LEREN OMGAAN MET COELIAKIE
2
! Op de laatste pagina's van deze brochure vindt u een toelichting
(woordenlijst) van de gebruikte medische termen.
3
1 Coeliakie – en wat nu?
2 Wat is coeliakie?
3 Hoe ontstaat coeliakie?
4 Wat zijn de symptomen?
5 Welke klinische vormen van coeliakie zijn er?
6 Wat moet ik doen bij een vermoeden van coeliakie?
7 Coeliakie en diabetes
8 Coeliakie en lactose-intolerantie
9 Hoe wordt coeliakie behandeld?
10 Wat zijn de positieve effecten van glutenvrije voeding?
11 Wat is een evenwichtige voeding?
12 Hoe kan ik gezond en evenwichtig eten?
13 Welke voeding is toegestaan?
14 Waar moet ik op letten bij het koken?
15 Wat is nog meer belangrijk bij glutenvrije voeding?
16 Is glutenvrije voeding de enige therapie voor coeliakie?
17 Wanneer is meer onderzoek nodig?
18 Is leven met coeliakie een probleem?
19 Wie is Schär?
20 Wat is „Taste for Life“?
21 Wat heeft Schär te bieden?
Woordenlijst
INHOUD
04
06
09
10
12
14
16
17
18
19
21
22
24
36
38
39
40
42
44
45
47
48
4
1
Er ontstaan veel vragen door
beperkingen in de dagelijkse voe-
ding en uit angst dat veel levens-
lust verloren zal gaan. Er is echter
geen enkele reden om daarvoor
te vrezen, want coeliakiepatiënten
hoeven tegenwoordig nauwelijks
problemen te ondervinden door
hun aandoening. Er moeten welis-
waar enkele regels in acht worden
genomen, maar leven met coeliakie
kan een leven zonder compromis-
sen zijn.
COELIAKIE – EN WAT NU?
Een diagnose die veel vragen oproept
5
Als de diagnose coeliakie is
gesteld, volgt een aantal essen-
tiële, positieve veranderingen.
In de eerste plaats verdwijnen
de symptomen geleidelijk door
slechts het volgen van een glu-
tenvrije voeding, zonder medicij-
nen. Het algehele welzijn wordt
hersteld, en verontrustende of
zelfs beangstigende symptomen
en klachten van coeliakie zoals
gewichtsverlies of winderigheid
verdwijnen. De lichamelijke en
geestelijke conditie worden beter,
en vooral het concentratievermo-
gen en de spierkracht herstellen
zich.
De coeliakiepatiënt die van deze
voordelen wil profiteren, moet
zijn voeding aanpassen. Het is
niet gemakkelijk voortaan af te
zien van brood en deegwaren; het
zijn belangrijke onderdelen van
onze moderne voeding. Dit pro-
bleem met eten is met wat ken-
nis en een klein beetje fantasie
op te lossen. De fantasie helpt
om de rijke glutenvrije keuken te
ontdekken. Er zijn voedingsmid-
delen beschikbaar die van nature
glutenvrij zijn en andere waarvan
door speciale voedingsprodu-
centen een grote verscheiden-
heid wordt geproduceerd. In deze
brochure willen wij bijdragen aan
de kennis waarmee de kleine pro-
blemen in het dagelijks leven van
coeliakiepatiënten makkelijker te
verhelpen zijn.
_ Prof Carlo Catassi
Kliniek voor kinder- en jeugdgeneeskunde
van de Universiteit Marche (Italië)
Center For Celiac Research University of
Maryland Baltimore (USA)
2
6
tarwe
WAT IS COELIAKIE?
Coeliakie is een chronische intolerantie voor gluten.
Gluten is een eiwit dat voorkomt in
verschillende graansoorten, zoals
tarwe, haver, rogge, gerst, spelt en
kamut. Bij kinderen en volwassenen
met een genetische aanleg leidt het
eten van glutenhoudende produc-
ten of producten met sporen van
gluten tot een immuunreactie in de
darmen, en daaropvolgend tot chro-
nische ontsteking en afbraak van de
darmvlokken (atrofie) in de dunne
darm. Het slijmvlies van de dunne
darm is bekleed met darmvlokken
en microvilli, die het oppervlak ver-
groten waardoor de voedingsstof-
fen worden opgenomen. Bij coeli-
akiepatiënten zijn de darmvlokken
en de microvilli in de dunne darm
grotendeels afgebroken, en daarbij
is het slijmvlies van de dunne darm
beschadigd. Doordat het oppervlak
van het slijmvlies is verkleind, kun-
nen minder of geen voedingsstof-
fen (eiwitten, vetten, koolhydraten,
vitaminen en mineralen) worden
opgenomen. Dit leidt tot ondervoe-
ding en symptomen van tekorten.
7
rogge
haver
gerst
emmertarwe
Coeliakie of intolerantie voor gluten
is een van de meest voorkomende
intoleranties ter wereld. In landen
waar veel bewoners afstammen
van Europeanen (Europa, Noord-
en Zuid-Amerika, Australië) heeft
naar schatting een op de honderd
personen coeliakie. Een vergelijk-
baar percentage is van toepassing
op ontwikkelingslanden in Noord-
Afrika, in het Midden-Oosten en in
India, waar de bevolking voorname-
lijk granen eet.
Wat is gluten?
Gluten is een eiwit dat voorkomt in
verschillende graansoorten, zoals
tarwe, haver, rogge, gerst, spelt en
kamut. Gluten heeft een zeer lage
voedingswaarde. Het dient vooral
als kleefstof die tarwemeel bij
elkaar houdt en daardoor bijvoor-
beeld het bakken van brood moge-
lijk of makkelijker maakt.
8
tarwe
haver
spelt
rogge
gerst
kamut
3
9
HOE ONTSTAAT COELIAKIE?
Coeliakie is een complexe aandoening die wordt veroorzaakt door een samenspel van ver-schillende genetische en externe factoren.
Genetische factoren
Men gaat ervan uit dat genetische
factoren een rol spelen bij het ont-
staan van coeliakie, want eerste-
graads familieleden van coeliakiepa-
tiënten hebben tien maal zoveel kans
op coeliakie dan andere mensen.
Er moeten genetische factoren een
rol spelen, want bloedverwanten in
de eerste graad hebben tien maal
zo veel kans op coeliakie als andere
mensen. De talrijke genen die verant-
woordelijk zijn voor erfelijke aanleg
zijn echter nog niet allemaal onder-
zocht. Belangrijk zijn enkele factoren
van het HLA-systeem, een gencom-
plex dat dient voor het herkennen van
niet-lichaamseigen moleculen. Bij de
meeste coeliakiepatiënten (minstens
95 %) worden de zogeheten genoty-
pen HLA-DQ2 en DQ8 aangetroffen.
HLA-DQ2 en -DQ8 zijn weliswaar een
voorwaarde voor de ontwikkeling van
de aandoening, maar zijn daarvoor
niet alleen verantwoordelijk. Want
een groot deel van gezonde mensen
(20-30% van de wereldbevolking)
beschikt over dezelfde genetische
factoren.
Exogene factor
De enige tot dusver bekende exogene
factor die een rol speelt bij coeliakie
is de aanwezigheid van gluten in de
dagelijkse voeding van de heden-
daagse mens.
10
WAT ZIJN DE SYMPTOMEN?
Er zijn verschillende symptomen die op coeliakie kunnen wijzen.
Typische symptomen van coeliakie
zijn diarree, gewichtsverlies, luste-
loosheid, een opgeblazen gevoel,
buikpijn, misselijkheid en bij kinde-
ren groeistoornissen. In sommige
gevallen is er sprake van anaemie
(bloedarmoede), osteoporose
(botontkalking), amenorrhea (weg-
blijven van de menstruatie), vitami-
ne- of mineralentekort. Ook andere
immuniteitsziekten zoals diabetes
type 1 en schildklierontsteking kun-
nen op coeliakie wijzen.
De symptomen zij zo divers, dat
coeliakie in verschillende klinische
vormen wordt verdeeld, die bij de
diagnose in acht moeten worden
genomen.
Bij de typische symptomatische
vorm van coeliakie doen zich gas-
tro-intestinale klachten voor (tegen-
woordig niet vaak meer). Wat ech-
ter vaker voorkomt, zijn atypische
symptomen en klachten die niet
direct aan coeliakie doen denken,
zoals geïrriteerde darmen of ijzerge-
brek. Bij de stille vorm van coeliakie
treden geen bijzondere sympto-
men op. Deze vorm wordt vaak pas
na serologisch onderzoek vastge-
11
4
steld bij mensen met een verhoogd
risico, zoals diabetici of familiele-
den van coeliakiepatiënten. In die
gevallen lijken de symptomen niet
zichtbaar, maar is in de praktijk
een verbetering van lichamelijke
en geestelijke gezondheid merk-
baar zodra wordt overgestapt op
een glutenvrije voeding. Een kleine
groep patiënten heeft andere dan
darmproblemen, zoals dermatitis
herpetiformis (ziekte van Dühring),
stomatitis aphtosa, diabetes type
I, osteoporose, vruchtbaarheids-
problemen, thyroïditis, allergieën,
intoleranties en sommige neuro-
logische ziekteverschijnselen die in
verband gebracht kunnen worden
met coeliakie. In heel zeldzame
gevallen kan coeliakie zich uiten in
een darmzweer of darmgezwel.
12
WELKE KLINISCHE VORMEN VAN COELIAKIE ZIJN ER?
Korte beschrijving van de klinische vormen van coeliakie
De typische vorm van coeliakie
ontwikkelt zich al vroeg, doorgaans
enkele maanden na de borstvoe-
ding, en gaat gepaard met typische
symptomen van slechte voedselop-
name: chronische diarree, groeipro-
blemen, gebrek aan eetlust, misse-
lijkheid en een opgeblazen gevoel.
De symptomen van de atypische
coeliakie komen pas later tot uiting
op een ander gebied dan de dar-
men, zoals bloedarmoede door
ijzergebrek, toename van transa-
minasen, terugkerende buikpijn,
hypoplasie van het tandglazuur,
dermatitis herpetiformis (ziekte van
Dühring) en groeistoornissen in de
schoolleeftijd.
Typische, symptomatische
coeliakie
Atypische coeliakiecoeliakie
13
5
Stille coeliakie wordt bij mensen
zonder symptomen meestal tijdens
een serologisch onderzoek toeval-
lig ontdekt door de aanwezigheid
van positieve antistoffen. In veel
gevallen lijken de symptomen niet
zichtbaar, maar is in de praktijk een
verbetering van lichamelijke en
geestelijke gezondheid merkbaar
zodra wordt overgestapt op een
glutenvrije voeding.
Bij mogelijke of latente vormen van
coeliakie zijn met een serologisch
onderzoek positieve testresultaten
bereikt, maar geeft een darmbiop-
sie geen sterke aanwijzingen. Bij
mensen met deze vorm van coeli-
akie kan schade in de dunne darm
ontstaan als zij geen glutenvrije
voeding gebruiken. Vaak wordt ook
coeliakie geconstateerd bij men-
sen met een auto-immuunziekte,
met name diabetes type 1 en thy-
roïditis, of met het syndroom van
Down, Turner of Williams of een
IgA-tekort.
Stille coeliakie Mogelijke of latente coeliakie
6
14
WAT MOET IK DOEN BIJ EEN VERMOEDEN VAN COELIAKIE?
Normaal slijmvlies van de dunne darm, afbraak stadium II en afbraak stadium III c.
Bij symptomen die wijzen op coe-
liakie volstaat een serologisch
onderzoek meestal voor de eerste
diagnose. De definitieve diagnose
kan alleen worden gesteld met een
dunne-darmbiopsie. Bij deze biop-
sie worden kleine stukjes weefsel
weggenomen en onderzocht om
eventuele afbraak van darmvlokken
vast te stellen.
Serologische onderzoekenSerologisch onderzoek kan het ver-
moeden van coeliakie versterken.
Daarbij worden in eerste instantie
de antitransglutaminase antistoffen
(anti-tTG) in de categorie IgA onder-
zocht. Dit is een bijzonder betrouw-
bare, routinematig uitgevoerde
bloedtest. Net zo veelzeggend, maar
minder gebruikelijk, is een onder-
zoek naar anti-endomysium-anti-
stoffen (EMA).
De antigliadine-antistoffen (AGA) in
de categorie IgA en IgG zijn vooral
bij kinderen tot 3 jaar het duidelijkst,
omdat deze een eenduidiger testre-
sultaat opleveren dan de andere an-
tistoffen. Verandering van AGA-IgG
alleen is niet doorslaggevend voor
15
de diagnose, behalve voor kinderen
met een IgA-tekort.
De dunne-darmbiopsieBij een positieve uitslag van het
serologisch onderzoek wordt een
dunne-darmbiopsie aanbevolen
die wordt uitgevoerd middels een
gastro-duodenoscopie. Als het se-
rologische onderzoek een positief
resultaat heeft én typische veran-
deringen in de dunne darm worden
geconstateerd (afbraak van vlokken,
toename van intra-epitheliale lym-
focyten), kan met zekerheid de diag-
nose coeliakie worden gesteld.
Glutentest
Sommige gastroenterologen advi-
seren in geval van twijfel (dus als
niet eenduidig coeliakie is vastge-
steld) na één à twee jaar glutenvrije
voeding korte tijd weer gluten in
het voedingspatroon op te nemen.
Als de consumptie van gluten bin-
nen enkele maanden (in uitzonder-
lijke gevallen na jaren) leidt tot een
klinische en bioptische achteruit-
gang, wordt de eerdere diagnose
bevestigd. Deze glutentest moet
plaatsvinden onder streng toezicht
van een arts.
16
7
Vijf tot tien procent van mensen met
diabetes type I (insuline-afhankelijke
diabetes) hebben ook coeliakie. Voor
beide aandoeningen moet een strikt
dieet worden gevolgd, waarbij echter
niet alles verboden is. Aan diabe-
tici (zowel met als zonder coeliakie)
wordt tegenwoordig een "normale",
evenwichtige voeding aangeraden
wat betreft calorieën, eiwitten, suikers
(koolhydraten) en vetten. Om een
verhoogde bloedsuikerspiegel na het
eten te voorkomen, zijn complexe
koolhydraten (brood, pasta, natuurlijk
glutenvrij) en vezelrijke levensmidde-
len (groenten, peulvruchten en vers
fruit) beter dan voedingsmiddelen met
veel enkelvoudige suikers (zoetwaren,
suiker). Levensmiddelen met veel
enkelvoudige suikers mogen slechts
met mate worden gebruikt. Vetten van
plantaardige oorsprong (zoals koudge-
perste olijfolie) en voedingsmiddelen
met meervoudig onverzadigde vetzu-
ren (bijvoorbeeld vis) zijn het beste,
omdat deze een gunstige uitwerking
hebben op het cholesterolgehalte in
het bloed. De behandeling van coelia-
kie heeft ook een positieve uitwerking
op diabetes, omdat de stofwisseling
beter onder controle wordt gehouden
en eventueel ook het insulinegebruik
kan worden verlaagd. Bovendien kun-
nen daarmee eventuele verborgen
complicaties worden vermeden, zoals
bloedarmoede of botontkalking.
COELIAKIE EN DIABETES
Dezelfde oorzaken. En beide een evenwichtige voeding als oplossing.
17
8
Voor de diagnose en ook de eerste
tijd na de diagnose kan bij coelia-
kiepatiënten ook (tijdelijke) lacto-
se-intolerantie optreden, die wordt
veroorzaakt door beschadiging van
het slijmvlies van de dunne darm.
In sommige gevallen verdwijnt de
lactose-intolerantie niet nadat de
patiënt is overgestapt op gluten-
vrije voeding en het dunne-darm-
slijmvlies zich heeft hersteld. Dit is
te wijten aan een genetisch gebrek
van een enzym, dat veel voorkomt
onder bewoners van Zuid-Europa
en niet wordt veroorzaakt door coe-
liakie. In dergelijke gevallen kan de
consumptie van lactosehoudende
levensmiddelen (vooral melk) lei-
den tot langdurige klachten zoals
buikpijn en winderigheid. Voor de
behandeling van lactose-intoleran-
tie moeten levensmiddelen met
een hoog lactosegehalte (melk en
melkproducten, ijs op melkbasis,
verse kaas) worden vermeden. In
plaats van melk kunnen sojapro-
ducten of melk met een laag lacto-
segehalte worden gedronken, die
in elke supermarkt verkrijgbaar is.
Omdat de meeste patiënten een
zekere hoeveelheid lactose verdra-
gen, vormen zure melkproducten
zoals yoghurt en karnemelk harde
Nederlandse kaassoorten meestal
geen probleem.
Lactose-intolerantie en coeliakie treden vaak tegelijk op, maar hebben verschillende oorzaken.
COELIAKIE EN LACTOSE-INTOLERANTIE
9
18
HOE WORDT COELIAKIE BEHANDELD?
Wie strikt glutenvrij eet, hoeft geen enkel probleem te hebben.
Een streng glutenvrij dieet is
momenteel de enige therapie die
een coeliakiepatiënt een optimale
gezondheid kan garanderen. De
symptomen verdwijnen, en de bij
serologisch onderzoek vastgestelde
waarden en de slijmlaag van de
dunne darm herstellen.
De enige oplossing voor coeliakie
bestaat uit het vermijden van alle
voedingsmiddelen die van gluten-
houdende graansoorten worden
gemaakt. Zelfs de kleinste hoe-
veelheid gluten kan weefselschade
veroorzaken. In de meest uiteenlo-
pende levensmiddelen kan gluten
voorkomen, dus bij het inkopen
moet zorgvuldig worden opgelet.
De overstap naar glutenvrije voe-
ding wordt vergemakkelijkt door
de vele speciale producten voor
coeliakiepatiënten (brood, deeg-
waren, koek, pizzabodems, meel,
koekjes, zoetwaren). Deze speciale
producten worden aangeduid met
het symbool van een "doorge-
streepte aar". Dit symbool garan-
deert dat een product glutenvrij
is. Als extra ondersteuning bij de
dagelijkse voeding zijn lijsten met
voedingsmiddelen verkrijgbaar bij
coeliakieverenigingen. Deze kunt u
opvragen bij het Voedingscentrum
te Den Haag.
19
De symptomen verdwijnen, en de
bij serologisch onderzoek vastge-
stelde waarden en de slijmlaag van
de dunne darm worden normaal.
Bij coeliakiepatiënten met de typi-
sche symptomen zijn de effecten
van glutenvrije voeding onmiddel-
lijk zichtbaar. Binnen enkele dagen
verbeteren de eetlust en het alge-
hele welzijn, de diarree verdwijnt
en kinderen beginnen normaal te
groeien. Ook eventuele tekenen
van tekorten, zoals broze botten of
bloedarmoede door ijzergebrek,
verdwijnen geleidelijk. Glutenvrije
voeding verkleint het risico van
langdurige gezondheidsproblemen,
vooral wanneer er direct na de diag-
nose mee wordt begonnen. Auto-
immuunziekten die met coeliakie
samenhangen, kunnen echter niet
helemaal worden uitgesloten. Een
voorbeeld daarvan is bijvoorbeeld
thyroïditis (ziekte van Hashimoto),
die vooral voorkomt onder meisjes
in de puberteit.
De symptomen verdwijnen
WAT ZIJN DE POSITIEVE EFFECTEN VAN GLUTENVRIJE VOEDING?
Voordelen van een
glutenvrije voeding:
_Slijmvlies van de dunne darm herstelt zich
_Voedingsstoffen worden door het lichaam
opgenomen en benut
_Gewichtsverlies wordt tegengegaan
_ Algeheel welzijn neemt toe
10
20
21
Wie gezond en fit wil blijven, moet
gevarieerd eten, veel water drinken
en matig zijn met zout. Een afwisse-
lende voeding is van groot belang.
Een gezonde dagelijkse voeding
kan worden weergegeven als een
Schijf van Vijf die uit verschillende
lagen bestaat.
Glutenvrije voeding kan gezond, lekker en evenwichtig zijn.
WAT IS EEN EVENWICHTIGE VOEDING?
11
22
12HOE KAN IK GEZOND
EN EVENWICHTIG ETEN?
Groenten en fruit: 200 gram
groenten en twee maal fruit
Groenten en fruit bevatten voe-
dingsvezels, vitaminen, mineralen,
sporenelementen en antioxidan-
ten. Eet iedere dag 200 gram groen-
ten en twee maal fruit.
Graanproducten:
bij iedere hoofdmaaltijd
Graanproducten, zoals glutenvrij
brood en glutenvrije pasta, aardap-
pelen en rijst, bevatten veel kool-
hydraten en voedingsvezels. Deze
leveren energie die het lichaam
makkelijk kan verwerken. Bij iedere
hoofdmaaltijd moet een levens-
middel uit deze groep worden
gegeten, dus 3 porties per dag.
1 portie = ca. 80-100 g glutenvrij
brood, ca. 200 g aardappelen, ca.
100 g glutenvrije pasta.
Melk en melkproducten:
dagelijks
Melk en melkproducten, zoals yog-
hurt, kwark en kaas, bevatten eiwit-
ten, vet, kalk (= calcium) en vitami-
nen. Eet hiervan 2 porties van elk
120 g, indien mogelijk vetarm.
Vlees, vis, eieren,
peulvruchten:
dagelijks voldoende
Vlees, vis en eieren bevatten eiwit-
ten, vet, mineralen (met name ijzer)
en vitamine B. Ook peulvruchten
zoals bonen, linzen, erwten en kik-
kererwten behoren tot deze groep,
omdat ze niet alleen veel koolhy-
draten maar ook veel eiwitten en
ijzer bevatten. Eet dagelijks afwis-
selend 1 portie vlees of vis (ca. 100-
120 g rauw) of als alternatief 2 keer
per week peulvruchten (ca. 60 g).
Het gezondst zijn mager rundvlees,
gevogelte en vis. Eet maximaal 2
keer per week eieren.
Vetten en oliën: dagelijks
met mate
Vetten en oliën bevatten essentiële
vetzuren en in vet oplosbare vita-
minen (A,D,E,K). Het gezondst zijn
plantaardige vetten, zoals koudge-
perste olijfolie en pitoliesoorten.
Eet dagelijks maximaal 3 porties
van elk 10 g. Dierlijke vetten (zoals
in boter) dienen met mate te wor-
den gegeten.
23
vetten en oliën
melk yoghurt kaas vlees gevogelte vis peulvruchten ei
groenten en fruit
glutenvrije pasta glutenvrij brood rijst maïs aardappelen
Tips voor een gezonde en evenwichtige voedingEnkele simpele tips:
Enkele kleine suggesties:
_ gebruik bijvoorbeeld 30 g olie
per dag, bij voorkeur olijf- , zon-
nebloem-, koolzaad-, lijnzaad-,
noten-, sesamolie, enz.
_ drink dagelijks minstens 1-2 liter
water. Drink bij voorkeur mine-
raalwater, verdunde vruchten- of
groentensappen, ongezoete krui-
den- en vruchtenthee.
_ bereid gerechten zorgvuldig en zon-
der vet (braden, stoven, stomen).
_ eet langzaam, kauw goed en ge-
niet van het eten.
_ gebruik meer verse kruiden en
specerijen in plaats van zout.
_ wees matig met alcohol.
_ wees matig met zoetwaren, zou-
tjes en gezoete dranken en spaar-
zaam met suiker.
_ zorg voor minstens 3 porties
groenten en fruit per dag
_ gebruik bij het koken uitsluitend
glutenvrije ingrediënten.
_ Voorkom contact met glutenhou-
dende levensmiddelen.
_ ga regelmatig sporten.
Schär-producten zijn verkrijg-
baar in talrijke reformhuizen, bij
speciaalzaken, drogisterijen, su-
permarkten en internetwinkels.
24
Het herkennen van zogeheten
"riskante" levensmiddelen wordt
gemakkelijker door een nieuwe EU-
richtlijn voor certificering van leven-
middelen. Volgens deze richtlijn
moeten producenten op levens-
middelen vermelden wanneer deze
gluten bevatten, zelfs als het gaat
om minimale hoeveelheden.
Meestal leidt bewuste of onbewus-
te consumptie van gluten tijdens
het eten niet tot ernstige klach-
ten, maar op de lange termijn kan
opnieuw schade aan de slijmlaag
van de darmen ontstaan. Het is dus
belangrijk bij de keuze van levens-
middelen en bij het eten altijd
voorzichtig te blijven zonder bij de
gedachte aan gluten in paniek te
raken of in de stress te schieten.
Dergelijke reacties zijn nergens
voor nodig.
WELKE VOEDING IS TOEGESTAAN?
Waaraan kan ik glutenvrije levensmiddelen herkennen?
13
25
Levensmiddelen zonder
problemen
Er zijn veel producten die van nature
glutenvrij zijn en zonder bezwaar
kunnen worden gegeten: rijst, maïs,
aardappelen, peulvruchten, boek-
weit, tapioka, melk en melkproduc-
ten, vlees, vis, eieren, plantaardige
oliën, groenten en fruit. Bovendien
zijn er talrijke producten die speciaal
voor coeliakiepatiënten worden ver-
vaardigd (brood, deegwaren, gebak,
pizzabodems, meel, koekjes, zoet-
waren). Deze speciale producten
worden aangeduid met het symbool
van een "doorgestreepte aar". Dit
symbool garandeert dat een pro-
duct glutenvrij is.
Riskante levensmiddelen
Riskant zijn de levensmiddelen die
gluten of tarwe als ingrediënt of
toevoeging kunnen bevatten. Voor-
beelden zijn kant-en-klaargerech-
ten, worst, sojasaus en ijs. Bij deze
levensmiddelen is het bijzonder
belangrijk de lijst met ingrediënten
op de verpakking zorgvuldig te lezen.
Riskant zijn ook levensmiddelen die
tijdens de productie mogelijk met
gluten in aanraking zijn geweest.
Verboden levensmiddelen
Verboden zijn alle levensmiddelen
die tarwe, dinkel (spelt), kamut, triti-
cale, gerst en rogge bevatten. Haver
moet eveneens worden vermeden,
omdat het vaak met gluten in aan-
raking is geweest.
Internationaal symbool
voor glutenvrije levens-
middelen
TarweHaverGerstRoggeKamutBulgur, couscous
Alle deegwaren, bakwaren, vlokken, muesli, enz. die van deze granen worden gemaakt
Kant-en-klaarproducten (aardappelpuree, enz.)Gearomatiseerde chipsPopcorn
26
Graan
VerbodenRiskantZonder bezwaar
MaïsRijstGierstBoekweitAmaranthJohannusbroodmeelQuinoaTapiocaManiokAardappelenOliehoudende zaden
Gierst
Boekweit
Een praktische steun bij de boodschappen en keuze van producten
Wij raden aan naast de volgen-
de tabellen informatie van de
coeliakievereniging in uw land te
gebruiken.
27
Groenten
Zonder bezwaar
Diepvries- en verse groentenIngemaakte groenten (in olie, azijn, zout, pekel, enz.) Verse peulvruchten (kikkererwten, erwten, bonen, linzen, soja)
Bedenkelijk
Kant-en-klare groenten-gerechten
Gerechten met groenten of granenGroenten met een deeglaag
Verboden
Fruit
Zonder bezwaar Bedenkelijk
Gekonfi jte vruchten
Verboden
Gedroogd fruit met meel
Diepvries- en vers fruitNotenGedroogd fruit zonder meel
28
Yoghurt met mout, graan, koekjes
Kant-en-klare milkshakes
Crème en puddingGesmolten kaas Kant-en-klare gerechten met kaas
Melkproducten en kaas
VerbodenBedenkelijkZonder bezwaar
Melk
Yoghurt
Room
MascarponeKwarkKarnemelkKefi rVerse kaas naturel, natuur-kaas zoals Emmentaler, Goudse of Edammer kaas, Tilsiter, Parmesaanse kaas, schapenkaas, geitenkaas (naturel), mozarella
29
Vlees of vis met (paneer)meel of met glutenhoudende sauspanharing, braadrolmops, surimi-imitatiekrab
WorstproductenKant-en-klaarsaus met vlees of visKant-en-klaargerechten met vlees of vis
Vlees, vis, eieren
VerbodenBedenkelijkZonder bezwaar
Alle soorten vlees en vis (vers of uit de diepvries) Visconserven: natuurlijk ingelegd in olie, of gerooktMosselen, garnalen, scampi, krabvlees, grote garnalen (vers of uit de diepvries) eieren
30
BierGerst- of gerstemouthou-dende oploskoffi e, sur-rogaatkoffi e, granenkoffi e, diverse oplosthee en sommige gearomati-seerde thee
Kant-en-klaarmixen voor: coctails, chocolademelk, Isotone drankenVruchtensappen met extra voedingsvezelsLikeuren
Dranken
Verboden
BedenkelijkZonder bezwaar
Koolzuurhoudende drankenDranken in zakjes of met fi lters: thee, cafeïnevrije koffi e, (versgemalen) koffi ePuur vruchtensap, vruchtennectar, vruchtensiroopAlcoholische dranken: witte en rode wijn, rosé, sekt, prosecco, brandewijn, grappa, cognac, brandy, rum, tequila, calvados, kirsch, gin
31
Chocolade met biscuit of granen
ChocoladeBonbons en crèmesIJsKauwgomCacaopoeder
Zoetigheden
VerbodenBedenkelijkZonder bezwaar
HoningSuikerFructoseDextrose
32
BechamelsausSauzen op basis van een roux
Kant-en-klaarsauzenBouillonblokjesKruidenmixen,sojasauzenBakingrediënten zoals bakpoeder, couverture
Vetten, sauzen, kruiden en specerijen
Verboden
Bedenkelijk
Alle plantaardige oliënPlantaardige margarineBoter, reuzelHeldere azijnsoorten, balsamico-azijnZout en peperPure specerijen en kruiden
Zonder bezwaar
33
34
35
36
WAAR MOET IK OP LETTEN BIJ HET KOKEN?
14
Glutenvrije gerechten zorgvuldig bereiden
_ Gebruik uitsluitend ingrediënten
die gegarandeerd glutenvrij zijn.
Raadpleeg ter informatie de glu-
tenvrije merkartikelenlijst van het
Voedingscentrum te Den Haag.
_ Raak gerechten niet aan met han-
den met meel of met ongereinigde
keukenapparatuur (schotels, lepels,
zeven, pannen, enz) die met gluten-
houdende gerechten in aanraking
zijn geweest.
_ Verwerk gerechten uitsluitend op
een schone ondergrond, zoals een
werkblad, bakblik, bakvorm of grill.
Belangrijk: begin pas met koken
nadat alles is schoongemaakt.
_ Gebruik geen olie die al is gebruikt
voor het frituren van glutenhou-
dende, gepaneerde gerechten.
_ Gebruik geen water dat al is gebruikt
voor het koken van glutenhouden-
de pasta.
_ Gebruik een ondergrond van bak-
papier op oppervlakken die eventu-
eel met gluten in aanraking kunnen
zijn geweest.
37
15
38
WAT IS NOG MEER BELANGRIJK BIJ GLUTENVRIJE VOEDING?
Een afwisselende voeding is van groot belang.
De glutenvrije voeding die nu al
meer dan 50 jaar wordt gebruikt als
behandeling voor coeliakie, is een
volwaardige voeding die geschikt is
voor alle leeftijden en ook in speciale
omstandigheden (bijvoorbeeld zwan-
gerschap of diabetes). Het afzien van
levensmiddelen die tarwe en andere
glutenhoudende graansoorten bevat-
ten, kan leiden tot een lagere con-
sumptie van voedingsvezels. Maar als
dagelijks voldoende verse groenten en
fruit worden gegeten, wordt dit tekort
gecompenseerd. Het is van belang
dat de voeding voldoende vitaminen
bevat, vooral B-complex, ijzer en vol-
doende calcium.
39
16
IS GLUTENVRIJE VOEDING DE ENIGE THERAPIE VOOR COELIAKIE?
Er wordt onderzoek gedaan naar alternatieve behandelmethoden.
Het doel is de patiënt te bevrij-
den van de "druk" van de gluten-
vrije voeding. Zo wordt onderzoek
gedaan naar minder schadelijke
graansoorten, enzymen die de voor
coeliakiepatiënten schadelijke pro-
teïnebouwstenen kunnen verteren,
medicijnen met een anti-trans-
glutaminase werking, anticytokine
en immuunmodulatoren die de
afweerreactie op gluten stoppen (de
zogeheten "enting"). Momenteel
staat onderzoek naar de effecti-
viteit van deze methoden nog in
de kinderschoenen. De stap van
laboratorium naar klinische tests
wordt bemoeilijkt doordat coeliakie
niet voorkomt in de dierenwereld.
De toekomst ziet er rooskleurig uit
voor coeliakiepatiënten, maar het
is moeilijk te voorspellen wanneer
deze onderzoeken vruchten zullen
afwerpen. Verder is van belang, dat
iedere nieuwe behandeling zich
moet bewijzen ten opzichte van de
reeds bestaande, veilige, effectieve
en beschikbare oplossing: gluten-
vrije voeding.
40
WANNEER IS MEER ONDERZOEK NODIG?
17
Na 1-2 jaar glutenvrije voeding is geen intern onderzoek meer nodig.
Als er geen twijfel bestaat over de
diagnose, is het volgens ons niet
zinvol nog een dunne-darmbiopsie
uit te voeren om na te gaan of de
slijmlaag van de dunne darm zich
heeft hersteld. Wel is regelmatig
onderzoek door een specialist aan
te bevelen om bepaalde labora-
toriumwaarden te controleren, te
weten:
_ waarden van de ijzerhuishouding
(bloedbeeld, ijzer, ferritine). Een
langdurig ijzergebrek kan worden
verholpen door het slikken van
ijzerpreparaten.
_ Anti-tTG-antistoffen (bij een posi-
tief testresultaat is de glutenvrije
voeding niet strikt genoeg aange-
houden).
_Onderzoeken voor een tijdige
herkenning van eventuele auto-
immuunziekten (vooral antithyro-
globuline antistoffen en anti-thy-
roperoxidase voor de diagnose
van thyroïditis).
41
De controle op osteoporose met
metingen van de botdichtheid is
vooral van belang voor vrouwelijke
coeliakiepatiënten bij wie de diagno-
se pas laat is gesteld. Voor patiënten
bij wie tijdens een controlebezoek
een opvallende toename van het
lichaamsgewicht wordt vastgesteld,
worden eerstegraads onderzoeken
van de spijsvertering aanbevolen
(algemeen cholesterolgehalte, HDL-
en LDL-cholesterol, triglyceride,
glucose).
Naaste familieleden van coeliakie-
patiënten (kinderen, broers, zus-
sen en ouders) hebben een grotere
aanleg voor coeliakie (ca. 10%) dan
anderen. Daarom is het zelfs bij
een ogenschijnlijk probleemloze
gezondheid van belang dat ook zij
serologisch worden onderzocht op
anti-tTG-antistoffen en dat eventu-
eel een genetische analyse of HLA-
DQ2/DQ8-genotypebepaling wordt
uitgevoerd.
42
IS LEVEN MET COELIAKIE EEN PROBLEEM?
18
De zwaarste hindernis is de diagnose.
Er wordt wel gezegd dat coeliakie
na de diagnose niet langer een
ziekte maar een leefstijl is. Nadat
een begin wordt gemaakt met
de juiste behandeling, neemt
het algehele welzijn immers snel
toe. De patiënt moet alleen leren
leven volgens de nieuwe regels
die worden voorgeschreven door
de aangepaste voeding. De talrijke
glutenvrije producten die door
verschillende levensmiddelpro-
ducenten zijn ontwikkeld, hebben
zeker bijgedragen aan een hogere
levenskwaliteit van coeliakiepa-
tiënten. Vrijwel overal zijn glu-
tenvrije levensmiddelen verkrijg-
baar, ook in supermarkten, en als
kant-en-klaarproduct of om zelf
te koken en te bakken. De beper-
kingen in de keuze gelden voor-
namelijk voor eten in restaurants,
café's en kantines, want daar is
nog maar een beperkt aanbod van
glutenvrije producten. Maar zelfs
op dat gebied verbetert de situatie
van jaar tot jaar, mede dankzij de
inspanningen van coeliakievereni-
gingen en de groeiende aandacht
van instellingen en media.
Op school
Veel scholen kunnen kinderen
gegarandeerd glutenvrije maal-
tijden geven, maar het is van
belang dat de ouders controleren
43
of het keukenpersoneel op de
hoogte is van het probleem. Met
het grote aanbod aan glutenvrije
zoetigheden en zoutjes vormen
ook speciale gelegenheden zoals
schoolreisjes en verjaardagsfeest-
jes geen enkel probleem.
Jongeren
"Uitzonderingen" op de gluten-
vrije voeding kunnen zich vrij vaak
voordoen bij jongeren. Velen wil-
len immers niet accepteren dat ze
iets anders eten dan de anderen
of ze willen het niet laten merken.
Als de symptomen niet onmid-
dellijk optreden, kan het aantal
uitzonderingen makkelijk uit de
hand lopen. Wat is daaraan te
doen? Het heeft geen zin te begin-
nen over schuld of (nog erger) om
met dreigingen aan te komen.
De jongeren kunnen beter goed
worden voorgelicht. In speciale
gevallen, bijvoorbeeld als er geen
goede verstandhouding met de
ouders is, kan de hulp van een
psycholoog worden ingeroepen
voor de jonge coeliakiepatiënt.
De problemen tijdens de jeugd
zijn meestal tijdelijk van aard en
betekenen niet dat er later geen
"normaal" leven mogelijk is met
coeliakie.
Schär vervaardigt al meer dan 20
jaar glutenvrije producten. In de
loop der jaren is het bedrijf uitge-
groeid tot de Europese marktleider
op dit gebied. Schär streeft in de
eerste plaats naar een voortdu-
rende ontwikkeling van glutenvrije
producten die helemaal zijn afge-
stemd op de dagelijkse behoeften
van coeliakiepatiënten. Dankzij
uitgebreid onderzoek en ontwikke-
ling kan Schär een bijzonder hoog
kwaliteitsniveau bieden voor een
gegarandeerd glutenvrije, afwisse-
lende voeding.
44
WIE IS SCHÄR?
19
Een onderneming die zich heeft gespecialiseerd in de productie van glutenvrije levensmiddelen.
2045
WAT IS “TASTE FOR LIFE”?
Dankzij onderzoek en ontwikke-
ling van Schär komen er jaar na
jaar nieuwe, smakelijke en inno-
vatieve producten op de markt.
Coeliakiepatiënten hoeven dus
niet af te zien van gezond en lekker
eten. Een evenwichtige voeding is
niet alleen voor coeliakiepatiënten
een voorwaarde om gezond en
fit te blijven. Op deze basis heeft
Schär een breed scala aan gluten-
vrije producten ontwikkeld, die er
niet alleen goed uitzien, maar ook
uitstekend smaken. Want coelia-
kiepatiënten hoeven niet hun hele
leven af te zien. Schär is zich daar
na twintig jaar ervaring sterk van
bewust. Het motto van Taste for
Life luidt dan ook: eten en genie-
ten zonder compromissen!
Genieten van het leven zonder je smaak op te
46
47
WAT HEEFT SCHÄR TE BIEDEN?
21
Schär komt voortdurend met
nieuwe ideeën en initiatieven om
tegemoet te komen aan de behoef-
ten van de klanten. Er worden veel
goede tips en interessante infor-
matie over coeliakie en glutenvrije
voeding gegeven, zoals:
_ een gratis abonnement op het
magazine YourLife
_ informatie en adviezen over glu-
tenvrije voeding
_ recepten en tips voor glutenvrij
koken en bakken
_ individuele adviezen via
Een eigen internetsite voor kin-
deren met de mascotte Milly, die
de kinderen spelenderwijs infor-
meert over coeliakie en goede
glutenvrije voeding. Bovendien
is er veel kleur- en knutselple-
zier te beleven of kan een fraaie
Milly-sleutelhanger worden aan-
gevraagd.
48
WOORDENLIJST• Anaemie (bloedarmoede) afname van
het aantal rode bloedlichaampjes en het
hemoglobinegehalte (Hb) in het bloed.
De oorzaak kan een tekort aan ijzer zijn,
omdat ijzer nodig is als microvoedings-
stof voor de hemoglobinesynthese.
• Anti-endomysium antistoffen (EMA)
Antistoffen uit klasse A, die werken
tegen een weefselcomponent (het
endomysium). Deze stoffen bevinden
zich in het bloed van coeliakiepatiënten
die nog niet worden behandeld of die
zich niet goed aan een glutenvrij dieet
houden.
• Antigliadine-antistoffen (AGA)
Antistoffen uit de A- en G-klasse die wer-
ken tegen gliadine. Deze stoffen bevinden
zich vaak in het bloed van coeliakie-
patiënten die nog niet worden behandeld
of die zich niet goed aan een glutenvrij
dieet houden. Deze antistof, vooral van
de klasse IgG, is echter minder specifiek
dan Anti-tTG- en EMA-antistoffen.
• Anti-thyroglobuline antistoffen
Het gaat hierbij om zogeheten auto-
antistoffen die thyroglobuline tegen-
werken, een eiwit van de schildklier. Bij
een positief testresultaat is er mogelijk
sprake van een auto-immune schild-
klieraandoening (thyroïditis oftewel de
ziekte van Hashimoto).
• Anti-thyroperoxidase antistoffen
Het gaat hierbij om auto-antistoffen
die thyroperoxidase tegenwerken, een
eiwit van de schildklier. Bij een positief
testresultaat is er mogelijk sprake van
een auto-immune schildklieraandoe-
ning (thyroïditis oftewel de ziekte van
Hashimoto).
• Anti-transglutaminase antistoffen
(anti-tTG) Antistoffen uit klasse A, die
werken tegen het enzym transgluta-
minase. Deze stoffen bevinden zich
in het bloed van coeliakiepatiënten
die nog niet worden behandeld of die
zich niet goed aan een glutenvrij dieet
houden.
• Antistoffen Eiwitmoleculen die als
afweerfunctie tegen specifieke externe
proteïnen van bacteriën, virussen of
levensmiddelen werken.
• Auto-antistoffen zijn antistoffen die
zich tegen de eigen lichaamscellen
keren omdat deze als vreemd worden
beschouwd.
• Auto-immuunziekten Ziekten waarbij
het organisme reageert tegen lichaams-
eigen weefsel of organen (autoagressie).
• Bloedbeeld Test waarbij de rode en
witte bloedlichaampjes alsmede de
bloedplaatjes in het bloed worden
onderzocht.
49
• Darmvlokken Vingervormige, meestal
onvertakte uitstulpingen van de darm-
wand.
• Dermatitis herpetifomiis (ziekte van
Dühring) Huidziekte met sterke blaas-
vorming op typische plaatsen (bijvoor-
beeld elleboog en knie). Komt vaak
voor in combinatie met coeliakie.
• Diarree Dunne, vloeibare en frequente
stoelgang, ook wel buikloop genoemd.
• Down-syndroom Ook wel mongolisme
genoemd. Ziekte waarbij zich in alle
cellen een drievoudig chromosoom
bevindt (trisomie 21). Leidt tot gees-
telijke onderontwikkeling en verschil-
lende klachten zoals typische gelaats-
kenmerken, hartstoornissen en risico
op tumoren.
• Epitheel Wandweefsel dat in de
darmen en in andere organen een
beschermende functie heeft en de bui-
tenkant (darmlumen) van de binnen-
kant scheidt.
• Ferritine Eiwit voor opslag van ijzer; in
geval van een ijzertekort is er te weinig
van dit eiwit.
• Gen Eenheid van DNA-informatie in de
vorm van een keten van nucleïnezuren
die onder andere van belang is voor de
eiwitsynthese.
• Genotype Geheel van erfelijke eigen-
schappen van een organisme.
• Hepatische transaminase Enzym
in de cellen van de lever. Verhoogde
transaminasewaarden wijzen op een
beschadiging van de lever.
• HLA-systeem Gencomplex van chro-
mosoom nr. 6 dat van invloed is op
de synthese van eiwitten die van groot
belang zijn voor de immuunreactie.
• Hypoplasie Onderontwikkeling van een
weefsel of orgaan door voedselgebrek,
een storing in de stofwisseling, bescha-
diging ten gevolge van een infectie,
een fysieke of chemische oorzaak, door
een storing in de bloedtoevoer of door
ouderdom.
• IgA Antistoffen (of immuunglobuline)
van klasse A in het bloed en in uitge-
scheiden stoffen van het slijmvlies.
• IgA-tekort Afkorting voor immunoglo-
buline A tekort. Laag gehalte of ontbre-
ken van IgA in het bloed en in andere
lichaamsvloeistoffen.
• Insuline-afhankelijke diabetes
- Diabetes type I, een auto-immuun-
ziekte waarbij de bètacellen van de
alvleesklier zijn beschadigd en er dus
niet voldoende insuline geproduceerd
kan worden. Leidt tot een storing in de
bloedsuikerspiegel.
• Intra-epitheliale lymfocyten Cellen
die dienen voor immuunbewaking en
bevinden zich in het epitheel van het
darmslijmvlies.
50
• Lactose Ook wel melksuiker genoemd
en bestaat uit een glucose en galac-
tose
• Malabsorptie Verminderde opname
van voedingsstoffen, die wordt ver-
oorzaakt door een storing in de spijs-
vertering of een beschadiging van het
slijmvlies van de darmen.
• Microvilli Haarvormige uitstulpinkjes
die dienen voor oppervlaktevergroting
van cellen en daarmee voor verbete-
ring van stofuitwisseling, bijvoorbeeld
opname van voedingsstoffen in de
darmen.
• Osteoporose Ziekte van het botten-
stelsel met verminderde beendermas-
sa en verslechtering van het botweefsel
door verlies van mineralen en proteï-
nen in de botten.
• Schildklierhormonen Hormonen die
door de schildklier worden geproduceerd
(T3 en T4). De productie hiervan wordt
bepaald door TSH (thyroid stimulating
hormone).
• Serologische merkstof Doseerbare
stoffen in het bloed die dienen voor
diagnose van de ziekte waarop een
patiënt wordt onderzocht.
• Stomatitis aphtosa Ontsteking van
het mondslijmvlies. Ook wel aften
genoemd.
• Thyroïditis Auto-immuunziekte van de
schildklier. In een gevorderd stadium
treedt dit meestal op in combinatie
met verlaagde hormoonproductie van
de schildklier (hypothyroïdisme).
• Turner-syndroom Bij vrouwen optre-
dende ziekte waarbij in de cellen een
van de beide X-chromosomen ont-
breekt (genotype XO in plaats van XX).
Gaat meestal gepaard met stoornissen
in de eierstokken, groeistoornissen en
typische gelaatskenmerken.
• Williams-syndroom Genetisch
bepaalde ziekte die wordt gekenmerkt
door typische gelaatskenmerken, hart-
stoornissen, en verschillende mate van
geestelijke onderontwikkeling.
• Vlokatrofie Pathologische verandering
van de darmvlokken, die worden afge-
broken waarbij de darmwand volledig
afvlakt (bij totale atrofie).
Notities
52
Ook als u aan coeliakie lijdt, kunt u dankzij talrijke hulpmiddelen van een
gevarieerd en actief leven vol afwisseling genieten. Wij helpen daarbij.
Wilt u ons leren kennen? Vul dan gewoon deze kaart in.
MAAK KENNIS MET DE VAN NATURE GLUTENVRIJE SMAAK!
WELKOMSTGESCHENK EN EEN JAARABONNEMENT
*Kindly write only in english, please.
Abonnement op het trendmagazine over coeliakie
„YourLife“ – gratis bij u thuis bezorgd.
Elk magazine boordevol recepten.
www.schaer.com
Po
ste
Ital
ian
e S
pA
AU
T./C
RP
/BZ
C/C
Nr.
3000
2900
-003
Ris
po
sta
pag
ata
/ Ré
po
nse
Pay
ée
Po
rt b
eta
ald
be
ste
mm
eli
ng
/ Ita
lia
Dr.
Sch
är S
.r.l.
Win
kela
u 9
I-39
014
Po
stal
(B
Z)
Ne
pas
aff
ran
chir
No
n a
ffra
nca
re
JA,
IK O
NT
VA
NG
GR
AA
G H
ET
G
RA
TIS
PR
OE
FP
AK
KE
T!
54
Ja, ik on
tvang graag h
et gratis p
roe
fpakke
t!
Naam
E-m
ail
Ik koo
p
gluten
-, tarwevrije p
rod
ucten
lactose-, m
elkvrije pro
du
cten
Ik ben
(h
uis)arts/'sp
ecialist/diëtist
and
ers
Ik ben
geïnteresseerd
in in
form
atie over co
eliakie Ik b
en geïn
teresseerd in
info
rmatie o
ver allergieën
Mijn
gebo
ortejaar
Man
Vrou
w
Su
rft u graag o
p in
tern
et? B
ren
g dan
ee
ns e
en
be
zoe
kje
aan w
ww
.scha
er.co
m.
Lan
dTelefo
on
Po
stcod
eP
laatsnaam
Straatn
aamN
r.
Ach
ternaam
Besch
erm
ing va
n u
w p
erso
onsg
eg
eve
ns
Om
u geregeld
een gratis in
fop
akket (bestaan
de u
it on
s tijdsch
rift You
r L
ife, een p
rod
uctcatalo
gus en
/of een
recepten
blad
) toe te ku
nn
en stu
ren,
bew
aart Dr. S
chär G
mb
H/s.r.l u
w p
ersoo
nsgegeven
s in p
apieren
en elek-
tron
ische vo
rm.
Als u
hiervo
or u
w u
itdru
kkelijke toestem
min
g geeft, on
tvangt u
oo
k on
ze elektro
nisch
e nieu
wsb
rief en en
qu
êtes ten b
eho
eve van m
arkton
derzo
ek. M
et betrekkin
g tot h
et op
slaan van
uw
gegevens h
ebt u
bep
aalde rech
ten.
Deze zijn
vastgelegd in
artikel 7 van h
et Italiaanse w
etsbeslu
it nr. 196 van
30 ju
ni 2003.
Wij garan
deren
u d
at uw
gegevens n
iet wo
rden
verstrekt aan d
erden
die
geen fu
nctie vervu
llen in
de activiteiten
van o
nze o
nd
ernem
ing, b
ehalve
wan
neer w
ettelijke regels on
s daarto
e verplich
ten.
Eigen
aar van d
e gegevensb
ank is D
r. Sch
är Gm
bH
/s.r.l. De n
amen
van d
e in
tern veran
two
ord
elijke perso
nen
en een
volled
ige lijst van alle veran
t-w
oo
rdelijke p
erson
en vin
dt u
op
on
ze web
site on
der w
ww
.schaer.co
m/p
ri-vacy. U
kun
t deze gegeven
s oo
k rechtstreeks b
ij on
s op
vragen p
er tele-fo
on
, fax of e-m
ail.M
et het in
vullen
en verstu
ren van
deze co
up
on
geeft u u
w u
itdru
kkelijke to
estemm
ing vo
or d
e geno
emd
e gegevenso
pslag en
voo
r het to
esturen
van
(aankru
isen in
dien
gewen
st):
on
ze elektron
ische n
ieuw
sbrief
enq
uêtes ten
beh
oeve van
markto
nd
erzoek
Han
dteken
ing
SNL07
Pe
r gezin
kan m
aximaal é
én
pro
efp
akket w
ord
en
aange
vraagd.
55
Teksten: Prof. Carlo Catassi, Dr. Schär, Conzepta
Concept & Lay-out: Conzepta
Fotografie: DPI, Lukas Dostal, Dr. Schär
Druk: Athesia
Top Related