3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
Pensioenstelsel en keuzegedrag Een bijdrage van Wijzer in geldzaken aan De Nationale Pensioendialoog
www.wijzeringeldzaken.nl
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
Inhoud
Samenvatting 3
1. Wijzeringeldzakenenverantwoordfinancieelgedrag 4 1.1. Keuzemogelijkhedenenkeuzegedrag 4
. Uitkomstenpensioenstelsel 5 2.1. Adequaatpensioen 5
2.2. Tevredenstellendpensioen 5
2.3. Vertrouwenininstitutiespensioenstelsel 6
3. Waardevankeuzemogelijkheden 6 3.1. Betrokkenheidvergroten 6
3.2. Rekeninghoudenmetindividueleomstandigheden 7
4. Aannameskeuzegedrag 7
4.1. Beperkteaandachtvoorpensioen 7
4.2. Gerichtopdekorteinplaatsvanlangetermijn 8
4.3. Uitstelkeuzesdoorteveelkeuzemogelijkhedenencomplexiteit 8
4.4. Mentalerekeningen 8
4.5. Beïnvloeddoorpresentatievankeuzes 9
4.6. Beleggingskeuzesenrisicovoorkeuren 9
4.7. Beïnvloeddoorframingvaninformatie 10
5. Aanbevelingenopbasiskeuzegedrag 11
5.1. Werknemersintweedepijlerpensioen:behoudverplichtepensioenopbouw 11
5.2. Werknemersintweedepijlerpensioen:introduceerbeperktkeuzemogelijkheden 11
5.3. Werkendenbuitentweedepijlerpensioen:overweegautomatische
pensioenopbouwmetuitstapmogelijkheid 12
5.4. Effectieveondersteuningbijkeuzesonmisbaar 13
6. Conclusie 15
Referenties 16
3
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
Samenvatting
Demanierwaarophetpensioenstelselisingerichtisbepalendvoorhetfinanciëlegedragvanmensenende
keuzesdiezijvoordelangetermijnmaken.Wijzeringeldzakensteltinditadviesdaaromdatdeinrichtingvan
hetpensioenstelseleencrucialebasisisvoorverantwoordfinancieelgedrag.Hetadviesisgebaseerdopkennis
overkeuzegedragvanmensen,engaatnietinoponderwerpenzoalsdoorsneepremies,schaalgroottevan
pensioenuitvoerders,ofkostenefficiëntie.HetMinisterievanSocialeZakenenWerkgelegenheidkandeaan-
bevelingenmeenemeninhaarbredereafwegingskader.
Wijzeringeldzakenonderzoektderolvankeuzemogelijkhedenindeopbouwfasevanhethetaanvullende
pensioen.Dewaardevankeuzemogelijkhedenzitteneersteinhetvergrotenvandebetrokkenheidvanmensen.
Hetkrijgenvanmeerzeggenschapzalalspositiefwordenervareneniseenmanieromverantwoordelijkheden
metmensentedelen.Tentweedekunnenkeuzemogelijkhedenleidentotmeerpassendepensioenopbouw.
Mensenkunnenkiezenopbasisvanhunvoorkeurenenpersoonlijkesituatie.
Hetbiedenvankeuzemogelijkhedenenmenseninstaatstellenkeuzestemakenblijktechtergeensinecure.
Gedragswetenschappelijkeonderzoekenlatenzienwaarommensenbeperkteaandachthebbenvoorhet
onderwerppensioen.Zehebbenbeperktekennisenwilskrachtomtotafgewogenendoordachtebeslissingen
tekomenenzijnsnelontmoedigdalszeteveelkeuzemogelijkhedenhebben.Mensenzijngerichtopdekorte
termijn,enlatenzichsterkdoordepresentatievankeuzeseninformatiesturen.
OpbasisvandezegedragswetenschappelijkekennisdoetWijzeringeldzakenvieraanbevelingen.Zebeveelt
aandatdeverplichtepensioenopbouwintweedepijlerpensioendaarwaarmogelijkblijft(1),endatdeelnemers
daarbinnenbeperktmeerkeuzemogelijkhedenkrijgen(2).Dezekeuzeskunnenbetrokkenheidvergrotenen
passendepensioenopbouwmogelijkmaken.Voorwerkendendiebuitenopbouwintweedepijlerpensioen
vallen–werknemerszondertweedepijlerpensioenenzelfstandigen–bevelenweaanomautomatische
pensioenopbouwmetuitstapmogelijkheidalsbeleidsoptieteoverwegen(3).Dezeinrichtingvandekeuzetot
pensioenopbouwverlaagtdekeuzedrukenzalvakerleidentotadequateentevredenstellendepensioen-
inkomens.Hetkomtdaarnaasttegemoetaandegroteweerstandindezegroeptotverplichting.Tenslotte
benadruktWijzeringeldzakendeonmisbaarheidvaneeneffectieveondersteuningvoormensenbijhet
makenvankeuzes(4).Zonderdezeondersteuningzoudeintroductievankeuzemogelijkhedenkostenmet
zichmeebrengenzonderdaadwerkelijkdebetrokkenheidtevergrotenenmeerpassendepensioenopbouwte
realiseren.
4
1. Wijzer in geldzaken en verantwoord financieel gedrag
MetditadvieswilWijzeringeldzakeneenbijdrageleverenaandeNationalepensioendialoog.Wijzerin
geldzakenzetzichinvoorverantwoordfinancieelgedrag.Zeonderzoektjaarlijksdebetrokkenheidvan
Nederlandersbijdepensioenplanning.Hieruitblijkthoeveelkennismensenhebben,welkehoudingze
aannemenenofzemaatregelennemenalsdatnodigblijkt.OokorganiseertWijzeringeldzakendiverse
activiteitendieeropgerichtzijnmensenteondersteunenbijdepensioenplanning.
Uitonzeonderzoekenblijktdateenbeperktdeelvandemensenzichverdieptindefinanciëlesituatiena
pensioneringenmaatregelenneemt.Ongeveerdehelftvandeberoepsbevolkingvindtdatzezicheigenlijk
beterzoumoetenverdiepenindefinanciëlesituatienapensionering.Eenderdedenktopdehoogtetezijnvan
heteigeninkomennapensioneringendemogelijkhedenommeerpensioenoptebouwen.Bijna60procentzal
laterAOWontvangendanzeverwachten.43procentvandemensenweetnietinwatvooreensoortregeling
zepensioenopbouwen.Eenopdetienmaaktgeregeldtijdvrijomzichteverdiepenindepensioensituatie.
Mannen,50-plussers,hogeropgeleidenenmensenmethogereinkomensblijkengemiddeldmeerbetrokkenbij
depensioenplanning(Wijzeringeldzaken,2014).
Naastonzeonderzoekenervarenweookbijhetorganiserenvanonzeactiviteitenhoemoeilijkhetisom
mensenhouvasttebiedenbijfinanciëleplanningvoordeoudedag.Meerenbetereinformatie,communicatie,
eneducatieisnaaronzemeningonvoldoendeommenseneenadequaatpensioentelatenopbouwen.De
manierwaarophetpensioenstelselwordtingerichtisbepalendvoorhetfinanciëlegedragdatmensenvertonen
endekeuzesdiemensenvoordelangetermijnmaken.Weziendeinrichtingvanhetpensioenstelseldaarom
alscrucialebasisvoorverantwoordfinancieelgedrag.
Inditadviesstaathetkeuzegedragvanmensencentraal.Wegaannietinoponderwerpenzoals
doorsneepremies,schaalgroottevanpensioenuitvoerders,ofkostenefficiëntie.Ookgevenwegeeneindoordeel
overdewenselijkheidvandeintroductievanbepaaldekeuzemogelijkhedeninhetpensioenstelsel.Watwe
weldoenishetuiteenzettenvandeargumentenvanuitdekennisdiewehebbenoverkeuzegedraginde
contextvanpensioen.Deargumentenkunnendoorbeleidsbepalerswordenmeegenomeninhetbredere
afwegingskader.Eenbelangrijkeaanbevelingzalzijndekeuzedrukbeperkttehouden(WRR,2009,2014).
1.1KeuzemogelijkhedenenkeuzegedragHetgrootstegedeeltevanhetpensioeninkomenbouwenNederlandersopindeAOWende
werknemerspensioenregeling,respectievelijk50en45procentvandepensioenaanspraken(vandeGrift,2009).
DezeeersteentweedepijlervanhetpensioenstelselzijninNederlanddusvangrootbelang.Expertskijken
echterintoenemendematenaar5pensioenpijlers(Knoefe.a.,2014;Bovenberge.a.,2012;NIBUD1;Dietvorst2),
namelijk:
1)AOW
2)Werknemerspensioenregeling
3)Zelfafgeslotenregelingenalslijfrentesenbankspaartegoeden
4)Andervermogen:spaargeld,beleggingen,eenhypotheekvrijewoning
5)Inkomstenuitwerk
1http://www.nibud.nl/sparen-vermogen/pensioenopbouw/uw-financiele-situatie-na-pensionering.html2http://www.findinet.nl/~uploads/newsModule/ealp0312101.pdf
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
5
Hetbelangvaneenintegralekijkoppensioenistoegenomendoordeeconomischetegenwind,deverschillende
aanpassingenaanopbouwindetweedepijler,deverschilleninpensioenopbouwtussenwerkenden,de
ontwikkelingdatdeelnemersaanwerknemerspensioenregelingenmeerrisicodragen,endeimpactvan
verschillendegebeurtenissenindelevensloopopdepensioenopbouw.
Veelmensenlijkenechterdegewoontetehebbenomopdeeersteentweedepijlervanhetpensioenstelsel
tevertrouwenendaarhogeverwachtingenvantehebben.Doordebovengenoemdeontwikkelingen
zijnverwachtingennietaltijdrealistisch,enstaathetvertrouwenmeeronderdruk.Hetintroducerenvan
keuzemogelijkhedenkanmensenmeertebetrekkenbijdepensioenopbouw,meerzeggenschapgeven
enverantwoordelijkhedendelen.Daaromishetbiedenvankeuzemogelijkhedenindetweedepijlerinde
opbouwfaseeenbelangrijkdiscussiepuntindeNationalepensioendialoog.
Wijzeringeldzakenzetinditadviesachtereenvolgensuiteen:
1)watgewensteuitkomstenzijnvaneenpensioenstelsel
2)watargumentenzijnvoorkeuzemogelijkheden
3)welkeaannamesoverkeuzegedragrealistischzijn,en
4)welkeinterventiesnodigzijnomkeuzemogelijkhedentottevredenstellendeuitkomstentelatenleiden.
2. Uitkomsten pensioenstelsel
Voordatweingaanopdeoverwegingenbijhetbiedenvankeuzemogelijkheden,zettenweeerstkortuiteen
watdoelstellingenzijnvanhetpensioenstelsel.Keuzemogelijkhedenzoudenhieraanbijmoetendragen.
.1AdequaatpensioenDeinrichtingvaneenpensioenstelselkanbedoeldzijnomarmoedetevoorkomenofomeengroteterugval
ininkomenbijpensioneringtevoorkomen.UitinternationaalvergelijkendestudieskomthetNederlandse
pensioenstelselgoednaarvorendoorderelatiefhogevervangingspercentages(OECD,2013).Datwilzeggen
datdepensioeninkomensvandeNederlandershoogzijntenopzichtevandeinkomensdaarvooruitwerk.In
hetNederlandsepensioenstelselgeldtdedoelstellingomvooriedereenarmoedetevoorkomenmetdeAOW,
envoorhetgrootstedeelvandewerkendeneengroteinkomensachteruitgangbijpensioneringtevoorkomen
doorsemiverplichteaanvullendepensioenopbouwindetweedepijler.Deinstitutioneleinrichtingsteunt
nietalleenopdeoverheid,maarookopwerkgeversenwerknemers.Pensioenopbouwindetweedepijleris
historischgegroeidalsbelangrijkearbeidsvoorwaarde,enwordtvaakcollectiefophetniveauvanonderneming,
bedrijfstakofberoepsgroepgeregeld(Jansen,2011)
.TevredenstellendpensioenInonderzoekvanKnoefe.a.(2014)werdmensengevraagdeenafwegingtemakentusseninkomennuen
inkomenopdeoudedag.Zemoestenaangevenwatzijminimaalnodigdachtentehebbenenwatzeeen
adequaatpensioeninkomenvonden.HieruitblijktdatNederlandersgemiddeldvindendatzeminimaal74%
vanhethuidigenettomaandelijkseinkomennodighebbenomrondtekunnenkomentijdenshetpensioen,
en78%beschouwenmensengemiddeldalseenadequaatpensioeninkomen.Inhetzelfdeonderzoekwerden
deverwachtepensioeninkomensvergelekenmetcijfersoverhetdaadwerkelijkdoormensenopgebouwde
pensioen.Danvaltopdatvooralhogeropgeleiden,zelfstandigenengescheidenvrouwentehoge
verwachtingenhebben(Knoefe.a.2014).Metanderewoorden,deverwachtingenvandezegroepenover
dehoogtevanhettoekomstigepensioeninkomenzijnvaakhogerdanprojectiesopbasisvandefeitelijke
pensioenopbouw.
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
6
.3VertrouwenininstitutiespensioenstelselOphetmomentdatveelmensenbijpensioneringteleurgesteldrakenenindefinanciëleproblemenraken,isdat
slechtvoorindividuelehuishoudens,maarookvoorhetvertrouweninhetpensioenstelsel.Hetdraagvlakvoor
demanierwaaroppensioenisgeorganiseerd,hetvertrouwenindeinstituties,isuiteraardcruciaal.Algemeen
isgevonden:hoemeervertrouwenindeinstituties,desteefficiënterkunnendetakenineensamenleving
wordenverdeeld(Mosch,PrastenvanRaaij,2006).Voorpensioenzoukunnenwordengestelddatvertrouwen
indeinstitutieskanbijdragenaaneenefficiëntepensioenopbouwinNederland.Alsiedereenpensioenopbouw
individueelzouwillenregelenishetkostbaarderenleverthetdusminderop.
Indeliteratuurisvertrouwengerelateerdaanwaargenomenklantgerichtheid,deskundigheid,eerlijkheiden
stabiliteit/voorspelbaarheid(vanDalenenHenkens,2011).Hieruitkanwordengeconcludeerddatvertrouwen
maargedeeltelijktebeïnvloedenis.Elkpensioenstelselheefttemakenmetrisico’senonzekerhedendiede
stabiliteitenvoorspelbaarheidmoeilijkmaken.Macro-economischeschokkenbeïnvloedendeuitkomsten
ofdeprijzen.Demografischeschokkenhebbenimpactopallepensioenen.Politiekerisico’sbeïnvloeden
allepensioenen.Risicotenaanzienvanhetmanagementkanvoortkomenuitincompetentieoffraude.
Beleggingsrisicogeldtvoorallepensioengeldendiewordenbehoudenindefinanciëlemarkten,endus
afhankelijkzijnvanmarktfluctuaties.Tenslotteiserhetannuïteitmarktrisico:vooreengegevenhoeveelheid
pensioengeldisdewaardevandeannuïteitafhankelijkvandelevensverwachtingendeopbrengstdieeen
verzekeringsbedrijfverwachtvoordiejaren(BarenDiamond,2006).Pensioenopbouwisdusgrotendeels
onzekerennietdoormodellentevoorspellen.‘Verliezen’hebbeneennegatieveinvloedophetvertrouwen.
Deanderevoorspellersvanvertrouwen,dewaargenomenklantgerichtheid,deskundigheideneerlijkheid,bieden
welaanknopingspuntenompositiefaanhetvertrouwentewerken.Informatieverstrekkingkanwaargenomen
stabiliteitbeïnvloedendoordeverwachtingenvanmensengedurendedepensioenopbouwtemanagen.
3. Waarde van keuzemogelijkheden
Hetbiedenvankeuzemogelijkhedenintweedepijlerpensioenlijktwenselijkom1)verantwoordelijkhedente
delenmetdeelnemersenbetrokkenheidtevergroten;en)meerrekeningtekunnenhoudenmetindividuele
levenslopenenfinanciëlekenmerken.DezetweeredenenrakenaandedoorSenonderscheidenintrinsieke
waardeeneeninstrumentelewaardevankeuzevrijheid(1988).Ditwordthieronderverderuitgelegd.Defocus
ligtopdeopbouwfase.
3.1BetrokkenheidvergrotenDeintrinsiekewaardevankeuzemogelijkhedenisdebetrokkenheidvanmensen.Zijzullenhetdoorgaans
alspositiefervarendatzekeuzemogelijkhedenhebbenofkrijgen.Alsmensenzeggenschaphebben,zijnze
medeverantwoordelijkvoordeuitkomsten.Verschillendepensioenrisico’s(beleggingsrisico’s,renterisico,
langlevenrisico)blijkendeafgelopenjarengroterdanverwacht.Pensioenfondsenhaddenonvoldoendebuffers
omdezerisico’soptevangen.Hetverhogenvanpremies,ofhetverhogenvandewerkgeversbijdragenwordt
nietacceptabelgevondenvanwegedeongunstigeeconomischeeffecten(CommissieToekomstbestendigheid
AanvullendePensioenregelingen,2010).Omhetpensioensysteemweerduurzaamtemaken,lijkthetdus
noodzakelijkomhetambitieniveaunaarbenedenbijtestellenenverantwoordelijkhedenvoorhetopvangenvan
derisico’smeernaardeelnemersteschuiven.
Denieuweverantwoordelijkhedenvertalenzichechternietineengroeiendebetrokkenheidbijde
pensioenopbouw(Wijzeringeldzaken,2012).Gedeeltelijkkomtditdoordejarenlangegenereuzeuitkomsten
vanhetNederlandsepensioenstelsel.Pensioenuitvoerdersenwerkgeverszorgdenvoorhetrisicomanagement
enmensenhoefdengeenactieveroltespelenindepensioenplanning.Gewoontenzijnmoeilijkteveranderen.
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
7
Hetgevenvankeuzemogelijkhedenindeopbouwfasekandebetrokkenheidvergroten.Hetcreërenvan
meerbetrokkenheidkanertoeleidendatmensenzichmeergaanverdiepen(Aarts,2009).Tenslottelijkt
hetlogischdatalsmensenmeerverantwoordelijkheidkrijgenenrisico’sdragen,zeookmeerinvloeden
keuzemogelijkhedenkrijgen.Insectie4.6vanditadvieszalblijkendatdebetrokkenheidinbeperktematekan
wordengerealiseerd.
3.RekeninghoudenmetindividueleomstandighedenDeinstrumentelewaardevankeuzevrijheid(Sen,1988)isdegroteredoelmatigheid.Ditbetekentdat
keuzemogelijkhedeninprincipezorgenvoormeerpassendepensioenopbouwbijdepersoonlijkesituatie
vanmensen.Vooraljongerenenhogeropgeleidenlijkenbehoeftetehebbenaanmeerzelfbeheer(Dellaert
enPonds,2014).Meerruimtevoorpassendepensionopbouwisgewenstomdatdevariatieaanlevenslopen
groterwordt.Dearbeidsmarktwordtintoenemendemategekenmerktdoorkortedienstverbandenen
zelfstandigondernemerschap.Zelfstandigeondernemersdragenzelfverantwoordelijkheidvoordebeslissing
omaanvullendpensioenoptebouwen,watzichvooralsnoguitinzeerbeperkteaanvullendepensioenopbouw
(SZW,2013).
Expertsdiekijkennaarmogelijkhedenvoormeerefficiëntepensioenopbouwnoemenheteigenwoningbezit
alspensioenvoorziening.EendeelvandeNederlandersbouwtvermogenopdoordehypotheekopdewoning
aftelossen.Doorlagewoonlastenopdeoudedagzoudeneigenaarbewonersmetminderpensioenrond
kunnenkomen.Zekunnendusgedurendehetwerkendelevenminderopbouwenindepensioenspaarpoten
meerdehypotheekaflossen(WRR,2012).Ookgaanexpertservanuitdatdezorgkostenindetoekomstminder
vaakzullenwordenvergoedenvakermoetenwordenopgebrachtdoormensenzelf.Pensioenwordtnunog
verplichtuitgekeerdalsmaandelijksinkomen.Meteengedeeltelijkeuitkeringindevormvaneenlump sumvoor
hettoekomstigestelselzoudenmensenzorgkostenkunnenbetalen(WRR,2012).Laterinditadvieskomenwe
terugopdewewenselijkheidvandeintegratievanwonen,zorgenpensioenrekeninghoudendmetkennisvan
keuzegedrag.
4. Aannames keuzegedrag
Hierbovensomdenwedeargumentenvoorhetbiedenvankeuzesinhettweedepijlerpensioenop.Hieronder
gevenweaandatergrenzenzijnaandewilskrachtvanmensenenaanwatzeaankunnenophetgebiedvan
kiezen.Pensioenkeuzeszijnnietdeenigekeuzesdiemensenmoetenmaken.Deoverheidintroduceerdeop
verschillendebeleidsterreinenkeuzes,enhetbedrijfslevenbiedtmensendagelijkstallozekeuzemogelijkheden.
Mensendieoveraldezekeuzesgoedzouwillennadenkenkomentijdtekort(WRR,014).
Hetbiedenvankeuzemogelijkhedeninhetpensioenstelsellijktnietzondermeertotbetereenmeerpassende
uitkomstenenmeervertrouwenteleiden.Onderzoekenlatenziendatkeuzemogelijkhedensomszelfstot
slechtereuitkomstenleiden(Beshaerse.a.2011;BenartzienThaler,2002;CronqvistenThaler,2004;Hastings
e.a.,2013).Hieronderzettenweenkelebelangrijkeaspectenvankeuzegedraguiteen.Insectie5beschrijvenwe
hoebetrokkenenhierindeinrichtingvanhetpensioenstelselrekeningmeekunnenhouden.
4.1BeperkteaandachtvoorpensioenHetuitgangspuntbijhetintroducerenvankeuzemogelijkhedeninhetpensioenstelselzoumoetenzijndatveel
Nederlanderserbeperkteaandachtvoorzullenhebben.Mensenhebbenbeperkteaandachtvoorhetonderwerp
pensioen.Zekunnenenwillenmaarbeperktmoeitedoenomhetallemaaltebegrijpenenbeslissingente
nemen.
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
8
UitonderzoekvanWijzeringeldzakenblijktdatongeveerdehelftvandemensendenktdathetgoedzou
zijnzicheensteverdiepenindefinanciëlesituatiebijpensionering.Eenderdegeeftaandeinformatievan
pensioenuitvoerderstelezen.Eentiendezegtregelmatigtijdvrijtemakenomzichindepensioensituatie
teverdiepen.Mijnpensioenoverzicht.nlenhetjaarlijkstoegestuurdeUniformPensioenoverzichtzijnde
meestgeraadpleegdebronnen.Alsmensengevraagdwordteeninschattingtegevenvanhettoekomstige
pensioeninkomen,enerwordtvervolgensgevraagdhoemensentotdeinschattingzijngekomenblijktslechts
eenkwartzichtebaserenopeenberekeningofeengesprekmeteenadviseur.Derestmaakteengrove
inschatting(Wijzeringeldzaken,2014).
DanielKahnemanzetinzijnpopulaireboekThinking fast and slow(2011)uiteenhoemenseninformatie
verwerkenenbeslissingennemen.Ditisvaaksnelenintuïtief,inplaatsvangrondigenberedeneerd.Mensen
makengebruikvanheuristieken.Ditzijnvuistregelsominformatiesneltekunnenbeoordelenenbeslissingen
tenemen.Daarnaastwordtinformatieverwerkingbeïnvloeddoorsystematischevertekeningen(biases).
Voorbeeldenvanheuristiekenenbiaseszijnhyperbolic discounting, status quo bias, short time horizon, loss
aversion.Dezewordenhieronderverderuitgelegd.
Datmensenopdezesnelleintuïtievemanierdenkenenkiezenisfunctioneel.Mensenhebbenbeperkte
tijdenenergieenmoetendiezoefficiëntmogelijkverdelen(Simon,1959).Dezeintuïtievemaniervan
informatieverwerkingwordtindeloopvanmensenhunlevenontwikkeldombeterebeslissingentekunnen
nemen.Dezestrategieënwerkenveelsituatiesbeterdanalsmensenproberenallesteberekenen(Reyna,
2011).Watbetreftdepensioenopbouwkanhetintuïtievedenkenenkiezenvoorveelmensenechternietgoed
uitpakken.
4.GerichtopdekorteinplaatsvanlangetermijnOnderzoekeninAngelsaksischelandenlatenziendatmensenintuïtiefgeneigdzijnbeslissingentenaanzienvan
pensioenuittestellen.Mensenhebbeneenshort time horizon,zezijngerichtopdekortetermijnennietop
plannenvoordelangetermijn(ThalerenShefrin,1981).Mensenzijngeneigdtekiezenvoormeerbesteedbaar
inkomeninhetheden,inplaatsvanhetopzijzettenvaninkomenvoordeoudedag(hyperbolic discounting)
(Laibson,1997).Zezijnvaakteoptimistischoverdetijdenhetgelddatzeindetoekomstbeschikbaarzullen
hebbenvoorpensioenopbouw.Alserkeuzemogelijkhedenwordengebodenmoeterdusrekeningworden
gehoudenmethetfeitdatmensengeneigdzullenzijnhetsparenvoordeoudedaguittestellen.
4.3UitstelkeuzesdoorteveelkeuzemogelijkhedenencomplexiteitOnderzoekenlatenziendateenlangeningewikkeldafwegings-enbeslisprocesvaakleidttotuit-ofafstel
vankeuzes(Johnsonetal,2012).Hetonderwerpplannenvoorpensioeniscomplexenvraagtomveelkennis
enwilskracht(self-control).Omgoedtekunnenplannenvoordeoudedagmoetenmensenbegrijpenwat
relevantevragenzijn,endaarzinvolleantwoordenopformuleren.Hoeveelpensioeninkomenistoereikend,
watzijnmijnuitgavenopdeoudedag,hoeveelinkomenkanikverwachtenuitdeverplichtepensioenopbouw,
hoeveelkapitaalhebikaanvullendnodig,watzijndemogelijkhedenomditoptebouwen,hoeveelinkomen
gaathetopleveren(rente,inflatie),watzijnderisico’senkanikdezedragen,hoelangzaliklevenetc.Voorde
meestemensenzijnditmoeilijkevragen,waarze–zonderondersteuning–moeilijkuitkomen.Deimplicatie
isdatbijhetintroducerenvankeuzesmoetwordennagedachtofmensendecomplexiteitvanhetbeslisproces
aankunnen,ofdaterondersteuningnodigisdiedeafwegingenendekeuzeversimpelt.
4.4MentalerekeningenMensenzijnvannaturegeneigdomvermogeninafzonderlijkementalerekeningenintedeleninplaatsvan
integraaltebezien(Thaler,1990,1999).Ditisfunctioneel.Hethelptmensenomfinanciëleactiviteitente
organiseren,temonitorenenevalueren.Gepensioneerdenstemmenbijvoorbeeldhunuitgavenzoveelmogelijk
afophetinkomendatzeontvangenopdelopenderekening.Zegebruikenminderdanverwachthetgeldop
eenspaarrekening,ofhetvermogendatisopgebouwdindewoning(Levin,1998).Alsweditookproberente
generaliserennaardeopbouwfase,zullenmensenhetmoeilijkvindenomde5pijlersvanpensioenintegraalte
bezien.Hetzelfdegeldtvoorhetintegrerenvanpensioen,zorgenwonen.
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
9
4.5BeïnvloeddoorpresentatievankeuzesOnderzoekheeftlatenziendatdepresentatievankeuzesgroteinvloedheeftopdekeuzesdiemensenmaken
endeuitkomsten.Zozijnmensenbijvoorbeeldgeneigddestatusquokeuzetebehouden.AlsAmerikaanse
werknemersactiefdekeuzemoetenmakenvoordeelnameaanwerknemerspensioen,isdestatusquogeen
deelname.Alswerknemersautomatischdeelnemenaaneenregelingeneenuitstapmogelijkheidhebben,is
destatus quodeelname.Onderzoeklaatziendatindeeerstesituatie37procentvandewerknemerspensioen
opbouwt,enindetweede86procent(MitchellenUtkus,2003).Hetexperimenttoontdekrachtvande
automatischekeuze.Mensenkiezenhetpadvandeminsteweerstand.
Alsmenseneengrotehoeveelheidkeuzesvoorgelegdkrijgen,makenzevakergeenkeuze(choice overload).In
desituatiedatwerknemerszelfmogenbeslissenofzedeelnemenaaneenwerknemerspensioen,enzemoeten
daarbijookkiezenuiteengrotehoeveelheidbeleggingsopties,nemenzemindervaakdeelaanderegeling
(Iyengare.a.,2003).Alsmensendaarnaastzelfdehoogtevandecontributiemoetenbepalen,nemenmensen
mindervaakdeel(Choi,2009).Ingeneriekezinzorgteengroterehoeveelheidvankeuzesvakervooruitstelof
afstelvankeuzes.Dezeonderzoekenlatenziendathetraadzaamisdestatusquosituatiealtelatenleidentot
tevredenstellendeuitkomsten,endekeuzessimpeltehouden.
HetSave more tomorrowprogrammapresenteertkeuzesopeenmanierdierekeninghoudtmetkennisvan
gedrageninformatieverwerking.Hetisontwikkelddoortweegedragseconomen,ThalerenBenartzi(2004).In
ditprogrammakunnenmensenaangevendatzijmaandelijksvoorhetpensioengaansparenopeenspecifieke
datumindetoekomst.Zeleggenvastdatzebijhetstijgenvanhetinkomeneenbepaaldpercentagevandeze
stijgingzullenreserverenvoordepensioenopbouw.Hetprogrammahoudtrekeningmetbeperkteself-control,
metdeneigingvanmensenomdestatusquosituatietebehouden,deaversiediemensenvoelentegenhet
nurondkomenmetminderinkomentenbehoevevaninkomenlater(hyperbolic discounting),endeneigingvan
mensenomtedenkeninnominaletermen(money illusion).Onderzoeknaardeeffectiviteitvanhetprogramma
geeftpositieveuitkomsten.Ookblijkenmensenlievertekiezenvoorditprogrammadanvooreengesprekmet
eenadviseur,omopbasisdaarvandemeestpassendepensioenopbouwtebepalen(inMitchell,enUtkus,2003;
ThalerenBenartzi,2004).
4.6BeleggingskeuzesenrisicovoorkeurenOnderzoeklaatziendatmensenslechtinstaatzijnomeengoedebeleggingsportefeuillesamentestellen,
ofomeenkeuzetemakenvooreenbeleggingsportefeuillemeteenpassendrisicoprofiel.InhetZweedse
pensioenstelselwerdenbeleggingskeuzesgeïntroduceerd.Mensenkonden5fondsenkiezenuiteenlange
lijstmetbeleggingsfondsen.Alszegeenactievekeuzesmaakten,kwamenzeautomatischterechtineen
defaultbeleggingsfonds.Mensenkunnendebeleggingsstrategiezowelbijaanvangalsgedurendede
looptijdaanpassen.BijintroductievanhetnieuwepensioenstelselwerdzoweldoorZweedseoverheidalsde
sectorveelgeldgeïnvesteerdininformatievoorzieningencampagnesommensenactieftelatenkiezen.Bij
introductievanhetstelselmaaktetweederdevandedeelnemerseenactievekeuze,eenderdebleefbijde
defaultbeleggingsportefeuille.Driejaarnadeintroductievanhetnieuwestelselkoosechternogmaar8,4
procentvandenieuwetoetredersactiefvooreenbeleggingsportefeuille(CronqvistenThaler,2004).Kortom
slechtseenkleinegroepmensenmaaktinZwedengebruikvandegebodenkeuzemogelijkhedenbetreftde
beleggingsportefeuille.
ErisinZwedenookonderzoekgedaannaardekwaliteitvanbeleggingsportefeuillesvandeactievebeleggers.
Hieruitblijktdatdeactievekiezersmeerinaandelenbeleggen,meertransactiesdoen,risico’smindergoed
spreiden,enmeerkostenmaken.Eenvergelijkingvandegemiddelderendementenvandeportefeuillesvande
actievekiezersmetderendementenvanhetdefaultbeleggingsfondsnadriejaarpensioenopbouwlaatzien
datdedefaultfondsenbetererendementenbehalen(CronqvistenThaler,2004).Keuzemogelijkhedeninde
beleggingsportefeuilleleideninZwedendusniettotbetereuitkomsten.
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
10
Onderzoekenlatenziendatmensengeenuitgesprokenrisicovoorkeurenhebben(MitchellenUtkus,
2003).Alsbijvoorbeelddeelnemersaaneenwerknemerspensioendekeuzevoorgelegdkrijgendeeigen
beleggingsportefeuilletebehoudenofdievandegemiddeldedeelnemerinderegelingovertenemen,
kiezen8vande10deelnemersvoordeportefeuillevandegemiddeldedeelnemer.
OnderzoekvanKahnemanenTverskylaatziendatmenseneenaversiehebbentegenverlies.Mensenervaren
eenverliessterkerdanwinstvaneenzelfdegrootte(1979).Ditspeelteenbelangrijkerolindematewaarin
mensenrisicowillennemenindepensioenopbouw.Amerikaansonderzoeklaatziendatbijmensendiein1999
begonnenmetbeleggenvoorhetpensioen,eentijdwaarindeaandelenmarktenfloreerden,in2003nogsteeds
70procentvandeportefeuillebestonduitaandelen.Terwijldenieuwkomersin2003,na3jaarneerwaartse
aandelenmarkten,slechts48procentvandeportefeuilleinaandeleninvesteerde(MitchellenUtkus,2003).
Hieruitblijktdatverliesaversieeeninvloedheeftopkeuzes.Daarnaastblijktdatdestarteenreferentiepuntblijft
voorderestvandelooptijdvandebeleggingen(anchor).
Tenslottelaatonderzoekziendatdepresentatieensamenstellingvaneenmenuvanbeleggingsoptieseen
grotereimpactheeftopdekeuzesdandeonderliggenderisicoprofielenenmatevanpassendheidbijde
deelnemer.Ineenexperimentwerdenmensengevraagdeenkeuzetemakenuit3verschillendemenu’s.De
beleggingsoptiesvarieerdenvanA(laagrisico)totD(hoogrisico).HeteerstemenubooddeoptiesA,B,C;
hierinkoos29procentvakerCdanB.InhettweedemenuwerdenoptiesBenCaangeboden;39procent
koosvakerCdanB.HetderdemenuboodoptiesB,CenD;nukiest54procentvakervoorCdanB.Mensen
zijngeneigdextrementevermijdenendemiddelsteoptietekiezen.Onderliggenderisicoprofielenzijnvan
ondergeschiktbelangvoordekeuzes(BenartzienThaler,2002inMitchellenUtkus,2003).Ditbetekentdathet
moeilijkisomervoortezorgendatmensenkiezenvoorbeleggingsportefeuillesmetpassenderisicoprofielen.
4.7BeïnvloeddoorframingvaninformatieDepresentatievaninformatieblijkttenslottecruciaalvoorbeslissingen(Sunstein,2011;TverskyenKahneman,
1986).Deinformatiediehetmeestopvalt,heeftmeerinvloeddaninformatiediewegvaltinhetgeheel.Zo
heeftookdevolgordevanelementenvaninformatieinvloedopwatgelezenwordt.Aantrekkelijkvormgegeven
informatie,persoonlijkeinformatie,entekstueleinformatiegecombineerdmetvisueleweergavenwordtvaker
gelezenenheeftvakereffectdanabstractetekstmetstatistischeinformatie(Sunstein2011;EIOPA,2013).
Daarnaastmaakthetveeluitofietsintermenvanverliesofwinstwordtgepresenteerd,ofalsrisicovolofveilig.
Mensenwillenverliesvoorkomen (loss aversion),strevennaarwinst,enwillenzekerheid.Ditheeftinvloedopde
interpretatievaninformatieenkeuzesdiemensenopbasisvaninformatiemaken.
Alsrisicolabelsvaneenbeleggingsportefeuillerefererenaan‘lowrisk’of‘highrisk’,kiezenmensenvoorweinig
risico.Alslabelsrefererenaan‘lowgrowth’of‘highgrowth’,zullenzegeneigdzijnomtekiezenvoorgrotere
vermogensgroei.Ditisopvallend,omdatmeervermogensgroeinormaalsamengaatmetmeerbeleggingsrisico.
Labelsvanbeleggingsportefeuilleshoudenhiersomsrekeningmeedoordeinformatietepresenterenals‘high
growth’tegenover‘lowrisk’.Deframingvaninformatieheeftdusinvloedopkeuzegedrag.Deskundigheiden
klantgerichtheidkunnentotuitingkomenininformatieverstrekking,dooreenbewusteframingvaninformatie.
Deframingvaninformatiekanervoorzorgendatmensendieinformatieopvaltdievoorhenbelangrijkisenze
ondersteuntbijhetmakenvankeuzes.
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
11
5. Aanbevelingen op basis keuzegedrag
Bovenstaandekenmerkenvankeuzegedragindepensioencontexthebbenimplicatiesvoorhoekeuze-
mogelijkhedenindetweedepijlerhetbestekunnenwordenaangeboden.Hierondervertalenwehetnaar
overwegingenvoordeinrichtingvaneentoekomstigpensioenstelsel.
5.1Werknemersintweedepijlerpensioen:behoudverplichtepensioenopbouwDemeestbasalekeuzediemensengebodenzoukunnenwordenisofmensenüberhauptaanvullendwillen
sparenvoorhunpensioen.InhethuidigeNederlandsepensioenstelselzorgendearbeidsovereenkomstenvoor
deverplichtingomdeeltenemenaandewerknemerspensioenregeling.Onderzoeknaarkeuzegedraginde
pensioencontextsuggereertdatdekeuzeomaldannietaanvullendtesparentotminderpensioenopbouw
zalleiden,endaarmeetotminderadequateentevredenstellendepensioeninkomens.Mensenzijngerichtop
dekortetermijnenzijngeneigdomsparenvoorpensioenuittestellen.Zehebbenbeperkteaandacht,kennis
enwilskrachtomzichbezigtehoudenmetdepensioenplanning.Verschillenderecenteonderzoekenlaten
bovendienziendaterinNederlanddraagvlakisvoorverplichtpensioenopbouw.OnderzoekvanDNBlaat
bijvoorbeeldziendat11procenttegenstanderisvanverplichtepensioenopbouw(2010).
5.Werknemersintweedepijlerpensioen:introduceerbeperktkeuzemogelijkhedenVoorwerknemersintweedepijlerpensioenlijkthetwenselijkommeerkeuzemogelijkhedentebieden.
Dezewerknemerszullendoorgaansminderbetrokkenzijnenmindergeneigdzijnzichteverdiepeninde
pensioenopbouw.Zoalshierbovenbeschrevenkunnenkeuzemogelijkhedenmensenmeerbetrekkenen
meerpassendepensioenopbouwmogelijkmaken.Daadwerkelijkgebruikvandekeuzemogelijkhedenzal
echtervooreenbeperktegroepmensengelden.
Ermoetrekeningwordengehoudenmetdehoeveelheidkeuzesencomplexiteitdiemensenaankunnen.
Uit-ofafstelvanhetmakenvankeuzesdreigtalserteveelmogelijkis,enhetprocesvanafwegentemoeilijk
isenteveeltijdneemt.Zoekendnaareenbalanslijkthetdaaromzinvolomeenbeperktehoeveelheidkeuzes
teintroduceren.Ditsoortkeuzemogelijkhedenkunnenzonderproblemengebodenwordeninpremie-en
kapitaalovereenkomsten.Vooruitkeringsovereenkomstenvergtdezeaanbevelingnaderonderzoek.Hieronder
gevenweenkeleoverwegingenopbasisvandekennisvanhetkeuzegedrag,diemeekunnenwordengewogen
inhetbredereafwegingskader.
Mensenlatenkiezenvoordehoogtevandeinleglijkteengoedaanknopingspuntomzetebetrekkenbijde
pensioenopbouwenmeerpassendepensioenopbouwmogelijktemaken.Hierbijmoetwelrekeningworden
gehoudenmetdeneigingvanmensenomgeldlievernutebestedendantesparenvoordeoudedag,ende
neigingvanmensenindestatus quoteblijven.Eenminimumiswenselijkomvolledigafzienvanaanvullend
pensioensparentevoorkomen.Destatusquooptie–dusdehoogtevandeinlegzondereenactievekeuzevan
dedeelnemer–zoualinhetbelangvandeelnemersmoetenwordengekozen.
Bijdeoverwegingomwerknemerstussenpensioenregelingentelatenkiezen,moetrekeningworden
gehoudenmethetfeitdatmensensnelontmoedigdrakendoorteveelkeuzes(choice overload).Alsbinnen
pensioenregelingenooknogkeuzeskunnenwordengemaakt,neemtdecomplexiteitverdertoeenworden
keuzesontmoedigd(attribute overload).Hoelangerhetzoek-envergelijkingsproces,destemindermensen
zullenoverstappen.Deneigingvanmensenomindestatusquooptieteblijvenzalhiereenbelangrijkerol
spelen.
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
1
Opbasisvankennisoverbeleggingskeuzesenrisicovoorkeurenlijkthetvoordemeerderheidvande
deelnemersnietzinvolomhenindetweedepijlertelatenkiezenvooreenbeleggingsstrategie.Mensenzijn
geneigdteveeltehandelen,teweinigtediversifiëren,aandelendieinwaardestijgentesnelteverkopenen
dieinwaardedalentelaatteverkopen.MensenzelflatenbeleggenleverdedeelnemersinZwedenminder
opdanalszededefaulthaddengevolgd(CronqvistenThaler,2004).Alsmensenuiteenbeperktesetvan
beleggingsoptieskunnenkiezen,blijkenzegevoeligervoordedesignvanhetmenudanvooronderliggend
risicoprofiel(MitchellenUtkus,2003).Mochtenerindetoekomstbeteretoolskomenommensentelaten
kiezentussenbeleggingsportefeuillesofzetehelpeneengoedebeleggingsportefeuillesamentestellenkan
weeropnieuweenafwegingwordengemaakt.Vooralsnogdragenbeleggingskeuzesvoordemeestemensen
nietbijaanzooptimaalmogelijkepensioenuitkomsten.
Gegevendeneigingommentale accountstehanteren,vergroothetintegrerenvanpensioen,wonenenzorg
decomplexiteitvansparenvoordeoudedag.Hetzalhetmakenvankeuzesvoormensenmoeilijkermaken.
Defocusvanmensenopkortetermijnbelangenkanhetaflossenvanhypotheekschuldenbevorderentenkoste
vandepensioenopbouw.Indeperceptievaneigenaar-bewonerszijndelagewoonlastenbijaflossingvande
hypotheekeenfinancieelvoordeelvoordeoudedag,enhetvermogenindewoningkaneenbelangrijkeappel
voordedorstbetekenen.Meervermogensopbouwindewoning,inplaatsvanineenbeleggingsportefeuille,zal
echtervoorveelmenseneensuboptimalebeleggingsstrategiezijn(ElsingaenToussaint,2012).
5.3Werkendenbuitentweedepijlerpensioen:overweegautomatischepensioenopbouwmetuitstapmogelijkheid
Eensubstantiëlegroepwerkendenspaartnietautomatischaanvullendvoorpensioen.Naarschattingbouwt
8procentvandewerknemersgeenpensioenopineenwerknemerspensioenregeling(CBS,2012).Daarnaast
bouwteengroeiendegroepzelfstandigen,in201114,6procentvandewerkendebevolking(CBS,2012),niet
automatischaanvullendpensioenop.Destatus quovoordezegroepenisgeenpensioenopbouw.Voordeze
groepenishetraadzaamomdekeuzedrukteverlagen.
Indiscussiesstaansteedsdeargumentenvanhetbehoudenvankeuzevrijheidtegenoverdepaternalistische
benaderingvanmensenverplichtenzichtegenzichzelftebeschermen.Hetautomatischesparenmeteen
uitstapmogelijkheidlijkteentussenoplossingdiehetoverwegenwaardis.Doordeneigingvanmensenombij
destatus quoteblijvenzouditvooreengroteregroeptotbeterepensioenopbouwleiden.Eenvoordeelvan
hetautomatischesparenmetuitstapmogelijkheid,isdathetdekeuzemogelijkhedenintactlaat.Deelnemers
behoudendekeuzeomuittestappen(zieookvanderLecq&Oerlemans,2009).
Voordeopbouwvaneenadequaatentevredenstellendpensioeninkomenzouhetraadzaamzijnomde
keuzedrukteverlagen.Ditzoukunnendoordeintroductievanautomatischeaanvullendepensioenopbouw
methetbehoudvaneenuitstapmogelijkheid.Automatischepensioenopbouwzounietmoetenbetekenendat
vooriedereendezelfdestandaardoptiebeschikbaarkomt.Debehoefteenmogelijkhedenvanpensioenopbouw
zullendiverszijnindezegroepenwerkenden.Automatischekeuzeskunnenwordenafgestemdopkenmerken
enbehoeftenvandoelgroepen(Goldsteinetal,2008).HetSave more tomorrowprogramma,datwerd
omschreveninsectie4.5biedtmogelijkaanknopingspunten.
Deautomatischepensioenopbouwmetuitstapmogelijkheidisvanuithetkeuzegedragberedeneerdeen
interessantebeleidsoptie.Uiteraardmoetomtoteeneindoordeeltekomeneenbrederebeleidsafweging
wordengemaakt.
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
13
5.4Effectieveondersteuningbijkeuzesonmisbaar
Alskeuzemogelijkhedenwordengebodenendewensisdatmensenhiergebruikvangaanmakenommeer
betrokkenheidtecreërenentotmeerpassendepensioenopbouwtekomen,iseeneffectieveondersteuning
onmisbaar.Mensenzijngeneigdkeuzesuitofaftestellenalszedeafwegingalscomplexervarenendenken
dathetveeltijdgaatkostenomtoteenbeslissingtekomen.Keuzeszijnsterkafhankelijkvandelabelsdie
aanoptieswordengegevenenvandeframingvandeinformatieinbijvoorbeeldtermenvanwinstofverlies.
Gepersonaliseerdeinformatieenondersteuningleidtvakertotgebruikervan,dangeneriekeinformatie.
Hieruitvolgtdatalleencommunicatiegerichtophetbeïnvloedenvandeintentieomgebruiktemakenvan
keuzemogelijkhedennietgenoegis.Hetnastrevenvanvolledigeinformatieommensengenoegkenniste
geven,isvakernieteffectief.
Ineeneffectieveondersteuningkomendedeskundigheidenklantgerichtheidvandemakerstotuiting.
Hetvestigtdeaandachtvanmensenopdevoorhendirectrelevanteinformatie.Deontwikkelingeninde
informatietechnologiebiedenkansenomdezeondersteuningbetertemakendoorpersoonlijkedatate
integrerenintools(McKinsey&Company,2013).Maarookkanhettoolsbetervindbaarentoegankelijkmaken.
Hetvindenvanondersteuningkanslechtseenmuisklikvergen.
Eeneffectieveondersteuninghelptnietalleenbijkeuzes,maarkanookeenbelangrijkeinvloeduitoefenenop
deverwachtingenvanmensenoverdehoogtevanpensioen.Ditkandoorsteedstelatenzienwatdeimplicaties
vankeuzesintermenvanpensioeninkomen.Deondersteuningbeïnvloedtdewaargenomenklantgerichtheid,
deskundigheid,eerlijkheidenstabiliteitenisdaarmeeeenbelangrijkebasisvoorvertrouwen.
Indeboxhiernagevenweophoofdpuntenaanwatindeliteratuurisgevondenovereeninpotentieeffectieve
inrichtingvandeondersteuning(Johnsonetal,2012).Deeffectiviteitvaninterventiesisvaakvastgesteldin
anderecontextendandievandepensioenopbouw.Onderstaandetekstisbedoeldterinspiratie.
Waarkeuzemogelijkhedenwordengeïntroduceerdisgelijktijdigeeninvesteringnodiginhetinkaderenvande
keuzemogelijkhedenenindeondersteuningvanmensenbijhetmakenvankeuzes.Wijzeringeldzakenvertaalt
hierondergeneriekebevindingennaarmogelijketoepassingindeNederlandsepensioencontext.
Ditisbedoeldterinspiratievoorbetrokkenenbijinrichtingvanhetstelsel.Omzekertezijnovereffectiviteitvan
dezevoorbeeldenindeNederlandsepensioencontextisonderzoeknodig.
>Maaksuboptimaleentevredenstellendekeuzemogelijk
Hiervoorlietenweziendatmensendoorgaansbeperkteaandachthebbenennietdeambitiehebbenomtot
eenoptimaalpassendekeuzetekomen.Alsdeinstitutiesindepresentatievaninformatieenkeuzeswelstreven
naarhetmogelijkmakenvaneenoptimalekeuze,enhetproceswordthierdoorvoordedeelnemertecomplex,
ofdestappennementeveeltijd,isdekansgroterdatergeenkeuzewordtgemaakt.Deaanbevelingisom
suboptimaleentevredenstellendekeuzesmogelijktemaken.Bijvoorbeeldeenbeperktesetvankeuzeswaaruit
mensendirectkunnenkiezen,zodatmensennietindepapierenhoeventeduiken,ofeenlangingewikkeld
adviesprocesinhoeventegaan.
>Steldefault-optiemetuitstapmogelijkheidbeschikbaar
Hetstrevenisdatzoveelmogelijkmensenkeuzesmaken.Tochzalnaarverwachtingeenaanzienlijkegroep
geengebruikmakenvandemogelijkheid.Voordezegroepleidtdestatusquooptieidealiteraltotacceptabele
uitkomsten.Indeliteratuurwordtdezeaangeduidalsdefault-keuze.Defaultskunnendoorverschillende
stakeholderswordenbepaald.Zebetekenendatervoormensenautomatischekeuzeswordengemaakt,waar
mensenwelweervanafkunnenwijken,zehoudeneenuitstapmogelijkheid.Dezedefaultskunnenhetzelfde
zijnvooralledeelnemers,maarkunnenooksensitiefzijnenrekeninghoudenmetpersoonlijkekenmerken
(Goldsteinetal.,2008).
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
14
Dedefaultvooreenpensioenregelingkannubijvoorbeeldzijndaternabestaandenpensioenwordtopgebouwd,
endezebijpensioneringnietaanhetouderdomspensioenwordttoegevoegd.Ditiseenvoorbeeldvan
eendefaultvoordegehelepopulatie.Alsopbouwvannabestaandenpensioenoftoevoegingaanhet
ouderdomspensioenafhankelijkwordtgemaaktvandehuishoudensamenstelling,isheteenvoorbeeldvaneen
sensitievedefault.
>Structureerdetaakomtotbeslissingtekomen
Bijdewensommensenbepaaldeafwegingentelatenmaken,kanernietaltijdvanuitwordengegaandat
mensenwetenwelkeafwegingenzemoetenmaken,begrijpenwelkeinformatiezedaarbijnodighebbenen
dezegaanzoeken.Mensenkunnenwordengeholpendoorditprocesgemakkelijkerenpersoonlijktemaken.
Alsbijvoorbeeldeenbeleidsdoelisdatmensende5pensioenpijlersintegraaloverzien,danishetzaakomde
informatieoverdeverschillendepijlersbijeentebrengenopeenmakkelijkvindbareentoegankelijkeplek.
Hiermeewordtdetaakversimpeld:degewoonteomalleentedenkenovereersteentweedepijlerkanin
potentiewordendoorbrokendoorde5pijlerstelatenzien.Omvervolgensmensentehelpenomkeuzeste
maken,iseenverdergestructureerdstappenplannodig.Hetsamenbrengenvandatauitverschillendebronnen
raaktaandeontwikkelingeninhetgebruikvanopendata(McKinsey&Company,2013).
>Reduceeraantalgepresenteerdekeuzes
Depresentatievaneengrotehoeveelheidkeuzesleidtvakertotgeenkeuzedaneenbeperktesetvankeuzes.
Hetkandaaromeffectiefzijnomdesetvankeuzeswaaruitmensenmoetenkiezentebeperken.Hoeveel
optiesmensenaankunneniscontextafhankelijk,maarwetenschappersdoendesuggestieom4à5keuzesals
startpunttenemen.Somsishetmogelijkomdesetvankeuzesdaadwerkelijkteverkleinen.Inanderegevallen
kandedaadwerkelijkesetvankeuzesgroterzijn,maarzijnertoolsdiehetaantalkeuzesterugbrengen.
Vergelijkingssiteskunnenhierbijeenbelangrijkerolspelen(Dellaert,2010).Mensenzoudenbijvoorbeeldaan
dehandvanenkelevragennaardepersoonlijkesituatieeengefilterdepassendesetvankeuzesgepresenteerd
kunnenkrijgen.
>Personaliseerinformatie
Ommensenafwegingentelatenmaken,entotpassendekeuzestelatenkomenwerktgeneriekeinformatie
mindergoeddanpersoonlijkeinformatie(Johnsonetal,2012;EIOPA,2013).Hetbeoordelenencorrect
interpreterenvangeneriekeinformatievergteenvertaalslagnaardepersoonlijkesituatie.Dezevertaalslag
verlengthetbeslisprocesenmaaktdekansgroterdatmensenafhaken.Informatietechnologiebiedt
mogelijkhedenominformatiesteedsbetertelatenaansluitenbijdepersoonlijkesituatie,doorpersoonlijke
gegevenstegebruiken.Mensenkunnengegevensvanzichzelfgebruiken,ombijvoorbeeldalleendieinformatie
teziendierelevantis.
>Laatmensenuitkomstenvankeuzesfictiefervaren
Indeliteratuuroverfinanciëleeducatiekomtsteedsmeeraandachtvooronlinetoolsofgamesdiehetmogelijk
makendeimplicatiesvankeuzesteervaren(Hastings,2012).Ditkandoorverschillendestakeholdersworden
aangeboden,enopverschillendemanieren(vb.website,apps)kunnenwordenaangeboden.Detoolskunnen
bijvoorbeeldimplicatiesvankeuzesindederdepijlerzichtbaarmakeninnettopensioeninkomenpermaand.
Ofeenaflossingopdehypotheekalseenverlagingvandelastengedurendepensioneringinnettoeuro’sper
maand.Ookrisico’szoudenbeterinzichtelijkkunnenwordengemaakt(Donkerse.a.,2013).Hierzijdelingsaan
gerelateerdisdebevindingdatdetoekomstmeerlevendigkanwordengemaaktdoormenseneenpersoonlijke
fototelatenuploaden,endezetegebruikenommenseneenbeeldtegevenvanhoezeeroppensioenleeftijd
uitzien.Ditblijktmensentemotiverenomaandachttebestedenaandepensioenplanning(Bruggene.a.,2012).
>Gebruiklabelsombeoordelingteversimpelen
Beschrijvendelabelskunnenmensenondersteunenomcomplexeafwegingentemaken(Johnson,etal.2012;
Peters,2009).Zekunnenbijvoorbeeldcijfermatigingewikkeldekenmerkenvaneenproductsamenvatten.
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
15
6. Conclusie
Wijzeringeldzakensteltinditadviesdatdeinrichtingvanhetpensioenstelseleencrucialebasisis
voorverantwoordfinancieelgedrag.Zeonderzoektderolvankeuzemogelijkhedenindeaanvullende
pensioenopbouwenindeopbouwfase.Meerkeuzemogelijkhedenkunnenveranderingbrengenin
degeringebetrokkenheidvanwerknemersdieverplichtsparenindetweedepijlerenhendaarnaast
mogelijkhedenbiedenvoormeerpassendepensioenopbouw.Werkendendiebuitendetweedepijlervallen
hebbenaleenovervloedaankeuzemogelijkheden,enzoudengebaatzijnbijhetandersaanbiedenvan
keuzemogelijkheden.
Dewaardevankeuzemogelijkhedenzitenerzijdsinhetvergrotenvandebetrokkenheidvanmensen.Het
krijgenvanmeerzeggenschapzalalspositiefwordenervarenenhetiseenmanieromverantwoordelijkheden
metmensentedelen.Daarnaastkunnenkeuzemogelijkhedenleidentotmeerpassendepensioenopbouw.
Mensenkunnenkiezenopbasisvanhunvoorkeurenenpersoonlijkesituatie.Hetvergrotenvanbetrokkenheid
enhetdaadwerkelijkrealiserenvanmeerpassendepensioenopbouwblijktechtergeensinecure.De
gedragswetenschappenlatenziendatmensenbeperkteaandachthebbenvoorhetonderwerppensioen.Ze
hebbenbeperktekennisenwilskrachtomtotafgewogenendoordachtebeslissingentekomen.Zezijnsnel
ontmoedigdbijteveelkeuzemogelijkhedenenblijkenzichsterkdoordepresentatievankeuzeseninformatiete
latensturen.
DitadviesleuntsterkopkennisoverkeuzegedragindecontextvanpensioeninAngelsaksischelanden.
Indezelandenbestaanvooralindividuelepremieovereenkomsten.Hetaantalkeuzemogelijkhedeninde
pensioenstelselsvandezelandenwasgroot,endekeuzedrukdaarmeehoog.Inbeleidvanzoweloverheidals
pensioenuitvoerderswordenindezelandenstappenondernomenomdekeuzedrukteverlagen.Ditisbedoeld
ommensentehelpenmeerverantwoordefinanciëlekeuzestemaken.HetNederlandsepensioenstelselkent
deelsanderevraagstukken.IntegenstellingtotdeAngelsaksischelandenishierjuistdeoverwegingomde
keuzemogelijkhedenvoordemeestewerknemerstevergroten.Wijzeringeldzakenprobeertdeinzichtenin
keuzegedraguitdeanderelandeninditadvieszogoedmogelijktevertalennaardeNederlandsediscussieover
hetpensioenstelsel.Effectiviteitvanbeleidinanderelandenisechtergeenwaarborgvooreffectiviteitinde
Nederlandsepensioencontext.Omdatzekertestellenisaanvullendonderzoeknodig.
Wijzeringeldzakenbeveeltaandatwerknemers,diealverplichtdeelnemen,zoveelmogelijkverplichtblijven
sparenintweedepijlerpensioen.Binnendieverplichtingzoudenzijbeperktmeerkeuzemogelijkhedenkunnen
krijgen.Ditmaaktvooreenbeperktegroepbetrokkenheidgroter,enmaaktmeerpassendepensioenopbouw
mogelijk.Voorwerkendendiebuitendetweedepijlervallen–werknemerszondertweedepijlerpensioenen
zelfstandigen–bevelenweaanomautomatischepensioenopbouwmetuitstapmogelijkheidteoverwegen.
Dezeinrichtingvandekeuzetotsparenverlaagtdekeuzedrukenzalvakerleidentotadequateen
tevredenstellendepensioeninkomens.Hetkomtdaarnaasttegemoetaandeweerstandindezegroeptegen
verplichting.TenslottebenadruktWijzeringeldzakendeonmisbaarheidvaneeneffectieveondersteuningvoor
mensenbijhetmakenvankeuzes.Zonderdezeondersteuningzoudeintroductievankeuzemogelijkheden
kostenmetzichmeebrengenzonderdaadwerkelijkdebetrokkenheidtevergrotenenmeerpassende
pensioenopbouwterealiseren.Deondersteuningbiedthandvattenomtewerkenaanvertrouwenendaarmee
aandraagvlakvoorhetpensioenstelsel.
WijzeringeldzakenwensthetMinisterievanSocialeZakenveelsuccesindevervolgstappenvanditbelangrijke
traject.Mochtonzekennisenervaringnuttigzijninhetvervolghiervan,zijnwijvanhartebereidverdermeete
denken.
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
16
Referenties
>Aarts,H.(2009).4.Gewoontegedrag:deautomatischepilootvanmensenmaatschappij.
In:Demenselijkebeslisser.Overdepsychologievankeuzeengedrag.W.L.Tiemeijer,C.A.Thomas,
H.M.Prast(red.).Amsterdam:AmsterdamUniversityPress
>Bar,N.&P.Diamond(2006).Theeconomicsofpensions.Oxfordreviewofeconomicspolicy,22(1).
>Benartzi,S.EnR.Thaler(2002).HowMuchIsInvestorAutonomyWorth?JournalofFinance57(4)1593-1616.
>Beshears,J.,J.J.Choi,D.Laibson,B.C.Madrian(2011).Behaviouraleconomicsperspectiveson
publicsectorpensionplans.Journalofpensioneconomicsandfinance,10(2),315-336.
>Bovenberg,L.,C.vanEwijk,E.Westerhout(2012).ThefutureofMulti-pillarpensions.
Cambridge:CambridgeUniversityPress.
>Bruggen,E.,I.Rohde,enM.vandenBroeke(2013).Differentpeople,differentchoices.
Theinfluenceofvisualstimuliincommunicationonpensionchoice.Netspar:Designpaper15.
>CBS(2012).Wittevlekoppensioengebied.DenHaag:CentraalBureauvoordeStatistiek.
>Calvet,L.E.,J.Y.Campbell,P.Sodini(2009).Measuringthefinancialsophisicationofhouseholds.
NBERWorkingPaper:No.14699.
>CommissieToekomstbestendigheidAanvullendePensioenregelingen(2010).Eensterketweedepijler.
Naareentoekomstbestendigstelselvanaanvullendepensioenen.Prof.dr.K.P.Goudswaard(voorzitter),
Prof.dr.R.M.W.J.Beetsma,Prof.dr.Th.E.Nijman,Prof.dr.P.Schnabel.
>Cronqvist,H.EnR.H.Thaler(2004).Designchoicesinprivatizedsocial-securitysystems:learningfromthe
Swedishexperience.AmericanEconomicReview,94(2),425–428.
>Dalen,H.van,K.Henkens(2011)Hoeherwinnenpensioenfondsen,bankenenverzekeraarshetvertrouwen?
MeJudice.Online:http://www.mejudice.nl/artikelen/detail/hoe-herwinnen-pensioenfondsen-banken-en-
verzekeraars-het-vertrouwen
>Dalen,H.P.,K.Henkens,enD.A.Hershey(2010).Perceptionsandexpectationsofpensionsavingsadequacy:
acomparativestudyofDutchandAmericanworkers.Ageing&Society30,731–754.
>Dellaert,B.(2010).Interactiveonlinedecisionaidsforcomplexconsumerdecisions.Opportunitiesand
challengesforpensiondecisionsupport.NetsparPanelPapers:Panelpaper19.
>Dellaert,B.enE.Ponds(2014).Pensioenopmaat:heterogeniteitenindividuelekeuzevrijheidinpensioenen.
Hoofdstuk2inToekomstvooraanvullendepensioenen.KoninklijkeVerenigingvoordeStaathuishoudkunde.
Preadviezen2014.L.Bovenberg,C.vanEwijkenT.Nijman(red.).Online:http://www.netspar.nl/files/
documenten/pdfs%20en%20docs/News/Toekomst%20voor%20aanvullende%20pensioenen.pdf
>Donkers,B.,C.Lourenco,D.GoldsteinenB.Dellaert(2013).Buildingadistributionbuilder.Design
considerationsforfinancialinvestmentandpensiondecisions.Netspar:Designpaper20.
>DNB(2010).Voorkeurenvanpensioendeelnemers.Online:http://www.dnb.nl/nieuws/nieuwsoverzicht-en-
archief/nieuws-2010/dnb243711.jsp#
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
17
>EIOPA(2013).GoodpracticesoninformationprovisionforDCschemes.EnablingoccupationalDCscheme
memberstoplanforretirement.Online:https://eiopa.europa.eu/Publications/Reports/Report_Good_Practices_
Info_for_DC_schemes.pdf
>Elsinga,M.enJ.Toussaint(2012).Heteigenwoningbezitalsonderdeelvandeverzorgingsstaat.InWonen,zorgen
pensioenen.Hervormenenverbinden.W.AsbeekBrusseenC.J.vanMontfort(red.).DenHaag:Wetenschappelijke
Raadvoorhetregeringsbeleid.
>Goldstein,D.G.,E.J.Johnson,A.HerrmannandM.Heitmann(2008).Nudgeyourcustomerstowardbetterchoices.
HarvardBusinessreview,December2008,99-105.
>Grift,M.van(2009).Pensioenaansprakenenvergrijzing.DeNederlandseeconomie2008.
Online:http://www.cbs.nl/NR/rdonlyres/40A155E9-15E5-469B-95FE-F504A904C1D7/0/2008p19p155art.pdf
>Hastings,J.,A.Hortacsu,C.Syverson(2013).Advertisingandcompetitioninprivatizedsocialsecurity:
thecaseofMexico.NBERWorkingpaper:No.18881.
>Hastings,J.S.,B.C.Madrian,W.L.Skimmyhorn(2012).Financialliteracy,financialeducationandeconomic
outcomes.NBERWorkingpaperseries:No.18412.
>Iyengar,S.S.,W.Jiang,G.Huberman(2003).Howmuchchoiceistoomuch?:Contributionsto401(k)retirement
plans.PensionResearchCouncilPaper,2003-10.
>Jansen,C.J.H.(2011).OverdeopkomstvanpensioeneninNederland.Hoofdstuk2inOndernemingenpensioen
(2011).R.H.Maatman,R.M.M.J.Bauer,D.Busch,L.G.Verburg(red.).Klwuer
>Johnson,E.J.,S.B.Shu,B.G.C.Dellaert,C.Fox,D.G.Goldstein,G.Haubl,R.P.Larrick,J.W.Payne,E.Peters,D.Schkade,
B.Wansink,E.U.Weber(2012).Beyondnudges:toolsofachoicearchitecture.MarketingLetters,23,487-504.
>Kahneman,D.(2011).Thinkingfastandslow.NewYork:Farrar,StrausandGiroux.
>Kahneman,D.andA.Tversky(1979).ProspectTheory:AnAnalysisofDecisionunderRisk,Econometrica,47,263-291.
>Knoef,M.,A.Hussem,A.Soede,J.deBresser(2014).Pensioen,consumptiebehoeftenenouderenzorg.
Netspar:Designpaper31.
>Laibson,D.(1997).Goldeneggsandhyperbolicdiscounting.ThequarterlyJournalofEconomics,112(2),443-477.
>Lecq,F.vander&A.Oerlemans(2009).Zelfstandigenzonderpensioen.Netspar:NEApaper24.
Online:http://arno.uvt.nl/show.cgi?fid=96393
>Levin,Laurence,“AreAssetsFungible?TestingtheBehavioralTheoryofLife-CycleSavings,”JournalofEconomic
OrganizationandBehavior,36,1998:59-83.
>McKinsey&Company(2013).Opendata:Unlockinginnovationandperformancewithliquidinformation.
Online:http://www.mckinsey.com/insights/business_technology/open_data_unlocking_innovation_and_
performance_with_liquid_information
>Mitchell,O.enS.Utkus(2003).Lessonsfrombehavioralfinanceforretirementplandesign.
PensionResearchCouncilWorkingPaper,2003-6.
>Mosch,R.,H.Prast,enF.vanRaaij(2006).Vertrouwen,cementvandesamenlevingenaanjagervandeeconomie.
InTijdschriftvoordepolitiekeekonomie.27(4)40-54.
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
18
>OECD(2013).PensionsataGlance2013:OECDandG20Indicators,OECDPublishing.
Online:http://dx.doi.org/10.1787/pension_glance-2013-en
>Peters,E.,N.F.Dieckmann,D.Vastfjall,C.K.Mertz,P.Slovic,&J.Hibbard(2009).Bringingmeaningtonumbers:
theimpactofevaluativecategoriesondecisions.JournalofExperimentalPsychology.Applied,15,213–227.
>Reyna,V.F.enC.J.Brainerd(2011).Dualprocessesindecisionmakinganddevelopmentalneuroscience:
afuzzy-tracemodel.Developmentalreview,31(2-3),180-206.
>Schwartz,B.,Ward,A.,Monterosso,J.,Lyubomirsky,S.,White,K.enLehmanD.R.(2002).Maximizingversus
satisficing:Happinessisamatterofchoice’,JournalofPersonalityandSocialPsychology,83,1178-1197.
>Simon,(1959).Theoriesofdecision_makingineconomicsandbehaviouralscience.
TheAmericanEconomicReview.Vol.49,3,253-283.
>Sen,A.(1988).Freedomofchoice.Conceptandcontent.EuropeanEconomicReview,32,269-294.
>Sunstein,C.R.(2011).Empiricallyinformedregulation.TheUniversityofChicagoLawReview,78,1349-1429.
>SZW(2013).Pensioenvanzelfstandigen.Onderzoeknaardeoorzakenvanbeperktepensioenopbouwvan
zelfstandigenenmogelijkeoplossingsrichtingenhiervoor.
>Thaler,R.H.,(1990)Saving,Fungibility,andMentalAccounts,JournalofEconomicPerspectives,IV,193–205.
>Thaler,R.H.(1999).Mentalaccountingmatters.Journalofbehavioraldecisionmaking,12,183-206.
>Thaler,R.H.,S.Benartzi(2004).Savemoretomorrow:Usingbehaviouraleconomicstoincreaseemployeesaving.
JournalofPoliticalEconomy,112(1),164-187.
>Tversky,A.,enD,Kahneman(1986).Rationalchoiceandtheframingofdecisions.Thejournalofbusiness,
Part2:Thebehehaviouralfoundationsofeconomictheory.59(4),251-278.
>Thaler,R.H.enH.M.Shefrin(1981).Aneconomictheoryofself-control.Journalofpoliticaleconomy,80(2),392-406.
>ThalerR.H.,C.R.Sunstein(2008).Nudge:ImprovingDecisionsAboutHealth,Wealth,andHappiness.
NewYork:PenguinGroup.
>Wijzeringeldzaken(2012).Pensioenbewustzijn.Werkgeversspelencrucialerolbijvergrotenpensioenbewustzijn.
>Wijzeringeldzaken(2014).Pensioenmonitor2014.
>WRR(2009).Demenselijkebeslisser–overdepsychologievankeuzeengedrag.
W.L.Tiemeijer,C.A.ThomasenH.M.Prast(red.).Amsterdam:AmsterdamUniversityPress.
>WRR(2014).Metkennisvangedragbeleidmaken.Amsterdam:AmsterdamUniversityPress.
>WRR(2012).Wonen,zorgenpensioenen.Hervormenenverbinden.W.AsbeekBrusseenC.J.vanMontfort(red.).
DenHaag:WetenschappelijkeRaadvoorhetregeringsbeleid.
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
Pensioenstelselenkeuzegedrag-eenbijdragevanWijzeringeldzakenaanDeNationalePensioendialoog©Wijzeringeldzaken
WijzeringeldzakenPostbus202012500EEDenHaaginfo@wijzeringeldzaken.nlwww.wijzeringeldzaken.nl
Top Related