I n h e t maandblad v a n de g e m e e n t e l i j k e c o m m i s s i e heemkennis "Ons Amsterdam" t r o f f e n w i j een v o o r t r e f f e l i j k g e s c h r e v e n a r t i k e l aan v a n de hand v a n de h e e r J f H . K r u i z i n g a . A a n g e z i e n h e t een b e -s c h r i j v i n g v a n de c o l l e c t i e v a n onze oude v r i e n d J . A . B a n n i n g b e -t r o f , hebben w i j ons g e h a a s t , v e r l o f t e bekomen d i t a r t i k e l t e mogen overnemen. D i t werd ons gaarne t o e g e s t a a n .

I e d e r d i e h e t v o o r r e c h t h e e f t gehad , w e l eens b i j de h e e r B a n n i n k t e G r o e n l o op bezoek t e z i j n gewees t , weet hoe g e z e l l i g en s f e e r v o l h e t daa r w a s . Het k a n r a a r l o p e n i n de w e r e l d , n o o i t zouden we t o e n vermoed hebben , hem nog eens i n een op en t o p Amsterdams t i j d s c h r i f t t e g e n t e komen. T u s s e n twee h a a k j e s , w a t een p r a c h t i g t i j d s c h r i f t i s "Ons Amsterdam" t o c h e i g e n l i j k . I e d e r d i e Amsterdam k e n t en e r v a n houd t moet f e i t e l i j k abonné* op d i t t i j d -s c h r i f t z i j n . Het k o s t s l e c h t s ƒ 5 i — P © r j a a r . R e d a c t i e en A d m i n i s t r a t i e z i j n g e v e s t i g d O . Z . A c h t e r b u r g w a l 185» Amsterdam.

W . F . A n d e r s o n .

D e geologisch-archeologische collectie v a n de heer J. A. Banning

door J . H . Kruizinga

Niemand minde r dan C i c e r o , de g r o o t s t e Romeinse r e d e n a a r d i e v a n 106 t o t 43 j a a r v ó ó r C h r i s t u s l e e f d e , h e e f t g e z e g d : " N i e t we ten wat v o o r uw t i j d g e b e u r d e , i s a l t i j d k i n d b l i j v e n . " Reeds i n z i j n dagen waren e r g e l e e r d e n , d i e met g r o t e n a u w g e z e t h e i d en i j v e r s p e u r d e n n a a r o v e r b l i j f s e l e n u i t h e t v e r l e d e n . Z i j wa ren e r t o e n a l z e k e r v a n , d a t z o n d e r h i s t o r i s c h b e s e f geen e i g e n l i j k e c u l t u u r denkbaa r w a s . Wie d i t a a n v a a r d t i s g e l i j k o v e r t u i g d v a n de waarde d e r a r c h e o l o g i e , waaronder wy v e r s t a a n de r e c o n s t r u c t i e v a n de m e n s e l i j k e c u l t u u r i n de ouds te t i j d e n .

T o c h h e e f t h e t nog eeuwen geduurd v o o r men i n o u d h e i d k u n d i g e o p g r a v i n g e n meer z a g dan een dure l i e f h e b b e r i j en men n i e t meer met een goedkoop g l i m l a c h j e o v e r " g e b r o k e n p o t j e s en p a n n e t j e s " s p r a k . Men weet nu w e l d a t h e t n i e t l o u t e r en a l l e e n om z o ' n p o t j e o f ander v o o r w e r p g a a t , w a a r v o o r na een d e r g e l i j k e v o n d s t h e t begonnen g r a a f w e r k t e r w i l l e v a n een bouwwerk o f b i j een v e r -k a v e l i n g o m z i c h t i g onder l e i d i n g v a n een a r c h e o l o o g word t v o o r t -g e z e t . Vaak k r i j g t men i e t s t a s t b a a r s i n handen,maar de bodemdes-k u n d i g e i s a l h e e l b l i j met de o n t d e k k i n g v a n een b e p a a l d e k l e u r -a f w i j k i n g i n de g r o n d , d i e hem een a a n w i j z i n g k a n geven omtren t een m e n s e l i j k e n e d e r z e t t i n g . I n onze t i j d v e r s c h i j n e n e r i n d a g -b l a d e n en t i j d s c h r i f t e n met de r e g e l m a a t v a n een k l o k b e r i c h t e n ove r bodemvonds ten , waar ook t e r w e r e l d . W i l t u e n k e l e v o o r b e e l -den? B i j de bouw v a n een s c h e e p s t i m m e r w e r f t e Obuda i n H o n g a r i j e s t i e t men op 1800 j a a r oude r e s t e n v a n de Romeinse b e s c h a v i n g . T i j d e n s o p g r a v i n g e n , d i e h e t B r i t s e M i n i s t r y o f Works t e Seamer M o o r , L o n g B a r r o w , v e r r i c h t t e , werd een g r a f h u i s o n t d e k t , d a t doo r mensen u i t de s t e e n t i j d werd g e b r u i k t . Deze v o n d s t w i e r p een n i euw l i c h t op de b e g r a f e n i s g e w o o n t e n v a n 4000 j a a r g e l e d e n . B i j werkzaamheden i n B a r l e b e n b i j Maagdenburg vond men s c h e d e l s met l i t t e k e n s , w a a r u i t k o n worden opgemaakt , da t degenen , op w i e de o p e r a t i e s werden t o e g e p a s t ( z o ' n 3700 j a a r g e l e d e n ) , nog e n k e l e j a r e n na de i n g r e e p g e l e e f d moeten h e b b e n . Ook i n O o s t - T h a i l a n d vond een Deens - T h a i s e e x p e d i t i e v i e r s k e l e t t e n , d i e waa r sch i jn l i j k 4000 j a a r oud z i j n . De v o n d s t werd gedaan n i e t v e r v a n de p l e k waar ook d e r t i g b i j l e n u i t de s t e e n t i j d werden o n t d e k t . Een A m e r i -kaanse e x p e d i t i e vond i n N o o r d - I r a k i n een g r o t z e l f s d r i e s k e -

147

l e t t e n v a n N e a n d e r t h a l e r s , d i e naa r s c h a t t i n g ^ 5 . 0 0 0 t o t 6 0 . 0 0 0 -j a a r oud z i j n . Maar waarom zo v e r v a n h u i s t e gaan? I n ons e i g e n l a n d worden r e g e l m a t i g o u d h e i d k u n d i g e v o n d s t e n gedaan , d i e soms een z e e r v e r h e l d e r e n d l i c h t werpen op de l ee fwi j ze en de gewoonten v a n onze v e r r e v o o r o u d e r s . De bodem v a n ons k l e i n e l a n d v e r b e r g t z e e r v e l e s c h a t t e n en men k a n e r z i c h a l l e e n maar o v e r ve rwonde ren da t e i g e n l i j k pas s i n d s 19^7 h e t o u d h e i d k u n d i g bodemonderzoek v a n r i j k s w e g e b e h o o r l i j k i s g e o r g a n i s e e r d . Wel hadden v o o r h e e n andere i n s t e l l i n g e n daarmee b e m o e i e n i s s e n , doch a l s z e l f s t a n d i g c o ö r d i -ne rend l i c h a a m kennen w i j pas s e d e r t genoemd j a a r de R i j k s d i e n s t v o o r h e t O u d h e i d k u n d i g Bodemonderzoek ( R . O . B . ) , g e h u i s v e s t i n h e t g e r e s t a u r e e r d e k l o o s t e r M a r i ë n h o f aan de K l e i n e Haag t e Amers -f o o r t . De R i j k s d i e n s t i n A m e r s f o o r t w e r k t nauw samen met andere a r c h e o l o g i s c h e d i e n s t e n z o a l s h e t B i o l o g i s c h - A r c h e o l o g i s c h I n s t i -t u u t ( B . A . I . ) t e G r o n i n g e n en h e t I n s t i t u u t v o o r P r a e - en P r o t o -

h i s t o r i e d e r U n i v e r -s i t e i t ( L . P O P . ) v a n Amsterdam.

Wie r e g e l m a t i g i n h e t N i e u w s b u l l e t i n v a n de K o n i n k l i j k e N e d e r l a n d s e O u d h e i d -k u n d i g e Bond de r u -b r i e k A r c h e o l o g i s c h Nieuws l e e s t , komt u i t s t e k e n d op de hoog te v a n de v o n d -s t e n i n onze bodem gedaan . I n he t num-mer v a n a p r i l 19^5 s t a a t een o v e r z i c h t v a n de werkzaamheden (en de r e s u l t a t e n ! ) i n h e t k a d e r v a n h e t s t a d s k e r n o n d e r z o e k door h e t I . P . P . op de p l a a t s v a n het a f -gebrande w i n k e l p a n d v a n Co en A . B r e n -n i n k m e i j e r (Damrak 73-76 en N i e u w e n d i j k 1 9 4 - 1 9 6 ) . V o o r h e t e e r s t werden daa r ove r een g r o o t a r e -a a l (1200 m 2 ) r e s t e n v a n l a a t - m i d d e l e e u w s e houtbouw a a n g e t r o f -f e n . Men vond e r , b e -h a l v e c e r a m i e k u i t de 14e eeuw, v e e l l e d e r e n v o o r w e r p e n en s c h e r v e n v a n z w a -luwnes t - k o g e l p o t t e n . ( 9 e - e n 13e eeuw)!Een

onde rzoek i n V l a a r d i n g e n onder l e i d i n g v a n p r o f . d r . W . G l a s b e r g e n van h e t I . P . P . b r a c h t aan h e t l i c h t , da t daa r een p r e h i s t o r i s c h e n e d e r z e t t i n g h e e f t g e s t a a n , o v e r e e n k o m s t i g een c u l t u u r , d i e men t o t heden a l l e e n i n F r a n k r i j k k e n d e . O p g r a v i n g e n i n E l s l o o b i j de Maas i n L i m b u r g l e e r d e n i e t s omtren t de e e r s t e l andbouwers i n onze s t r e k e n , v o n d s t e n t e Brunssum b e s t o n d e n u i t p r o d u k t e n v a n midde leeuwse p o t t e n b a k k e r s en een onde rzoek i n B e r g e i j k ( N . B r . ) b e v e s t i g d e he t vermoeden da t daa r een g r a f v e l d v a n de M e r o v i n g e r s h e e f t g e l e g e n .

148

Bovengenoemde werkzaamheden worden b i j n a a l l e v e r r i c h t door ambtenaren i n d i e n s t van de R i j k s d i e n s t v o o r h e t o u d h e i d k u n d i g Bodemonderzoek en a a n g e s l o t e n I n s t i t u t e n o f door l e d e n v a n de g e o l o g i s c h e v e r e n i g i n g o f a r c h e o l o g i s c h e werkgemeenschappen* De r e s u l t a t e n worden i n musea ( v o o r n a m e l i j k i n he t R i jksmuseum v a n Oudheden aan he t Rapenburg t e L e i d e n ) o n d e r g e b r a c h t , waar zij w o r -den b e s t u d e e r d en t e n t o o n g e s t e l d .

E r z i j n e c h t e r ook v e l e p a r t i c u l i e r e n d i e een g e o l o g i s c h e o f a r c h e o l o g i s c h e v e r z a m e l i n g b e z i t t e n en soms hebben z i j i n hun c o l l e c t i e v o o r w e r p e n , waarop menige m u s e u m d i r e c t i e j a l o e r s zou z i j n . Met een v a n hen b r e n g i k u nu i n c o n t a c t , omdat h i j u i t s t e -kend p a s t i n de r i j v a n Amsterdamse v e r z a m e l a a r s .

Het i s de h e e r J . A „ B a n n i n g ( W a k k e r s t r a a t 9 ) » d i e , m e t de h e r e n C . A . L . Sander en L . J a n s z e n , t o t de bodemdeskundigen v a n W a t e r -g raa f smee r ge rekend kan w o r d e n .

1 4 9

Z w e r f s t e n e n en f o s s i e l e n . De h e e r B a n n i n g , d i e i n U t r e c h t ( 1 9 0 3 ) werd g e b o r e n , v e r h u i s d e

i n 1 9 3 4 n a a r G r o e n l o en kwam i n 1 9 5 0 naa r A m s t e r d a m . I n d i e g r o e n -l o ' s e p e r i o d e on twaak te z i j n l i e f d e v o o r de o u d h e i d pas g o e d : h i j werd m e d e o p r i c h t e r v a n de v e r e n i g i n g ( l a t e r S t i c h t i n g ) Het G r o l s Museum t e G r o e n l o , waa rvan h i j l a t e r d i r e c t e u r werd ( 1 9 3 5 - 1 9 4 5 ) »

Van 1 9 3 6 t o t 1 9 5 0 was h i j b o v e n d i e n b e s t u u r s l i d v a n de Oud-h e i d k u n d i g e V e r e n i g i n g "De G r a a f s c h a p " . Toen de N e d e r l a n d s e Geo-l o g i s c h e V e r e n i g i n g i n 1 9 ^ 5 t e Arnhem werd o p g e r i c h t , werd de h e e r B a n n i n g s e c r e t a r i s van de a f d e l i n g G r o e n l o - W i n t e r s w i j k , h i j was ( t o t 1 9 5 5 ) b i b l i o t h e c a r i s v a n de N . G . V . en v o o r z i t t e r v a n de a f d e l i n g Amsterdam ( 1 9 5 0 - 1 9 5 2 ) . T o t z o v e r e n k e l e z a k e l i j k e gege -v e n s . V o o r i e d e r , d i e b e l a n g s t e l t i n de g e o l o g i e en de a r c h e o l o -g i e v a n ons l a n d , i s h e t een g r o o t genoegen de c o l l e c t i e v a n de h e e r B a n n i n g t e b e k i j k e n . He t v e l e m a t e r i a a l i s i n v i t r i n e s en i n v e r s c h i l l e n d e s c h u i f l a d e n k a s t e n o n d e r g e b r a c h t , t e r w i j l op z o l d e r nog een a a n t a l l a d e n en dozen s t a a n ,

W i j hebben deze c o l l e c t i e , waa rvan de voornaamste s t u k k e n door de h e e r Oppenheim met v e e l g e d u l d en k e n n i s werden g e f o t o g r a f e e r d bekeken en l a t e r ove r h e t o n t s t a a n e r v a n u i t v o e r i g g e s p r o k e n . Want h e t merkwaard ige v a n z o ' n p a r t i c u l i e r e v e r z a m e l i n g i s a l t i j d de v r a a g ; hoe i s d i t a l l e s b i j e e n g e b r a c h t en w e l k e " v e r h a l e n " z y n e r aan ve rbonden?

De h e e r B a n n i n g v e r t e l d e o v e r deze g e o l o g i s c h - a r c h e o l o g i s c h e v e r z a m e l i n g h e t v o l g e n d e :

" I n 1 9 3 8 ben i k begonnen met h e t a a n l e g g e n v a n een v e r z a m e l i n g N e d e r l a n d s e z w e r f s t e n e n en f o s s i e l e n , d i e i n de l o o p d e r j a r e n u i t g e g r o e i d i s t o t r u i m z e v e n d u i z e n d s t u k s .

1 5 0

N a t u u r l i j k werden i n d i e z e v e n e n t w i n t i g j a a r v a n z o e k e n en v e r -zamelen w e l eens b i j z o n d e r e s t u k k e n gevonden . Zo vond i k 2 6 j u l i 1 9 ^ 9 i n de k e i l e e m g r o e v e De H o c h t , F r i e z e n b e r g b i j M a r k e l o ( O . ) , een z . g . " K u l l a i e t v a n K u l l e n " . D i t was de e e r s t e v o n d s t i n N e d e r -l a n d en a l s z o d a n i g g e d e t e r m i n e e r d door w i j l e n de h e e r P . v a n d e r L i j n , de n e s t o r van de N e d e r l a n d s e a m a t e u r - g e o l o g e n . Het i s een v u i s t g r o o t g e s t e e n t e , da t v a n een r o t s i n K u l l e n ( Z w e d e n ) i s a f g e -b r o k e n en met de g l e t s c h e r i n de i j s t i j d i n de z . g . R i s s g l a c i a t i e naa r ons l a n d i s ge schoven en nu na e n k e l e t i e n d u i z e n d e n j a r e n weer t e v o o r s c h i j n i s gekomen.

I n d e z e l f d e zomer werd eveneens een e e r s t e N e d e r l a n d s e z w e r f -s t e e n v o n d s t g e d a a n » D i t was een z . g . S t e r n ö - d i a b a a s , a f k o m s t i g u i t B l e k i n g e , ook i n Zweden. De v i n d p l a a t s was t o e n een andere l e e m g r o e v e , n a m e l i j k "De V l i j t " b i j W i n t e r s w i j k .

Op a f b e e l d i n g 3 i s een a a n t a l e x e m p l a r e n v a n de g r o t e v e r z a m e -l i n g h a a i e t a n d e n t e z i e n . De g r o o t s t e i s h i e r 6 7 mm l a n g . Deze t anden komen u i t de boven-miocene ( t e r t i a i r e ) l eem v a n de l e e m -g r o e v e n ( "Leemput t en" ) v a n de s t e e n f a b r i e k F . O . W . t e G r o e n l o . Ze z i j n v a n de h a a i e s o o r t I s u r u s h a s t a l i s ( A g . ) , d i e z o ' n t w i n t i g m i l j o e n j a r e n g e l e d e n i n een b a a i t e r p l a a t s e s t r a n d d e n . Het moe-t e n v e r s c h r i k k e l i j k g r o t e d i e r e n geweest z i j n . I n he t midden v a n de f o t o een k l e i n e s t a a r t w e r v e l v a n een w a l v i s , d i e daa r eveneens werd gevonden en onder de w e r v e l twee f r agmenten v a n t anden v a n de t a n d w a l v i s : S c a l d i c e t u s g r a n d i s du B u s . Een z é é r ze ldzame v o n d s t v a n een u i t g e s t o r v e n s o o r t . De g r o o t s t e i s e l f cm. l a n g .

W . C . H . S t a r i n g v e r m e l d t i n z i j n "Bodem v a n N e d e r l a n d " ( i 8 6 0 ) s l e c h t s v i j f e x e m p l a r e n en w e l v a n B o r d e a u x , M o n t p e l l i e r , M o e s -k i r c h i n Baden , L i n z e n . . . . . G r o e n l o .

1 5 1

N a d i e n z i j n e r nog e n k e l e gevonden , maar ze b l i j v e n nog s t e e d s z e l d z a a m . I n h e t Museum t e G r o e n l o b e v i n d e n z i c h nog e n k e l e f r a g -men ten . I n d e e l twee v a n genoemd werk g e e f t S t a r i n g een j u i s t e a f b e e l d i n g v a n de t a n d .

De v i n d p l a a t s "de Leemput t en" i s g e l e g e n v l a k b i j de D u i t s e g rens op g r o n d g e b i e d v a n de gemeente E i b e r g e n , t u s s e n G r o e n l o en S u d e r w i c k . Reeds i n de v o r i g e eeuw werd h i e r de v e t t e , z w a r t e l eem g e g r a v e n . Toen gebeurde d i t nog met de schop en e r z i j n s i n d s d i e n d u i z e n d e n o v e r b l i j f s e l e n v a n d i e r e n u i t de T e r t i a i r e t i j d gevonden . H o o f d z a k e l i j k z i j n h e t b o t t e n , w e r v e l s en t a n d e n v a n w a l v i s s e n en h a a i e n . Z e l d z a m e r een e n k e l e s c h e l p en z e l f s een s t u k j e h o u t , da t e c h t e r d o o r de s t e r k e v e r k o l i n g n i e t meer d e t e r -m i n e e r b a a r i s . He t was i n d i e t i j d een b a a i v a n de T e r t i a i r e z e e , waar g r o t e a a n t a l l e n van genoemde d i e r e n s t r a n d d e n . Nog s t e e d s word t g e g r a v e n , maar nu m a c h i n a a l met de e x c a v a t e u r , een s o o r t b a g g e r m o l e n . De kans nu nog i e t s t e v i n d e n i s d a a r d o o r z e e r g e -r i n g geworden .

B e h a l v e z w e r f s t e n e n , waaraan de G e l d e r s e A c h t e r h o e k en O v e r -i j s s e l zo r i j k z i j n , werden ook e l d e r s i n N e d e r l a n d s t e n e n en f o s s i e l e n v e r z a m e l d . H i e r o n d e r b e v i n d e n z i c h eveneens v e e l mooie en ze ldzame e x e m p l a r e n . I n Amsterdam werd op aan raden v a n een v r i e n d , nu w i j l e n de h e e r I z . de W i l d e , i n l e v e n h o n o r a i r mede-w e r k e r aan h e t Z o ö l o g i s c h museum v a n de U n i v e r s i t e i t , een c o l l e c -t i e a a n g e l e g d v a n ikOO s o o r t e n r e c e n t e s c h e l p e n . Het i s n a m e l i j k n o o d z a k e l i j k v o o r de k e n n i s v a n de f o s s i e l e m o l l u s c e n , e e r s t de r e c e n t e s o o r t e n t e k e n n e n . "

K o s t b a r e s c h e r v e n . De h e e r B a n n i n g kan goed v e r t e l l e n en u i t z i j n r e l a a s k r e g e n

w i j een b i j n a complee t b e e l d v a n z i j n hobby , d i e u i t g r o e i d e t o t een d i epgaande i n t e r e s s e v o o r de oude t i j d .

Op h e t een» v o l g d e h e t a n d e r ; è n doo r h e t museum è n door de s t u d i e v a n de g e o l o g i e kwam de b e l a n g s t e l l i n g v o o r de ouds te g e -s c h i e d e n i s v a n de mens.

B i j h e t e g a l i s e r e n v a n de A c h t e r h o e k s e g ronden werden nog a l eens p r e h i s t o r i s c h e g r a v e n b l o o t g e l e g d . Een mooie c o l l e c t i e v o o r -werpen i n he t G r o l s Museum g e t u i g t nog v a n deze t i j d . I n de omge-v i n g v a n G r o e n l a l a g e n v e r s c h i l l e n d e g r a f v e l d e n u i t de u r n e n v e l -d e n t i j d ( e n k e l e honde rden j a r e n v ó ó r onze j a a r t e l l i n g ) . Deze g r a f v e l d e n z i j n d i k w i j l s g e l e g e n onder a k k e r - o f b o s g r o n d e n en bij h e t e g a l i s e r e n s p r i n g e n de b o e r e n soms r a a r met de "oude" v o n d -s t e n om. Vond een A c h t e r h o e k s e b o e r een po t ( u rn ) dan s l o e g h i j deze met de schop k a p o t en l i e t h i j de s c h e r v e n l i g g e n . De p l o e g deed de r e s t . Nu h e e f t d a t k a p o t s l a a n een b e p a a l d e r e d e n : de b o e r meende n a m e n l i j k da t i n d e bodem v a n de po t een gouden munt gebak-k e n w a s .

Op een avond kwam een l andbouwer b i j de h e e r B a n n i n g aan de deu r met een a a r d a p p e l z a k met u r n e n s c h e r v e n . H i j had de p o t -t e n k a p o t g e s l a g e n , maar n a t u u r l i j k géén munt gevonden . Twee j a r e n h e e f t de h e e r B a n n i n g n o d i g gehad om de zaak weer n e t j e s aan e l -k a a r t e l i j m e n ! De r e s u l t a t e n v a n d i t g e d u l d w e r k .kunt u i n h e t G r o l s Museum z i e n . Deze v i n d e r was een g u n s t i g e u i t z o n d e r i n g : h i j r a a p t e de s c h e r v e n nog op v o o r de w e t e n s c h a p . V e e l e r g e r i s h e t e c h t e r d a t oude woonsporen doo r onwetendhe id v o o r a l t i j d z y n v e r -n i e l d . De v o o r w e r p e n z i j n i n t e r e s s a n t , m a a r de s t u d i e v a n de woon-s p o r e n i s v e e l b e l a n g r i j k e r v o o r de w e t e n s c h a p .

Een b i j z o n d e r e v o n d s t was een z w a r t e s c h a a l met d i e p s t e e k v e r -s i e r i n g ( z . g . K e r b s n i t t ) , eveneens u i t de u r n e n v e l d e n t i j d . De f r agmen ten v a n deze s c h a a l werden gevonden op h e t e r f v a n de h e e r H . J . W . Ho l tkamp ( augus tu s 1 9 3 6 ) i n A v e s t b i j G r o e n l o .

1 5 2

De s c h a a l l a g boven een g l a d d e u r n met v e r b r a n d e b e e n d e r r e s -t e n . I n de s c h a a l bevond z i c h wat h o u t s k o o l . Na de r e s t a u r a t i e door de h e e r B a n n i n g i s ook deze s c h a a l i n h e t G r o l s Museum g e -p l a a t s t . W i j z i j n zo g e l u k k i g e r een t e k e n i n g v a n t e kunnen geven ( a f b e e l d i n g 9 ) .

ZELDZAME VONDST: EEN STANDVOETBEKER. De meest i n t e r e s s a n t e v o n d s t was h e t s c h e r v e n m a t e r i a a l v a n een

z . g , s t a n d v o e t b e k e r , d a t e r e n d u i t p l m . 2 0 0 0 j a a r v ó ó r C h r , T o t nu toe z i j n i n ons l a n d ongeveer 3 5 s t a n d v o e t b e k e r s gevonden ,waarvan d i t exemplaa r w e l h e t ouds te i s . De s t a n d v o e t b e k e r c u l t u u r hang t samen met de z . g . s t r i j d h a m e r c u l t u u r en de o o r s p r o n g i s w a a r s c h i j n -l i j k t e zoeken i n h e t z u i d w e s t - R u s s i s c h e s t e p p e n g e b i e d , Over deze merkwaard ige v o n d s t v e r t e l d e de hee r B a n n i n g : " I n he t l a t e n e o l e -t h i c u m (= nieuwe s t e e n t i j d , p l m . 2 2 0 0 t o t 1 6 0 0 v , C h r . ) komen i n ons l a n d twee b e k e r c u l t u r e n v o o r : de s t a n d v o e t b e k e r en de k l o k -b e k e r c u l t u u r . Het z i j n m i g r a t i e s v a n v o l k e r e n u i t he t O o s t e n , d i e hun s t e m p e l d r u k k e n op N e d e r l a n d en N o o r d - B e l g i ë . O o r s p r o n k e l i j k s p r a k men v a n touwbekers en k l o k b e k e r s . B e s t u d e r i n g v a n h e t a a r -dewerk v o l g e n s moderne o n d e r z o e k i n g s m e t h o d e n b r a c h t a a n h e t l i c h t , da t men met twee onvermengde c u l t u r e n t e maken h a d , d i e met een t u s s e n t i j d v a n e n k e l e eeuwen hun weg n a a r ons l a n d hebben g e v o n -d e n . L a t e r was e r w e l een w e d e r z i j d s e i n v l o e d . Het woord b e k e r i s n i e t g e h e e l j u i s t . Het z i jn i n b e i d e g e v a l l e n m i n o f meer v e r s i e r -de p o t t e n o f v a z e n . Ze worden gekenmerkt door e n k e l v o u d i g e b i j -z e t t i n g e n , bedek t door g r a f h e u v e l s o f ook w e l i n v l a k g r a v e n . Deze g r a v e n en de g r a f g i f t e n vormen onze voornaams te b r o n . B e h a l v e de b e k e r t r e f t men m e e s t a l nog een s t e n e n hamer,soms een tweede s t u k a a r d e w e r k , een p o t j e , e n k e l e v u u r s t e e n s p l i n t e r s o f een s t e n e n d o l k a a n . De naam s t a n d v o e t b e k e r i s o n t s t a a n door h e t o p v a l l e n d n a a r b u i t e n geknepen s t a n d v o e t j e , i n t e g e n s t e l l i n g t o t de k l o k b e k e r , d i e een v l a k k e bodem hebben . T o u w i n d r u k k e n komen z o w e l b i j s t a n d -v o e t - a l s k l o k b e k e r s v o o r . V o o r t s h e e f t de b e k e r m i n o f meer een S f v o r m . L a t e r gaa t de t o u w v e r s i e r i n g o v e r i n een z i g - z a g o f v i s -g r a a t m o t i e f . Over h e t a lgemeen kan men zeggen ; hoe minder en hoe e e n v o u d i g e r de v e r s i e r i n g , hoe ouder de b e k e r i s .

I n h e t boek van J . D . van d e r Waals en W. G l a s b e r g e n 2 ) ove r deze m a t e r i e , i s men t o t een t y p e r i n g gekomen van de ouds te (1a) t o t de j o n g s t e ( i f ) v o r m , w a a r b i j onze v o n d s t t o t 1 a o f ouder i s t e s t e l l e n . Dat w i l zeggen v a n 2 0 0 0 t o t 1 6 0 0 v ó ó r C h r . : de v r o e g -s t e o v e r b l i j f s e l e n i n ons l a n d werden gevonden op de V e l u w e , he t F r i e s - D r e n t s - G r o n i n g s g r e n s g e b i e d en i n een oude s t r a n d w a l b i j Zandwerven ( N . H . ) , de meest w e s t e l i j k e p l a a t s v a n h e t Eu ropese v a s t e l a n d •

L a t e r e f a s e n komen v o o r i n h e t G o o i , o o s t e l i j k G e l d e r l a n d en O v e r i j s e l . I n N e d e r l a n d werden de s t a n d v o e t b e k e r m e n s e n , a l s w i j ze zo mogen noemen, b e g r a v e n i n ond iepe k u i l e n , m e e s t a l met opge-

1 5 3

t r o k k e n k n i e ë n en l i g g e n d op een z i j d e * De dode was dan v e r g e z e l d v a n een b e k e r , g e v u l d met v o e d s e l v o o r de g r o t e r e i s . Van h e t l y k i s m e e s t a l n i e t s anders ove r dan een donkere a f t e k e n i n g i n de z a n d g r o n d . Van d i t a l l e s was b i j ons v o n d s t n i e t s meer t e v i n -d e n . »

En dan v e r t e l t de h e e r B a n n i n g da t h i j i n 1 9 4 8 doo r een j o n g e n gewaarschuwd werd da t b i j "de Leempu t t en" w é é r een u r n gevonden was . B i j aankomst op de v i n d p l a a t s l a g s l e c h t s een a r m z a l i g h o o p -j e s c h e r v e n op de r a n d v a n de a f g e g r a v e n humus laag i n de h e i d e b i j de l e e m p u t . E e n en ander s p e e l d e z i c h a f i n de omgeving v a n

g r e n s p a a l 8 0 4 t u s s e n G r o e n l o en Z w i l l b r o c k i n de gemeente E i b e r g e n .

I n t e g e n s t e l l i n g t o t r e e d s e e r d e r gevonden g l a d d e s c h e r -v e n en u r n e n , was d i t a a r d e -werk e e n v o u d i g v e r s i e r d met t o u w i n d r u k k e n en d i e p s t e e k . De s c h e r v e n waren k e n n e l i j k door a r b e i d e r s op een hoop je g e l e g d , maar e r was niemand meer om hem p r e c i e s ove r de o o r s p r o n k e l i j k e l i g g i n g i e t s t e v e r t e l l e n . Door a l l e r l e i oms tand igheden ( o . a . v e r h u i -z i n g n a a r Amsterdam) b l e v e n de s c h e r v e n i n een k i s t j e l i g g e n . Pas i n j a n u a r i 1 9 5 2 kwamen ze weer t e v o o r s c h i j n op een b i j -eenkomst v a n de Amsterdamse w e r k g r o e p v a n de A . W . W . N . H i e r -na kwamen ze ook i n handen v a n p r o f . d r . W. G l a s b e r g e n v a n h e t I . P . P . Deze h o o g l e r a a r i s een s p e c i a l e k e n n e r v a n d i t t ype a a r d e w e r k . Z i j n b e l a n g -s t e l l i n g was dan ook z e e r g r o o t , temeer daa r een b e k e r v a n deze ouderdom nog n i e t i n ons l a n d gevonden was . Ook de v i n d p l a a t s , d i t g e d e e l t e v a n de G e l d e r s e A c h t e r h o e k , was een v e r r a s s i n g .

Met v e e l g e d u l d en r e s p e c t v o o r h e t b i j z o n d e r e v o o r w e r p , h e e f t de h e e r B a n n i n g de s c h e r v e n aan e l k a a r gepas t en de b e k e r met l i j m en a a n v u l l e n d g i p s zo v e e l m o g e l i j k i n de oude vorm t e r u g -g e b r a c h t . Het i s nu een p r o n k s t u k v a n de v e r z a m e l i n g ( a f b e e l d i n g 5 ) . De t o t a l e hoog te i s 1 9 9 mm. de g r o o t s t e d i a m e t e r v a n de b o -v e n r a n d 1 6 5 mm en de g r o o t s t e d i a m e t e r v a n de v o e t 4 0 mm. De k l e u r i s b r u i n - g r i j s , de b r e u k z w a r t en de v e r s c h r a l i n g z a n d , h i e r en d a a r t a m e l i j k g r o f . Met opze t i s geen v e r s i e r i n g i n h e t g i p s aangebrach tm dus geen i m i t a t i e , maar r e s t a u r a t i e .

Standvoetbeker Holterhoek, gem. Eibergen 1948 gev. en gerest, door: J . A . Banning Amsterdam.

Ook i n Amsterdam a c t i e f . Toen de h e e r B a n n i n g n a a r Amsterdam v e r h u i s d e ( 1 9 5 0 ) , had ook

de bodem i n en om de h o o f d s t a d z i j n b e l a n g s t e l l i n g . Toen de R i n g -d i j k v a n W a t e r g r a a f s m e e r werd v e r n i e u w d en K l e i n D a n t z i g g e d e e l -t e l i j k g e ë g a l i s e e r d , werden s c h e r v e n v a n 1 7 e eeuws aa rdewerk v e r -zameld en z o n o d i g g e r e s t a u r e e r d . Op a f b e e l d i n g 7 z i e t u h e t r e -s u l t a a t v a n z o f n r e s t a u r a t i e : e e n a a r d e w e r k s c h o t e l u i t de 1 e h e l f t v a n de 1 7 e - e e u w met k o o r d v e r s i e r i n g en v o o r s t e l l i n g v a n een v o g e l .

^5k

155

De k l e u r e n z i j n ? e e l , b l a u w , v i o l e t 3U b r u i n » De m i d d e l -l i j n i s 22 cm, H i e r -v a n werden twee s c h e r v e n gevonden i n de R i n g d i j k , t i j d e n s de h e r s t e l w e r k z a a m -heden v a n h e t t a l u d . Een g r o o t g e d e e l t e i s met g i p s b i j g e -w e r k t «Toen h e t bouw-t e r r e i n v o o r h e t l a -t e r e " J e r u z a l e m " w e r d opgehoogd, was de h e e r B a n n i n g e r a l s de k i p p e n b i j en ook i n S l o t e r m e e r en S l o t e r v a a r t b e s t u -deerde h i j he t o p -s p u i t i n g s m a t e r i a a l • En ook h i e r b l e k e n weer s c h i j n b a a r e e n -v o u d i g e z a k e n een i n t e r e s s a n t v e r l e d e n t e hebben 3 ) •

Het zand v a n " J e -r u z a l e m " t u s s e n de K r u i s l a a n en de Hugo de V r i e s l a a n i n Wa-t e r g r a a f s m e e r i s o p -gezogen u i t h e t B u i t e n - I J . Op a f -b e e l d i n g 1 b e k i j k t de h e e r B a n n i n g een b u i s j e met e n k e l e

d u i z e n d e n f o s s i e l e h o o r n t j e s ( s c h e l p j e s ) , gevonden i n h e t opho-g i n g s z a n d . Het h o o r n t j e h e e t met een w e t e n s c h a p p e l i j k e naam " B i t -t i u m r e t i c u l a t u m " (Da C o s t a ) , h e t i s een g i d s f o s s i e l v o o r h e t E e m i ë n . Wat da t i s ? De h e e r B a n n i n g z e g t : " Z o a l s men weet b e s t a a t de onde rg rond v a n N e d e r l a n d u i t l a g e n v a n v e r s c h i l l e n d e ouderdom. Onder Amsterdam b i j v o o r b e e l d v i n d t men onder de l a t e r opgeb rach t e g rond a f w i s s e l e n d v e e n , zand en k l e i . Hoe d i e p e r men komt , hoe ouder de l a g e n z i j n . I n de E e m t i j d o f h e t E e m i ë n was ons l a n d t e n d e l e door een zee b e d e k t ; de k u s t l i e p onder een g e d e e l t e v a n Amsterdam. B i j h e t z a n d z u i g e n v o o r de w e s t e l i j k e t u i n s t e d e n g i n g men i n de S l o t e r p l a s t o t een d i e p t e van ongeveer 30 m e t e r . Men zoog t o e n i n deze oude l a g e n v a n he t E e m i ë n en d i e l a g e n z i j n h i e r en daa r z e e r s c h e l p r i j k . De ouderdom v a n d i e l a g e n k a n men op 4 0 . 0 0 0 j a r e n s t e l l e n .

De Eemfauna v e r t o o n t een g r o t e overeenkomst met de h u i d i g e f auna van de F r a n s e w e s t - en z u i d k u s t en de E n g e l s e z u i d k u s t ^ ) .

De Eemzee was warmer dan de t e g e n w o o r d i g e Noordzee v o o r onze k u s t . L e d e n v a n de N e d e r l a n d M a l a c o l o g i s c h e ( w e e k d i e r e n ) v e r e n i g i n g hebben i n de j a r e n v o o r de bouw v a n S l o t e r m e e r en S l o t e r v a a r t d u i z e n d e n E e m i ë n s c h e l p e n v e r z a m e l d . Het a a n t a l s o o r t e n b e d r o e g 130 , waaronder 23 s o o r t e n , d i e nog n o o i t i n N e d e r l a n d waren g e -v o n d e n .

Reeds e e r d e r i s de bouwgrond v a n " J e r u z a l e m " o p g e s p o t e n , maar d i t z a n d , z o a l s gezegd u i t h e t B u i t e n - I J , i s n i e t g e h e e l z u i v e r E e m i ë n , maar vermengd met de hoge r g e l e g e n r e c e n t e g r o n d e n . T o c h werden h i e r ook nog v e e l f o s s i e l e n gevonden .

156

Het E e m i ë n z a n d i s t e h e r k e n n e n aan twee z . g . g i d s f o s s i e l o n ( a f b e e l d i n g 8 ) , n a m e l i j k de genoemde B i t t i u m en aan de s c h e l p V e n e r u o i s a u r e a senescens ( C o c c o n i ) . Toen de h e e r B a n n i n g pas i n Amsterdam woonde, l i e p h i j met z i j n j ongens doo r h e t Amsterdamse B o s . De paden werden t o e n v e r h a r d met s c h e l p e n g r u i s . Het v i e l hem op , d a t e r z i c h f o s s i e l e n t u s s e n bevonden u i t h e t P l i o c e e n en l a t e r e t i j d . B i j i n f o r m a t i e b l e e k d i t m a t e r i a a l opgezogen t e z i j n u i t de W e s t e r s c h e l d e b i j E l l e w o u t s d i j k . D i t m a t e r i a a l l a g op g r o t e s t o r t h o p e n op de gemeentewerf t e g e n o v e r S c h i p h o l . O p a f b e e l -d i n g 4 z i e n w i j e n k e l e d a a r gevonden s t u k k e n . E e r s t e r i j bovenaan v a n l i n k s n a a r r e c h t s : 1 . S c a p h e l l a l a m b e r t i ( J . S o w . , ) hoog 12-J-cm. 2 . P e c t e n maximus g r a n d i s J . S o w . , p l a t t e k l e p hoog 7 cm. 3 « Nep tunca c o n t r a r i a ( L . ) hoog 11 cm.

Op de 2 e r i j v a n l i n k s n a a r r e c h t s l i g g e n : 1 • L a e v i c a r d i u m d e -c o r t i c a t u m ( S . Wood) , 7 cm h o o g . 2 . F o s s i e l e k i e s ( i , m o l a a r ) v a n een p a a r d , 8 cm. l a n g . 3 . F o s -s i e l e k i e s ( p r e m o l a a t ) u i t de r e c h t e r o n d e r k a a k (waarvan een g e d e e l t e nog a a n w e z i g i s ) v a n een g r o t t e l e e u w . P a n t h e r a s p e -l a c a ( G o l d f u s z ) 4 3 cm. h o o g . 4 . P e c t e n maximus g r a n d i s ( J . S o w ) . b o l l e k l e p , 7 cm hoog .De z o o g -d i e r k i e z e n z i j n v a n k w a r t a i r e ouderdom, de s c h e l p e n u i t de t e r t i a i r e l a g e n .

Het i s t e b e g r i j p e n d a t de h e e r B a n n i n g z i j n voornaams te v o n d s t e n i n een a p a r t e v i t r i n e h e e f t o n d e r g e b r a c h t . Op a f -b e e l d i n g 2 z i e n w i j op de v i t r i n e twee k r u i k e n . De l i n k s e i s g e -vonden i n de s t a d s g r a c h t v a n G r o e n l o en h e t merkwaard ige v a n deze 1 6 e o f 1 7 e eeuwse b a a r d m a n k r u i k i s , da t ze v e r s i e r d i s met h e t wapen v a n Amsterdam ( z i e ook a f b e e l d i n g 6 ) . Het i s b r u i n g e g l a -z u u r d aa rdewerk v e r v a a r d i g d i n h e t R i j n l a n d . De hoog te i s 2 6 cm. R e c h t s s t a a t een nog oudere k r u i k met d i e p s t e e k en b lauwe b e -s c h i l d e r i n g . M e r k w a a r d i g i s h e t z . g . z o n n e r a d m o t i e f , d a t meer voorkomt i n de A c h t e r h o e k en T w e n t e . Deze k r u i k werd eveneens g e -h e e l g a a f , u i t de G r o e n l o s e s t a d s g r a c h t g e h a a l d .

Op de b o v e n s t e p l a n k l i g t een g e d e e l t e v a n p l m . v e e r t i g s t u k k e n v e r k i e z e l d hou t u i t de g e o l o g i s c h e v e r z a m e l i n g . Onder de twee k r u i k e n , i n h e t m i d d e n , een b i j z o n d e r s t u k v a n e t t e l i j k e k i l o f s waaraan nog de j a a r r i n g e n , de c e l l e n en de v a t e n t e z i e n z i j n . D i t s t u k i s v e l e m i l j o e n e n j a r e n oud!

Op de m i d d e l s t e p l a n k : p r e - en p r o t o h i s t o r i e v a n N e d e r l a n d : v a n l i n k s n a a r r e c h t s o . a . v o n d s t e n v a n de v u u r s t e e n w e r k p l a a t s v a n R y c k h o l t - S t . G e e r t r u i d i n Z u i d - L i m b u r g u i t h e t ve rmoede l i jk j o n g e r N e o l i t h i c u m ( e i n d e ongeveer 1 5 0 0 - 1 8 0 0 v ó ó r C h r . ) V e r v o l g e n s de s t a n d v o e t b e k e r ( z i e ook a f b e e l d i n g 5 ) , d a a r n a a s t een z . g . "bijgave p o t j e " u i t h e t u r n e n v e l d v a n A v e s t b i j G r o e n l o . V e r d e r e n k e l e R o -meinse en midde leeuwse v o o r w e r p e n o . a . S p i n s c h i j f j e s . Tegen de ach te rwand en g e h e e l r e c h t s 1 7 e en 1 8 e eeuwse v o n d s t e n u i t de W a t e r g r a a f s m e e r . O p de o n d e r s t e p l a n k : N e d e r l a n d s e en b u i t e n l a n d s e -g e s t e e n t e n , f o s s i e l e n en e n k e l e mooie r e c e n t e ( d . w . z . n u nog v o o r -komende) s c h e l p e n . Het g r o t e s t u k i n h e t midden i s een c o n g l o m e -r a a t ( samenk lomping v a n g e s t e e n t e n ) u i t K u f s t e i n i n T i r o l .

1 5 7

Heemkenn i s .

Toen de h e e r B a n n i n g eenmaal i n Amsterdam woonde, g i n g z i jn b e -l a n g s t e l l i n g ook u i t n a a r de g e s c h i e d e n i s v a n deze s t a d . I n v i j f -t i e n j a a r t y d ( v a n 1 9 5 0 t o t 1 9 6 5 ) "werden ongeveer 4 0 0 boeken ove r de h o o f d s t a d b i j e e n g e b r a c h t ; b o v e n d i e n v o l g d e de s a m e n s t e l l i n g van een t o p o g r a f i s c h e a t l a s v a n Amsterdam, b i j e e n g e b r a c h t i n v e l e j u r i s m a p p e n . Toen h i j i n 1 9 5 2 h e t " A . B . C . v a n Amste rdam"(van m e j . A . C . Gebhard en A . v a n d e r V e t ) k o c h t , g i n g de h e e r B a n n i n g o n -m i d d e l l i j k v e r d e r met e n c y c l o p e d i s c h e gegevens t e v e r z a m e l e n . H i j h e e f t e r nu 3 3 p l a k b o e k e n mee v o l gemaakt!

I n samenwerk ing met de h e e r H .W. A l i n g s werd een k a a r t s y s t e e m a a n g e l e g d v a n a l de bes t aande en v e l e verdwenen g e v e l s t e n e n v a n Amsterdam.

N a t u u r l i j k werd de h e e r B a n n i n g l i d v a n de V e r e n i g i n g v o o r Heemkennis "Ons Amste rdam" , g a f z i c h op v o o r de k a d e r c u r s u s v a n de h e e r V e r d o o r n en s c h r e e f i n 1 9 5 5 twee s c r i p t i e s , r e s p . g e t i -t e l d " G e s c h i e d e n i s d e r Amsterdamse S c h u i l k e r k e n " en " F r a n s B a n -n i n g Cock en h e t v o o r g e s l a c h t v a n z y n moeder . " V o o r l a a t s t g e n o e m d w e r k s t u k k o n de h e e r B a n n i n g P u t t e n u i t z i j n r e e d s i n 1 9 3 4 - 1 9 3 6 " g e s c h r e v e n " G e n e a l o g i e v a n h e t g e s l a c h t B a n n i n g " 5 ) . De u i t r e i k i n g v a n de z i l v e r e n H e e m k e n n i s s p e l d door p r o f . d r . L . F . de B e a u f o r t , v o o r z i t t e r v a n de G e m e e n t e l i j k e Commiss ie Heemkenn i s , op 2 1 j u n i 1 9 5 6 was een v e r d i e n d e b e l o n i n g v o o r deze u i t U t r e c h t a f k o m s t i g e Amsterdammer•

Dat z i j n g e o l o g i s c h - a r c h e o l o g i s c h e v e r z a m e l i n g de b e l a n g s t e l -l i n g s p e c i a a l u i t " v a k k r i n g e n " t r e k t , word t na l e z i n g v a n b o v e n -s t a a n d v e r h a a l d u i d e l i j k .

1 ) Z i e ook; Dingeman K o r f s r . S c h e r v e n b rengen g e l u k , "Ons Am-s t e rdam" 1 9 6 3 > 2 4 7 . C . A . L . S a n d e r , B o d e m o n d e r z o e k a f r i t I J - t u n n e l , idem 1 9 6 4 , 3 0 7 .

2 ) " B e a k e r t y p e s and t h e i r d i s t r i b u t i o n " , 1 9 5 5 » Andere l i t e r a -t u u r : " D i e B e c h e r k u l t u r i n den N i e d e r l a n d e n " i n Oudhe idkund ige M e d e d e l i n g e n u i t h e t R i jksmuseum v a n Oudheden t e L e i d e n . N i e u w e R e e k s , X I V . "De v o o r g e s c h i e d e n i s d e r Lage l a n d e n , " d r . S . J . de L a e t en d r . W. G l a s b e r g e n , 1 9 5 9 . " A n t i q u i t y and S u r v i v a l " , v o l . I I , n r . 5 - 6 i n "Honderd eeuwen N e d e r l a n d , " 1 9 5 9 . " W e s t e r -heem" , 1 9 6 1 , X - 3 7 .

3 ) J . H . K r u i z i n g a : W a t e r g r a a f s m e e r , eens een p a r e l aan de K r o o n v a n Amsterdam, 1 9 4 8 .

4 ) G . S p a i n k ( G e o l o g i s c h e D i e n s t H a a r l e m ) : D e N e d e r l a n d s e Eemlagen d e e l I , u i t g a v e n r . 2 9 t K o n . N e d . N a t u u r k . V e r . 1 9 5 8 .

5 ) Het g e s l a c h t B a n n i n g (ook B e n n i n g , B e n n i n k en B a n n i n k gehe ten) komt r e e d s i n de 1 4 e eeuw i n Amsterdam v o o r . Leden v a n d i t g e -s l a c h t waren b u r g e m e e s t e r , s c h o u t , schepen e n z . v a n de 1 4 e t o t en met de 1 7 e eeuw i n Amsterdam.

1 5 8