksel (donkergrijs aan de buitenkant en bleekgrijs aan de binnenkant) met een bruinig zoutglazuur. Datering: 14de-17de eeuw.

1.6 Wandfragment met 4 ribbels in Rijnlands steengoed met zoutglazuur in een beige baksel en met een bruinig zoutglazuur. Datering: 16de-17de eeuw.

1.7 Wandfragment in rood oxiderend gebakken aardewerk met loodglazuur. Datering: 14d-18de eeuw.

1.8 Randfragment van een kommetje of klein kookpotje in rood oxiderend gebakken aardewerk met loodglazuur. Daering: 14de-18de eeuw.

1.9 Wandfragment in wit aardewerk bedekt met groen en geel loodglazuur. Datering: 18de-19de eeuw.

1.10 Wandfragment in wit aardewerk bedekt met geel en bruin loodglazuur. Datering: 18de-19de eeuw.

1.11 Twee wandfragmenten in Rijnlands steengoed met zoutglazuur en kobaltblauwe beschildering die niet binnen ingekraste lijnen is aangebracht, wellicht Westerwald. Daering: 18de-20ste eeuw

1.12 Randfragment van een bord in faience met blauwe lijnversiering. Datering: 18de-19de eeuw.

1.13 Drie wandfragmenten in faience, waarvan een aan weerszijden bedekt met donderbruin tot paars loodglazuur. Datering: 18de-20ste eeuw.

1.14 Oorfragment in porselein;. Datering: 18de-20ste eeuw.

1.15 Klein archeologisch volledig potje in porselein, hoogte 13-14 mm, geschatte diameter: 3-4 cm. Datering: 18de-20ste eeuw.

1.16 Ketelfragment van een kleipijp in witte pijpaarde met sporen van beroeting aan de binnenkant van de ketel/ Datering: 18de-20ste eeuw.

vondstnummer 2


vondstfoto DCSN0234

plannummer 3


vondstcategorie natuursteen - leisteen

datering onbepaald

hoeveelheid 2 fragmenten


beschrijving 2.1 Fragment leisteen (grootste afmeting: 50 mm). De aanzet van een nagelgat toont aan dat dit fragment wellicht een onderdeel van een lei is geweest

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


2.2 Fragment in leisteen (grootste afmeting 31 mm)

vondstnummer 3


vondstfoto F6

plannummer 3


vondstcategorie silex

datering prehistorie - onbepaald

hoeveelheid 2


beschrijving 3.1 Afslag in beige vuursteen (lengte 30 m), restant van cortex zichtbaar op de dorsale zijde

3.2 Fragment in donkergrijze vuursteen (grootste lengte 42 mm)

vondstnummer 4


vondstfoto F6

plannummer 3


vondstcategorie natuursteen

datering postmiddeleeuwen

hoeveelheid 1

homogeniteit nvt

beschrijving 4.1 Halve knikker in een wit gesteente, diameter 37 mm

5.5 ASSESSMENT VONDSTENENSEMBLE

assessment vondstenensemble

projectcode 2016C28

spoornummer nvt

materiaalcategorie keramiek

inzameling Hand verzameld

impact inzameling slecht zichtbare vondstencategorieën of vondsten en vondsten van kleine dimensie kunnen gemist worden

omgevingsfactoren geploegde akker: verplaatsing vondsten, beschadiging vondsten

methode telling, determinatie op groep en soort

inventaris: deelcategorieën nvt

inventaris: dominante deelcategorie

nvt

inventaris: bewaring matige bewaring

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


inventaris: dimensies gemiddeld kleiner dan 5x5 cm

inventaris: fragmentatie sterk gefragmenteerd

inventaris: hoeveelheid 19 scherven

inventaris: chronologie 5de – 20ste eeuw

residueel/intrusief materiaal nvt

inventaris: bijzondere kenmerken materiaalcategorie

heterogene samenstelling

inventaris: bijzondere kenmerken vondsten

nvt

conservatieproblematiek geen maatregelen nodig, droog bewaren

potentieel op kenniswinst vondsten laten datering toe, beperkt potentieel op kenniswinst door heterogeniteit vondsten en beperkt aantal

spoornummer nvt

materiaalcategorie silex




methode telling, determinatie op functioneel type

inventaris: deelcategorieën nvt


nvt

inventaris: bewaring goede bewaring


inventaris: fragmentatie beperkt

inventaris: hoeveelheid 2 fragmenten

inventaris: chronologie prehistorie onbepaald





nvt

conservatieproblematiek geen maatregelen nodig

potentieel op kenniswinst vondsten laten geen omschreven datering toe, geen potentieel op kenniswinst door beperkt aantal en aard

spoornummer nvt

materiaalcategorie natuursteen




methode telling, determinatie op functioneel type

inventaris: deelcategorieën leisteen, kalksteen

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////



leisteen

inventaris: bewaring goede bewaring


inventaris: fragmentatie sterk

inventaris: hoeveelheid 3 fragmenten

inventaris: chronologie na 13de eeuw





nagelgat (bouwmateriaal), fragment knikker

conservatieproblematiek geen maatregelen nodig

potentieel op kenniswinst vondsten laten geen datering toe, geen potentieel op kenniswinst door beperkt aantal en aard