Download - Ruben Scheps en Lisa Schniedewind - WordPress.com · 2017-03-27 · Ruben Scheps en Lisa Schniedewind 2 Voorwoord De keuze voor een onderwerp voor profielwerkstuk is best moeilijk.

Ruben Scheps en Lisa Schniedewind

Fioretti College Lisse

6 VWO

14 oktober 2016

Onder begeleiding van: Mevrouw van der Vlugt

Profielwerkstuk Maagzuur en Speeksel: Afweer tegen bacteriën Ruben Scheps en Lisa Schniedewind

2

Voorwoord De keuze voor een onderwerp voor profielwerkstuk is best moeilijk. Het moet een

onderwerp zijn wat je aanspreekt, waar je veel over kunt vertellen en waar je je graag

in wilt verdiepen. Voor het profielwerkstuk hadden wij (Lisa Schniedewind en Ruben

Scheps) beiden een eigen onderwerp gekozen. Ruben had het over de invloed van

speeksel op bacteriën en Lisa over welke invloed maag

zuur heeft op bacteriën. Later werd besloten dat we deze onderwerpen goed konden

samenvoegen tot één onderwerp, namelijk: De invloed van maagzuur en speeksel op

bacterie-activiteit. Ook is er voor dit onderwerp gekozen omdat het veel te bieden

heeft. Er is veel informatie te vinden over de afweer van het menselijk lichaam en bij

dit onderwerp was het mogelijk een proef uit te voeren.

Onze interesse ligt bij het vak Biologie. We verdiepen ons graag in het menselijk

lichaam en zouden daarom ook Geneeskunde willen studeren. Vooral het onderwerp

afweer spreekt ons aan. Het afweersysteem bevindt zich in het hele lichaam. Onder

andere je huid, speeksel, darmen en maag maken hier deel van uit. We vinden het

erg fascinerend om te bestuderen hoe het lichaam zich op zo veel verschillende

manieren beschermt tegen indringers.

We willen de volgende personen bedanken voor hun hulp bij het realiseren van ons

profielwerkstuk:

Mevr. van der Vlugt voor de uitstekende begeleiding bij ons profielwerkstuk. Er is

altijd ruimte geweest voor overleg. Ook heeft ze onze stukken altijd met veel

zorgvuldigheid nagekeken.

Mevr. de Vries voor het helpen bij het practicum. Ze heeft al het benodigde materiaal

besteld en ons begeleid bij het reinkweken van de bacteriën en het hoofdonderzoek.

De werknemers in het Medisch Microbiologisch Laboratorium van het Alrijne

ziekenhuis in Leiden samen met Sandra Cozijn, voor het identificeren van de

bacteriën, de gramkleuring en het begeleiden van de proef.

Sandra Cozijn voor het uitlenen van het boek ‘Microbiology - second edition’ van

Cynthia Friend Norton.

Marloes van Klink, student Geneeskunde, voor het uitlenen van het boek ‘Speeksel

en speekselklieren - Betekenis voor de mondgezondheid’ van E.C.I Veerman en A.

Vissink. Wij hebben erg veel informatie verkregen uit dit boek.


3

Ruben Scheps 6V2

Lisa Schniedewind 6V3

Biologie

14 oktober 2016

Mevrouw van der Vlugt

Mevrouw de Vries


4

Inhoudsopgave Inleiding ……………………………………………………………………………….........p.7-8

Hoofdstuk 1: Wat zijn de functies van speeksel en maagzuur?..........................p.9-15

1.1: Inleiding………………………………………………………………………………...p.9

1.2: Welke functies heeft de maag?...........................................................................p.9-11

1.3: Welke functies heeft speeksel?...........................................................................p.12-15

Hoofdstuk 2: Wat zijn de actieve stoffen in speeksel tegen bacteriën?.............p.16-26

2.1: Inleiding……………………………………………………………....…………..……p.16

2.2: Bacterie dodende eiwitten in speeksel……………………………………....……..p.17-20

2.2.1: Lysozym…………………………………………………………………….….p.17-18

2.2.2: Lactoperoxidase…………………………………………………………….…p.18-19

2.2.3: Chitinase…………………………………………………………………..…...p.19

2.2.4: Lactoferrine………………………………………………………………….....p.20

2.3: Bacterie dodende peptiden in speeksel……………………………………....……..p.21-23

2.3.1: Histatinen…………………………………………………………………..……p.21

2.3.2: Defensinen…………………………………………………………………..….p.21

2.3.3: LL-37, cathelicidine………………………………………………………..…...p.21-23

2.4: Bacterie dodende mucinen in speeksel……………………………………....……..p.24-26

2.4.1: Inleiding……………………………………………………………………...…..p.24

2.4.2: MUC5B………………………………………………………………………......p.24-25

2.4.3: MUC7…………………………………………………………………………….p.25

2.4.4: Bestrijding van micro-organismen………………………………………..…...p.26


5

Hoofdstuk 3: Hoe ontstaan bacterie-infecties in de mond en het maag-

darmkanaal……………………………………………………..………………..………….p.27-35

3.1: Inleiding………………………………………………………………..………………...p.27

3.2: Mondinfecties…………………………………………………………………………....p.27-29

3.2.1: Normale flora van de mond…………………………………………………...p.27-28

3.2.2: Mondinfecties door endogene bacteriën………………………………...…..p.28

3.2.3: Mondinfecties door exogene bacteriën……………………………………....p.28-29

3.2.4: Bestrijden van mondinfecties…………………………………………….…....p.29

3.2.5: Voorkomen van mondinfecties…………………………………………..…….p. 29

3.3: Infecties van het maag-darmkanaal………………………………………….……….p.30-35

3.3.1: Normale flora van het maag-darmkanaal……………………………….…….p.30-31

3.3.2: Infecties van het maag-darmkanaal door bacteriën………………….………p.31-33

➢ Salmonella…………………………………………………………………….……...p.31-32

➢ Bacillaire dysenterie………………………………………………………..………..p.32

➢ Cholera………………………………………………………………………………..p.32

➢ Escherichia coli……………………………………………………………………….p.33

3.3.3: Werking van maagzuur op bacteriën………………………………...………...p.34

3.3.4: Andere verdedigingen van het maag-darmkanaal……………………..……..p.34-35

3.3.5: Bestrijding van bacteriële maag-darminfecties……………………….……….p.35

Hoofdstuk 4: Hoe lang duurt het voordat speeksel en maagzuur de bacterie

Staphylococcus xylosus doodt?................................................................................p.36-56

4.1: Inleiding……………………………………………………………………………..........p.36

4.2: Het practicum……………………………………………………………………..……...p.37-50

4.2.1: Hoofdvraag/hypothesen………………………………………………...……….p.37

4.2.2: Materiaal en methode…………………………………………………...……….p.38-50

➢ Voorbereiding…………………………………………………………….…………...p.38

➢ Onderzoek Alrijne ziekenhuis Leiden………………………………...…….…...….p.39

➢ Gramkleuring……………………………………………………………………….….p.39

➢ Bruker MALDI-TOF microflex…………………………………………….………….p.43-44

➢ Staphylococcus xylosus……………………………………………………….……..p.44-45


6

➢ Proef 1: invloed van speeksel en maagzuur op bacteriën…………….………….p.46-47

➢ Proef 2: invloed van kippeneiwit op bacteriën…………………………………......p.47-48

➢ Materiaal proef 1 ………………………………………………………………………p.49

➢ Materiaal proef 2……………………………………………………………………….p.50

4.3: De resultaten……………………………………………………………………………...p.51-56

4.3.1: Resultaten gramkleuring…………………………………………………………...p.51

4.3.2: Resultaten bacterie-identificatie………………………………………...……….p. 51

4.3.3: Resultaten proef 1 (Maagzuur en Speeksel)…………………………….……..p.52-54

4.3.4: Resultaten proef 2 (Kippeneiwit)……………………………………………..…..p.55-56

Conclusie…………………………………………………………………………..………..….p.57-58

➢ Deelvraag 1: Wat zijn de functies van speeksel en maagzuur?..........................p.57

➢ Deelvraag 2: Wat zijn de actieve stoffen in speeksel tegen bacteriën?...............p.57

➢ Deelvraag 3: Hoe ontstaan bacterie-infecties in de mond en maag?...................p.57

➢ Deelvraag 4: Hoe lang doen speeksel en maagzuur erover om bacteriën te

doden?..................................................................................................................p.58

➢ Conclusie proef 2: Zorgt lysozym, verkregen uit kippeneiwit, daadwerkelijk voor

afname van kolonie-vormende bacteriën bij de bacterie Staphylococcus epidermis?

……………………………………………………………………………………………p.58

Discussie……………………………………………………………………………….……....p.59-61

➢ Proef 1: Speeksel………………………………………………………………….….p.59

➢ Proef 1: Maagzuur………………………………………………………………..…...p.60

➢ Beide proeven………………………………………………………………….….…..p.60

➢ Proef 2: Kippeneiwit………………………………………………………………..….p.61

Nawoord…………………………………………………………………………….…………...p.62

Literatuurlijst……..……………………………………………………………………….…….p.63-66

Logboek………………………………………………………………………..……………….p.67-70


7

Inleiding Speeksel, het slijmerige spul in de mond waar de mens meer van gaat produceren

wanneer het lekker eten ruikt. Men staat er eigenlijk niet bij stil dat het voor veel

micro-organismen, zoals bacteriën, het eerste obstakel is dat zij moeten zien te

overwinnen om het menselijk lichaam binnen te dringen. Zonder speeksel zou onze

mond een paradijs zijn voor bacteriën en schimmels: heerlijk warme, vochtige lucht

en drie keer op een dag nieuwe voedingsstoffen. Speeksel houdt deze indringers op

afstand met een aantal elementen, deze worden onder andere in dit profielwerkstuk

behandeld.

Brandend maagzuur is een zeer bekend fenomeen. Het is een aandoening waar

minstens 1 op de 5 Nederlanders wekelijks last van heeft 1. De televisie staat vol met

reclames over producten als Zantac en Gaviscon, producten die het brandend

maagzuur tegengaan. Maagzuur wordt door de mens vaak als negatief gezien. Dit is

een veelvoorkomend misverstand. Het hebben van teveel maagzuur zorgt vrijwel

nooit voor klachten. Het omhoog stromen van het maagsap in de slokdarm zorgt voor

de klachten. Ook veel mensen weten niet wat voor belangrijke functies maagsap voor

het lichaam heeft, zoals: het verteren van voedsel en het bestrijden van micro-

organismen. Naar dit laatste heeft een uitgebreid literatuuronderzoek

plaatsgevonden, bijvoorbeeld over hoe bacteriële infecties in de mond en het maag-

darmkanaal worden voorkomen. Ook werd met behulp van een practicum de tijd

onderzocht die maagzuur en speeksel nodig hebben om bacteriën te vernietigen.

Speeksel en maagzuur zijn dus twee belangrijke vloeistoffen voor het lichaam.

Beiden vervullen hun taak in het afweersysteem bij het bestrijden van bacteriën en

andere micro-organismen. In dit onderzoek is een van de doelen: te onderzoeken

welke actieve stoffen speeksel bevat. Met behulp van het onderzoek worden de

volgende vragen beantwoordt.

Wat zijn de functies van speeksel en maagzuur?

Wat zijn de actieve stoffen in speeksel tegen bacteriën?

Hoe ontstaan bacterie-infecties in de mond en het maag-darmkanaal?

Hoelang duurt het voordat speeksel of maagzuur de bacterie Staphylococcus xylosus doodt?

De vraag die al deze vragen samenvoegt, leidde tot de onderzoeksvraag: Hoe

werken speeksel en maagzuur afwerend tegen bacteriën?

1 Maagzuur.nl, http://www.maagzuur.nl/

http://www.maagzuur.nl/


8

De laatste deelvraag wordt beantwoord met behulp van het onderzoek. Waarbij een

bacteriesuspensie in aanraking kwam met maagzuur (HCl) of speeksel, elk met een

verschillende tijdsduur van blootstelling aan speeksel of HCl.

Voor het onderzoek werd verwacht dat speeksel en maagzuur binnen een tijdsbestek

van 3 tot 5 uur de meeste bacteriën doden.


9

Hoofdstuk 1: Wat zijn de functies van speeksel en maagzuur? 1.1 Inleiding

Als er aan de maag of speeksel gedacht wordt, wordt er vaak een verband gelegd

met eten. De maag staat dan ook bekend om zijn functie: verteren van voedsel. De

maag ligt hoog in de buikholte, vlak onder het middenrif ook wel diafragma. De

maagwand bestaat uit drie lagen: de spierlaag, hiermee kan de maag het voedsel

fijnkneden, de bindweefsellaag, hierin bevinden zich bloedvaten die de maag van

bloed en voedingsstoffen voorziet en de slijmvlieslaag, deze laag produceert

maagsap en beschermt de maag tegen het zure maagsap. De dikte van de

spierlaag, bindweefsellaag en slijmvlieslaag bij elkaar is ongeveer een halve

centimeter.

Speeksel is een stof die veel mensen onderschatten. Het lichaam heeft deze

vloeistof hard nodig, we komen hier eigenlijk pas achter als de speeksel uitscheiding

tijdelijk even stopt. In een spannende situatie bijvoorbeeld, als de mens zenuwachtig

is merkt hij dat aan zijn of haar droge keel.

1.2 Welke functies heeft de maag?

Wanneer de mens eten proeft, op eten kauwt of het ziet of ruikt, wordt de

maagsapsecretie via de 10e hersenzenuw op gang gebracht. Deze zenuwfase is de

aanzet voor klier uitscheidingen. Dit wordt vervolgens voortgezet door hormonale

fase, er wordt gastrine geproduceerd. Gastrine is een hormoon die de

maagzuurproductie aanzet. Gastrine wordt afgegeven door G-cellen in het antrum,

onderste deel van de maag, het portiergedeelte (zie figuur 1) 2. G-cellen zijn

gespecialiseerde cellen die zich bevinden in de maagwand. De maag is bedekt met

maagsapklieren. Deze klieren hebben de vorm van holten, deze holten zijn bedekt

met verschillende soorten celtypen. Elk celtype scheidt zijn eigen stof uit. G-cellen

scheiden gastrine af, hoofdcellen pepsinogeen, nekcellen slijm en wandcellen

vormen het maagzuur 3.

2 Prof. Dr. A.J.P.M. Smout. (2008). Bouw en werking van het maagdarmkanaal.

http://www.spreekuurthuis.nl/themas/maagklachten/informatie/bouw_en_werking_van_het_maagdarmkanaal 3 Medicinfo. (2010). G-cellen - gastrine. http://www.medicinfo.nl/%7B68C82A96-883B-4369-A92E-

B10AFE12F66D%7D

http://www.spreekuurthuis.nl/themas/maagklachten/informatie/bouw_en_werking_van_het_maagdarmkanaal


http://www.medicinfo.nl/%7B68C82A96-883B-4369-A92E-B10AFE12F66D%7D



10

Figuur 1 Anatomie van de maag

Gastrine wordt afgegeven als reactie op bepaalde prikkels:

1. Het uitrekken van de maag bij het nuttigen van een maaltijd

2. Eiwitten en aminozuren die de maag in komen

3. Stijging van de pH

Gastrine is een stof die via de bloedsomloop wordt vervoerd naar de klieren van de

maagkoepel en van het maagcorpus, de stof zet deze klieren aan tot het afscheiden

van maagsap.

Na smaakprikkels in de mond wordt er door de maagwand ook al voorbereidend

werk verricht. Terwijl de kliercellen maagsap produceren ontstaat er in de binnenste

maagwandlaag een sterkere doorbloeding door verwijding van de bloedvaten. De

hoofdcellen van de maagwand, de wandcellen in de kliertjes scheiden zoals gezegd

de stof; pepsinogeen uit. Pepsinogeen, een pro-enzym, kan worden omgezet tot

actieve peptase door middel van zoutzuur (product van de maagwandklieren).

Peptase kan door middel van hydrolyse eiwitten splitsen. Dit zorgt voor kleinere

eiwitten. Reactieproducten die hierbij ontstaan zijn ketens van tientallen aminozuren

groot. Hiermee vervult de maag zijn taak in het stelsel van vertering. De functie waar

men de maag meestal voor aan ziet.

De maag is een orgaan met veel meer belangrijke functies. De maag scheidt

verschillende stoffen af. Naast pepsinogeen levert de maag nog drie producten.

Water, slijm en zoutzuur (HCl).


11

Het slijm in de maag wordt voor het grootste gedeelte gemaakt door nekcellen, deze

bevinden zich in holten van maagklieren, in de maagwand. Het slijm werkt als een

bescherming tegen de inwerking van het maagzuur en verteringsenzymen.

Het maagsap. Het maagsap wordt onder andere gebruikt voor de afweer van

schadelijke chemische stoffen, veel chemische stoffen kunnen geneutraliseerd

worden door het maagsap. Maagsap bestaat uit maagzuur, spijsverteringsenzymen,

slijm en een intrinsieke factor. Dit is de stof die noodzakelijk is voor de opname van

vitamine B12 uit het voedsel in de dunne darm 4. Het maagsap bestaat voor het

grootste gedeelte uit maagzuur. Het maagzuur bestaat uit zoutzuur (HCl). Maagzuur

wordt geproduceerd door de maagwandklieren, cellen in het slijmvlies van de

maagwand. Net als de maag zelf heeft het maagzuur ook verschillende functies. Het

denatureert eiwitten en nucleïnezuren, waardoor deze hun ruimtelijke structuur

verliezen. Zo breekt het maagzuur voedingsdelen af tot kleinere delen. Eiwitten

worden in aminozuren gesplitst (gehydrolyseerd).

Als laatst zorgt het voor het vernietigen van veel soorten bacteriën. Een functie die

erg belangrijk is voor de gezondheid van de mens. Het zoutzuur in de maag kan

micro-organismen doden. Veel micro-organismen kunnen slecht leven in het zure

milieu van de maag.

4 Maagkanker.info. Maag. http://www.maagkanker.info/over-maagkanker/wat-is-maagkanker/de-

spijsvertering/maag/

http://www.maagkanker.info/over-maagkanker/wat-is-maagkanker/de-spijsvertering/maag/



12

1.3 Welke functies heeft speeksel?

‘Speeksel is een van de meest onderschatte lichaamsvloeistoffen. Het smeert de

keel, het breekt zetmeel af maar het bevat ook eiwitten die zijn betrokken bij de

bescherming van tanden, kiezen en zachte weefsels in de mond.’ 5

Speeksel wordt geproduceerd door speekselklieren. Het lichaam heeft drie

verschillende speekselklieren: de oorspeekselklier, deze ligt vlak voor het oor

(glandula parotis). De onderkaakspeekselklier, deze ligt aan de binnenkant van de

onderkaak (glandula submandibularis) en als laatst de ondertongspeekselklier, deze

ligt onder de tong en wordt toch wel als de bekendste speekselklier gezien (glandula

sublingualis)(zie figuur 2) 6.

Figuur 2 De drie speekselklieren

5 A. van Nieuw Amerongen en E.C.I. Veerman. (2004). Kennislink, Speeksel.

http://www.kennislink.nl/publicaties/speeksel

6 VUmc. Wat zijn speekselklieren? https://www.vumc.nl/afdelingen-themas/29879/6045690/7868408

http://www.kennislink.nl/auteurs/a-van-nieuw-amerongen

http://www.kennislink.nl/auteurs/e-punt-c-i-veerman


https://www.vumc.nl/afdelingen-themas/29879/6045690/7868408


13

Er bestaat dus niet één soort speeksel. Parotisspeeksel en tongspeeksel,

geproduceerd door de parotis en de glandula sublingualis, verschillen bijvoorbeeld

veel van elkaar. Toch zijn er bepaalde stoffen en eiwitten waaruit alle soorten

speeksel zijn opgebouwd (zie figuur 3ab) 7.

Figuur 3 a. Globale samenstelling van speeksel b. Eiwit samenstelling

parotisspeeksel

Veel mensen vergeten wat voor belangrijke functies speeksel heeft voor het lichaam.

Speeksel dient niet alleen voor het smeren van de keel. Speeksel speelt een rol bij

de spijsvertering, de afweer van indringers en het heeft een belangrijke

beschermende functie.

Allereerst de vertering van voedsel. Speeksel is de tweede stap in het

spijsverteringsysteem. Nadat het voedsel vermalen is, wordt het vermengd met

speeksel. Speeksel bevat een aantal verterings-enzymen, met als bekendste

amylase. Amylase is een enzym die de afbraak van zetmeel bevordert. Hiernaast

zorgt het speeksel er nog voor dat het voedsel gemakkelijk door de slokdarm glijdt.

Dit komt omdat speeksel beschikt over mucinen.

Een mucinemolecuul is als het ware een lange draad. Deze draad is opgebouwd uit

meerderde eiwitketens van elk meer dan 600 aminozuren lang, deze eiwitketens

gaan bindingen aan met koolhydraatketens.

7 E.C.I, Veerman & A, Vissink. (2008). Speeksel, speekselklieren en mondgezondheid,

variatie in speeksel en klierspeeksel (p.27)

a. b.


14

Koolhydraatketens zijn in staat water vast te houden en nemen veel ruimte in beslag

door hun brede vorm. Hierdoor heeft speeksel een hoge viscositeit en is het

slijmerig5.

Een andere belangrijke functie van speeksel is het bestrijden van micro-organismen.

Speeksel bevat veel eiwitten en peptiden die de mond beschermen tegen infecties.

Deze eiwitten binden aan bacteriën en voorkomen zo dat deze zich hechten aan

tanden of weefsels. Daarnaast bevat speeksel lysozym dat de celwand van bacteriën

aantast. Het celmembraan is kwetsbaar voor lysis, de bacterie kan dan opzwellen en

openbarsten. De pH van speeksel heeft ook invloed op een aantal soorten bacteriën.

De normale pH van het speeksel is 6.8, hierdoor worden acidogene bacteriën

(zuurproducerende) belemmerd en hebben zij meer moeite om zich te vermeerderen.

Speeksel heeft nog een beschermende functie. Je kunt deze beschermende functie

van speeksel onderscheiden in 5 processen. Allereerst heeft speeksel een

bufferende werking, want er zitten bicarbonaten (HCO3-), fosfaten en eiwitten in.

Speeksel buffert veranderingen in de zuurgraad in de mondholte. In deze zuurgraad

kunnen namelijk veranderingen optreden door bijvoorbeeld het eten van zuur

voedsel. Wanneer het zuurgehalte stijgt, stijgt de concentratie aan waterstofionen. Dit

zorgt ervoor dat de pH weer daalt. Het enzym koolzuuranhydrase zorgt voor een

reactie tussen bicarbonaat en waterstof. Om speeksel weer zijn normale pH waarde

te laten behalen reageren nog meer waterstofatomen en stijgt de pH. Fosfaten zijn

vooral belangrijk als bouwstof van het glazuur, maar hebben ook net als

bicarbonaten een bufferende werking door te reageren met waterstof. In speeksel

vindt ook mechanische reiniging plaats. Het speeksel voorkomt dat orale micro-

organismen de gelegenheid krijgen zich in de mondholte te vestigen en zich

vervolgens te binden aan de tand of kies. Dit doet speeksel doormiddel van zijn

spoelwerking. Nog een functie van speeksel is de bescherming tegen slijtage. Het

beschermt de mond tegen uitdroging en mechanische beschadiging door spreken en

kauwen.

Speeksel bevat belangrijke eiwitten die voor deze bescherming zorgen, mucinen.

Deze eiwitten voorkomen daarnaast dat speeksel wegstroomt uit de mond of dat we

ons voortdurend verslikken.

De- en remineralisatie, calcium en fosfaat ionen voorkomen dat glazuur oplost als het

zich in een zuur milieu bevindt en zorgen voor de regulatie van orale microflora.

5 A. van Nieuw Amerongen en E.C.I. Veerman. (2004). Kennislink, Speeksel.






15

Door omstandigheden in de mond, bijvoorbeeld temperatuur, aanvoer van

voedingsstoffen en vochtige oppervlakken kunnen bacteriën zich makkelijk

vermeerderen. Antimicrobiële eiwitsystemen in speeksel

kunnen infecties van micro-organismen voorkomen. Ze zorgen dat bacteriën in het

milieu van de mondholte moeizamer overleven.


16

Hoofdstuk 2: Wat zijn de actieve stoffen in speeksel tegen bacteriën? 2.1 Inleiding

Een van de functies van speeksel is het bestrijden van indringers. Voor het afweerproces gebruikt speeksel verschillende actieve stoffen om micro-organismen als bacteriën te bestrijden (zie figuur 4) 8. Deze actieve stoffen worden afgegeven door de verschillende speekselklieren. Deze stoffen: eiwitten, peptiden en mucinen hebben allemaal hun eigen manier van werking. Antimicrobiële peptiden doden rechtstreeks vele bacteriën. Ze vormen samen met antimicrobiële eiwitten de eerstelijns verdediging van het mondweefsel. Eiwitten binden zich aan bacteriën, dit voorkomt dat de bacterie zich bindt aan tanden of weefsel. Mucinen kunnen zelfstandig als molecuul of in samenwerking met andere speekseleiwitten hechten aan vele soorten orale micro-organismen. Door de vorming van grote aggregaten, ophoping van verbonden stoffen, wordt het voor micro-organismen moeilijker zich te hechten aan weefseloppervlakken.

Figuur 4 Antimicrobiële eiwitten in speeksel

2.2 Bacterie dodende eiwitten in speeksel

8 Rijkers, G.T. (2014). Immunologie.

https://books.google.nl/books?id=YDiLNBtSxgEC&pg=PA187&lpg=PA187&dq=histatinen&source=bl&ots=4z2rgZS_og&sig=1tUMEYwccpcdbvshwFb3IUG_q-U&hl=nl&sa=X&ved=0ahUKEwinwvOD4vjOAhWLPxoKHbXRDf0Q6AEIMzAE#v=onepage&q=histatinen&f=false






17

2.2.1: Lysozym

Lysozym is een eiwit met een bacterie verminderende werking die niet alleen in

speeksel te vinden is. Het wordt onder andere teruggevonden in traanvocht, bloed en

kippeneiwit. Uit dit laatste wordt vaak lysozym gewonnen, dit is bijvoorbeeld handig

bij het produceren van veel alcoholische dranken (het remt de groei van

melkzuurbacteriën in bijvoorbeeld bier).

Lysozym is een eiwit die zich, in de humane speekselklieren, vooral bevindt in de

intercalated duct cellen. Dit zijn cellen die een schakel vormen tussen een

afvoerkanaal en een acinus, dit is een cluster van cellen met een framboosachtige

structuur. Daarnaast zijn er nog kleine hoeveelheden lysozym te vinden in de

halvemaancellen. De absolute hoeveelheid van lysozym in de mond verschilt.

Zo zit in de creviculaire vloeistof (vloeistof tussen de tanden en de lip) 300 tot 400 µg

ml-1,in plaquevloeistof (tandplak) zit 110 tot 380 µg ml-1, in cervicaal slijm (het slijm uit

de keel) zit 166 µg ml-1 en in het totaal speeksel 20 tot 100 µg ml-1. Op de plekken

waar bacteriën zich graag nestelen zit meer lysozym dan in het totaalspeeksel en

hals (ongeveer 200 µg ml-1 meer).

Het omlijnde gedeelte, intercalated duct cellen (ID) bevat een hoge concentratie

lysozym en de stippen, sereuze acinus (SD) geven een lage concentratie aan. (zie

figuur 5) 9.

Figuur 5 Acinus van een speekselklier

9 E.C.I, Veerman & A, Vissink. (2008). Speeksel, speekselklieren en mondgezondheid, antimicrobiële

eiwitten in speeksel (p.46)


18

Lysozym is een stof bestaande uit 123 aminozuren, waarvan de meest voorkomende

arginine en lysine zijn. Lysozym bevat een eigenschap die noodzakelijk is voor haar

antibacteriële werking. Lysozym is namelijk positief geladen, hierdoor bindt het zich

makkelijk aan de celwand van bacteriën, die negatief geladen is. Bacteriën bevatten

een celwand, deze zorgt voor stevigheid. De celwand voorkomt dat bacteriën, in

hypotone milieus als speeksel, opzwellen en openbarsten. De celwand van bacteriën

bevat lipoteichonzuur (LTA). LTA-moleculen zijn negatief geladen moleculen die aan

het celmembraan vast zitten. Als het positief geladen lysozym zich bindt aan het

negatief geladen lipoteichonzuur, gaat de celwand stuk. Dit geldt echter alleen voor

gram-positieve bacteriën. Deze bacteriën hebben namelijk maar 1 celwand, deze

celwand wordt compleet stuk gemaakt door lysozym. Gram-negatieve bacteriën

hebben meerdere lagen in hun celwand, hierdoor zijn ze sterker waardoor lysozym

de celwand alleen zwakker maakt. 10

Zonder de mechanische bescherming van de celwand verliest een bacterie zijn

stevigheid en is de bacterie kwetsbaar voor bijvoorbeeld lysis en andere bacterie

dodende stoffen in speeksel. Wanneer het membraan van de bacterie stuk gaat,

lekken er ATP-moleculen en co-enzymen naar buiten. Zo worden processen als

celdeling en eiwitsynthese bemoeilijkt en kan de bacterie sterven.

2.2.2: Lactoperoxidase

Lactoperoxidase is een eiwit dat samen met de de stoffen thiocyanaat en waterstof

peroxide de groei van bacteriën laat remmen. Lactoperoxidase heeft zijn naam te

danken aan melk “lacto”. Een van de enzymen werd namelijk voor het eerst

aangetoond in melk. Speeksellactoperoxidase komt uit de sereuze acinaire cellen

van de oorspeekselklier, glandula parotis (PAR) en de onderkaakspeekselklier,

glandula submandibularus (SM). ‘Sereuze’ is het karaktertype aan de cel. (zie figuur

6) 11

. ‘Sereuze’ betekent dat de klier dun, waterig slijm afscheid. Mukeuze klieren

scheiden namelijk dik slijm af.

10 Norton, C.F. (1986). Microbiology, Second Edition, Procaryotic Cell Structure (p. 84) 11 E.C.I, Veerman & A, Vissink. (2008). Speeksel, speekselklieren en mondgezondheid. Vorming en

secretie van speeksel. (p.9)


19

Figuur 6 Indeling van speekselklieren naar celtypen

Lactoperoxidase is zoals gezegd een stof die met behulp van de stoffen thiocyanaat

en waterstofperoxide de groei van bacteriën kan remmen, voorbeelden hiervan zijn

Lactobacillus spec., Staphylococcus aureus, Streptococcus mutans en Escherichia

coli.

2.2.3: Chitinase

Chitinase is een eiwit die zijn taak vooral uitoefent in de mondholte. Het beschermt

de mondholte tegen kolonisatie van gisten en schimmels. Chitinase is een eiwit dat

door alle speekselklieren wordt afgescheiden. Het kan de celwand van schimmels en

bacteriën afbreken.

Een bekende aandoening is paradontitis. Paradontitis is een tandvleesontsteking.

Tandplak van de tanden en kiezen hebben een ontsteking gecreëerd in de rand van

het tandvlees. De ruimte die ontstaat wordt de ‘pocket’ genoemd. Bacteriën vestigen

zich in deze ruimte en het lichaam laat afweercellen en ontstekingseiwitten los, onder

andere chitinase. Paradontitispatiënten hebben dan ook een verhoogde chitinase

concentratie 12

.

12

Vaartjes, J.W. Tandarts.nl. Alles over paradontitis.

https://www.tandarts.nl/mondzorg/aandoeningen/parodontitis



20

2.2.4: Lactoferrine

Lactoferrine is een ijzerbindend eiwit. “Lacto” staat voor melk, het eiwit lactoferrine is

net als lactoperoxidase voor het eerst aangetoond in moedermelk. Even later is het

eiwit ook aangetoond in speeksel. Lactoferrine is net als lactoperoxidase afkomstig

uit de glandula parotis (PAR) en de glandula submandibularis (SM). Het eiwit is

vooral afkomstig uit de cellen van de intercalated duct. De intercalated duct, ook wel

‘ducts of boll’ is het gedeelte van een exocriene klier die rechtstreeks vanuit de

acinus (een cluster van cellen) naar een klierleiding loopt. Ook is het eiwit voor een

klein deel afkomstig uit de sereuze acinaire cellen zoals de halvemaancellen.

Halvemaancellen liggen als het ware als een kap over de muceuze acinaire cellen.

‘Dit wordt waarschijnlijk veroorzaakt doordat bij de conventionele fixatie mucinen

bevattende granules stukgaan, waarna de cellen opzwellen door het grote volume

van de vrijgekomen mucinen. De opgezwollen muceuze cellen drukken de naburige

sereuze cellen weg uit de acinus, waardoor deze bovenop de acinus komen te liggen

als een kap of een halve maan’ 13

.

Een verhoogde lactoferrineconcentratie kan leiden tot de infectieziekte mastitis, dit is

een ontsteking van de melkklieren. Zoals gezegd is lactoferrine een ijzerbindend

eiwit, daarom behoort het tot de transferrinen, een groep ijzerbindende eiwitten. In

exocriene vloeistoffen zoals speeksel en traanvocht is lactoferrine in vrije vorm

aanwezig. Lactoferrine remt de bacteriegroei door het binden van Fe3+-ionen.

Bacteriën hebben Fe3+-ionen nodig voor hun groei. Ook houdt lactoferrine de

kolonisatie van de bacteriesoort Streptococcus mutans tegen door te voorkomen dat

deze zich hechten aan tandoppervlak. Bacteriën die in biofilms groeien (tandplak)

zijn hardnekkig. Lactoferrine is ijzerbindend en kan daarom Fe3+-ionen aan de

bacteriën onttrekken. Door de lage Fe3+-concentratie verlaten bacteriën de biofilm.

Enkele micro-organismen, schimmels en bacteriën waarvan de groei wordt geremd

door lactoferrine zijn: Candida albicans, Escherichia coli, Streptococcus mutans,

Aggregatibacter actinomycetemcomitans en Helicobacter pylori.

13 Veerman, E.C.I. & Vissink, A. (2008). Speeksel, speekselklieren en mondgezondheid. Vorming en

secretie van speeksel. (p.9). http://assortiment.bsl.nl/files/702f3f2b-1ab7-4da8-80ac-b9add441e935/s…

http://assortiment.bsl.nl/files/702f3f2b-1ab7-4da8-80ac-b9add441e935/s…

http://assortiment.bsl.nl/files/702f3f2b-1ab7-4da8-80ac-b9add441e935/s…


21

2.3 Bacterie dodende peptiden in speeksel

2.3.1: Histatinen

Histatinen zijn peptiden bestaande uit 7 tot 38 aminozuren. Ze worden vooral

geproduceerd in de sereuze acinaire cellen van de glandula parotis en de glandula

submandibularis. Daarnaast nog in de halvemaancellen van de glandula

submandibularis en de glandula sublingualis. Ook komen ze voor in een groep

achterste tongklieren, de von-ebner-kliertjes. Deze bevinden zich onder papillen in de

tongspieren. De Von Ebner’s klier is een sereuze speekselklier, de secretie van deze

klier is dun en waterig.

Histatinen zijn actief tegen een breed aantal grampositieve en gramnegatieve

bacteriën. Bacteriën die de strijd verliezen tegen histatinen zijn: Streptococcus

mutans, Porphyromonas gingivalis, Aggregatibacter actinomycetemcomitans,

Pseudomonas aeruginosa en de Haemophilus (para)influenzae. Maar ook de

welbekende MRSA-bacterie, Staphylococcus aureus. De MRSA bacterie wordt vaak

overgedragen via de huid. Het kan voor infecties zorgen als zweren, abcessen en

longontsteking. Histatinen werken antibacterieel doordat ze gaten creëren in het

celmembraan van de bacterie.

2.3.2: Defensinen

Defensinen zijn peptiden van 30 tot 45 aminozuren lang. Defensinen zijn te

herkennen aan de drie S-S-bruggen. Door verschil in positie van de zwavelbruggen

zijn defensinen te onderscheiden in alfa- en beta-defensinen. Alfa-defensinen komen

voor in cellen in de dunne darm, genaamd neutrofielen (witte bloedcel) en

panethcellen. De beta-defensinen zijn vooral te vinden in de speekselklieren. Deze

defensinen worden uitgescheden door de gingivale keratinocyten (celsoort, deze

cellen liggen vaak dicht tegen elkaar aan) en de ductuscellen van de speekselklieren.

Defensinen zijn net als histatinen werkzaam tegen vele bacteriën, zoals

streptokokken, actinomyceten, Porphyromonas gingivalis maar ook de schimmel

Candida albicans.

2.3.3: LL-37, cathelicidine

LL-37 is een cathelicidine peptide die alleen voorkomt in zoogdieren. Cathelicidinen

peptiden worden geclassificeerd als antimicrobiële peptiden, genaamd AMPs.

Cathelicidinen en alle andere peptiden van de eerste verdedigingslinie hebben een

overeenkomst: ze bevatten een sterk geconserveerd prosegment, dit houdt in dat het

uiteinde van een deel van de aminozuren kan helpen bij het vouwen van het eiwit

molecuul.


22

Wanneer een cathelicidine in de cel wordt opgeslagen, gebeurt dit in inactieve vorm.

De stof is dan precursor, dat wil zeggen dat het de uitgangsstof is, een stof die als

voorloper voor een andere stof dient. Het negatief geladen catheline in cathelicidine

vouwt om het negatief geladen peptidedeel heen, hierdoor wordt het afgeschermd.

Wanneer de peptide actief moet worden wordt catheline afgesplitst, vervolgens komt

de peptide vrij, dit gebeurt pas buiten de cel. Dit afsplitsen doet het enzym

proteïnase-3, een proteïnase-enzym dat vooral een rol speelt bij de productie van

antimicrobiële peptiden.

Tot nu toe is alleen de LL-37 cathelicidine peptide bekend in de mens. Zoals gezegd

behoort LL-37 cathelicidine tot de AMP’s (antimicrobiële peptiden) dit houdt in dat de

stof effectief micro-organismen doodt. LL-37 doodt een breed assortiment aan

bacteriën en schimmels namelijk:

Streptococcus sanguinis, groep A-streptokokken, Actinomyces naeslundii, Veillonella

atypica, Fusobacterium nucleatum, Eikenella corrodens en de paropathogene

bacteriën (ziekteverwekkende bacteriën rond het kaakbot en tandvlees) Prevotella

intermedia, Aggregatibacter actinomycetemcomitans, Treponema denticola,

Capnocytophaga spp., en Neisseria gonorrhoeae. Ook Candida albicans wordt

effectief gedood door LL-37, waarbij de membraandefecten uitgebreider zijn dan die

door histatinen worden veroorzaakt 14

.

LL-37 cathelicidine bestrijdt bacteriën en schimmels, maar heeft nog vele functies

binnen het afweersysteem.

- Neutralisatie LPS gram negatieve bacteriën

LL-37 kan lipopolysachariden (LPS) van gram negatieve bacteriën neutraliseren.

Lipopolysachariden komen voor in het buitenmembraan van gram-negatieve

bacteriën, het zijn grote moleculen bestaande uit een lipide en een sacharide. LL-37

neutraliseert LPS om het risico op septische shock te verlagen. ‘Septische shock is

een ernstige aandoening die het gevolg is van een grootschalige invasie van het

bloed met bacteriën (septikemie)’ 15

. Een septische shock treedt op wanneer LPS,

endotheelcellen en macrofragen grote hoeveelheden cytokinen uitscheiden. Het

immuunsysteem slaat op hol met als gevolg het verwijden van bloedvaten en het

dalen van de bloeddruk.

14 Veerman, E.C.I. & Vissink, A. (2008). Speeksel, speekselklieren en mondgezondheid, Rol van

LL-37 bij gastheerverdediging. (p.63) 15 MedicInfo. (2009). Septische shock. http://www.medicinfo.nl/%7B70dc684b-b252-479a-a2af-

97db5a72872e%7D

http://www.medicinfo.nl/%7B70dc684b-b252-479a-a2af-97db5a72872e%7D



23

- Huidgenezing

Bij verwonding is de LL-37 concentratie verhoogd. Wel is het zo dat er hogere

concentraties LL-37 nodig zijn bij bestrijding van bacteriën dan bij huidgenezing.

- Remming van apotose in neutrofielen

LL-37 gaat een binding aan met een receptor op de endotheelcellen. Met als gevolg

het stimuleren van angiogenese (= vorming van bloedvaten)1614

.

- Stimulatie van gen expressie in macrofragen

LL-37 zorgt ervoor dat de mate waarin transcriptie van DNA naar mRNA en translatie

van mRNA naar eiwitten toeneemt. Onder andere de expressie van genen die

coderen voor chemokinen. Chemokinen zijn familie van de cytokinen en worden

vooral losgelaten om leukocyten aan te trekken.

Verder zorgt LL-37 voor het stimuleren van neutrofielen, met als gevolg afgifte van

ontstekingsremmers en AMP (adenosinemonofosfaat).

14 Veerman, E.C.I. & Vissink, A. (2008). Speeksel, speekselklieren en mondgezondheid, Rol van

LL-37 bij gastheerverdediging. (p.63)


24

2.4 Bacterie dodende mucinen in speeksel

2.4.1 Inleiding

Voor het beschermen van epitheel en mucosale weefsels is een slijmvlies nodig.

Mucosa is niet voor niets een synoniem voor slijmvlies. Het slijmvlies beschermt de

weefsels tegen een aantal factoren: uitdroging, agressieve stoffen en tegen micro-

organismen als bacteriën. Ook is het slijmvlies waterhoudend en maakt het de

weefsels elastisch. Mucinen zijn verantwoordelijk voor de bestanddelen die nodig zijn

voor deze beschermende eigenschappen.

2.4.2: MUC5B

MUC5B is een van de hoofdbestanddelen van speeksel. MUC5B is een molecuul dat

veel ruimte in beslag neemt. Dit komt doordat het mucine-molecuul een

draadvormige structuur heeft. Bestaande uit geglycosyleerde delen (verdichtingen)

en ‘naakte’ peptiden (zie figuur 7a) 16

. De glycosylering van mucinen bestaat uit een

aantal stapjes. Er wordt als eerst een verbinding aangegaan met galactosamine, een

aminosuiker. Vervolgens wordt de keten verder geglycosyleerd met galactose of

beëindigd met siaalzuur (zie figuur 7b).

Figuur 7 a. MUC5B molecuul b. Samenstelling van MUC5B

16 E.C.I, Veerman & A, Vissink. (2008). Speeksel, speekselklieren en mondgezondheid, MUC5B

herkomst en opbouw.(p.69)

a. b.


25

MUC5B is een mucine-molecuul dat graag bindt met water. Dit komt doordat het

molecuul uit veel koolhydraten bestaat (zie bron 7b) 16

. Koolhydraten bevatten OH-

groepen die met watermoleculen waterstofbruggen kunnen vormen. Hiermee maken

mucinen een oplossing slijmerig.

Bacteriën gebruiken de koolhydraten uit MUC5B als energiebron. Enzymen kunnen

de koolhydraten vrijmaken, waardoor ze worden opgenomen. Hier zijn wel veel

verschillende enzymen voor nodig omdat het zeer diverse koolhydraatketens zijn.

Een enkele bacterie kan niet al die verschillende enzymen aanzetten tot actie. Daar

is een samenwerking van bacteriën voor nodig. Hiermee wordt voorkomen dat een

enkel pathogene bacterie gaat domineren.

De zeer diverse koolhydraatketens trekken veel bacteriën aan die zich op orale

oppervlakken willen vestigen. Echter blijkt dat maar een beperkt aantal micro-

organismen rechtstreeks bindt aan MUC5B 17

.

2.4.3: MUC7

MUC7 is een molecuul met veel kleinere visco-elastische eigenschappen dan

MUC5B, dit omdat het veel kleinere afmetingen heeft en kortere koolhydraatketens

bevat. MUC7 is vooral te vinden in het submandibularis- (onderkaakspeeksel),

sublingualis- (ondertongspeeksel) en het lipspeeksel. Ook is het mucine af en toe te

vinden in palatumspeeksel (verhemelte). Je komt het maar weinig tegen in de

speekselkliertjes van de wang. MUC7 bindt aan een veel grotere groep micro-

organismen dan MUC5B. MUC7 kan als zelfstandig molecuul of in combinatie met

andere speekseleiwitten hechten aan veel verschillende soorten micro-organismen,

namelijk:

Streptococcus sanguis, Streptococcus oralis, Streptococcus gordonii, Streptococcus

mutans, Streptococcus sobrinus, Streptococcus cricetus, Actinomyces viscosus,

Actinomyces naeslundii en Actinomyces israelii.

16

E.C.I, Veerman & A, Vissink. (2008). Speeksel, speekselklieren en mondgezondheid, MUC5B

herkomst en opbouw.(p.69) 17 Veerman, E.C.I. & Vissink, A. (2008). Speeksel, speekselklieren en mondgezondheid, MUC5B

structuur en functie (p.72)


26

2.4.4 Bestrijding van micro-organismen

Doordat mucinen grote aggregaten (samenklontering van stoffen) vormen is het

moeilijk voor micro-organismen zich te hechten aan oppervlakken. Dit zorgt ervoor

dat micro-organismen als bacteriën dus niet in de mond blijven maar worden

afgevoerd naar de maag. In de maag worden ze verder bestrijdt door middel van

maagzuur. Mucinen voorkomen kolonisatie van micro-organismen.

Wanneer een bacterie zich dan toch aan het mondoppervlak heeft gehecht, hebben

de mucinen één taak: het schoonhouden van de mond. Door het verwijderen van

andere micro-organismen, wordt de groei van de gevestigde micro-organismen

geremd.


27

Hoofdstuk 3: Hoe ontstaan bacterie-infecties in de mond en het maag-

darmkanaal?

3.1 Inleiding

Bacteriën zijn kleine procaryotische organismen die vaak in groepjes leven. Zij

worden als een van de eerste levensvormen op aarde gezien en zijn vanaf die tijd

verder geëvolueerd en uitgebloeid tot de gigantische diversiteit van soorten die we

nu kennen. Bacteriën leven overal op de aarde zelfs in de dikke ijspakken op

Antartica maar ook in hete zure bronnen, op de bodem van oceanen en zelfs aan de

binnenkant van kerncentrales (Deinococcus radiodurans) 18

. De mens bestaat voor

1013 uit cellen, terwijl er in de mens 1014 micro-organismen leven, waaronder heel

veel bacteriën. Zij zijn van enorm belang, de mens heeft ze nodig in allerlei voedsel

voor processen in ons lichaam, maar de mens gebruikt ze ook voor veel andere

doeleinden. Toch zijn niet alle bacteriën even nuttig voor de mens en is een deel van

de bacteriën zelfs gevaarlijk. In dit hoofdstuk worden bacteriën behandeld die in de

maag en mond-, darmflora pathogeen zijn voor de mens en wordt behandeld hoe het

afweermechanisme van het maag-darmkanaal werkt (met de nadruk op maagzuur).

3.2 Mondinfecties

3.2.1 Natuurlijke mondflora

Onder mondflora wordt verstaan: ‘Alle levende micro-organismen in de mondholte’.

Bacteriën in de mond kun je zien als een levend laagje dat de tanden, kiezen,

tandvlees, gehemelte en tong bedekt. De mondflora bestaat uit twee soorten

bacteriën: commensale- en transiënte bacteriën. Commensale bacteriën in de

mondflora zijn nuttig en goed voor de gezondheid van de mens, commensaal

betekent ook wel dat de bacterie in de mond kan leven zonder deze te schaden.

Deze bacteriën beschermen de mond tegen ontstekingen en voorkomen bederf van

de tanden en kiezen. Een groot deel van de bacteriën, transiënte bacteriën (bacterie

verblijft tijdelijk in het mondflora), is echter schadelijk, deze bevinden zich vaak in het

tandplak. Toch zorgt de mond voor een microbieel evenwicht, er is een evenwicht

tussen goede en slechte bacteriën. Wanneer schadelijke bacteriën in meervoud

voorkomen ontstaat er tandplak. De bacteriën die zich in dit tandplak bevinden zetten

suikers uit voedselresten om in zuren.

18

Artis Micropia. Deinococcus radiodurans. http://www.micropia.nl/nl/ontdek/microbiologie-van-tot-

z/deinococcus-radiodurans/#gref

http://www.micropia.nl/nl/ontdek/microbiologie-van-tot-z/deinococcus-radiodurans/#gref



28

Door deze vrijgekomen zuren lost het tandglazuur langzaamaan op. Dit heeft als

gevolg dat er gaatjes, ook wel cariës, ontstaan 19

.

3.2.1 Mondinfecties door endogene bacteriën

Bacteriën overheersen in onze mond over schimmels en protozoa (een restgroep

eencellige, eukaryotische micro-organismen, die niet behoren tot de planten,

schimmels en dieren) zowel in aantal als in belangrijkheid. Normaal leven zij in

symbiose met de mondflora, maar zodra het milieu verstoord wordt kunnen zij in

overmaat raken en voor ziekteverschijnselen zorgen. Dit kan bijvoorbeeld door een

dieet met veel suiker. Sommige bacteriën, zoals de Streptococcus mutans, vormen

plakkerige polymeren zoals dextran, een polysacheride bestaande uit verschillende

glucose-eenheden. Hierdoor ontstaat plaque, waaruit gaatjes kunnen ontstaan

(tanderosie). Een ander interessant voorbeeld is de ‘Loopgraafmond’ ook wel acute

necrotiserende ulcererende gingivitis (ANUG). ANUG kwam tijdens de eerste

wereldoorlog bij veel soldaten voor. Men ging er vanuit dat het een besmettelijke

ziekte was, maar dit bleek niet het geval. Door de slechte mondhygiëne gepaard met

emotionele stress sloegen Capnocytophaga gingivalis, C. ochraceae en C. sputigena

toe en veroorzaakten parodontitis (ontsteking van het tandvlees). Hierdoor verzwakte

het tandvlees en groeide de Eikenella corrodons, met als gevolg het doodgaan van

tandvlees, maar ook keel-, tandpijn en vermoeidheid. Het ontstond dus niet alleen

door de slechte mondhygiëne maar ook door de verhoogde stresshormonen die de

normale afweer en zo ook de symbiose met de natuurlijke mondflora verstoorde.

Deze verstoorde afweer door hormonale verandering zien we vaker terug bij

patiënten na een operatie of bij studenten in testperioden, deze mensen krijgen last

van ontstoken tandvlees of stinken ineens uit de mond. Zo is te zien dat door

verstoring van het natuurlijke milieu, bacteriën in de natuurlijke mondflora ineens voor

infecties kunnen zorgen 20

.

3.2.2 Mondinfecties door exogene bacteriën

Naast bacteriën in de natuurlijke flora, zijn er ook veel andere ziekteverwekkers

buiten ons lichaam. Er zijn ongeveer 50 bekende infectieziekten die zich kunnen

uiten in de mond. Dit kunnen virussen, parasieten, schimmels of bacteriën zijn.

Zodra een pathogene bacterie in de mond komt wordt hij van alle kanten aangevallen

met (voor hem) dodende stoffen (H2). Mocht hij het toch zien te overleven kan hij

verschillende ziekteverschijnselen veroorzaken.

19 Salusi. (2011). Mondflora: Goede & slechte bacteriën in je mond. https://www.salusi.nl/mondflora-

goede-slechte-bacterien-mond/ 20 Norton, C. F. (1986). Microbiology, Second Edition, Oral Disease (p. 454-473).

https://www.salusi.nl/mondflora-goede-slechte-bacterien-mond/



29

Zo veroorzaakt Corynebacterium diphteriae (difterie) laesies, beschadiging van

weefsel, in het tandvlees en op de tong en kan zorgen voor verlamming van het

gehemelte. Neisseria gonorrhoeae (goneroe) kan tandvleesontsteking en

mondslijmvliesontsteking veroorzaken. Staphylococcus aureus (Pharyngitis

Staphylococcosis) veroorzaakt voornamelijk keelontsteking maar kan zelfs

kaakbotontsteking, tandvleesontsteking en abcessen in de mond veroorzaken.

De meeste van deze bacteriële infecties ontstaan doordat de patiënt al een infectie

heeft op een andere plek in het lichaam 20

.

3.2.3 Bestrijding van mondinfecties

Wanneer iemand last heeft van een mondinfectie gaat hij meestal eerst naar de

tandarts omdat hij last heeft van pijn in de tong, wang, het tandvlees of tanden. De

tandarts zal kijken of hij de oorzaken van deze symptomen kan vinden door te

zoeken naar afwijkingen. Als een tandarts iets gevonden heeft kan hij het

bijvoorbeeld weg boren, snijden of de patiënt doorsturen naar het ziekenhuis voor de

kaakchirurg wanneer er grover werk gedaan moet worden, zoals een stuk bot

weghalen. Ook kan er in het ziekenhuis antibiotica voorgeschreven worden,

antibiotica die de bacterie bestrijdt. Tenslotte kan er nog een speciaal dieet

voorgeschreven worden, bijvoorbeeld een suiker-arm dieet, zo kunnen

zuurvormende bacteriën (acidogenen) van deze suikers geen zuur meer maken en

worden bijvoorbeeld gaatjes, tandplak en tanderosie voorkomen 20

.

3.2.4 Voorkomen van mondinfecties

Het probleem wordt opgelost wanneer de mens mondinfecties kan voorkomen,

simpel gezegd zijn er vijf belangrijke punten: orale hygiëne, door tanden en tong te

poetsen met fluoride, hierdoor ontstaat meteen een beschermende laag over de

tanden, flossen, spoelen met listerine en het eetpatroon aanpassen zodat er minder

suiker beschikbaar is voor bacteriën.

Als er aan deze vijf punten voldaan wordt is de kans op endogene mondinfecties

bijna 0% en zullen exogene mondinfecties ook minder snel ontstaan 20

.

20 Norton, C. F. (1986). Microbiology, Second Edition, Oral Disease (p. 454-473).


30

3.3 Infecties van het maag-darmkanaal

Figuur 8: Bouw van het maag-darmkanaal

3.3.1 Normale flora van het maag-darmkanaal

De normale flora van de darmen verschilt per persoon en veranderd door het hele

leven heen. Dit heeft met de voeding te maken. Toch zijn er een groot aantal

overeenkomstige bacteriesoorten die elk mens bezit en die soms voor problemen

kunnen zorgen.

De maag is in lege toestand bijna steriel, doordat de pH tot 2 daalt. Er leven

voornamelijk melkzuurbacteriën. Het duodenum (12 vingerige darm) heeft maar een

laag aantal bacteriën in de normale flora, dit zijn voornamelijk facultative anaeroben

(bacteriën die zowel in zuurstofrijke als in zuurstofarme omgevingen kunnen leven).

De hoeveelheid in zowel aantal als soorten loopt op naar mate je verder komt in de

dunne darm. In het jujenum, ileum en in de dikke darm kunnen bacteriën zich echt

vestigen (zie figuur 8) 21

. Hier leven ze van overblijfselen van voedsel, dode

losgelaten epitheelcellen en mucus (slijm uit de darm) 22

.

21 Prof. Dr. A.J.P.M. Smout. Spreekuurthuis.nl, Bouw en werking van het maagdarm kanaal.

http://www.spreekuurthuis.nl/themas/maagklachten/informatie/bouw_en_werking_van_het_maagdarmkanaal 22 Norton, C.F. (1986) Microbiology, Second Edition, Gastiontestinal tract infections (p. 551-571)

http://www.spreekuurthuis.nl/vid.php?video=&thema_id=19&dt=1




31

Veel bacteriën helpen voedsel te verteren en af te breken door enzymen die ze

produceren. Sommige maken bepaalde vitaminen voor ons, bijvoorbeeld vitamine K.

De normale flora lijkt ook van pas te komen tegen pathogene bacteriën. Veel

enterobacteriën (een familie bacteriën) produceren dodende of beperkende stoffen

tegen andere bacteriën, zoals waterstofsulfide, deze stof gaat de bacterie E.coli

tegen. Andere soorten kunnen kortketenige vetzuren produceren die een beperkende

factor zijn voor Salmonella, Shigella, Pseudomonas en Klabsiella.

3.3.2 Infecties van het maag-darmkanaal door bacteriën

Net als in de mond kunnen sommige bacteriën die van nature in de darmen leven

voor problemen zorgen. Dit gebeurd bijvoorbeeld bij het starten van een bepaald

dieet of bij het gebruiken van bepaalde antibiotica. De Staphylococcus aureus is

namelijk resistent tegen veel soorten antibiotica. Wanneer concurrenten in de

darmen door antibiotica wegvallen, kan de Staphylococcus aureus hiervan profiteren

en overheersen. Soms kan de mens dan nare bijwerkingen krijgen. Deze

overheersing is vaak maar tijdelijk want de concurrenten komen snel terug na het

stoppen van de antibioticakuur.

Het komt helaas vaak voor dat een pathogene bacterie doordringt tot de darmen. Het

doorloopt vele barrières maar als het weet te overleven kan het voor vele problemen

zorgen. Er zijn heel veel verschillende bacteriën die allemaal verschillende ziektes

veroorzaken, maar toch dezelfde symptomen veroorzaken. De symptomen en hoe

erg de ziekte is hangt af van drie dingen: de hoeveelheid bacteriën, de toxiciteit

(giftigheid) en de vatbaarheid van de persoon. Er bestaan erg veel pathogene

bacteriën, de meest voorkomende in het menselijk lichaam zijn: Salmonella, bacillaire

dysenterie, cholera en Escherichia coli.

Salmonella

Salmonella is een van de meest bekende veroorzakers van ziektes in de buik. Het

veroorzaakt diarree, buikkrampen en koorts. Er zijn verschillende soorten Salmonella

waarvan de symptomen overeenkomen, alleen is de ene soort agressiever dan de

ander. Een van de meest agressieve en veel voorkomende soort is Salmonella typhi:

deze soort veroorzaakt buiktyfus. Bij buiktyfus breken de bacteriën door de dunne

darmwand in het lymfeweefsel. Hier worden ze opgegeten door fagocyten, maar niet

gedood. Ze reizen mee met de fagocyten en vermeerderen zich. Na ongeveer twee

weken ontstaat er koorts en hoofdpijn door de endotoxines (een stof die ontstaat bij

bacterie sterfte ook wel lipide A). Na drie weken ontstaat er beschadiging van het

slijmvlies in de darm en Peyerse platen (secundaire lymfoïde organen in het ileum)

en ontstaan er rode vlekjes op de buik. Na vier weken kan de darmwand gaan

bloeden en kan er perforatie optreden, ook kan er dan longontsteking ontstaan.


32

Zo ver hoeft het niet altijd te komen, meestal weet het lichaam er binnen enkele

dagen zelf iets aan te doen.

Bacillaire dysenterie

Deze ziekte wordt veroorzaakt door het geslacht Shigella, dit geslacht heeft een

aantal serotypen die bacillaire dysenterie veroorzaken. De symptomen zijn extreme

diarree met bloed, slijm en waterige substanties gepaard met veel pijn. Het ontstaat

doordat de bacterie de dikke darm penetreert en ontstekingen en plaatselijke

microabcessen veroorzaakt. Bij gezonde volwassenen gaat dit vaak binnen een

week voorbij, maar het kan bij zwakke mensen of kleine kinderen levensgevaarlijk

zijn. Met de juiste medicijnen is het goed behandelbaar, slechts 0.5% sterft.

Cholera

Cholera is nog steeds een van de grootste doodsoorzaken in perifere landen.

Slechte hygiëne gepaard met vies drinkwater en voedsel zorgt ervoor dat deze

bacterie zich goed kan verspreiden en veel slachtoffers maakt. Cholera wordt

veroorzaakt door de bacterie Vibrio Cholerae omdat het een vibrio is heeft hij de

mogelijkheid te overleven in koud water. Hierdoor verspreidt hij zich goed. V.

Cholerae groeit in de dunne darm en bindt zich aan het slijmvlies. De bacterie

produceert choleragin, een toxine (gifstof) die zorgt voor de extreme diarree. Een

zieke persoon kan wel 10 tot 20 liter diarree per dag produceren. Naast heftige

diarree heeft cholera meer syptomen, zoals: overgeven, spierkramp en een extreme

schommeling in elektrolyt concentratie (opgeloste ionen). Door de hevige diarree

ontstaat er extreme uitdroging. Deze uitdroging tegengaan is vaak moeilijk aangezien

er in dit soort landen slechte toegang is tot schoon water.

Bij gezonde mensen gaat de ziekte vaak na een aantal dagen weer over maar bij

zwakke mensen zoals kleine kinderen, ouderen of ondervoeden is dit niet het geval.

Er is geen medicijn voor deze ziekte aangezien antibiotica niet werkt, dit komt omdat

de toxine de boosdoener is en niet zo zeer de bacterie. Het is te behandelen door

speciale hydratie therapie toe te passen, waarbij de patiënt veel moet drinken, goed

moet eten of desnoods aan het infuus moet 23

.

23 Wikipedia. Cholera https://en.wikipedia.org/wiki/Cholera

https://en.wikipedia.org/wiki/Cholera


33

Escherichia Coli

Escherichia Coli is een gram-negatieve facultatief anaerobe bacterie die in de dikke

darm van elk mens groeit en normaal gesproken niet voor problemen zorgt. Echter

kent deze soort bepaalde serotypes die niet van nature voorkomen in de darmflora

en pathogeen zijn voor de mens. Ook kan een te grote hoeveelheid van de andere

niet-pathogene serotypes in andere delen van het menselijk lichaam een probleem

opleveren, zoals in de urinewegen. Er zijn twee serotypen met elk hun eigen ziekte:

een hevige diarree of Hemorragische colitis.

De hevige diarree ontstaat vaak bij pasgeborene maar kan ook bij ouderen

voorkomen onder de naam turista (reizigersdiarree). Besmetting komt vaak voor in

perifere landen. Deze besmetting kan optreden door het eten van rauw rundvlees of

het consumeren van zuivel. De ziekte lijkt in bijna alle opzichten op cholera, alleen is

het veel minder intensief. De bacterie produceert toxinen die het slijmvlies van de

dikke darm aantasten waardoor vocht en elektrolyt verlies optreedt. Hierdoor ontstaat

een vrij hevige diarree, deze diarree is voor kinderen vaak gevaarlijker dan voor

volwassenen. Volwassenen hebben hier vaak maar een halve week last van en

kunnen ORS (orale rehydratievloeistof innemen) om ernstig vochtverlies te

voorkomen.

Hemorragische colitis is een ernstige ontsteking met bloedingen in de darmwand.

Besmetting ontstaat ook door besmet rundvlees te eten. Het wordt veroorzaakt door

een serotype van E.coli dat warmte-labiele enterotoxines produceert. Deze toxine

werkt alleen onder juiste temperatuur en wordt meteen kapot gemaakt onder hoge

temperatuur. De toxinen slopen het slijmvlies van de dikke darm en hierbij ook het

weefsel waardoor bloedingen kunnen ontstaan. Vaak is ziekenhuisopname nodig

zodat de patiënt intensieve zorg krijgt aangeboden 24

.

Te zien is dat veel ziektes ontstaan doordat het maagzuur niet zuur genoeg was om

alle bacteriën tegen te houden. In de subparagraaf hierna wordt de werking van

maagzuur uitgelegd 22

.

22

Norton, C.F. (1986) Microbiology, Second Edition, Gastiontestinal tract infections (p. 551-571) 24 De Merck Manual online medisch handboek, Hemorragische colitis

http://www.merckmanual.nl/mmhenl/sec09/ch122/ch122b.html



34

3.3.3 Werking van maagzuur op bacteriën

Het is duidelijk dat bacteriën in het maag-darmkanaal worden gedood door zoutzuur,

maar wat is een zuur precies en hoe bestrijdt een zuur bacteriën?

Een zuur is een molecuul dat graag een proton wilt afstaan, dit proton noteren we als

H+ omdat het één waterstofatoom is zonder elektron. De H+ gaat nadat hij ontstaan is

een reactie aan met water en vormt H3O+

25. Als we een sterk zuur hebben zoals

waterstofchloride, geeft dit een lage pH zoals in de maag en is er veel H3O+

aanwezig. H3O+ wilt graag zijn H+ afgeven aan andere stoffen in de buurt. Zodra een

stof die gevoelig is voor zuur in aanraking komt met H3O+ krijgt hij H+ erbij, hierdoor

veranderd de structuur en ladingsverschil van de stof 26

. De celwand van bacteriën

bestaat vooral uit peptidoglycaan, deze stof is een polysacharide. Dit is een hele

lange keten (poly= meerdere) van suikers (suiker=sacharide). Deze ketens zitten

allemaal aan elkaar vast en vervolgens ook nog gecrosslinkt. Het verstevigd de

celwand van de bacterie en is niet gevoelig voor zuur. Dit komt omdat een

polysacharide alleen kapot gemaakt kan worden door hydrolyse (het splitsen van een

polysacharide door water) 27

. Wat wel gebeurd is dat H3O+ door de celwand en

celmembraan van de bacterie dringt en in het cytoplasma terecht komt, waar het

ernstige schade kan veroorzaken aan organellen en de celkern (die wel H+ op kan

nemen), hierdoor kan de bacterie dood gaan.

3.3.4 Andere verdedigingen van het maag-darmkanaal

Het maag-darmkanaal heeft naast maagzuur nog andere verdedigingsmechanismen

tegen bacteriën, zoals:

● Het constant vervangen van de cellen in de darmen, zodat bacteriën zich niet

op één plek kunnen vestigen.

● Een slijmlaag die er voor zorgt dat microbiële penetratie in het weefsel niet

mogelijk is.

● Braken en diarree zijn ook een vorm van bescherming, door het braken

verlaten bacteriën de maag en door diarree gaat het voedsel met eventuele

pathogene bacteriën sneller door het darmkanaal heen zodat kans op groei

verkleind wordt.

● In de darmen zijn veel macrofagen aanwezig die ziekteverwekkers opeten,

ook in de buikholten zijn deze aanwezig, om bacteriën op te eten die toch door

de darmwand heen gekomen zijn.

25 Wikipedia. Acid. https://en.wikipedia.org/wiki/Acid#Biological_occurrence 26 Wikipedia. Acidophile. https://en.wikipedia.org/wiki/Acidophile 27 Wikipedia. Petidoglycaan. https://nl.wikipedia.org/wiki/Peptidoglycaan

https://en.wikipedia.org/wiki/Acid#Biological_occurrence

https://en.wikipedia.org/wiki/Acidophile

https://nl.wikipedia.org/wiki/Peptidoglycaan


35

Deze verdedigingen helpen als het maagzuur, zijn lage pH verloren heeft en

proberen ervoor te zorgen dat het maag-darmkanaal niet geïnfecteerd wordt met

eventuele ziekteverwekkers. Sommige bacteriën zijn gevoelig voor het maagzuur.

Bacteriën die niet gevoelig zijn voor zuur heten acidofielen 26. Veel van deze

acidofielen hebben een systeem ontwikkelt om niet dood te gaan aan zure

omgevingen, de ‘protonpomp’ 28

. Deze pomp pompt de H+ ionen uit de cel waardoor

het cytoplasma niet zuur wordt en de organellen en celkern niet kapot gemaakt

worden. Hierdoor hoeven eiwitten binnen in het cytoplasma zich niet aan te passen

aan zure omgevingen. Bij andere acidofielen zonder deze protonpomp zijn de

eiwitten in het cytoplasma bestand tegen zure omstandigheden en nemen zij geen

H+ op 29

.

3.3.5 Bestrijding van bacteriële maag-darminfecties

Wanneer iemand last heeft van een bacterie in zijn maagdarmkanaal gaat hij vaak

eerst naar de huisarts. Deze stelt een diagnose of laat ontlasting van de patiënt in

het laboratorium onderzoeken, om te zien om welke bacterie het gaat. Zodra er een

diagnose gesteld is kan er een antibiotica voor geschreven worden, die de

bacterieflora in de darmen weer op orde stelt. Helaas is het vaak zo dat antibiotica

ook voor ongewenste bijwerkingen kan zorgen, zoals verspreiding naar andere delen

van het lichaam. Daarom worden patiënten vaak op een speciaal dieet gezet waarin

bijvoorbeeld weinig stoffen zitten die de groei van pathogene bacteriën bevorderen.

Wanneer het gaat om diarree wordt een rehydratie therapie toegepast. In veel landen

is helaas niet de mogelijkheid tot goede zorg en schoon drinkwater 24

. Vandaar dat

cholera nog steeds een van de grootste doodsoorzaken is in perifere landen 23

.

23 Wikipedia. Cholera https://en.wikipedia.org/wiki/Cholera 24 De Merck Manual online medisch handboek, Hemorragische colitis

http://www.merckmanual.nl/mmhenl/sec09/ch122/ch122b.html 26 Wikipedia. Acidophile. https://en.wikipedia.org/wiki/Acidophile 28 Wikipedia. Protonpompremmer. https://nl.wikipedia.org/wiki/Protonpompremmer 29 Wikipedia. Acidophiles in a acid mine drainage.

https://en.wikipedia.org/wiki/Acidophiles_in_acid_mine_drainage




https://nl.wikipedia.org/wiki/Protonpompremmer



36

Hoofdstuk 4: Hoe lang duurt het voordat speeksel en maagzuur de

bacterie Staphylococcus xylosus doodt? 4.1 Inleiding

Bacteriën zijn constant aanwezig in de mond, ze blijven achter kiezen zitten of op de

tong. Bepaalde bacteriën zouden groot gevaar vormen als ze niet, voordat ze

uitgroeien tot kolonies, gedood worden (Hoofdstuk 3). De groeisnelheid varieert per

bacterie, maar stel dat een bacteriecel zich per kwartier deelt. Dan zijn er na één uur

al 16 bacteriën ontstaan, na 2 uur al 256 en na 5 uur wel 1.048.576. Dit aantal is al

voldoende om de mens ziek te maken. Het is dus van belang dat speeksel en

maagsap deze bacteriën binnen 5 uur dood maakt of ze in ieder geval laat stoppen

met groeien. In deze proef is uitgezocht of de gekozen bacteriesoort wordt uitgeroeid

door speeksel of maagzuur (0,1 M HCl) en hoelang het duurt voordat de bacterie

gedood is. Met Tbegin= 0 seconde en Teind= 5 uur.


37

4.2 Het practicum

4.2.1: Hoofdvraag/hypothesen

Hoofdvraag: Hoe lang duurt het voordat speeksel en maagzuur de bacterie

Staphylococcus xylosus doodt?

Hypothese Speeksel:

Speeksel zal binnen ongeveer een tijdsbestek van 3 tot 5 uur de bacterie

Staphylococcus xylosus doden.

Aangezien speeksel beschikt over lysozym, waterstofperoxide, lactoferrine, bepaalde

peptiden en mucinen die bacteriën doodt zal het speeksel de bacterie concentratie

doen laten afnemen. Er wordt verwacht dat speeksel een langere tijd nodig heeft

omdat het zich vooral richt op bacteriën die langere tijd in mond verblijven, er zit

namelijk meer lysozym in speeksel op plekken waar bacteriën zich graag nestelen

(onder de tanden, tong en tegen het gehemelte) 30

. De meeste bacteriën die worden

doorgeslikt, worden gedood door de lage pH van het maagzuur waarin ze terecht

komen.Er wordt verwacht dat het resultaat van het onderzoek met maagzuur

duidelijker is dan het resultaat van speeksel. Dit omdat maagzuur de specifieke stof

is die bacteriën bestrijdt. Speeksel bevat meerdere stoffen (H2), het is niet de

desbetreffende stof die bacteriën bestrijdt. Dit is een ander geval als er alleen

lysozym wordt gebruikt.

Hypothese Maagzuur:

Maagzuur zal binnen ongeveer een tijdsbestek van 3 tot 5 uur de bacterie

Staphylococcus xylosus doden.

Aangezien maagzuur een lage pH heeft waar bacteriën niet goed in kunnen

overleven, zal de concentratie afnemen. Het afnemen zal ongeveer gebeuren in een

tijdsbestek van 5 uur. Voedsel zit 3 tot 7 uur in de maag, de HCl-concentratie in

maagzuur is er dus op gebouwd om binnen 5 tot 7 uur de bacteriën te doden. Door

de lage pH van de zoutzuur oplossing die gebruikt wordt, wordt dan ook verwacht dat

het resultaat duidelijk zal zijn.

30 E.C.I, Veerman & A, Vissink. (2008). Speeksel, speekselklieren en mondgezondheid, concentratie van

lysozym in secretievloeistoffen (p.47)


38

4.2.2: Materiaal en Methode

Om de hoofdvraag goed te kunnen beantwoorden is een onderzoek uitgevoerd

waarbij de effectiviteit van speeksel en maagzuur op bacteriegroei is onderzocht.

Voorbereiding

Voor het onderzoek was een bacterie nodig. Doormiddel van vingerafdrukken zijn

meerdere soorten handbacteriën opgekweekt. Vervolgens heeft er 3 keer een

reinkweek plaatsgevonden (zie bijlage 2: voorbereiding). Elke bacterie heeft allerlei

eigen kenmerken zoals stofwisselingseigenschappen, celvorm en gramkarakter. Bij

het kweken van een micro-organisme is reinkweek daarom noodzakelijk, zo krijg je

het micro-organisme in zuivere vorm. Bij reinkweek wordt met een steriele entoog

een bacteriekolonie gepakt en opnieuw uitgeplaat over een nieuwe plaat. De entoog

werd steriel gemaakt door hem meerdere malen door de gasbrander te halen.

Wanneer de bacteriekoloniën geheel opgekweekt waren werden deze meegenomen

voor onderzoek in het Alrijne ziekenhuis in Leiden.


39

Onderzoek Alrijne ziekenhuis Leiden

Op dinsdag 5 juli heeft een onderzoek plaatsgevonden om de bacterie, die voor dit

onderzoek is gebruikt, te identificeren. Dit onderzoek is gedaan in het medisch

microbiologisch laboratorium van het Alrijne ziekenhuis. Voordat het onderzoek

plaatsvond waren er al 4 bacteriesoorten gereinkweekt. Om bij een onderzoek

verschijnselen te kunnen verklaren, is het handig te weten met welke bacterie je te

maken hebt. Zo kun je voor elk verschijnsel een verklaring geven doordat de

kenmerken van die bepaalde soort bacterie bekend zijn. Ook is er aan het eind van

het onderzoek bepaald welke van de 4 bacteriën geschikt zou zijn voor het

hoofdonderzoek.

In het lab van het Diaconessen ziekenhuis zijn twee verschillende onderzoeken

gedaan. Het eerste onderzoek, de gramkleuring, heeft geleid tot meer informatie over

de gekweekte bacterie. Het tweede onderzoek heeft geleid tot de bepaling van de

soortsnaam van de bacterie.

Gramkleuring

Bij de gramkleuring werd als eerst fysiologisch zout op de objectglaasjes

gepipetteerd. Vervolgens werd er een geringe hoeveelheid bacteriën in de druppel

gesuspendeerd. De objectglaasjes werden vervolgens gedurende 5 minuten in het

gramkleuring apparaat gezet (zie figuur 9). Hierin werden de objectglaasjes als eerst

met kristal-violet (8% ammoniumoxalaat, 10% alcoholische verzadigde

kristalvioletoplossing, 10% ethanal (96%) in water) gekleurd, wat voor de blauwe

kleur zorgde. Vervolgens gewassen met de stof lugol (2% jodium, 4% kaliumjodide)

en daarna alcohol (96% ethanol). Later nagekleurd met de stof saffranine (0,5%), wat

voor de rode kleur zorgde 31

. En tot slot wordt het besproeid met water. Wanneer de

bacterie het kristal-violet verliest en rood kleurt, noemt je het een gram-negatieve

bacterie. Gram-positieve bacteriën behouden de paars-blauwe kleur wel. Na de

gramkleuring werd doormiddel van een microscoop bepaald of de bacterie

staafvormig was of bestond uit kokken.

Doormiddel van de gramkleur zijn belangrijke kenmerken van de bacteriën en klasse

waarin de bacteriën zich bevinden bekend geworden (zie tabel 1: Gramkleuring en

microscopie).

31 Microbiologie. Gramkleuring. http://www.microbiologie.info/gramkleuring.html

http://www.microbiologie.info/gramkleuring.html


40

Figuur 9 Gramkleuring: objectglaasjes worden in het apparaat geplaatst

Figuur 10 Gramkleuring: object glaasjes worden afgesloten, en vervolgens gekleurd met kristal-violet


41

Om echter achter de naam van de bacterie te komen volgde een ander onderzoek.

Voor deze bepaling is gebruik gemaakt van het apparaat ‘Bruker MALDI-TOF

microflex’. (zie figuur 16). Van te voren is een matrix (een UV-absorberende plaat

waarop een biomolecuul beschoten kan worden) geprepareerd. Doormiddel van een

sateprikker is op de stipjes van de matrix bacteriekolonie uitgesmeerd (zie figuur 11).

De matrix met het bacteriemonster werd in de Bruker MALDI-TOF microflex geplaatst

en met behulp van verschillende bestralingen heeft het apparaat de naam van de

bacterie vastgesteld (lees: Bruker MALDI-TOF microflex). Voor het onderzoek was

van belang te weten met welke bacterie soort er gewerkt zou worden. Zo kon er

worden bepaald welke bacterie geschikt was voor het hoofdonderzoek. Aan de hand

van de bacteriesoort kunnen eventueel ook onverwachte resultaten van het

onderzoek verklaard worden.

Figuur 11 Preparen van de matrix

Figuur 12 Plaat met bacteriemonster


42

Figuur 13 Kolonie op de matrix aanbrengen Figuur 14 Pipetteren

Figuur 15 Bacterie identificatie mbv. Bruker MALDI-TOF microflex

Figuur 16 Bruker MALDI-TOF microflex


43

Bruker MALDI-TOF microflex

‘Whether it is biomarker discovery, oligonucleotide analysis or even the innovative

fast and reliable identification of microorganism: The microflex is the perfect

instrument to answer questions in clinical proteomics, functional genomics and

microbiology.’ 32

De Bruker MALDI-TOF microflex wordt vooral gebruikt voor de identificatie en

classificatie van micro-organismen. Het benut de kracht van massaspectrometrie en

het is een snel en nauwkeurig systeem dat makkelijk te gebruiken is.

Massaspectrometrie berust op de scheiding en intensiteitsmeting van positief

geladen ionen. Het apparaat maakt van de geïdentificeerde bacterie een

karakteristiek piekpatroon in een spectrum met toenemende massa.

De Bruker MALDI-TOF microflex gebruikt een nieuwe techniek waarbij een UV-

absorberende matrix op de bacteriën wordt aangebracht om de ionisatie van eiwitten

te bewerkstelligen. In de Microflex wordt in hoog vacuüm met een laser op de met

matrix gecoate micro-organismen geschoten. Hierdoor verdampt de matrix, wat leidt

tot het ioniseren van de eiwitten. De matrix absorbeert de meeste energie van de

laser en zo wordt voorkomen dat er fragmentatie optreedt van ongewenst materiaal 33

. Fragmentatie van het gewenste materiaal is van groot belang voor het

identificeren van het micro-organisme. Alle eiwitten krijgen dezelfde lading, dus ze

verschillen alleen in massa van elkaar. In een “ion flight tube” wordt de massa van de

geïoniseerde eiwitten gemeten. Bijna elke bacterie heeft een aantal karakteristieke

eiwitten, waardoor ze een uniek spectrum hebben. Aan de hand van dit spectrum

kan met de database de desbetreffende bacterie geïdentificeerd worden 34

.

32

Bruker, microflex Performance for screening Applications on the Bench.

https://www.bruker.com/fileadmin/user_upload/8-PDF-Docs/Separations_MassSpectrometry/Literature/Brochures/_256045_microflex_2012_eBook.pdf

33 Indevuyst, C. UZ Leuven Laboratoriumgeneeskunde. Principe van MALDI-TOF

massaspectrometrie.https://nrchm.wiv-

isp.be/fr/centres_ref_labo/mycosis/Rapports/Identificatie%20van%20gisten%20met%20MALDI-

TOF%20massaspectrometrie.pdf 34 American Society of microbiology, CMR (clinical microbiolgy reviews). (2013). Matrix-Assisted Laser

Desorption Ionization - Time of Flight Mass Spectrometry: a Fundamental Shift in the Routine Practice

of Clinical Mircobiology.



https://nrchm.wiv-isp.be/fr/centres_ref_labo/mycosis/Rapports/Identificatie%20van%20gisten%20met%20MALDI-TOF%20massaspectrometrie.pdf




44

Het apparaat is gebruikt om vier verschillende bacteriën te identificeren. Hier zijn vier

bacteriesoorten uitgekomen (zie tabel 2: Bacterie identificatie). Na het identificeren

van de bacteriën met behulp van de Bruker MALDI TOF microfex, is in overleg met

een microbioloog handbacterie 1 (Staphylococcus xylosus) gekozen, hier is natuurlijk

een reden voor. Allereerst viel handbacterie 2 af, dit omdat deze bacterie niet

geïdentificeerd kan worden (zie bijlage 1). Later stelde de microbiologen vast dat dit

de Bacillus cereus is. Vervolgens viel handbacterie 3 (Micrococcus luteus) af omdat

deze bacterie geel gekleurd was, volgens de microbiologen zou deze bacterie niet

geschikt zijn voor ons onderzoek omdat gele bacteriën vaak de wat sterkere

bacteriesoorten zijn. De keuze ging tussen de oogbacterie (Staphylococcus

epidermidis) en handbacterie 1 (Staphylococcus xylosus). Er is naar de score van de

‘best match’ van beide bacteriën gekeken en hier scoorde de Staphylococcus

xylosus het hoogst van alle bacteriën. Bij deze bacterie is de kans dat de Bruker

MALDI-TOF microflex de bacterie goed heeft geïdentificeerd het grootst (zie bijlage

1).

Staphylococcus xylosus

Staphylococcus xylosus werd in 1884 (Berlijn) ontdekt door Friedrich Julius

Rosenbach 35

. S. xylosus is een bacteriesoort die behoort tot de kokken. Kokken zijn

bolvormige bacteriën. Onder kokken vallen twee verschillende soorten kokken,

genaamd streptococcen en stafylokokken. De Staphylococcus xylosus is een

stafylokok zoals de naam al duidelijk maakt. Bij stafylokokken liggen de bacteriën in

groepjes of twee aan twee (zie figuur 17) 36

. Bij streptokokken liggen de bacteriën in

ketens (zie figuur 18) 37

.

35 Labuitslag.nl. Wat is een Staphylococcus xylosus?

https://www.labuitslag.nl/bacterie/staphylococcus-xylosus/ 36 Huidarts.com. Wat zijn Stafylokokken?. https://www.huidarts.com/huidaandoeningen/stafylokokken-

infecties/

37 dr. Mekkes, J.R. Dermatoloog, AMC, Amsterdam. (2012). Streptococcus pyrogenes.

http://www.huidziekten.nl/zakboek/dermatosen/atxt/AST-en-anti-DNAse-B.htm

Figuur 17 Staphylokokken onder de microscoop Figuur 18 Streptokokken onder de microscoop

https://www.labuitslag.nl/bacterie/staphylococcus-xylosus/

https://www.huidarts.com/huidaandoeningen/stafylokokken-infecties/




45

De kolonies van stafylokokken zijn vaak rond en bevatten wit tot geel pigment. De S.

xylosus is een gram-positieve bacterie. Dat wil zeggen dat de bacterie bij de

gramkleuring paars-blauw kleurt. Dit omdat de celwand van de gram-positieve

bacteriën het kristalviolet permanent absorbeert door een reactie met de stof lugol.

De S. xylosus is een bacterie die zich vaak bevindt op de huid en slijmvliezen.

Stafylokokken komen normaal voor in de neus en op de huid van 20 tot 30% van alle

gezonde volwassenen 38

. Dit klopt ook met het onderzoek dat verricht is want de

bacterie is verkregen uit een vingerafdruk van de mens. De bacterie lijkt vaker voor te

komen op dieren dan op de mens. Het zou dus kunnen dat de gekweekte bacterie

afkomstig is van een dier. Meestal veroorzaken stafylokokken infectie van de huid.

Maar wanneer ze in de bloedstroom terecht komen kunnen ze vrijwel elk orgaan

aantasten. Stafylokokinfecties kunnen variëren van een lichte infectie tot een

levensbedreigende infectie.

Tot slot komt de S. xylosus vaak voor in rauw vlees en melk 39

. S. xylosus wordt ook

wel gebruikt voor de fermentatie, het omzetten van biologische materialen in

afwezigheid van zuurstof (anaeroob). Bacteriën en schimmels staan bekend om hun

fermentatie.

38 De Merck Manuel medisch handboek. (2003). Stafylokokken infecties.

http://www.merckmanual.nl/mmhenl/print/sec17/ch190/ch190s.html 39 de Araujo, Dorchies, Dordet-Frisoni, Leroy en Talon. (2007). American Society for Microbiology.

Genomic Diversity in Staphylococcus xylosus. http://aem.asm.org/content/73/22/7199.full

http://www.merckmanual.nl/mmhenl/print/sec17/ch190/ch190s.html

http://aem.asm.org/content/73/22/7199.full


46

Proef 1: invloed van speeksel en maagzuur op de overleving van bacteriën

- Bacterie suspensie

Voordat het onderzoek begon is een bacteriesuspensie gemaakt. Van het

petrischaaltje met de bacterie S. xylosus werd een centimeter met een entoog van de

bacteriekolonie geschraapt en vermengd met 20 ml fysiologisch zout. Van dit

mengsel werd een druppel op een petrischaal gepipetteerd (+/- 20 µl)

en vervolgens uitgeplaat met een drigralskispatel totdat het vocht werd opgenomen.

Dit was de controle proef. In dit stadium was de bacteriesuspensie nog niet

vermengd met speeksel of zuur en werd daarom nog niet bestreden.

- Bacterie suspensie met speeksel/zuur

De bacteriesuspensie van 20 ml werd gehalveerd tot twee suspensies van 10 ml.

Vervolgens werd bij één van de maatbekers 10 ml geconcentreerd speeksel

(afkomstig van een 17-jarige jongen, niet gegeten van te voren) toegevoegd en bij de

ander 10 ml zoutzuur (0,1 M). Dit mengsel werd vervolgens goed door elkaar

gezwenkt en meteen werd van beide mengsels 1 druppel (+/- 20 µl) op een plaat

gepipetteerd en uitgeplaat. Dit was de meting op tijdstip 0. Vervolgens werden op

verschillende platen druppels gepipetteerd afkomstig van verschillende tijdstippen.

De geplaatste druppel werd steeds uitgeplaat doormiddel van een drigralskispatel

over de plaat heen te bewegen. De drigralskispatel werd vervolgens in een

maatbeker met spiritus gezet en daarna boven een gasbrander, met blauwe vlam,

gehouden om de bacteriën er vanaf te branden.

Het tijdschema zag er als volgt uit:

Controle - hier werd een druppel gepipetteerd van de bacteriesuspensie zonder in

aanraking te zijn geweest met speeksel of zuur

Vervolgens werd er een druppel gepipetteerd en uitgeplaat na: 0 s → 1 min → 2 min

→ 5 min → 10 min → 15 min → 30 min → 1 uur → 1,5 uur → 2 uur → 3 uur → 4 uur

→ 5 uur

Aan het begin van de proef zijn meer metingen verricht dan aan het einde van de

proef. Aan het begin werd zo om de 1 à 2 minuten gemeten. Dit omdat er verwacht

werd dat de meeste bacteriën in het eerste stadium al gedood zouden worden.

Alleen de sterkste zouden het tot het einde volhouden. De laatste meting was 5 uur

na het starten van de proef, de maag de meeste bacteriën binnen 5 uur doodt. Door

de laatste meting na 5 uur te doen kon er meteen, doormiddel van de resultaten,

gecontroleerd worden of dit ook echt zo is. ‘Doodt de maag de meeste bacteriën

binnen 3 tot 5 uur?’


47

Nadat alle platen met bacterie geprepareerd waren, werden ze tegelijk in de stoof

gezet, waar ze 40 uur op een temperatuur van 36 °C konden groeien. Wanneer de

40 uur voorbij was, is door middel van stipjes te zetten de hoeveelheid

bacteriekoloniën geteld (zie figuur 19). Dit tellen was alleen mogelijk bij de platen van

zoutzuur (zie tabel 3: Aantal koloniën). In bijlage 2 staan foto’s van de petrischaaltjes

met bacterie na oplopende tijdsduur van blootstelling aan HCl of speeksel.

Figuur 19: Tellen van bacteriekoloniën

Proef 2: invloed van kippeneiwit op de staphylococcus epidermis

Wanneer er naar de resultaten van proef 1 wordt gekeken (zie figuur 22 en 23), is er

geen duidelijke afname van kolonie-vormende bacteriën te zien na oplopende

blootstellingsduur aan speeksel. In de discussie worden hier een aantal redenen voor

gegeven, zoals dat het gebruikte speeksel al bacteriën van zichzelf bevat en niet

speeksel maar lysozym (in speeksel) de desbetreffende stof is die de bacterie zou

moeten bestrijden.

Om te kijken of deze hypothese klopt heeft een kleine vervolg proef plaatsgevonden,

met als onderzoeksvraag:

Zorgt lysozym, verkregen uit kippeneiwit, daadwerkelijk voor afname van kolonie-

vormende bacteriën bij de bacterie Staphylococcus epidermis?

Deze vervolg proef is op dezelfde wijze uitgevoerd als proef 1. Er zijn een aantal

verschillen. Proef 2 is uitgevoerd met de Staphylococcus epidermis. Nog een verschil

is dat in proef 2 in plaats van speeksel kippeneiwit is gebruikt. Er is gebruik gemaakt

van kippeneiwit omdat lysozym uit kippeneiwit wordt verkregen als voedingsenzym

voor bijvoorbeeld in alcoholische dranken, om zo bacteriegroei te verminderen.


48

Ook is er gebruik gemaakt van een andere bodem (kalfsbloed) en was het tijdschema

iets anders, namelijk: 0 s → 5 min → 10 min → 15 min → 2 uur → 4 uur → 8 uur →

31 uur.

Net als in proef 1 werd er een bacteriesuspensie gemaakt van de gekweekte bacterie

(1 cm bacteriekolonie) vermengd met fysiologisch zout (10 ml). Dit keer werd de

bacteriesuspensie vermengd met het kippeneiwit (10 ml). Er werden weer druppels

gepipetteerd afkomstig van verschillende tijdstippen. De geplaatste druppel werd

steeds uitgeplaat over de petrischaal met kalfsbloed doormiddel van een

drigralskispatel over de plaat heen te bewegen. Nadat alle petrischaaltjes met

bacterie geprepareerd waren, werden ze tegelijk in de stoof gezet, waar ze 40 uur op

een temperatuur van 36 °C konden groeien. Na 40 uur zijn de bacteriekoloniën

geteld. Steeds is een deel van het petrischaaltjes geteld en vervolgens

vermenigvuldigd.


49

Materiaal proef 1:

- 30 petrischaaltjes met voedingsbodem (bouillonagar) voor bacteriën

- Stoof (36 °C)

De petrischaaltjes met bacterie werden na de reinkweek en na het hoofdonderzoek

in de stoof geplaatst zodat de bacterie zich zou vermeerderen. Een bacterie groeit

beter in een warm milieu. Bij een hogere temperatuur verloopt de groei sneller. Bij

bacteriën die in het menselijk lichaam voorkomen, ligt de optimum temperatuur rond

de 36/37 °C.

- Microscoop met objectief 10, 40 en 60 + 10x oculair

- Gasbrander

- Pasteur pipetten

- Entoog

- Bekerglazen

- Erlenmeyers

- Objectglaasjes

- UV-absorberende matrix

- Drigralskispatels

- Timer

- 0,1 M HCl, zoutzuur

- Speeksel van een willekeurig persoon

- Lysozym verkregen uit kippeneiwit (10 ml)

- Oplossing fysiologisch zout 0,9% NaCl

- Spiritus

- Kraanwater

- Een apparaat waarmee een bacterie gedetermineerd kan worden, in dit geval was dit

de Bruker MALDI-TOF microflex.

- Gramkleuring apparaat

- Bacterie Staphylococcus xylosus (afkomstig van de hand)


50

Materiaal proef 2:

- 30 petrischaaltjes met kalfsbloed als groeiplatform voor bacteriën

- Stoof (36 °C)

De platen met gekweekte bacterie werden na de reinkweek en na het

hoofdonderzoek in de stoof geplaatst zodat de bacterie zich zou vermeerderen. Een

bacterie groeit beter in een warm milieu. Bij een hogere temperatuur verloopt de

groei sneller. Bij bacteriën die in het menselijk lichaam voorkomen, ligt de optimum

temperatuur rond de 36/37 °C.

- Microscoop met objectief 10, 40 en 60 + 10x oculair

- Gasbrander

- Pasteur pipetten

- Entoog

- Bekerglazen

- Erlenmeyers

- objectglaasjes

- UV-absorberende matrix

- Drigralskispatels

- Timer

- lysozym verkregen uit kippeneiwit (10 ml)

- Oplossing fysiologisch zout 0,9% NaCl

- Spiritus

- Kraanwater

- Een apparaat waarmee een bacterie gedetermineerd kan worden, in dit geval was dit

de Bruker Malditof microflex.

- Gramkleuring apparaat

- Bacterie Staphylococcus epidermis (afkomstig van de hand)


51

4.3 De resultaten

4.3.1: Resultaten gramkleuring:

Doormiddel van de gramkleuring is bepaald of de vier bacteriën gram-negatief of

gram-positief zijn. Met een microscoop werd de klasse van de vier bacteriën bepaald.

Uit de resultaten van de gramkleuring blijkt dat alle vier de bacteriën gram-positief

zijn. De uitslagen voor de vier verschillende bacteriën zagen er als volgt uit (zie tabel

1: Gramkleuring en microscopie).

Tabel 1: Gramkleuring en microscopie

Bacterie uiterlijk op plaat Resultaat gramkleuring en microscopie

Hand bacterie 1 (wit gekleurd) Gram-positief kokken (staphylococcen)

Hand bacterie 2 (sporen vormend) Gram-positief staafvormig

Oog bacterie 1 Gram-positief kokken (staphylococcen)

Hand bacterie 3 (geel gekleurd) Gram-positief kokken

4.3.2: Resultaten bacterie-identificatie

Met behulp van de Bruker MALDI-TOF microflex werden vier verschillende bacterië-

reinculturen op naam gebracht. In tabel 2 zijn de soortsnamen per reincultuur

weergeven.

Tabel 2: Bacterie-identificatie

Omschrijving bacterie Bacteriesoort

Hand bacterie 1 (wit gekleurd) Staphylococcus xylosus

Hand bacterie 2 (sporen vormend) Bacillus cereus

Oog bacterie 1 Staphylococcus epidermidis

Hand bacterie 3 (geel gekleurd) Micrococcus luteus


52

4.3.3: Resultaten proef 1 (Maagzuur en Speeksel):

In tabel 3 is duidelijk een afname van bacterie koloniën te zien bij het proefje van

blootstelling aan zoutzuur (zie grafiek 1: Verandering in overleving van kolonie-

vormende bacteriën na oplopende blootstellingsduur aan HCl).

Tabel 3: Aantal koloniën Speeksel/Maagzuur

Aantal koloniën Speeksel+Bac.oplossing (Waren niet te tellen)

Aantal koloniën Zuur+ Bac.oplossing

Controle x x (1200 schatting) 0 s x 952 1 min x 771 2 min x 601 5 min x 535 10 min x 197 15 min x 207 30 min x 118 1 uur x 71 1.5 uur x 25 2 uur x 6 3 uur x 3 4 uur x 3 5 uur x 1

Grafiek 1: Verandering in overleving van kolonie-vormende bacteriën na oplopende

blootstellingsduur aan HCl.

In grafiek 1 is te zien dat wanneer de blootstellingsduur verhoogt de hoeveelheid

bacteriekoloniën afneemt.


53

Uit de resultaten bleek dat maagzuur in de eerste 10 minuten zorgde voor een daling

van ongeveer 1200 naar 197, dit is een procentuele daling van 83,6% (zie grafiek 2).

De laatste 4 uur en 50 min stierven de bacterie koloniën langzaam en geleidelijk, tot

er bij tijdstip 5 uur nog maar 1 kolonie over was (Bijlage: foto’s maagzuur resultaat).

Grafiek 2: Procentuele afname van kolonie-vormende bacteriën door oplopende

blootstellingsduur aan HCl.

In grafiek 2 is de procentuele afname van kolonie-vormende bacteriën, door

oplopende blootstellingsduur aan HCl, te zien. De C in de grafiek staat voor controle.

Na 10 min is nog 16,4% van de totale hoeveelheid bacteriën over. Het geeft een

procentuele afname van 83,6% weer, 100%-16,4%=83,6%.


54

De afname is duidelijk te zien wanneer je de petrischaal van tijdstip 0 vergelijkt met

de petrischaal van 5 uur later (zie figuur 20 en 21).

Figuur 20: Bacterie koloniën tijdstip 0 Figuur 21: Bacterie koloniën na

blootstelling aan HCl blootstelling aan HCl van 5 uur

Deze afname is minder duidelijk bij het proefje van speeksel. Wanneer je de

petrischaal van tijdstip 0 vergelijkt met de petrischaal van 5 uur later, is vrijwel geen

afname te zien (zie figuur 22 en 23).

Figuur 22: Bacterie koloniën tijdstip 0 Figuur 23: Bacterie koloniën na

blootstelling aan speeksel blootstelling aan speeksel van 5 uur


55

4.3.4: Resultaten proef 2 (Kippeneiwit):

De bacterie koloniën zijn, net als in proef 1, geteld door stipjes op de koloniën te

zetten. Omdat er bij de proef met kippeneiwit veel bacterie koloniën op de platen

gegroeid waren, is steeds een deel van de plaat geteld en vermenigvuldigd. Deze

resultaten staan verwerkt in tabel 4.

Tabel 4: Aantal koloniën kippeneiwit

Aantal koloniën

Kippeneiwit+Bac.oplossing

Controle 0

0 s 3840

5 min 3808

10 min 3794

15 min 3815

2 uur 3821

4 uur 3809

8 uur 3820

31 uur 3822


56

Grafiek 3: Verandering in overleving van kolonie-vormende bacteriën na oplopende

blootstellingsduur aan kippeneiwit.

In grafiek 3 is te zien dat het kippeneiwit nauwelijks invloed heeft op de overleving

van bacteriën, binnen een tijdsbestek van 0-31 uur. Er is geen afname te zien. De

platen hebben gemiddeld rond de 3800 bacterie koloniën. Het lysozym in kippeneiwit

heeft de concentratie bacteriën niet laten afnemen.


57

De conclusie

Hoofdvraag: Hoe werken speeksel en maagzuur afwerend tegen bacteriën?

Deelvraag 1: Wat zijn de functies van speeksel en maagzuur?

Conclusie: Speeksel en maagzuur hebben allebei diverse functies. Speeksel smeert

de keel, helpt bij de vertering, bestrijdt schadelijke micro-organismen en heeft een

belangrijke beschermende functie. Maagzuur helpt bij het fijnmaken van voedsel,

verteren van eiwitten en vetten en bij de afweer tegen micro-organismen

Deelvraag 2: Wat zijn de actieve stoffen in speeksel tegen bacteriën?

Conclusie: Speeksel bevat verschillende stoffen die helpen bij de afweer van

bacteriën. Je kunt deze stoffen onderverdelen in: eiwitten, peptiden en mucinen. Al

deze stoffen nemen op verschillende wijze deel aan de afweer. Zo maakt het eiwit

lysozym de celwand van bacteriën stuk, peptiden als histatinen maken gaten in het

celmembraan van de bacterie en de mucine MUC5B zorgt voor het schoonhouden

van de mond en voorkomt daarmee dat bacteriën zich vestigen op het

mondoppervlak.

Deelvraag 3: Hoe ontstaan bacterie-infecties in de mond en maag?

Conclusie: Bacteriële infecties ontstaan, logisch genoeg, door bacteriën. De oorzaak

van deze infecties lopen uiteen, maar hebben een aantal dezelfde kenmerken: zo

moet de bacterie zich zodanig hebben vermeerderd dat hij met genoeg is om

daadwerkelijk iets vervelends te doen tegen het slachtoffer. Het moet iets produceren

dat slecht is voor het slachtoffer (zoals toxinen of zuur) of juist iets opeten dat de

gastheer nodig heeft (zoals voedingsstoffen of het slijmvlies in de darmen) en het

lichaam moet het niet meteen tegen kunnen houden d.m.v. aspecifieke afweer en/of

specifieke afweer. Soms zorgt een bacterie die normaal gesproken niet voor

problemen zorgt ineens wel voor problemen. Dit kan bijvoorbeeld komen doordat hij

op de verkeerde plek in het lichaam komt. Of omdat hij zich zodanig kan

vermeerderen dat het lichaam er problemen aan ondervindt


58

Deelvraag 4: Hoelang duurt het voordat speeksel of maagzuur de bacterie

Staphylococcus xylosus doodt?

Conclusie: Maagzuur doet er ongeveer 5 uur over om alle bacteriën te doden. Uit de

resultaten blijkt dat maagzuur in de eerste 10 minuten zorgt voor een enorme daling

van het aantal bacteriekoloniën. Bacteriën, die normaal gesproken in veel kleinere

aantallen de maag inkomen en kwetsbaar zijn voor lage pH waarden, zijn

waarschijnlijk kansloos tegen maagzuur.

De tijd die speeksel nodig heeft om bacteriën te doden is helaas niet bekend

geworden in dit onderzoek.

Conclusie proef 2: invloed van kippeneiwit op bacteriën

Onderzoeksvraag: Zorgt lysozym, verkregen uit kippeneiwit, daadwerkelijk voor

afname van kolonie-vormende bacteriën bij de bacterie Staphylococcus epidermis?

Conclusie: Over het algemeen staat lysozym erom bekend, de celwand structuur van

bacteriën te doorbreken. Maar dit is niet altijd het geval. In proef 2 is te zien dat het

lysozym uit kippeneiwit de bacteriën niet dood. Dit kan komen omdat de bacterie niet

gevoelig is voor lysozym, de lysozym concentratie te laag was, de bacterie juist goed

kan groeien door kippeneiwit of omdat de bacterie concentratie te hoog was.


59

Discussie

Proef 1: Speeksel

De proef met speeksel was anders ingeschat, er was verwacht dat de CFU (colony-

forming unit) duidelijker te zien was. Dit bleek helaas niet het geval. Overal op de

plaat waren bacteriën gegroeid, er viel niet te tellen want er was geen onderscheid in

afzonderlijke koloniën te zien. Dit had beter ingeschat kunnen worden want speeksel

heeft van zichzelf al veel bacteriën. Bovendien is er geen zuiver speeksel

rechtstreeks uit de speekselklieren gehaald maar uit de mond, waar het al vermengd

was met (eventuele) andere bacteriën.

Ook werd de proef niet op de juiste temperatuur uitgevoerd. De temperatuur was 19

graden Celsius tijdens de proef. De temperatuur in de mond is rond de 37 graden

(weersomstandigheden veranderen dit).

Er werd maar van één persoon speeksel gebruikt en niet van meerdere

proefpersonen, deze persoon zou dus afwijkend speeksel kunnen hebben of veel

bacteriën in de mond.

Ook zou de bacterie waarmee gewerkt werd een bacterie kunnen zijn die geen last

heeft van speeksel of juist goed meewerkt. Hier hadden beter meerdere bacterie

soorten voor gebruikt kunnen worden.

Op de platen waar de speeksel- bacterieoplossing werd uitgeplaat, was wel veel

bacteriegroei te zien maar geen duidelijke koloniën (figuur 22 en 23). Mogelijke

verklaringen voor dit resultaat:

1. In de mondflora zitten al zoveel bacteriën dat met het speeksel van de

proefpersoon al veel andere soorten bacteriën zijn meegekomen die ook

opgekweekt zijn (zie bijlage 2: controle proef met alleen speeksel), waardoor

er een onduidelijk resultaat naar voren kwam.

2. De bacterie kan juist heel goed overleven in speeksel en er is geen

vermindering te zien.

3. Beide hypothesen.


60

Proef 1: Maagzuur

De proef met maagzuur is goed uitgepakt, maar ook hier is ruimte voor verbetering.

Er zouden eventuele fouten kunnen zitten in het tellen van de bacteriekoloniën, ook

de grootte in koloniën verschilden, hier had bijvoorbeeld beter met een computer

naar gekeken kunnen worden zodat de oppervlakte nauwkeurig bepaald kan worden.

Ook is de pH waarde van het maagzuur in de maag is niet constant, soms is er meer

HCl en soms minder. Dit ligt aan het soort voedsel dat de mens eet. Een grote vette

maaltijd zorgt voor een tijdelijke verhoging van pH. Daarom had deze proef beter met

meerdere concentraties HCl uitgevoerd kunnen worden.

Ook deze proef is niet op de juiste temperatuur uitgevoerd, de temperatuur van de

maag is 37 C°. Hier kwam de temperatuur van 19 C° dus lang niet aan.

Bij de laatste tijdsduur (5 uur) was nog één bacteriekolonie over. Een hypothese voor

dit resultaat: ‘De bacteriën die als laatst over blijven zijn het sterkst (fittest).’

Deze hypothese zou je vast kunnen stellen, wanneer de proef meerdere keren is

uitgevoerd en hetzelfde resultaat oplevert.

Beide proeven:

De proef had met een preciezer pipet of ander druppelmechanisme uitgevoerd

kunnen worden. Hierdoor zou op elke plaat een even grote druppel worden

uitgeplaat en kunnen fouten, ontstaan door te grote of te kleine druppels, uitgesloten

worden.

Nu was de druppel met bacteriën niet helemaal over de gehele oppervlakte van de

plaat uitgeplaat, bij een vervolgonderzoek zou dit verbeterd kunnen worden zodat de

bacterie koloniën over de gehele oppervlakte kunnen groeien.

De proef had in een steriele omgeving met afzuiging uitgevoerd moeten worden. Dit

is belangrijk voor de veiligheid van de onderzoekers en voor het uitsluiten van

besmetting door bacteriën uit de lucht.

De platen die op tijdstip 0 geprepareerd werden hadden langer de tijd om te groeien

dan de platen op tijdstip 5 uur (5 uur langer). Dit betekent niet dat er meer koloniën

ontstaan, maar dat de koloniën iets groter kunnen zijn. Hierdoor is vergelijking met

andere tijdstippen lastiger.


61

Proef 2: Kippeneiwit

In proef 2 zijn bepaalde omstandigheden anders geweest dan in proef 1. Hier zijn

dan ook een aantal discussiepunten over.

In proef 2 is gebruik gemaakt van een ander tijdschema dan in proef 1. Hierdoor is

het lastiger de resultaten van proef 1 met de resultaten van proef 2 te vergelijken.

Ook mist er een controle proef bij proef 2, hierdoor is niet te controleren of het

lysozym überhaupt een werking heeft gehad op de bacterie groei.

In proef 1 is gebruik gemaakt van de bacterie: Staphylococcus xylosus. In proef 2 is

gebruik gemaakt van een andere bacterie Staphylococcus epidermis . Voor een

betrouwbaar resultaat had het beter geweest voor beiden proeven dezelfde bacterie

te gebruiken. Bij de proeven kan de ene bacterie net iets anders reageren op de stof,

dan dat de andere bacterie zou doen.

Het had beter geweest als er met een nog lagere verdunning was gewerkt om te

kijken of het lysozym op een kleinere schaal wel invloed had gehad.


62

Nawoord

Dit onderzoek heeft ons veel geleerd. Afweer is voor ons beiden altijd al een

interessant onderwerp geweest in de Biologie. Het doel van dit profielwerkstuk was

meer details te weten te komen over de afweer van bacteriën, in dit werkstuk vooral

gericht op speeksel en maagzuur.

Dit doel is, volgens onszelf, gehaald. Met behulp van goede literatuur, begeleiding en

onderzoek zijn we veel te weten gekomen over de afweer, fysiologie en anatomie

van enkele delen van het menselijk lichaam en is de hoofdvraag en zijn alle

deelvragen beantwoord.

Ook de samenwerking is goed verlopen. Van te voren is een duidelijke taakverdeling

gemaakt, tijdens het uitwerken van het profielwerkstuk is hier natuurlijk af en toe wat

van af geweken. We hebben ons beiden 100% ingezet voor dit profielwerkstuk en

zijn tevreden met het eindresultaat.


63

Literatuurlijst

❖ American Society of microbiology, CMR (clinical microbiolgy reviews). (2013).

Matrix-Assisted Laser Desorption Ionization - Time of Flight Mass

Spectrometry: a Fundamental Shift in the Routine Practice of Clinical

Mircobiology. Geraadpleegd op 12 oktober 2016.

❖ de Araujo, Dorchies, Dordet-Frisoni, Leroy en Talon. (2007). American Society

for Microbiology. Genomic Diversity in Staphylococcus xylosus. Geraadpleegd

op 19 september 2016. http://aem.asm.org/content/73/22/7199.full

❖ Artis Micropia. Deinococcus radiodurans. Geraadpleegd op 3 oktober 2016.

http://www.micropia.nl/nl/ontdek/microbiologie-van-tot-z/deinococcus-

radiodurans/#gref

❖ Bruker, microflex Performance for screening Applications on the Bench.

Geraadpleegd op 22 augustus 2016.

https://www.bruker.com/fileadmin/user_upload/8-PDF-

Docs/Separations_MassSpectrometry/Literature/Brochures/_256045_microfle

x_2012_eBook.pdf )

❖ Huidarts.com. Wat zijn Stafylokokken?. Geraadpleegd op 12 september 2016.


❖ Indevuyst, C. UZ Leuven Laboratoriumgeneeskunde. Principe van MALDI-

TOF massaspectrometrie. Geraadpleegd op 10 september 2016.

https://nrchm.wiv-

isp.be/fr/centres_ref_labo/mycosis/Rapports/Identificatie%20van%20gisten%2

0met%20MALDI-TOF%20massaspectrometrie.pdf

❖ Labuitslag.nl. Wat is een Staphylococcus xylosus? Geraadpleegd op 16

september 2016. https://www.labuitslag.nl/bacterie/staphylococcus-xylosus/

❖ Maagkanker.info. Maag. Geraadpleegd op 21 september 2016.

http://www.maagkanker.info/over-maagkanker/wat-is-maagkanker/de-

spijsvertering/maag/

❖ Maagzuur.nl. Geraadpleegd op 1 juli 2016. http://www.maagzuur.nl/

❖ Mandel, A. News Medical. Wat zijn Chemokines? Geraadpleegd op 10

september 2016. http://www.news-medical.net/health/What-are-Chemokines-

(Dutch).aspx

❖ Medicinfo. (2010). Tongklieren. Geraadpleegd op 5 september 2016.

http://www.medicinfo.nl/%7BC6B7B250-E18D-43FF-94FC-

9696172D028D%7D

❖ MedicInfo. (2009). Septische shock. Geraadpleegd op 7 september 2016.


http://aem.asm.org/content/73/22/7199.full










https://www.labuitslag.nl/bacterie/staphylococcus-xylosus/



http://www.maagzuur.nl/

http://www.news-medical.net/health/What-are-Chemokines-(Dutch).aspx

http://www.news-medical.net/health/What-are-Chemokines-(Dutch).aspx

http://www.medicinfo.nl/%7BC6B7B250-E18D-43FF-94FC-9696172D028D%7D

http://www.medicinfo.nl/%7BC6B7B250-E18D-43FF-94FC-9696172D028D%7D



64

❖ Medicinfo. (2010). G-cellen - gastrine. Geraadpleegd op 21 september 2016.

http://www.medicinfo.nl/%7B68C82A96-883B-4369-A92E-

B10AFE12F66D%7D

❖ dr. Mekkes, J.R. Dermatoloog, AMC, Amsterdam. (2012). Streptococcus

pyrogenes. Geraadpleegd op 12 september 2016.


❖ Melod. (2008). Speeksel versnelt de wondgenezing. Geraadpleegd op 5

september 2016.. http://nieuws-uitgelicht.infonu.nl/mens-en-

gezondheid/22767-speeksel-versnelt-de-wondgenezing.html

❖ De Merck Manuel medisch handboek. (2003). Stafylokokken infecties.

Geraadpleegd op 16 september 2016.


❖ De Merck Manual online medisch handboek, Hemorragische colitis

http://www.merckmanual.nl/mmhenl/sec09/ch122/ch122b.html Geraadpleegd

8 oktober 2016

❖ Microbiologie. Gramkleuring. Geraadpleegd op 9 oktober 2016.


❖ van Nieuw Amerongen, A. en Veerman, E.C.I. (2004). Kennislink, Speeksel.

Geraadpleegd 25 augustus 2016. http://www.kennislink.nl/publicaties/speeksel

❖ van Nieuw Amerongen, A. en Veerman, E.C.I. (2004). Kennislink, Speeksel.

Geraadpleegd 4 september 2016.


❖ van Nieuw Amerongen, A. (2008). Ned Tijdschr Tandheelkd, Speekselklieren:

Klieren met speeksel Verleden, heden en toekomst: panta rhei. Geraadpleegd

op 5 september 2016.

❖ Norton, C. F. (1986). Microbiology, Second Edition, Procaryotic Cell Structure

(p. 84). Geraadpleegd 14 september 2016

❖ Norton, C. F. (1986). Microbiology, Second Edition, Oral Disease (p. 454-473).

Geraadpleegd 22 september 2016

❖ Norton, C.F. (1986) Microbiology, Second Edition, Gastiontestinal tract

infections (p. 551-571). Geraadpleegd op 4 oktober 2016.

❖ Rijkers, G.T. (2014) Immunologie, in de mondholte heeft speeksel een

belangrijke beschermende werking. Geraadpleegd op 5 september 2016.

https://books.google.nl/books?id=YDiLNBtSxgEC&pg=PA187&lpg=PA187&dq

=histatinen&source=bl&ots=4z2rgZS_og&sig=1tUMEYwccpcdbvshwFb3IUG_

q-

U&hl=nl&sa=X&ved=0ahUKEwinwvOD4vjOAhWLPxoKHbXRDf0Q6AEIMzAE

#v=onepage&q=histatinen&f=false




http://nieuws-uitgelicht.infonu.nl/mens-en-gezondheid/22767-speeksel-versnelt-de-wondgenezing.html

http://nieuws-uitgelicht.infonu.nl/mens-en-gezondheid/22767-speeksel-versnelt-de-wondgenezing.html
















65

❖ Salusi. (2011). Mondflora: Goede & slechte bacteriën in je mond.

Geraadpleegd op 10 oktober 2016. https://www.salusi.nl/mondflora-goede-

slechte-bacterien-mond/

❖ Smout, Prof. Dr. A.J.P.M. (2008). Bouw en werking van het maagdarmkanaal.

Geraadpleegd op 25 augustus 2016.

http://www.spreekuurthuis.nl/themas/maagklachten/informatie/bouw_en_werki

ng_van_het_maagdarmkanaal

❖ Smout, Prof. Dr. A.J.P.M. (2008). Spreekuurthuis.nl, Bouw en werking van het

maagdarm kanaal. Geraadpleegd op 2 oktober 2016.

http://www.spreekuurthuis.nl/themas/maagklachten/informatie/bouw_en_werki

ng_van_het_maagdarmkanaal

❖ Trouw. (2006). In het zuur van de maag tieren bacteriën welig. Geraadpleegd


http://www.trouw.nl/tr/nl/4324/Nieuws/article/detail/1696279/2006/01/07/In-het-

zuur-van-de-maag-tieren-bacterien-welig.dhtml

❖ Vaartjes, J.W. Tandarts.nl. Alles over paradontitis. Geraadpleegd op 15

september 2016. https://www.tandarts.nl/mondzorg/aandoeningen/parodontitis

❖ Veerman, E.C.I. & Vissink, A. (2008). Speeksel, speekselklieren en

mondgezondheid, variatie in speeksel en klierspeeksel (p.27) Geraadpleegd

op 22 augustus 2016.


mondgezondheid, antimicrobiële eiwitten in speeksel (p.46) Geraadpleegd op

19 juli 2016.


mondgezondheid. Vorming en secretie van speeksel. (p.9). Geraadpleegd op

4 juli 2016.


mondgezondheid, concentratie van lysozym in secretievloeistoffen . (p.47)



mondgezondheid, antimicrobiële peptiden in speeksel. (p.57). Geraadpleegd



mondgezondheid, Rol van LL-37 bij gastheerverdediging. (p.63)


❖ E.C.I, Veerman & A, Vissink. (2008). Speeksel, speekselklieren en

mondgezondheid, MUC5B herkomst en opbouw.(p.69) Geraadpleegd op 8

september 2016..







http://www.trouw.nl/tr/nl/4324/Nieuws/article/detail/1696279/2006/01/07/In-het-zuur-van-de-maag-tieren-bacterien-welig.dhtml

http://www.trouw.nl/tr/nl/4324/Nieuws/article/detail/1696279/2006/01/07/In-het-zuur-van-de-maag-tieren-bacterien-welig.dhtml



66


mondgezondheid, MUC5B structuur en functie (p.72) Geraadpleegd op 8

september 2016.


mondgezondheid. Vorming en secretie van speeksel. (p.9). Geraadpleegd op

22 september 2016.

❖ van de Voorde, T. (1999). Twortwat, Lysozyme. Geraadpleegd op 4 oktober

2016. https://www.twortwat.nl/per.auteur?article_id=1142279977

❖ Vos, K. Bouw van de Maag. Geraadpleegd op 4 september 2016.

https://www.gezondheidsplein.nl/menselijk-lichaam/maag/item45058

❖ VUmc. Wat zijn speekselklieren? Geraadpleegd op 21 september 2016.


❖ Wikipedia. Acid. Geraadpleegd op 2 oktober 2016.


❖ Wikipedia. Acidophile. Geraadpleegd op 2 oktober 2016.


❖ Wikipedia. Acidophiles in a acid mine drainage. Geraadpleegd op 2 oktober

2016. https://en.wikipedia.org/wiki/Acidophiles_in_acid_mine_drainage

❖ Wikipedia. Protonpompremmer. Geraadpleegd op 3 oktober 2016..


❖ Wikipedia. Petidoglycaan. Geraadpleegd op 2 oktober 2016.


❖ Wikipedia. Cholera. Geraadpleegd op 3 oktober 2016.


https://www.twortwat.nl/per.auteur?article_id=1142279977

https://www.gezondheidsplein.nl/menselijk-lichaam/maag/item45058









67

Logboek

Datum: Wat: Wie: Waar: Tijd:

19 mei Bespreking PWS Lisa/Ruben Lokaal 122 30 min (0,5 uur)

23 mei Boek regelen ‘Speeksel en speekselklieren’

Ruben Thuis 15 min

9 juni Kweek bacteriën Lisa/Ruben Practicum lokaal 15 min

10 juni Boeken regelen Ruben Thuis en bibliotheek

120 min (2 uur)

13 juni Rijnkweek bacteriën Lisa/Ruben Practicum lokaal 50 min

30 juni Regelen stoffen onderzoek Ruben Practicum lokaal 15 min

1 juli Literair onderzoek Lisa/Ruben Thuis 120 min (2 uur)

4 juli Literatuur onderzoek Lisa/Ruben Lokaal 102 120 min (2 uur)

5 juli Onderzoek naar bacteriën Lisa/Ruben Diaconessen ziekenhuis Leiden

270 min (4,5 uur)

6 juli Practicum bacteriën Lisa/Ruben Practicum lokaal 390 min (6,5 uur)

8 juli Resulaten bekijken/koloniën tellen Lisa/Ruben Practicum lokaal 90 min (1,5 uur)

19 juli Hoofdstuk 2 paragraaf 2 lysozymen

Lisa Thuis 60 min (1 uur)

13 augustus

Verslag diacnessen ziekenhuis Lisa Thuis 30 min (0,5 uur)

14 augustus

Hoofdstuk 2 paragraaf 2 lactoperoxidase

Lisa Thuis 45 min (0,75 uur)

16 augustus

Hoofdstuk 2 paragraaf 2

Chitinase/ lactoferrine

Lisa Thuis 60 min (1 uur)

22 augustus

Opmerkingen verbeteren en foto’s sorteren

Lisa/Ruben Thuis 80 min (1 uur en 20 min)

25 augustus

Opmerkingen verbeteren Ruben Thuis 90 min (1,5 uur)


68

26 augustus

Opmerkingen verbeteren Lisa School 50 min

29 augustus

Practicum uitwerken Lisa/Ruben Thuis 90 min (1,5 uur)

30 augustus

Practicum uitwerken Lisa/Ruben School 50 min

1 september

Profielwerkstuk bespreking Lisa/Ruben School 50 min

1 september

Aanvullen en verbeteren Lisa/Ruben Thuis 150 min (2,5 uur)

2 september

Aanvullen en verbeteren Lisa School 50 min

4 september

Overzichtelijke inhoudsopgave Lisa Thuis 60 min (1 uur)

5 september

Begin 2.3.1 histatinen Lisa School 50 min

5 september

Histatinen, defensinen en discussie

Lisa/Ruben Thuis 120 min (2 uur)

7 september

LL-37 Lisa School 50 min

7 september

Discussie, Materiaal en methode en H2 verbeteren

Ruben Thuis 180 min

7 september

LL-37

H2 verder uitwerken

Lisa Thuis 180 min

8 september

MUC5B Lisa School 50 min

10 september

MUC7, bestrijding van micro- organismen, bruker microflex

Lisa Thuis 210 min (3,5 uur)

11 september

Alles doorlezen Lisa Thuis 60 min (1 uur)

11 september

Conclusie en discussie uitbreiden Ruben Thuis 300 min (5 uur)

12 september

Staphylococcus xylosus Lisa Thuis 60 min (1 uur)

15 september

Chitinase uitbreiden Lisa Thuis 60 min (1 uur)


69

16 september

Staphylococcus xylosus informatie zoeken

Bijlage maken


19 september

Staphylococcus xylosus uitbreiden

Bijlage maken


21 september

opmerkingen verbeteren

H3 maken


22 september

Verbeteren Lisa School 50 min

22 september

Verbeteren Lisa Thuis 180 min (3 uur)

22 september

H3 Ruben Thuis 300 min (5 uur)

23 september

Voorwoord begin Lisa School 50 min

24 september


26 september

H3 Ruben Thuis 240 min (4 uur)

27 september


27 september

H3 en verbeteren Ruben Thuis 180 min (3 uur)

29 september

Verbeteren Lisa en Ruben

Thuis 120 min (2 uur)

3 oktober H3 Ruben Thuis 360 min (6 uur)

3 oktober Proef 2 Lisa Thuis 360 min (6 uur)

4 oktober Conclusie discussie proef 2 Lisa School 50 min



7 oktober Conceptversie verbeteren Lisa School 50 min


70

7 oktober H3 en 4 verbeteren Ruben Thuis 120 min (2uur)

9 oktober Commentaar verbeteren Lisa en Ruben

Thuis 90 min (1,5 uur)

10 oktober Bronnen juist vermelden Lisa School 50 min

10 oktober Verbeteren Lisa Thuis 90 min (1,5 uur)

10 oktober Proef 2 speeksel toevoegen + malditof verbeteren

Ruben Thuis 90 min (1.5 uur)

12 oktober Verbeteren + nieuwe grafiek Lisa Thuis 300 min (5 uur)

12 oktober Verbeteren Ruben Thuis 240 min (4 uur)

13 oktober Verbeteren Lisa School 50 min

13 oktober Laatste aanpassingen Ruben Thuis 240 min

13 oktober Laatste aanpassingen Lisa Thuis 300 min

Samen hebben wij 35.6 uur aan het werkstuk gewerkt.

Lisa heeft in totaal 5040 minuten aan het werkstuk gezeten wat op 84 uur uitkomt.

Ruben in totaal 4985 minuten wat op 83 uur uitkomt.