OPLEIDING
DUURZAME GEBOUWEN
Omkeerbaarheid van technische installaties en omkeerbaarheid van
wanden (voorbeelden uit gelauwerde bouwprojecten van Be Circular)
CIRCULAIRE EN
OMKEERBARE ONTWERPEN
LENTE 2020
Anne-Laure MAERCKX - Cenergie
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
DOELSTELLINGEN VAN DE PRESENTATIE2
N Een overzicht geven van de mogelijkheden van omkeerbare
ontwerpen, via concrete toepassingen in circulaire werven
• Omkeerbaarheid van technische installaties
• Omkeerbaarheid van wanden
• Aanpasbaarheid
N Delen van de sleutels tot succes: anticipatie, ontwerp en
communicatie
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
INHOUDSOPGAVE3
CIRCULAIRE WERVEN
N Context
N Thema’s
OMKEERBAARHEID VOOR CIRCULAIRE WERVEN
N Verlengen van de levensduur van gebouwen en materialen
N Voorstelling van 9 projecten
CONCLUSIES
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
Projectoproep “Be Circular - Be Brussels”
N In het kader van het GPCE
N Luik ‘bouw’
N Doelpubliek: de bouwondernemingen
N Subsidie + begeleiding + communicatie
Bouwwerven met geoptimaliseerd beheer
N Materiële middelen
N Menselijke middelen
voor de werken
tijdens de werken
na de werken
CONTEXT4
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
CONTEXT5
Laureaten
N 28 projecten tussen 2016 en 2019
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
CONTEXT6
Ilinye Iliya
Florian Girault
en Sophie Boone
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
INHOUDSOPGAVE7
CIRCULAIRE WERVEN
N Context
N Thema’s
OMKEERBAARHEID VOOR CIRCULAIRE WERVEN
N Verlengen van de levensduur van gebouwen en materialen
N Voorstelling van 9 projecten
CONCLUSIES
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
THEMA’S8
Beheer van de materiële middelen
Behoud van bestaande gebouwen
Bouwhiërarchie
Demonteerbaarheid
Omkeerbaarheid
Aanpasbaarheid Biogebaseerde, gerecycleerde materialen
Preventie en beheer van bouwafval
Hergebruik
Beheer van de menselijke middelen
Geïntegreerd beheer
van het team
Bouwteam
Lokale arbeidskrachten
Opleiding van arbeidskrachten
Synergieën tussen werven en ondernemingen
Beroep op ISPI en SEOLean
BIM:
Op de site
Buiten de
site
Aanvoer
Later
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
INHOUDSOPGAVE9
CIRCULAIRE WERVEN
N Context
N Thema’s
OMKEERBAARHEID VOOR CIRCULAIRE WERVEN
N Verlengen van de levensduur van gebouwen en materialen
N Voorstelling van 9 projecten
CONCLUSIES
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
VERLENGEN VAN DE LEVENSDUUR VAN GEBOUWEN EN MATERIALEN10
Aanpasbaarheid:
N Een andere functie in het gebouw
kunnen herbergen
Flexibiliteit:
N Een andere binnenwandinrichting in
het gebouw mogelijk maken
Omkeerbaarheid:
N Een laag kunnen vervangen zonder
schade te berokkenen aan de voor- of
achterliggende lagen
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
INHOUDSOPGAVE11
CIRCULAIRE WERVEN
N Context
N Thema’s
OMKEERBAARHEID VOOR CIRCULAIRE WERVEN
N Verlengen van de levensduur van gebouwen en materialen
N Voorstelling van 9 projecten
CONCLUSIES
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
DEPOT LEEMANS [DRTB]12
Uitbreiding uitgevoerd in houtskeletbouw zonder
structurele versterking
N Omkeerbaarheid van wanden
N Anticipatie op de technieken
→ Aanpasbaarheid
Bron: DRTBBron: Leefmilieu Brussel
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
DEPOT LEEMANS [DRTB]13
Uitbreiding uitgevoerd in houtskeletbouw zonder structurele versterking
Duplex: woonfunctie
Duplex: kantoorfunctie (geïmplementeerd)
Bron: DRTB
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
DEPOT LEEMANS [DRTB]14
Uitbreiding uitgevoerd in houtskeletbouw zonder structurele versterking
Bron: DRTB
Sanitaire ruimten:
- Voorzien voor woon- en
kantoorfunctie
- Geïntegreerde aan- en afvoer
voor wasmachine en
droogautomaat
Keuken:
- Wateraanvoer en -afvoer
voorzien
- Afvoer afzuigkap
voorzien
- Geïntegreerde
stopcontacten en
elektrische bekabeling
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
DEPOT LEEMANS [DRTB]15
Uitbreiding uitgevoerd in houtskeletbouw zonder structurele versterking
N Omkeerbaarheid van wanden
• Initieel: demontage van ‘beklede’ wanden
• In de praktijk: structurele bevestigingen binnenin de wanden →
demontage van de bekleding vereist.
• Aanwezigheid van een spouw voor de doorvoer van technieken in
binnenwanden
Bron: DRTB
Bron: Leefmilieu Brussel
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
CLOS DUPONT [ECO CONSTRUCT GROUP]16
Uitbreiding van een eengezinswoning
N Omkeerbaarheid van wanden
N Anticipatie op de technieken
→ Aanpasbaarheid
Bron: Laurent Brandajs
Bron: VLA-architecture – Sophie Boone
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
CLOS DUPONT [ECO CONSTRUCT GROUP]17
Uitbreiding van een eengezinswoning
N Omkeerbaarheid van wanden
Bro
n: V
LA
-arc
hite
ctu
re –
So
ph
ie B
oo
ne
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
CLOS DUPONT [ECO CONSTRUCT GROUP]18
Uitbreiding van een eengezinswoning
N Omkeerbaarheid van wanden
Bron: B. Boccara
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
CLOS DUPONT [ECO CONSTRUCT GROUP]19
Uitbreiding van een eengezinswoning
N Anticipatie op de technieken (en de
circulatiezones)
→ Aanpasbaarheid: mogelijke ruimtelijke evolutie
van de uitbreiding
Bron: VLA-architecture – Sophie Boone
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
VLA20
Bron: VLA-architecture
Renovatie van een architectenkantoor
N Het project ontwerpen met het oog op een ander toekomstig gebruik
• Kantoor- versus woonfunctie
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
VLA21
Bron: VLA-architecture
Renovatie van een architectenkantoor
N Het project ontwerpen met het oog op een ander toekomstig gebruik
• Kantoor- versus woonfunctie
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
VLA22
Bron: VLA-architecture
Renovatie van een architectenkantoor
N Het project ontwerpen met het oog op een ander toekomstig gebruik
• Kantoor- versus woonfunctie
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
VLA23
Bron: VLA-architecture
Renovatie van een architectenkantoor
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
Interne verbouwingswerken van een kantoorgebouw
N Omkeerbaarheid van wanden en technische installaties
• Aanpassing van de verlaagde-plafondelementen
RSZ HORTA [ONDERNEMINGEN LOUIS DE WAELE]24
Foto’s: Leefmilieu Brussel
Bron: Leefmilieu Brussel
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
Interne verbouwingswerken van een kantoorgebouw
N Omkeerbaarheid van wanden en technische installaties
• Aanpassing van de verlaagde-plafondelementen
RSZ HORTA [ONDERNEMINGEN LOUIS DE WAELE]25
Foto’s: Leefmilieu Brussel
Bron: Leefmilieu Brussel
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
Interne verbouwingswerken van een kantoorgebouw
N Omkeerbaarheid van wanden en technische installaties
• Aanpassing van de technieken volgens de nieuwe
plannen
In de plafonds
RSZ HORTA [ONDERNEMINGEN LOUIS DE WAELE]26
Foto’s: Leefmilieu Brussel
Bron: Leefmilieu Brussel
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
Interne verbouwingswerken van een kantoorgebouw
N Omkeerbaarheid van wanden en technische installaties
• Aanpassing van de technieken volgens de nieuwe
plannen
In de verhoogde vloeren
RSZ HORTA [ONDERNEMINGEN LOUIS DE WAELE]27
Bron: Leefmilieu Brussel
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
HÉ ! ARCHITECTUUR28
Verbouwing van een industrieel gebouw tot gemengd
kantoor- en woongebouw
Bron: Hé ! Architectuur
Niveau 0
Niveau -1
Bron: Bernard Boccara
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
HÉ ! ARCHITECTUUR29
Verbouwing van een industrieel gebouw tot gemengd kantoor- en
woongebouw
N Omkeerbaarheid van wanden en technische installaties
• Aanpasbaarheid van de plattegrond
Coworkingruimte → winkel/showroom
Bron: Hé ! Architectuur
Niveau -1:
Circulatiekern beroepsruimte
Sanitaire kern/keuken beroepsruimte
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
HÉ ! ARCHITECTUUR30
Verbouwing van een industrieel gebouw tot
gemengd kantoor- en woongebouw
N Omkeerbaarheid van wanden en technische
installaties
• Aanpasbaarheid van de plattegrond
Woning
1e verdieping: studio 1e verdieping: verdieping met slaapkamers verbonden met
bovenste verdieping
Circulatiekern buiten de studio Circulatiekern van de triplex
Bron: Hanne Eckelmans
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
HÉ ! ARCHITECTUUR31
Verbouwing van een industrieel gebouw tot gemengd kantoor- en
woongebouw
N Omkeerbaarheid van wanden en technische installaties
• Aanpasbaarheid van de plattegrond
Woning
Bron: Hé ! Architectuur
2e verdieping:
slaapkamer/badkamer/woonkamer
2e verdieping: woonkamer
en badkamer
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
HÉ ! ARCHITECTUUR32
Verbouwing van een industrieel gebouw tot gemengd kantoor- en
woongebouw
N Omkeerbaarheid van wanden en technische installaties
• Aanpasbaarheid van de plattegrond
Bron: Leefmilieu Brussel
3e verdieping: keuken en eetkamer
Bron: Hé ! Architectuur
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
HÉ ! ARCHITECTUUR33
Verbouwing van een industrieel gebouw tot gemengd kantoor- en
woongebouw
N Omkeerbaarheid van wanden en technische installaties
• Aanpasbaarheid van de plattegrond: ‘mobiele’ wanden
Bron: Leefmilieu Brussel
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
HÉ ! ARCHITECTUUR34
Verbouwing van een industrieel gebouw tot gemengd kantoor- en
woongebouw
N Omkeerbaarheid van wanden en technische installaties
• Installatie van speciale technieken in omkeerbare leemwanden
Bron: Leefmilieu Brussel
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
RINOO35
Bron: Rinoo
Renovatie van een huis in Schaarbeek
N Omkeerbaarheid van technische installaties
• Interventies met het oog op meerdere
gebruiksscenario’s
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
RINOO36
Bron: Rinoo
Renovatie van een huis in Schaarbeek
N Omkeerbaarheid van technische installaties
• Interventies met het oog op meerdere gebruiksscenario’s
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
RINOO37
Renovatie van een huis in Schaarbeek
N Omkeerbaarheid van technische installaties
• Interventies met het oog op meerdere
gebruiksscenario’s
Bron: Leefmilieu Brussel
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
RINOO38
Renovatie van een huis in Schaarbeek
N Omkeerbaarheid van technische installaties
• Interventies met het oog op meerdere gebruiksscenario’s
Bron: Leefmilieu Brussel
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
CASABLANCO [TRAVIE – BC MATERIALS: RECLEEM]39
Leemafwerkingselementen voor woningen in cohousingprojecten
N Omkeerbaarheid van wanden en technische installaties
• Installatie van speciale technieken in omkeerbare leemwanden
Bron: Casablanco
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
WARLAND 238 [GLOBAL ART CONCEPT]40
Bron: Lionel Billiet en Katrien Declercq
Renovatie van een eengezinswoning
N Omkeerbaarheid van wanden
• Akoestische verbetering van bestaande plankenvloer
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
BC MATERIALS41
Omkeerbaar ontwerp van een productieruimte
N Omkeerbaarheid van bouwelementen
Bro
n: L
ee
fmili
eu
Bru
sse
l
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
BC MATERIALS42
Omkeerbaar ontwerp van een productieruimte
N Omkeerbaarheid van bouwelementen
Bron: BC Materials
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
BC MATERIALS43
Omkeerbaar ontwerp van een productieruimte
N Omkeerbaarheid van bouwelementen
Bron: BC Materials
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
BC MATERIALS44
Omkeerbaar ontwerp van een productieruimte
N Omkeerbaarheid van bouwelementen
Bron: BC Materials
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CIRCULAIRE WERVEN OMKEERBARE ONTWERPEN CONCLUSIES
BC MATERIALS45
Omkeerbaar ontwerp van een productieruimte
N Omkeerbaarheid van bouwelementen
Bron: BC Materials
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
INHOUDSOPGAVE46
CIRCULAIRE WERVEN
N Context
N Thema’s
OMKEERBAARHEID VOOR CIRCULAIRE WERVEN
N Verlengen van de levensduur van gebouwen en materialen
N Voorstelling van 9 projecten
CONCLUSIES
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
TE ONTHOUDEN VAN DE PRESENTATIE47
N Een aanpak bestaande uit drie stappen:
• Anticipatie: voorzien van verschillende mogelijke scenario's
voor gebruik en (later) hergebruik van materialen en
technische elementen
• Integreren van deze scenario's bij het ontwerp van wanden
en technische installaties met het oog op hun realisatie
• Communicatie over deze verschillende scenario's met het
oog op hun effectieve realisatie: gebruiksplannen, technische
details
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
TOOLS48
Websites
N Website van de projectoproep ‘be circular – be.brussels’
www.circulareconomy.brussels
N SEDA Guide - Design for Deconstruction
www.seda.uk.net/design-guides
Gids Duurzame Gebouwen
N Casestudie Dupont: https://www.guidebatimentdurable.brussels/nl/clos-
dupont.html?IDC=1519&IDD=19879
OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN: CIRCULAIRE EN OMKEERBARE ONTWERPEN – LENTE 2020
CONTACT
?DANK U VOOR UW AANDACHT
Anne-Laure MAERCKX
Senior Consultant
Cenergie
+ 32 2 513 96 13
49
Top Related