WRANGE VRUCHTEN

WRANGE VRUCHTEN VAN APARTHEIDACHTERGRONDEN VAN ZUIDAFRIKAANS FRUIT

WRANGE VRUCHTENVAN APARTHEIDACHTERGRONDEN VAN ZUIDAFRIKAANS FRUITKomitee Zuidelijk AfrikaAmsterdam 1986

Komitee Zuidelijk Afrika Bert LofMarijke Smit Ruurd Stellinga (SOMO)Foto's: Zetwerk: Vormgeving: Druk:ISBN:januari 1986Glil de Vlieg, John Seymour en anderen Greetje Schipper Erik Brouwer MEBOPrint90-70331-10-1bevrijdingsfonds komitee zuidelijk afrikaSpeciaal voor het zenden van hulpgoederen naar de bevrijdingsbewegingen ANC(African National Congress) en SWAPO (South West African People'sOrganisation) werd in 1977 door het Komitee Zuidelijk Afrika hetBevrijdingsfonds opgericht. De hulp van het Bevrijdingsfonds moet aan de enekant de bevrijdingsbewegingen in staat stellen de bevrijdingsstrijd te voeren enaan de andere kant de bewegingen helpen bij het opvangen van tienduizendenballingen uit Zuid-Afrika en Namibie. Het bevrijdingsfonds steunt tevensprojekten van het Verenigd Demokratisch Front (UDF) en de vakbonden. DeZuidafrikaanse vakbond SACTU heeft aan het Bevrijdingsfonds gevraagd geld inte zamelen voor de organisatie van landarbeid(st)ers. Het fonds zamelt geld in bijpartikulieren en instellingen. Het Bevrijdingsfonds werkt goedkoop endoeltreffend: meer dan 90% van de giften wordt voor aankopen besteed. Er is nogveel geld nodig. Stort uw bijdrage op giro 26655 t.n.v. het BevrijdingsfondsKomitee Zuidelijk Afrika, Amsterdam.Uitgave: Auteurs:

InhoudIn le i d in g................................................................................................................................................ ........... 51. Landarbeid onder apartheid ............ ............... ..... ..92. Landbouw in apartheidsland....... ..................... 23

3. De uitvoer van apartheidsfruit naar de EEG en Nederland ........ 37 4. Aktietegen Zuidafrikaanse produkten ....... ........................ ................. .49G e ra a dp lee gd e lite ra tuu r ...................................................................................................... 62T a b e lle n.......................................................................................................................................................... 6 6B ijla g e n ............................................................................................................................... . . . . . .75

illustratie: Len Munnik

INLEIDINGOp 14 september 1985 startte het Komitee Zuidelijk Afrika (KZA) een aktie tegenZuidafrikaanse produkten, die zich vooral richt tegen apartheidsfruit in al haarvormen (vers, gedroogd, ingeblikt of verwerkt tot sappen en wijn). Deze aktie, dieonder het motto "Pluk geen vruchten van apartheid" wordt gevoerd, vormt dedirekte aanleiding voor het schrijven van deze brochure.Het Komitee Zuidelijk Afrika is aktief op het gebied van de ekonomische boykotvan Zuid-Afrika. Al in 1960 riep Albert Luthuli, de toenmalige voorzitter van debevrijdingsbeweging ANC (Afrikaans Nationaal Congres), die in dat jaar deNobelprijs voor de vrede won, op tot een ekonomische boykot van Zuid-Afrika.Later zouden vele Zuidafrikaanse anti-apartheidsstrijders deze oproep herhalen.Door het apartheidsregime volledig te isoleren kan op vreedzame wijze wordenbijgedragen aan de vernietiging van het apartheidssysteem. Vooral nu het verzetin Zuid-Afrika aan (georganiseerde) kracht lijkt te winnen, is een extraondersteuning vanuit het buitenland noodzakelijk.Vele regeringen hebben ekonomische sanktiemaatregelen tegen hetapartheidsregime getroffen. De Nederlandse regering blijft hierbij hopeloosachter. Het KZA blijft niet op Den Haag wachten, maar voert rechtstreeks aktietegen Nederlandse bedrijven die ekonomische banden met Zuid-Afrikaonderhouden, om hen tot het verbreken van die banden te bewegen.Waarom wordt nu speciaal tot een fruitboykot opgeroepen? Het belang hiervanvoor Zuid-Afrika lijkt immers op het eerste gezicht gering: de fruitexport maaktcirka 3% van de waarde van de totale goederenexport van dat land uit. Eenfruitboykot heeft echter andere aspekten.De fruitboykotaktie treft een van de meest uitbuitende sektoren van deZuidafrikaanse ekonomie. Landarbeid(st)ers worden - evenmin als dienstbodenbeschermd door de wet: zij kennen geen minimumloon, geen vaste werktijden,geen recht op vakantie, enzovoort. Maar liefst eenderde van alle zwarte werkendevrouwen werkt in de landbouw, hetzij als landarbeidster (in dienst van een witteboer), hetzij als boerin. Aangezien nog eens eenderde van de zwarte vrouwen alsdienstbode werkt, behoren zwarte vrouwen tot de laagst betaalden in Zuid-Afrika.Door een fruitboykotkanpagne wordt het veelal onmenselijke optreden vanZuidafrikaanse witte boeren tegenover de zwarte landarbeid(st)ers extra belicht.

Gevangenen moeten bijvoorbeeld bij vorst aardappels met hun blote handen uit degrond klauwen. In het eerste hoofdstuk worden de erbarmelijke omstandigheden,waaronder zwarte landarbeid(st)ers moeten werken, beschreven.In hoofdstuk 2 wordt de landbouw in apartheidsland behandeld. Na een kortealgemene beschrijving wordt uitgebreid ingegaan op de fruitsektor. In deZuidafrikaanse fruitsektor blijken multinationale ondernemingen, zoals hetAmerikaanse koncern Del Monte, aktief te zijn. Ook Nederlandse bedrijven zijnbij de fruithandel betrokken.In het derde hoofdstuk wordt de uitvoer van apartheidsfruit naar de Europese

Ekonomische Gemeenschap (EEG) en Nederland geschetst. De EEG is degrootste afzetmarkt van Zuidafrikaans fruit. Per jaar wordt voor ongeveer eenmiljard gulden aan apartheidsvruchten geïmporteerd. Nederland doet met cirka 60miljoen gulden per jaar aardig mee.Het belang van de export van Zuidafrikaans fruit neemt geenszins af.Zuidafrikaans fruit is rijp, als het fruitseizoen in Europa nog moet beginnen.ZuidAfrika weet vaak "primeurs" op de Europese markt te brengen. Bij hetbewaren en vervoeren van fruit ontstaan steeds meer mogelijkheden: zo wordenvanaf 1978 Zuidafrikaanse guaves in speciale containers per vliegtuig naarEuropa geexporteerd. Karakteristiek is dat de eerste partij naar Groot-Brittanniê,de grootste importeur van apartheidsfruit, werd gevlogen. Een fruitboykot isvooral van belang in EEG-landen. Gelukkig zijn er voldoende alternatieven uitandere landen van het Zuidelijk Halfrond en voor sommige fruitsoorten zelfs uit(Zuid)Europa voor handen.Een belangrijk aspekt van een aktie tegen Zuidafrikaans fruit is dat konsumentenhieraan mee kunnen doen. In het verleden is al gebleken dat konsumentenaktiesbijzonder suksesvol kunnen zijn. In hoofdstuk 4 worden een aantal voorwaardenvoor een konsumentenboykotaktie genoemd. De akties tegen Angola-koffie enOutspan-sinaasappels komen aan bod. In het hoofdstuk wordt een impressie vande aktie "Pluk geen vruchten van apartheid" gegeven. Deze aktie richt zich zoweltot konsumenten als tot bedrijven. De aktie heeft niet alleen een boykot-~ maarook een ondersteunend karakter. Het KZA roept de mensen namelijk op geld in tezamelen ten behoeve van de organisatie van Zuidafrikaanse landarbeid(st)ers enom produkten uit de frontlijnstaten te kopen. De boykot van de wrange vruchtenvan apartheid vindt ook in andere landen plaats. In Zuid-Afrika boykotten zwartenwinkels van witte winkeliers om het apartheidsregime onder druk te zetten.Tenslotte, een citaat van de vorige minister-president van het land van deapartheid, Vorster:"Elke keer als er een Zuidafrikaans produkt wordt gekocht, wordt er een nieuwebouwsteen aan de muur van ons voortbestaan toegevoegd".

Een boykot van Zuidafrikaanse produkten, zoals fruit, draagt bij tot het afbrekenvan de apartheidsmuur.Blank of wit en zwartIn deze brochure wordt het begrip "witten" in plaats van "blanken" gehanteerd,omdat uit het eerste begrip geen superioriteitswaan spreekt.

De witten in ZuidAfrika zijn ruwweg te verdelen in nakomelingen van vooralNederlandse kolonisten en in die van Britse kolonisten. De eerste wordenAfrikaners of Boeren genoemd. Zij spreken Afrikaans, een aan het Nederlandsverwante taal, die door het verzet in Zuid-Afrika wordt beschouwd als de taal vande onderdrukker. Afrikaans en Engels zijn de officiele talen in Zuid-Afrika. Dewitte boeren in Zuid-Afrika waren vroeger vrijwel allemaal Afrikaners.Tegenwoordig zijn er ook Engelstalige boeren. In de tekst worden de verwarrendebegrippen Afrikanersen Boeren zoveel mogelijk vermeden.Het begrip "zwarten" wordt in deze brochure gehanteerd, zoals het verzet in Zuid-Afrika dat zelf doet, namelijk als verzamelterm voor Afrikanen, "kleurlingen" enAziaten. Het apartheidsregime beperkt het gebruik van het begrip zwarten totAfrikanen, de oorspronkelijke bewoners van Zuid-Afrika; zij hebben eigenAfrikaanse talen. "Kleurlingen" is de apartheidsaanduiding voor mensen vangemengde afkomst en Aziaten zijn de oorspronkelijk uit vooral India en Chinaafkomstige bevolkingsgroepen. Wij zouden liever alleen over zwarte bevolkingspreken en geen onderscheid maken naar delen van die bevolking. Hetapartheidssysteem maakt dit echter onmogelijk: sommige apartheidswetten, zoalsde gehate pasjeswetten, zijn alleen van toepassing op de Afrikanen. Daar waarnodig gebruiken wij in deze brochure ook de termen Afrikanen, "kleurlingen" enAziaten.De indeling in de apartheidsvakjes is veel minder exakt dan zij op het eerstegezicht lijkt. Er is bijna geen enkele witte in Zuid-Afrika 100% wit, dus zonderzwarte voorouders. En de nakomelingen van slaven uit Maleisie, die in deKaapprovincie wonen, worden bijvoorbeeld geen Aziaten, maar "kleurlingen"genoemd. Bij de indeling in apartheidsvakjes speelt de zwaarte van iemandsportemonnee mee: hoe rijker je bent, hoe lichter de witten je huid plotselingvinden! Die indeling is van groot belang, omdat het apartheidsregime op gronddaarvan bepaalt waar mensenmogen wonen, werken, naar school gaan, enzovoorts.In Zuid-Afrika wonen ongeveer 31,5 miljoen mensen, van wie bijna 27 miljoenzwarten (23 miljoen Afrikanen, 3 miljoen "kleurlingen" en900.000 Aziaten) en 4,5 miljoen witten.

ZUIDAFRIKAANSE STEDEN,,, PRETORIAJOHANNESBURG 0._KIMBERLEY .,S/" 'PIET"'b . - BLOEMFONTEIN" ,' SLI-TRANSVAAL-t.NATALKAAPZUIDAFRIKAANSE PROVINCIES EN°THUISLANDEN'

LANDARBEID ONDER APARTHEIDIn dit eerste hoofdstuk worden de omstandigheden bekeken, waaronder zwartelandarbeid(st)ers moeten werken om het fruit te telen en te oogsten dat naarlanden als Nederland wordt geëxporteerd.Het gaat hier over landarbeid(st)ers, omdat dezelfde toestanden in de heleZuidafrikaanse landbouwsektor voorkomen. Daar waar mogelijk wordenvoorbeelden uit de fruit- en wijnteelt gegeven.Eerst wordt behandeld hoe de witten zich praktisch al het land hebbentoegeeigend. Vervolgens wordt de huidige situatie in de landbouw geschetst,waarbij nu ook modernisering (uitsluitend op technisch gebied, niet in dearbeidsverhoudingen!) behoort. Daarna komen we bij de hoofdrolspelers: dezwarte landarbeid(st)ers zelf. Vooral de lonen zullen onder de loep wordengenomen. Vervolgens gaan we in op verschillende kategorieën landarbeiders:vrouwen, kinderen en gevangenen. Juist hun landarbeid is karakteristiek voor deZuidafrikaanse situatie. Tenslotte bekijken we de mogelijkheden om de situatievan de landarbeid(st)ers via organisatie in vakbonden te verbeteren.Van landeigenaar tot loonslaafLang voordat de witten in 1652 aan Kaap de Goede Hoop een nederzettingstichtten, woonden zwarte volken op het huidige grondgebied van Zuid-Afrika.Zo vestigden Afrikanen zich al rond de vijfde eeuw in het gebied tussen derivieren de Vaal en de Limpopo, waar zij leefden van de landbouw. Ook hetKhoisanvolk - bestaande uit de half-nomadische Khoikhoi, die van de veeteeltleefden en de grond in gemeenschappelijk bezit hadden, en de nomadische San -leefde in ZuidAfrika.Daar waar de zwarte bevolking zich permanent op het land vestigde, werd delandbouw vooral een taak van de vrouwen. De mannen bekommerden zich meerom handel, transport en dergelijke.Steeds wanneer de witte kolonisten het binnenland introkken, leverden zijbloedige veldslagen met de zwarte bevolking. De legitieme rechten van de zwartebevolking werden door de kolonisten ontkend en met voeten getreden. Vooral deSan werden grotendeels uitgemoord. Ook vele Khoikhoi sneuvelden in degevechten tegen de witten of bezweken aan de door witte kolonistenmeegebrachte ziekten, zoals waterpokken.Verslagen zwarten werden vaak tot slavernij gedwongen. De oorspronkelijkebevolking trok - als zij daar de mogelijkheid voor had - liever naar het noorden,dan voor de witten te werken. Er ontstond dan ook al snel een tekort aanarbeidskrachten voor het zware werk. Al in 1658 begonnen de witte kolonistenslaven in te voeren uit West-Afrika en Oost-Azië. Pas in 1834 zou de slavernijofficieel worden afgeschaft. De expansie van de witten werd vertraagd door eenreeks van verzetsoorlogen.Tegen het einde van de 19de eeuw werden grote hoeveelheden diamanten (onder

meer te Kimberley) en goud (Witwatersrand, Transvaal) ontdekt. De zwartenmoesten de rijkdommen onder onmenselijke omstandigheden voor de wittendelven. Spoedig ontstond er een arbeidstekort. Voor het eerst konkurreerden witte

boeren met mijneigenaren om de zwarte arbeid(st)ers aan te trekken. De regeringvaardigde belastingwetten uit om de Afrikanen te dwingen voor geld bij de wittente werken. Ook werden - onder andere in Transvaal - de eerste pasjeswetteningevoerd om zwarten die niet voor de witten werkten, als "vagebonden" en"ongewensten" uit de nieuwe stedelijke gebieden te verbannen. Bovendienwerden in Transvaal en de Oranje Vrijstaat wetten ingevoerd tegen zwarten dieillegaal land in bezit namen (de zogenaamde "squatters").In Natal werd het arbeidstekort in de landbouw na 1860 vooral opgelost doorgrote aantallen arbeid(st)ers uit het toenmalige Brits-Indiê aan te trekken. Dezemensen kwamen op kontraktbasis in Zuid-Afrika op de suiker- en tabaksplantageswerken. Na afloop van het kontrakt konden ze de terugreis niet betalen, zodat zein Zuid-Afrika moesten blijven.Toen de industrialisatie en de buitenlandse belangen in Zuid-Afrika in de eerstedecennia van deze eeuw toenamen, deed de rassenscheiding op grote schaal haarintrede in Zuid-Afrika. Over het algemeen stelden de Engelssprekende witten zichiets liberaler tegenover de zwarten op dan de anderen witten. Toch waren zij hetroerend eens over de te volgen politiek: de witten moesten de politieke enekonomische macht in handen houden en de zwarten moesten in dearbeidsbehoefte voorzien.Door de Landwetten van 1913 en 1936 zijn de rechten van Afrikanen door degeheel uit witten bestaande regering enorm ingeperkt. De Landwet van 1913bevroor de hoeveelheid voor Afrikanen beschikbaar land. Voortaan mochtenAfrikanen geen land meer kopen of pachten van een witte. Zo werd op eenbijzonder effektieve wijze de opkomende konkurrentie van de Afrikaanse met dewitte boeren op de zich snel uitbreidende stedelijke markt om zeep geholpen. Inde wet werd ook een voorziening opgenomen om een bepaalde hoeveelheid landvoor de Afrikanen te bestemmen. Met de Landwet van 1936 werd dezehoeveelheid land uitgebreid tot 13,7% van heel Zuid-Afrika. Stukken land, die inde ene periode aan de Afrikanen waren toegewezen voor permanente bewoning,werden later als witte boeren in de omgeving dat land opeisten, weer onteigend.Duizenden Afrikaanse mannen en vrouwen zijn door deze maatregelen landloosgemaakt. Zij moesten in loondienst gaan werken of werden naar de "reservaten",de latere "bantoestans" of "thuislanden", gedeporteerd, veel te veel mensen opslechte of matig vruchtbare grond in leven moeten zien te blijven (zie kader). Dezwarten verzetten zich - vooral onder leiding van het in 1912 opgerichteAfrikaans Nationaal Congres (ANC) - tegen deze praktijken, die zwartelandeigenaren degradeerden tot loonslaven.De boeren onder apartheidVanaf 1948 voert de Nationale Partij, de regeringspartij die door de elektoralesteun van vooral de witte boeren aan de macht is gekomen, de rassendiskriminatieonder de naam apartheid met ijzeren hand in en kreëert er een nog uitgebreiderpolitiek en wettelijke kader voor.Het apartheidsregime bevoordeelt de witte boeren door het verstrekken vangunstige belastingfaciliteiten en door kunstmatig opgeschroefde prijzen voor hunagrarische produkten. De zwarte bevolking heeft op vele manieren te lijden

onder dit beleid. Zo gaat de onteigening van hun grond onverminderd door,evenals het platwalsen van hele dorpen en massale deportaties naar dezogenaamde "thuislanden". Dit overkomt miljoenen zwarten. Buiten de"thuislanden" moet al het goede land in handen van de witten komen. Zwartenmogen alleen elders op het platteland of rond de steden wonen als de witten hunarbeidskracht nodig hebben. De landarbeid(st)ers krijgen hongerlonen uitbetaald(zie ook elders in dit hoofdstuk). De kunstmatig opgeschroefde voedselprijzenleiden ertoe dat ondervoeding van en sterfte onder zwarte kinderen veelvoorkomt. Cirka 3 miljoen zwarte kinderen onder de 15 jaar zijn ondervoed.Het hele apartheidssysteem is erop gericht de zwarten, de overgrote meerderheidvan de bevolking, te diskrimineren ten gunste van de witten. Vooral in delandbouw is dit duidelijk: de landarbeid(st)ers zijn praktisch rechteloos onder hethuidige systeem, terwijl de witte boeren heer en meester zijn. Deapartheidswetgeving versterkt de meester-bediende relatie op het platteland. Deapartheidsstaat regelt voor de witten de beschikbaarheid van zwartearbeidskrachten. Een belangrijk instrument daarbij zijn de gehate pasjeswetten:elke Afrikaan van zestien jaar en ouder is verplicht altijd een pasje, een soortindentiteitsbewijs met stempels en aantekeningen van school, het arbeidsburo, debaas en/of de politie bij zich te dragen. De politie kan uit de aantekeningen enstempels opmaken of de betreffende persoon zich op een bepaalde plaats magbevinden. Duizenden zwarten worden jaarlijks opgepakt wegens overtreding vandie wetten (zie ook verderop in dit hoofdstuk). Mensen die eenmaal het stempel"landarbeid(st)er" in hun pas hebben, behouden dit hun hele leven: ze mogenalleen van de ene naar de andere boerderij. Behalve als er een overschot is vanlandarbeid(st)ers en zij een kontrakt in de mijnen of de fabriek kunnen krijgen,kunnen ze het platteland legaal verlaten."Thuislanden"In het apartheidssysteem wordt de Afrikaanse bevolking in tien groepen verdeeld,voornamelijk op grond van taal. Elke groep heeft een bepaald gebied toegewezengekregen, een zogenaamd "thuisland". Elke Afrikaan kan altijd naar het gebied,dat door het apartheidsregime tot zijn of haar "thuisland" is bestempeld, wordengedeporteerd, ook al is hij of zij daar nog nooit geweest. Vaak bestaat een"thuisland" uit vele verschillende verspreid liggende gebieden. De meeste"thuislanden" zijn onvruchtbaar.De Afrikanen wijzen de "thuisland"-politiek af. Zij willen niet verbannen wordennaar een "thuisland", waar geen middelen van bestaan zijn. De regering-Botha wilde politieke rechten van de zwarte bevolking, ook in de toekomst, bepalen tot eenvorm van kiesrecht in de "thuislanden". De zwarte bevolking eist echter het rechtop in heel hun eigen land, ZuidAfrika, te wonen, werken en stemmen, net als dewitten. Momenteel woont meer dan de helft van de Afrikaanse bevolking buitende "thuislanden".Het apartheidsregime heeft een aantal "thuislanden", Venda, Transkei, Ciskei enBophuthatswana, "onafhankelijk" verklaard. Deze nieuwe"landen" zijn door geen enkel land erkend.

In Zuid-Afrika produceren de witte boeren vooral op de (export>markt gerichtegewassen op grote lappen grond, terwijl de zwarte (boeren en) boerinnen opkleine stukjes grond in de "thuislanden" voedsel voor eigen konsumptieverbouwen. In beide gevallen doen de zwarten het zware werk. De witte boerenbetalen de zwarte landarbeid(st)ers uitermate lage lonen, mede omdat zijredeneren dat de familie van die arbeid(st)ers wel wat voedsel voor eigen gebruikzal verbouwen.Aangezien ongeveer 8000 witte boeren de fruitplantages bezitten, waarvan deprodukten voor een groot gedeelte worden uitgevoerd naar Nederland en anderelanden, zullen we ons hier alleen op de bedrijven van de witte boerenkonsentreren.Modernisering van de landbouwVooral op de boerderijen van de witten is de laatste tijd het een en anderveranderd. De mechanisatie in de landbouw deed in Zuid-Afrika relatief laat zijnintrede, omdat er goedkope arbeidskrachten in overvloed waren. De laatstedecennia hebben de witte boeren echter toch de stap naar grootschalige produktiemet inzet van landbouwmachines gewaagd. De witte boeren krijgen de kredietenen subsidies voor modernisering die aan de zwarte (boeren en) boerinnen wordtonthouden.Steeds meer witte boeren trekken weg van het platteland, hetgeen onder andere tewijten is aan de toenemende mechanisatie en de daarmee verbonden hogereproduktiekosten. Afrikanen hebben dit land in een groot aantal gevallen vooreigen gebruik bezet. Het apartheidsregime maakt zich bezorgd over dezeontwikkelingen, die - volgens de apartheidswetten natuurlijk illegaal zijn. Hetregime wil de kontrole over de door witten verlaten plattelandsgebieden, waarguerrillastrijders een schuilplaats vinden, herkrijgen. Rond 1979 startte hetapartheidsregime daarom een programma, dat de witten moest teruglokken naarhet platteland. Witten krijgen nu nog meer financiele voordelen bij vestiging ophet platteland, er wordt gewerkt aan verbetering van de infrastruktuur en hetplatteland wordt onder meer militaire kontrole gebracht, waarbij ook de witteboeren worden ingeschakeld.De zwarte landarbeid(st)ersDe landbouw is ondanks de modernisering nog steeds een van de meestarbeidsintensieve sektoren. Cirka 1,4 miljoen mensen - onder wie 300.000vrouwen werken als landarbeid(st)er, in dienst van witte boeren.Landarbeid(st)ers zijn meestal Afrikanen, maar met name in de Kaapprovincie,waar zich veel fruitplantages bevinden, werken ook "kleurlingen" in de landbouw.Zo'n 700.000 zwarte landarbeid(st)ers plus 500.000 familieleden verblijvenpermanent op boerderijen van witten. Zo'n 20% van deze familieleden, dusongeveer 100.000 personen, werkt af en toe ook in dienst van de witte boer.Ongeveer 400.000 van de 1,4 miljoen landarbeid(st)ers werken in de fruitsektor.De pieken in het werk, zoals de oogstperiode, werden vroeger vooral opgevangendoor tijdelijke arbeidskrachten, seizoensarbeid(st)ers van buito>n de boerderij,aan te trekken. Dit waren voornamelijk mannen. Met de modernisering op metname de wijn- en citrusboerderijen is de aard van dit werk veranderd. Nu worden

in de eerste plaats zwarte vrouwen en jongeren, die al permanent op de boerderijwonen, aangetrokken en - als daarmee nog niet in de arbeidsbehoefte is voorzien

- vervolgens zwarte vrouwen en jongeren van buiten de boerderij. Op bedrijvenvan witte boeren in de buurt van de "thuislanden" werken vooral veel zwartevrouwen die elke dag heen en weer moeten reizen.Soms klagen de witte boeren dat er niet genoeg zwarte landarbeid(st)ersbeschikbaar zijn. Dit lijkt vooral aan de situering van de boerderijen te liggen. Inde buurt van de mijnen en de grote steden is meer vraag naar zwartearbeidskrachten. Daar zijn de witte boeren ook genoodzaakt hogere lonen uit tebetalen dan hun kollega's in meer afgelegen gebieden. Zij kunnen de benodigdearbeid(st)ers wel aantrekken, maar worden gekonfronteerd met een relatief krappearbeidsmarkt en daarmee samenhangende hogere lonen.De modernisering op de boerderijen van de witten leidt niet tot wezenlijkeveranderingen in de arbeidsverhoudingen; de paternalistische houding van dewitte boeren tegenover hun zwarte landarbeid(st)ers is geenszins verdwenen. Delandarbeid(st)ers worden praktisch niet beschermd door wettelijke maatregelen.Integendeel: de apartheidswetten beperken juist de mobiliteit van delandarbeid(st)ers. Het loon, de arbeidsomstandigheden, de werktijden, dehuisvesting, voedselrantsoenen, medische voorzieningen, ziektegeld,schoolbezoek,vakantie en zwangerschapsverlof hangen allemaal af van hetgoeddunken van de witte boeren. Per boerderij verschillen de arbeidsvoorwaardenen -omstandigheden dan ook enorm.De lonenBegin jaren '80 bleek uit een onderzoek van het apartheidsreginie dat de lonen vande landarbeid(st)ers in de meeste regio's gemiddeld 200 gulden per maandbedragen. Van dit bedrag krijgen de landarbeid(st)ers slechts gemiddeld 75gulden in handen. De rest bestaat uit loon in natura. Het komt voor datlandarbeid(st)ers slechts 5 gulden of 15 gulden per maand of zelfs helemaal nietsin kontant geld betaald krijgen.De witte boer bepaalt zelf wat onder het loon in natura valt. Zo kunnenhuisvesting voor de landarbeid(st)ers en hun gezinsleden, het recht om een kleinstukje land voor zichzelf te bewerken of eigen vee te weiden (meestal aan eenmaximum - bijv. 4 geiten gebonden) en toegang tot school voor kinderen van delandarbeid(st)ers ertoe behoren. Tot de uitkering van loon in natura kan ook hetzogenaamde dopsysteem (dop=slokje), het verstrekken van goedkope wijn,worden gerekend. Sommige boeren denken dat het drinken van wijn deproduktiviteit verhoogt. Anderen merken dat aan de drank verslaafdelandarbeid(st)ers apathisch worden en niet meer tegen de slechte behandelingprotesteren. Het dopsysteem is in Zuid-Afrika officieel verboden, maar het komtvooral in de wijn- en fruitgebieden nog veelvuldig voor. Tegenwoordigverschaffen de boeren de wijn vaak per week of per maand, terwijl de wijnvroeger dikwijls overdag tijdens het werk werd geschonken.In het westen van de Transvaalprovincie verdiende in 1980 meer dan de helft vande volwassen landarbeid(st)ers 31 gulden per maand of minder. Op het Letabacitruslandgoed, waar de lonen hoger waren dan op de omringende boerderijen,

bedroegen de lonen 77 gulden per maand. Overwerk wordt zelden uitbetaald,terwijl het loon vaak wel wordt gekort bij ziekte of verlof. Landarbeid(st)ers dieom de een of andere reden het misnoegen hebben opgewekt, kunnen binnen 72uur naar een "thuisland" worden gestuurd.

Ziekte en schuldenDe landarbeid(st)ers worden over het algemeen uiterst slecht gehuisvest.Stromend water en toiletten ontbreken meestal helemaal. Vanwege de slechtehygienische toestanden, de lage lonen, het slechte voedsel, de alkohol, het zwarewerk, enzovoorts worden de landarbeid(st)ers vaak ziek. Door het toenemendgebruik van machines in de landbouw nemen ook de bedrijfsongevallen, waarbijlandarbeid(st)ers een arm of een been verliezen, toe. Daarnaast worden steedsmeer insekticiden en andere chemikaliën gebruikt bij ongedierte-bestrijding. Dezegiftige stoffen worden op de kleine boerderijen voornamelijk door vrouwen metde hand en op de grote boerderijen voornamelijk door mannen op traktorenverspreid. De landarbeid(st)ers eten op het net bespoten land en hebben in hunbarakken geen stromend water om het gif uit hun kleding te wassen. Veellandarbeid(st)ers lopen dan ook huidziekten of bloedvergiftiging op. Per jaaroverlijden zo'n 1600 arbeid(st)ers aan een of andere vorm van vergiftiging.Medische voorzieningen voor zwarten op het platteland ontbreken vrijwel geheel.Als de witte boer denkt dat een landarbeid(st)er te lang ziek is, dan kan hij hem ofhaar met toestemming van de meestal op zijn hand zijnde ambtenaar voorarbeidszaken ontslaan. Uitkeringen in het geval van blijvende invaliditeit wordenof helemaal niet gedaan of ze zijn bijzonder laag.De witte boeren maken de landarbeid(st)ers door de lage lonen, het dopsysteemen dergelijke erg van hen afhankelijk, want veel landarbeid(st)ers moetenschulden maken bij de boer, bijvoorbeeld om schoolboeken voor de kinderen, debegrafenis van een familielid, de doktersrekening en medicijnen of simpelweg eenbuskaartje naar de stad te kunnen betalen. De schulden worden dikwijls door dewitte boer extra in de hand gewerkt door het systeem van de gedwongenwinkelnering: de landarbeid(st)ers moeten per se de dure spullen in het winkeltjevan de boer kopen. De schulden kunnen hoog oplopen en vaak wordt ook nog eenniet misselijke rente berekend. De landarbeid(st)ers kunnen de boerderij danhelemaal niet meer verlaten. Landarbeid in Zuid-Afrika lijkt veel op slavernij!!MishandelingSommige boeren behandelen de landarbeid(st)ers goed. Op de meeste boerderijenheersen echter wantoestanden. Mishandeling, die soms zelfs de dood tot gevolgheeft, komt schrikbarend veel voor. De meeste witte boeren worden hiervoor nietvervolgd of ze komen er met een lichte straf vanaf. Slechts enkele witte boerenhebben zware straffen voor hun wandaden jegens zwarte landarbeid(st)ersgekregen. Hieronder volgen enkele recente voorbeelden van mishandeling.In maart 1984 staat de 45-jarige Johannes Petrus Bekker, die een boerderij in hetWeenendistrikt in Natal bezit, terecht op beschuldiging van mishandeling(afranseling, stenen gooien, slaan met vuisten en hond laten aanvallen) van een20-jarige zwarte vrouw, Mzukile Mweli, die als landarbeidster voor hem werkte.Bekker geeft tijdens het proces toe, dat hij niet alleen Mweli heeft afgeranseld,

maar ook een aantal andere vrouwelijke landarbeiders. Hij verdedigt zich door testellen dat het toedienen van zweepslagen een oude traditie is, die nodig zou zijnom de discipline te handhaven. Hij zegt op het proces ondermeer het volgendeover "zijn" landarbeid(st)ers: "Ik ben verantwoordelijk voor hen als een vader. Ikheb een vaderlijke verantwoordelijkheid voor hen, zolang ze op mijn boerderijwonen." Onder die vaderlijke zorgen blijkt vooral mishandeling te vallen. Zijntwee zonen hadden hem bij de mishandeling van Mweli een handje geholpen.Onmiddellijk nadat zij aangifte van mishandeling had gedaan, werd het hele gezin

Mweli, bestaande uit Mzukile zelf, haar ouders en vijf broers en zusters, van deboerderij gestuurd. De witte boeren in de omgeving toonden zich solidair .... metBekker: de Mweli's komen nergens meer aan het werk. Hen rest slechts een"thuisland". Bekker wordt schuldig bevonden, maar krijgt slechts een geringevoorwaardelijke straf: een boete van 112 gulden of 25 dagen gevangenisstraf. Opdezelfde dag was een zwarte landarbeidster, die een beetje eten van de boer voorwie zij werkte zou hebben gestolen, door dezelfde rechter veroordeeld tot eenhogere boete: 135 gulden.Nauwelijks een jaar later staat Bekker weer terecht, nu samen met twee wittejongens. Zij hebben een 22-jarige zwarte man en zes zwarte kinderen aangevallenmet stokken en knuppels. Verder hebben ze honden op drie van de kinderenafgestuurd. De drie verdachten worden vrijgesproken, omdat de bewijslasttegenstrijdig zou zijn.Een andere witte boer moet ruim 400 gulden boete betalen, omdat hij eenveertienjarige zwarte jongen had doodgeslagen. Een witte boer en zijn twee zonenworden vrijgesproken voor moord en doodslag. Zij hadden een zwartelandarbeider opgesloten in een lege watertank, waarop de hete decemberzonscheen. Toen zij 24 uur later gingen kijken, was hij dood....!!VrouwenarbeidVooral jonge zwarte mannen hebben de laatste jaren het platteland verlaten om inde mijnen of in de steden te gaan werken. Daar liggen de lonen een stuk hogerdan op de boerderij. Door de arbeidswetgeving, die met name Afrikanen belet zelfte beslissen waar zij willen wonen en werken, kunnen echter velen - vooraldiegenen die het stempel "landarbeider of landarbeidster" in hun pas hebben staan- het platteland niet legaal verlaten.Zeker voor Afrikaanse vrouwen is het moeilijk om elders heen te gaan. Sinds1952 vallen zij onder de arbeidsreguleringswetten die hen in de meeste gevallentot een leven in de agrarische gebieden veroordelen. Hun mobiliteit is door deapartheidswetten, waaronder vooral de pasjeswetten voor vrouwen, steeds meerbeperkt. Zwarte vrouwen gaven de aanzet tot massale protesten en demonstraties.Op 9 augustus 1956 trokken 20.000 Afrikaanse vrouwen naar Pretoria om tegende pasjeswetten te protesteren; op die datum wordt voortaan ZuidafrikaanseVrouwendag gevierd. In 1960 vermoordde de apartheidspolitie 69 vreedzaamtegen de pasjeswetten protesterende zwarte mannen en vrouwen in Sharpeville.Vanaf 1979 past het apartheidsregime de bestaande wetgeving tegen de mobiliteitvan Afrikaanse vrouwen stringenter toe, omdat - vanwege de invoering vannieuwe technologie en de steeds groter wordende werkloosheid - nog minder

zwarte vrouwen in de stedelijke gebieden nodig zijn. Nu mogen Afrikaansevrouwen het platteland niet meer verlaten, tenzij zij eerder in de stad hebbengewerkt. Vooral ongehuwde Afrikaanse vrouwen kunnen de steden niet meerlegaal in, omdat alle Afrikaanse vrouwen daar de verblijfsvergunning van hunechtgenoot moeten kunnen tonen. Afrikaanse vrouwen hebben zo alleen de"keuze" om landarbeid of huishoudelijk werk op boerderijen van witte boeren teverrichten, werkloos en in diepe armoede in de "thuislanden" te verblijven ofillegaal in de stedelijke gebieden te gaan wonen.Tussen 1974 en 1982 waren 19,3 % van de in de steden wegens overtreding vande

pasjeswetten gearresteerde personen, vrouwen. Vooral in de Kaapprovincieworden zwarte vrouwert scherp gekontroleerd. Vanaf 1981 worden daar meerzwarte vrouwen dan mannen gearresteerd (9715 vrouwen in 1981).De vrouwen in de "thuislanden" vormen een enorm arbeidsreserveleger, waarvande witte bazen alleen als het hen uitkomt gebruik maken. Op de boerderijen levende vrouwen in armzalige omstandigheden met weinig of geen arbeidszekerheid engeen enkele zeggenschap over hun loon, andere arbeidsvoorwaarden, huisvestingenzovoort. Ruim 300.000 zwarte vrouwen werken als landarbeidster voor de witteboeren.Het verhaal van een zwarte landarbeidsterAlice, een oudere vrouw, vertelt dat ze op een boerderij geboren is, waar delandarbeid(st)ers niet werden betaald. Ze heeft haar hele leven hard gewerkt alslandarbeidster. Nu ze oud is, doet de witte boer niets voor haar. Haar kinderenmoeten haar onderhouden. Ze klaagt over de lage lonen: "De lonen zijn hier noggeen 50 gulden per maand. We overleven alleen, omdat we door onze kinderen,die elders verblijven, worden geholpen. Zonder hen zou ik het niet weten. Er iseen boerderij een stukje verderop, waar de witte man de mensen 25 gulden permaand betaalt.Wat kunnen ze daar nu van eten? Hoe kun je zo leven?Ook van 50 gulden per maand kunnen de mensen niet leven. De voedselprijzenzijn erg hoog: "Deze 50 gulden van hen is belachelijk. Ze moeten weten hoe duurde suiker is. Ik ga hier naar de winkel en iedereen moet dezelfde prijs betalen.Arme mensen betalen niet minder. En de prijs hier is niet gelijk aan die in de stad.Alle dingen hier zijn oneerlijk. Ze bedriegen ons. Ze maken suiker hier duurder,omdat de volgende winkelver weg is".Ze vertelt verder over het werk: "De landarbeid(st)ers moeten om 5 uur 'smorgens opstaan en ze komen laat terug. Kijk eens, ze zijn nu nog steeds nietterug en het is zaterdagmiddag. Waarom moeten ze zaterdagmiddag werkenmensen die hier leven en werden geboren? Is het eenstraf?"Alice's ouders werden niet betaald voor hun landarbeid voor de witte boer, maarmochten wel een stukje land voor zichzelf bewerken. Dat is nu verboden. Zemogen alleen een paar koeien houden. De kinderen van de landarbeid(st)ersmogen de boerderij niet allemaal verlaten: "Als al onze kinderen beter werk gaan

zoeken in Johannesburg, dan zullen ze ons hier ontslaan; we moeten dan naar een"thuisland". Dat gebied is vreselijk; er zijn alleen maar stenen. Mensen gaanerheen. Wat kunnen ze anders doen? Ze zeggen dat ze verhongeren. 0 Jezus, er isdaar hongersnood".Bron: Eigen bewerking en vertaling van een gedeelte van een interviewuit "Working Women" van Lesley Lawson.

Vrouwelijke landarbeiders krijgen - ook voor hetzelfde werk - veel minderbetaald dan mannen. Soms verdienen ze maar de helft. Uit een in 1984 gehoudenonderzoek op acht boerderijen in het distrikt Middleburg, in het oosten van deTransvaalprovincie, een van de gebieden met relatief hoge lonen, blijkt dat demannen (inklusief bonus) gemiddeld 137 gulden en de vrouwen 83 gulden permaand verdienen. De lonen en bonussen per boerderij, die allemaal vlak bij elkaarliggen, lopen sterk uiteen. Het laagste loon voor mannen bedraagt 74 gulden envoor vrouwen 29 gulden. Het hoogste maandloon voor mannen bedraagt 229gulden en voor vrouwen 204 gulden. De maandelijkse bonus varieert voormannelijke landarbeiders van nul tot 302 gulden en voor vrouwelijke van nul tot314 gulden.Vrouwen staan op de boerderijen van de witte boeren niet alleen bloot aanmishandeling, zoals hiervoor is beschreven, maar ze worden soms ook verkrachtof tot prostitutie gedwongen. In 1985 werd bijvoorbeeld bekend dat jonge zwartelandarbeidsters op een boerderij van een witte boer in de buurt van Soweto totprostitutie werden gedwongen.KinderarbeidZo'n 60.000 zwarte kinderen, van wie velen slechts acht jaar oud, verrichtenarbeid in Zuid-Afrika. Het apartheidsregime heeft geen wettelijke maatregeleningesteld tegen arbeid van kinderen boven de zeven jaar. Integendeel, ze heeft dekinderarbeid zelfs wettelijk geregeld: arbeid van kinderen boven de zeven jaar istoegestaan, als de ouders van de kinderen toestemming geven (en dat hoeftbehalve als de kinderen op een andere boerderij werken dan de ouders - niet eensschriftelijk). In de praktijk is dit een farce: zelfs deze minimale regel wordt niet ofnauwelijks nageleefd en als dat wel het geval is, dan staan de ouders onder zwaredruk om "toestemming" te verlenen, omdat de aanvulling van hun eigen in--_ _ - 11 'Ir

komen bittere noodzaak is of omdat ze anders de kans lopen zelf ontslagen teworden. Het komt zelfs voor dat de kinderen door hun ouders noodgedwongenaan hun lot zijn overgelaten, omdat de ouders naar de "thuislanden" verbannenzijn, waar ze zonder werk zitten, of omdat ze ergens op kontraktbasis werken,maar geen geld overhouden om naar hun kinderen te sturen. Veel zwarte kinderenverrichten gedwongen landarbeid. Ze worden op de boerderijen van de witteboeren meestal slecht verzorgd: ze moeten in oude stallen slapen, krijgen voddenaan, enzovoorts.In het distrikt Rustenberg in Transvaal haalden moeders hun kinderen van schoolom uien in zakken te pakken voor 70 cent per zak. De kinderen moesten welmeewerken, omdat de gezinnen anders niet rond konden komen. De betrokken

boer zei dat hij niet de kinderen, maar hun moeders in dienst had en trouwens tochal het hoogste loon in dat gebied betaalde.Zwarte kinderen verrichten meestal seizoensarbeid, zoals hooien, oogsten enwieden. De kinderarbeid is sterk afhankelijk van het soort bedrijf. Opfruitboerderijen plukken ze, op wijnboerderijen helpen ze bij de irrigatie en opveeteeltbedrijven melken en voederen ze de koeien. Daarnaast worden ze ookregelmatig aan huishoudelijk werk in de woning van de witte boerenfamilie gezet.Het werk dat zwarte kinderen in Zuid-Afrika moeten verrichten is vaak voorvolwassenen al erg zwaar.De kinderen krijgen weinig betaald: cirka 11 gulden tot 22 gulden per maand.Daarbij komt dat ze het geld vaak niet eens in handen krijgen. De witte boer wilnogal eens volstaan met een beloning in natura.Mishandeling van zwarte kinderen komt veel voor. Een voorbeeld ter illustratie.M fanufikile Henry Zondi, een zwarte scholier liep 's avonds over eengeasfalteerde weg in de richting van de Windy Hill Wattle Company boerderij.De opzichter, Steven de Riquebourg, vindt dat landarbeid(st)ers niet van deze weg- de enige in het gebied - gebruik mogen maken; zij behoren volgens hem ernaastte lopen! De Riquebourg zou Zondi met een baksteen op het hoofd hebbengeslagen, waardoor de jongen bewusteloos raakte. Toen Zondi bijkwam, was hijgeboeid. Pas de volgende dag werd hij vrijgelaten. Hij slaagde er nog net in thuiste komen. Zijn moeder liet snel een ambulance komen, maar op weg naar hetziekenhuis overleed de jongen. Met moeite kreeg de familie het voor elkaar dat deRiquebourg werd vervolgd. In de rechtzaal gaf de opzichter toe dat hij de jongenhad geslagen, alleen niet met een baksteen. De Riquebourg kwam er met eengeringe boete vanaf.Onderwijs op het Zuidafrikaanse plattelandIn Zuid-Afrika is het onderwijs voor zwarten van veel mindere kwaliteit dan voorwitten. Het onderwijs is doordrenkt met de apartheidsideologie: witten wordenafgeschilderd als slim en vlot, terwijl de zwarten worden beschreven als dom enlui. Terwijl witte kinderen - op scholen die alleen voor hen zijn bestemd - wordenvoorbereid op leidinggevende rollen in de apartheidsmaatschappij, krijgen zwartekinderen op voor hen opgerichte scholen ondergeschikte banen in het vooruitzichtgesteld.Op het platteland zijn soms scholen voor zwarte kinderen opgericht. Ze liggen ophet land van witte boeren en worden daarom wel boerderijscholen genoemd. In1982 waren er cirka 5000 boerderijscholen met ruim 450.000 Afrikaanse leer-

lingen. Het onderwijs op de boerderijscholen staat bekend als het slechtsteonderwijs voor zwarten in Zuid-Afrika. De leerkrachten zijn uitermate slechtopgeleid (vaak hebben zij alleen maar een paar jaar middelbare school), delestijden zijn tekort om iets te kunnen leren, de lokalen overvol en het lesmateriaalis evenals de klaslokalen en het hele schoolgebouwtje - van erbarmelijkekwaliteit.Doordat scholen voor zwarte kinderen op het platteland veelal totaal ontbreken,van uiterst slechte kwaliteit zijn of slechts onregelmatig kunnen worden bezocht(o.a. door de extra inschakeling van kinderen in drukke perioden, zoals de oogst),

leren veel zwarte plattelandkinderen de basisbeginselen van lezen en schrijvenniet. Hun ouders hebben meestal nog minder kans gehad om dat te leren. Hetanalfabetisme op het platteland is dan ook bijzonder hoog. In heel Zuid-Afrika is40% - 50% van de Afrikanen analfabeet.GevangenenarbeidOnder drie verschillende systemen laat het apartheidsregime zwarte gevangenendwangarbeid verrichten. Vooral de witte boeren profiteren daarvan.De eerste methode om zwarte gevangenen dwangarbeid te laten verrichten, hangtsamen met de verfoeilijke pasjeswetten (zie ook eerder in dit hoofdstuk). Elk jaarworden honderdduizenden Afrikanen opgepakt wegens overtreding van depasjeswetten. Zij worden sinds 1969 overgebracht naar de zogenaamde"hulpcentra", die de opgepakten, die nog niet eens zijn veroordeeld, voor witteboeren laten werken. In 1973 waren er al 18 van deze centra. De nu opgehevenliberale Zuidafrikaanse krant Rand Daily Mail schreef over deze plotselingeontwikkeling: "..is het puur toeval dat de "hulpcentra" opgericht worden in eentijd waarin de boeren, die verbonden zijn met de Nationale Partij, klagen over eenarbeidstekort?" In 1981 werden ruim 117.000 personen naar deze centra gestuurd.Meer dan de helft van hen werd niet vervolgd. De "hulp" van deze centra betreftdus niet de zwarten, maar de witte boeren!Het tweede systeem, dat sinds 1959 bestaat, wordt "Parole System" genoemd.Zwarte gevangenen worden "op erewoord" uit de gevangenis ontslagen opvoorwaarde dat ze voor een witte baas, meestal een boer, gaan werken. Demeerderheid van de gevangenen aksepteert dit aanbod. Er wordt eenstandaardkontrakt tussen de witte boer en de zwarte gevangenen gesloten, waarinstaat dat de boer in het voedsel, de kleding en het onderdak van de gevangenevoorziet. Deze zijn meestal van erbarmelijke kwaliteit. De boer moet het in zijngebied normale loon voor landarbeid(st)ers betalen aan de gevangenen, maar hijdoet dat vaak niet eens. De gevangene hoeft volgens het kontrakt niet langer dan10 uur per dag te werken, maar de boer houdt zich daar lang niet altijd aan. In1979/80 trof dit systeem ruim 96.500 zwarten. Theoretisch hebben zij demogelijkheid terug te keren naar de gevangenis als het werk hen niet bevalt. Dewitte boer moet hier echter toestemming voor geven.Het derde systeem bestaat uit boerderijgevangenissen. De kosten van de bouw vande boerderijgevangenis worden door de lokale boeren gedragen. Zij kopenaandelen in de gevangenis en kunnen dan het aantal gevangenen huren datovereenkomt met hun aandelenkapitaal. De boerderijgevangenissen worden doorhet gevangeniswezen beheerd: zij zorgen voor het voedsel van de gevangenen ende lonen van de bewakers. De boer betaalt voor de arbeid van een gevangeneonder dit systeem ongeveer de helft van het bedrag dat hij aan een gewonelandarbeid(st)er zou moeten betalen. De boeren kunnen de kosten drukken doorzelf

voor bewaker te spelen en zo het bewakersloon uit te sparen. Deze vorm vanarbeid is nog flexibeler dan het op kontraktbasis in dienst nemen vanlandarbeid(st)ers: in rustige perioden laat de boer de gevangenen gewoon niet opzijn land werken. Vooral gevangenen die in het apartheidsvakje "kleurling" zijn

geplaatst, worden aan deze vorm van dwangarbeid onderworpen. De eersteboerderijgevangenis werd in 1947 in het westen van de Kaapprovincie opgericht.Na het aan de macht komen van de Nationale Partij nam deze vorm vangevangenenarbeid toe. Cirka 9500 gevangenen zaten in 1972/73 verspreid over 22boerderijgevangenissen, waar slechts plaats was voor ongeveer 5500 mensen.De witte boer, die de arbeidskracht van de zwarte gevangenen inhuurt, wordt ineen ongekende machtspositie geplaatst. De werkomstandigheden zijn dan ookbijzonder slecht. De gevangenen moeten lange dagen maken, krijgen weinig ofniets betaald en worden slecht gevoed en gehuisvest. Zij worden niet zeldenafgeranseld. Elk jaar wordt bovendien een aantal gevangenen op boerderijenvermoord. Zoals steeds het geval is bij mishandeling van landarbeid(st)ers inZuidAfrika, worden alleen enkele gevallen van zware mishandeling vangevangenen openbaar.Begin 1985 werd bijvoorbeeld het geval bekend van een witte boer die een bijhem tewerkgestelde gevangene zwaar had mishandeld. De boer sloeg degevangene met een zweep, sleepte hem met een ketting om de nek rond, duwdehem in een beek - terwijl de gevangene niet kon zwemmen - en liet hemvervolgens aan een rots geketend achter. Voordat de boer wegging, bedreigde hijde gevangene met een geweer en zei hem terug te zullen keren om eerst zijnhonden op hem af te sturen en hem vervolgens dood te schieten. De gevangenewist gelukkig te ontsnappen voordat deze dreigementen uitgevoerd kondenworden. De boer was tot zijn gruweldaden gekomen om de gevangene te dwingentoe te geven dat hij iets gestolen had. In maart 1985 werd de boer tot 3 jaargevangenisstraf met anderhalf jaar voorwaardelijk veroordeeld wegensmishandeling met het doel zwaar lichamelijk letsel toe te brengen.De waarde van een boerderij gaat omhoog, wanneer daar gevangenen te werk zijngesteld. In het westen van de Kaapprovincie neemt de waarde van een boerderijmet ongeveer 3000 gulden per veroordeelde toe. Boeren die hun boerderij willenverkopen, melden dan ook trots dat de prijs van de boerderij inklusief schuren eneen aantal veroordeelden is. Zo verscheen in 1971 de volgende advertentie in dekrant:PAARL: 531 morgen*, grain, wine and sheep farm .....Price R 235.000 includes winery sheds and 10 convicts.* 1 morgen = 0,86 hektare.In de jaren '70 werd De Doorns, een boerderijgevangenis in het westen van deKaap gesloten, omdat de Verenigde Staten klaagden ..... over oneerlijkekonkurrentie. De produktiekosten van druiven die door de zwarte gevangenenwerden geteeld en geplukt, waren immers erg laag. Aangezien Zuid-Afrika graagdruiven naar de Verenigde Staten bleef exporteren, ging de boerderijgevangenisdicht en werden kontraktarbeid(st)ers uit Transkei gehaald.VakbondenUit het voorgaande is gebleken dat de omstandigheden voor zwarte landarbeid-

(st)ers erbarmelijk zijn. Organiseren zij zich dan niet om hun situatie teverbeteren?

De zwarte landarbeid(st)ers verkeren in een geïsoleerde positie. Velen zien hunhele leven niet meer dan de boerderij en haar direkte omgeving. De organisatievan landarbeid(st)ers in vakbonden wordt zo bijzonder moeilijk. De witte boerendrukken elk spoortje van organisatie zo snel mogelijk de kop in. Niet zeldenworden de landarbeid(st)ers, die zich proberen te organiseren bedreigd,mishandeld of ontslagen. De landarbeid(st)ers kunnen nauwelijks worden bereiktdoor de bestaande vakbonden. De witte boeren jagen vreemdelingen van hunland. Niet alleen veel vakbondsmensen, maar ook wetenschappers en journalisten,die in kontakt met de landarbeid(st)ers willen komen, worden onder bedreigingenmet een geweer verjaagd.Er zijn slechts een paar vakbonden voor landarbeid(st)ers, die meestal alleenregionaal opereren. Zo organiseert de Orange Vaal General Workers Union(OVGWU) landarbeid(st)ers in een beperkt gebied. Deze bond, die trouwens nietalleen landarbeid(st)ers organiseert, telt 2300 leden. De OVGWU heeft zichaangesloten bij de brede overkoepelende anti-apartheidsorganisatie UDF, hetVerenigd Demokratisch Front. De National Federation of Workers (NFW), dieeveneens met het UDF is verbonden, verenigt negen vakbonden, waaronder deFarm Workers Union (Bond voor Landarbeid(st)ers). De negen NFW-bondenhebben in totaal 12.000 leden. Het is tekenend voor de organisatiegraad in delandbouw dat de Farm Workers Union met slechts 400 leden de kleinste bond is.Eind 1985 zijn een groot aantal vakbonden en federaties, waaronder de OVGWUen de NFW, opgegaan in een nieuwe superfederatie, Congress of South AfricanTrade Unions (COSATU).SACTU, South African Congress of Trade Unions, een vakbond die in 1955 werdopgericht en nauw verbonden is met de bevrijdingsbeweging Afrikaans NationaalCongres (ANC), probeert ook landarbeid(st)ers te organiseren. SACTU is evenalshet ANC door het apartheidsregime zwaar vervolgd en zet haar werk ondergrondsvoort. SACTU beschouwt de vakbondsstrijd als nauw verbonden met de politiekestrijd tegen apartheid. COSATU, dat hetzelfde standpunt heeft, kan ook op steunvan SACTU rekenen. SACTU stimuleert de arbeid(st)ers overal in ZuidAfrika omlid te worden van een vakbond en heeft daartoe een omvangrijk programmaontwikkeld. SACTU-mensen trekken door het land om arbeid(st)ers door middelvan voorlichting en scholing bij het vakbondswerk te betrekken. Zij proberen ookmeer in kontakt te komen met de arbeid(st)ers op fruit- en wijnboerderijen.Ondanks alle problemen bij de organisatie van landarbeids(st)ers komen er tochstakingen voor, ook op de fruit- en wijnboerderijen. Veel informatie komthierover niet naar buiten, omdat de boeren hun boerderijen effektief voor debuitenwereld weten af te schermen.De arbeid(st)ers in de fruitverwerkende sektor zijn beter georganiseerd. Zo telt deFood en Canning Workers Union, een vakbond in de voedselverwerkendeindustrie, 25.000 leden. De Commercial Catering and Allied Workers Union ofSouth Africa (CCAWUSA), een soort Dienstenbond, telt zelfs 42.000 leden. Datechter ook de omstandigheden in de fruitverwerkende industrie voor verbeteringvatbaar zijn, blijkt uit het verhaal van een arbeidster over haar vader: "In de jarenzeventig werkte hij in Grabouw, in een fabriek waar vruchtensap wordt gemaakt.

Hij vertrok 's morgens om vier uur naar zijn werk en keerde pas is avonds om tienuur terug. Hij sliep altijd met zijn kleren aan om zo laat

mogelijk te kunnen opstaan. Wij droegen ondergoed gemaakt uit meelzakken.Mijn vader was chauffeur, een van de beter betaalde baantjes. Na 32 jaar werkenbedroeg zijn loon 25 gulden per week."Druivenplukster, in het kaartje aan haar kraag wordt voor iedere kisteen gaatjegeknipt.

2LANDBOUW IN APARTHEIDSLANDIn dit hoofdstuk komt de betekenis van de landbouw voor de apartheidsekonomieaan de orde. Eerst zullen we zien dat er in Zuid-Afrika naast elkaar eenkommerciële en een op zelfvoorziening gerichte landbouw bestaan. Dekommerciële landbouw blijkt volledig gedomineerd te worden door witte boeren;van overheidswege wordt zij zwaar gesubsidieerd. De zelfvoorzieningslandbouwis vooral te vinden in de "thuislanden"; daar worden de (boeren en) boerinnenechter totaal aan hun lot overgelaten. Een belangrijk kenmerk van de kommercielelandbouw is de exportgerichtheid. Met name een groot gedeelte van defruitproduktie wordt in het buitenland verkocht. Belangrijk daarbij is de steun diede witte boeren van staatswege ontvangen. Tenslotte wordt een beschrijvinggegeven van enkele multinationale ondernemingen die bij de fruitproduktie en -verwerking in ZuidAfrika betrokken zijn.Overschot en hongerDoor de apartheidspolitiek wordt de zwarte bevolking het recht ontzegd ombuiten de "thuislanden" grond te bezitten of te pachten. De Landwetten van 1913en 1936 (zie hoofdstuk 1) liggen ten grondslag aan deze situatie. Door die wettenis het de zwarte bevolking in 86,3% van het grondgebied van de RepubliekZuidAfrika niet toegestaan om landbouw te bedrijven op eigen grond. Slechts inde "thuislanden" (bantustans) - de overige 13,7% van het land - is het de ruim 23miljoen Afrikanen toegestaan om grond te bezitten of te pachten. Dit heeftkrankzinnige gevolgen voor de landbouwsituatie in Zuid-Afrika. Aan de ene kantkampt de Zuidafrikaanse landbouw met overschotten, zoals onverkoopbare maisen suiker, boterbergen en melkplassen - problemen die we kennen van onze eigenWesterse, hoogontwikkelde landbouw. Aan de andere kant sterven er jaarlijks 50tot 100 duizend kinderen als gevolg van ernstige ondervoeding en leven er bijna 3miljoen kinderen beneden de internationale voedingsstandaard van de WereldGezondheids Organisatie.Deze absurde situatie weerspiegelt de politiek van de Zuidafrikaanse regering metbetrekking tot de landbouw. Met behulp van subsidies en gegarandeerde prijzenvoor veel produkten wordt de agrarische produktie en de uitvoer daarvan in sterkemate gestimuleerd. Om deze subsidies voor de kommerciële landbouw te kunnenbekostigen zijn de binnenlandse prijzen voor veel voedingsmiddelen erg hoog, tehoog voor de grote meerderheid van de bevolking. Slechts de koopkrachtige witteminderheid is in staat om het dure vlees, melk en fruit in de winkels te kopen.Nog schrijnender wordt de honger van de zwarte kinderen als we bedenken dat de

helft van de binnenlandse maiskonsumptie gebruikt wordt voor het voeren vankippen, varkens en koeien. Maar ook de intensieve veehouderij heeft te kampenmet afzetproblemen als gevolg van overproduktie. Maandelijks worden er velehonderdduizenden. guldens gespendeerd aan de opslag van vleesoverschotten,terwijl miljoenen mensen het geld niet hebben om een stukje' vlees te kopen.Witte en zwarte landbouwVan de ruim 10 miljoen Afrikanen die in de "thuislanden" wonen, leeft het over-

grote deel op het platteland. Slechts eenderde van de "thuislanden"-bevolkingheeft land in eigendom of pacht. Landlozen zijn daarom gedwongen om alslandarbeid(st)er bij andere boeren te gaan werken of zijn werkloos. Bij gebrek aanwerkgelegenheid in de thuislanden zijn de Afrikanen echter genoodzaakt om werkte gaan zoeken in 'wit ' Zuid-Afrika, meestal in de mijnen, industrie of in delandbouw.Van het oppervlak van de "thuislanden" is nog geen 15% daadwerkelijk geschiktvoor landbouw. Dit betekent dat die huishoudens die afhankelijk zijn van delandbouw, gemiddeld beschikken over 3,36 ha. per huishouden. Dat is absoluutniet genoeg om de eigen familie van te laten eten. Zeker niet als we bedenken datslechts 2% van de landbouwgronden geirrigeerd is en de rest van de grond vaakvan slechte kwaliteit. De landbouw in de "thuislanden" is vooral het werk vanvrouwen. Meer dan tweederde van de huishoudens in die gebieden heeft eenvrouw alleen aan het hoofd, aangezien 50 tot 80% van de werkende mannenafwezig is. Deze zijn als trekarbeider werkzaam buiten de "thuislanden". De mais,sorghum en groenten die in de Afrikaanse landbouw verbouwd worden, zijnvoornamelijk bestemd voor de konsumptie van de eigen familie. Slechts 10% vande landbouwproduktie in de "thuislanden" wordt verhandeld.Van enige landbouwontwikkeling in deze gebieden is absoluut geen sprake.Terwijl landbouwvoorlichting en -kredieten volstrekt afwezig zijn, veroorzakenoverbevolking en overbegrazing een toenemende erosie en bodemuitputting. Methet oog op de overvloedige arbeidsreserves in de "thuislanden", zijn er witteinvesteerders -vaak afkomstig uit zakelijke kringen in Johannesburg of Pretoria-,die daar kommerciele landbouwbedrijven opzetten. Zij maken daarbij gebruik vanaantrekkelijke investeringsfaciliteiten die in die gebieden aanwezig zijn. Wittenmogen dus wel in zwarte "thuislanden" land bezitten.De kommerciële landbouw in Zuid-Afrika is in handen van ruim 71.000 bedrijvenin 'wit' Zuid-Afrika. Van deze bedrijven zijn ruim 63.000 (90%) in bezit vanindividuele boeren. Van de overige tien procent zijn 7.500 bedrijven in handenvan maatschappijen (partnership) of vennootschappen. Opmerkelijk is dat 2.000individuele bedrijven eigendom zijn van Kleurlingen en Aziaten, hoewel ditvolgens de wet niet mogelijk is. In de statistieken wordt de produktie van dezebedrijven dan ook ingedeeld onder de landbouwproduktie van de thuislanden.Van deze 2.000 bedrijven ligt het oppervlakte ver onder het gemiddelde van 'wit'Zuid-Afrika.Bovengenoemde Landwetten maken het mogelijk dat de witte boeren deexklusie.ve eigendomsrechten bezitten van de meest vruchtbare landbouwgrondenin ZuidAfrika. Hoewel ze nog geen 4% van de omvang van de

plattelandsbevolking uitmaakt, bezit deze groep toch zo'n driekwart van hetZuidafrikaanse land. Het gemiddelde areaal van de bedrijven van de witte boerenligt rond de 1200 ha., terwijl 3500 (5% van het totale aantal) bedrijven zelfs eenoppervlakte van 5000 ha. of meer hebben. In de praktijk betekent dit dat grotestukken vruchtbare landbouwgrond onderbenut zijn of zelfs volledig braak liggen.Dankzij goedkope kredieten in het begin van de jaren zeventig, was het voor deboeren vaak aantrekkelijker om land te bezitten dan om het te bewerken. Sinds1970 zijn de prijzen voor landbouwgrond verviervoudigd, zodat land een zeeraantrekkelijke belegging vormde in een tijd van voortdurende inflatie. Vooralgrotere bedrijven hebben hiervan gebruik gemaakt om hun kleinere buren uit tekopen. In dertig jaar is zo het aantal boerenbedrijven met 40% afgenomen, met alsgevolg een toenemende konsentratie van landbezit.

Voor de arbeid op deze grote bedrijven zijn de witte eigenaren aangewezen opzwarte arbeidskrachten. Zoals we al zagen in hoofdstuk 1, zijn er ruim 1,4 miljoenzwarten werkzaam in de witte landbouw. Dit betekent dat er gemiddeld 20arbeiders per bedrijf emplooi vinden. Ondanks de beschikbaarheid van zeer veelen goedkope arbeidskrachten is er sprake van een voortschrijdende mechanisatiein de landbouw, met name in de akkerbouw (bijv. bij de verbouw van mals) enzelfs in de fruitsektor. De witte landbouw bezit het monopolie voor hetverhandelen van landbouwprodukten in Zuid-Afrika, zowel voor de binnenlandsemarkt als voor de exportmarkten. Vanwege het belang voor de binnenlandsevoedselvoorziening ontvangen de witte boeren omvangrijke steun van deZuidafrikaanse overheid. Ook de export van landbouwprodukten wordt in veelgevallen gesubsidieerd. Zo wordt de binnenlandse prijs voor mais met 15 tot 20%verhoogd om de verliezen die gemaakt worden bij de export van mals, te kunnenbekostigen. Bij de export van suiker kunnen deze subsidies zelfs oplopen tot dehelft van de totale produktiekosten.Deze omvangrijke steun voor de witte landbouw is vooral te danken aan hetbeleid van de regering die sinds 1948 ononderbroken in handen is geweest van deNationale Partij. Traditioneel bestond de aanhang van deze partij vooral uit dewitte boerenbevolking, de Afrikaners. Jarenlange lobby's maakten het mogelijkdat de witte boeren beschikten over goedkoop landbouwkrediet (vaak zelfs metnegatieve reële rente), hoge vastgestelde minimumprijzen, regelmatigeprijsverhogingen en exportsubsidies. Voor het reguleren van de m arkt voorlandbouwprodukten bestaan er 21 'control boards' (vergelijkbaar met deNederlandse Produktschappen; vaak echter met veel uitgebreidere taken enbevoegdheden), zoals de Maize Board, Meat Board, Dairy Board, Citrus Boardetc. Een aantal van deze Boards bezitten het alleenrecht om de desbetreffendeprodukten van deSlechte huisvesting van landarbeid(st)ers in Transvaal.

boeren op te kopen en verder te verhandelen op de binnen- of buitenlandsemarkten.Krisis en droogte

De overheidssteun heeft niet kunnen voorkomen dat de Zuidafrikaanse wittelandbouw de laatste jaren in een ernstige krisis verzeild is geraakt. Door derelatief grote bescherming die de witte boeren geboden werd, zijn de problemenvan hoge inflatie, toenemende rentelasten en afzetmoeilijkheden te laatonderkend. Vooral de akkerbouw (met als belangrijkste produkten mais en suiker)en de veeteelt zijn door deze krisis getroffen. Voor de fruitteelt geldt dit in veelmindere mate. Gebrek aan irrigatiewater heeft de citrusproduktie in enkeledrogere gebieden wel doen afnemen; voor de meeste fruitsoorten is de groeiechter onverminderd doorgegaan.Toenemende kritiek op de politiek van agrarisch protektionisme - met namevanuit industriele kringen - heeft de regering doen besluiten om de subsidiekraandichter te draaien. De boeren verzuchten nu dat hun traditionele lobby naar deoverheid toe verloren is gegaan ten gunste van handel en industrie, sektoren diehun financiele macht gebruiken om meer invloed in het overheidsapparaat tekrijgen.De droogte aan het begin van de jaren tachtig heeft de krisis in delandbouw nog versterkt. Ruim een kwart van de witte boeren raakte diep in deschulden.Voor de boeren en boerinnen in de landbouw van de "thuislanden" was dezedroogte echter nog dramatischer. Het uitblijven van de regens betekende dat deopbrengsten terugvielen tot minder dan 5% in vergelijking met normale jaren. Hetgebrek aan geirrigeerde landbouwgronden was daar mede de oorzaak van.Het apartheidsregime reageerde op haar eigen wijze op de problemen in de doordroogte geteisterde landbouw. Het lenigen van de noden in de thuislanden werdovergelaten aan partikuliere organisaties als het Institute of Race Relations, hetRode Kruis en World Vision. Deze organisaties verzorgden de dagelijkse hulp aanvele duizenden slachtoffers van de droogte. Zelf hield het apartheidsregime zichvooral bezig met de problemen die in de witte landbouw optraden. Zo werd in1983 ondermeer een hulpprogramma gestart om 23.000 met droogteproblemenkampende boeren van gunstige leningen te voorzien.Landbouw in de apartheidsekonomieIn de officiele Zuidafrikaanse statistieken zijn de cijfers over de landbouwexklusief de produktie in de thuislanden. Voor de apartheidsstatistici zijn dethuislanden onafhankelijke landen of onafhankelijke landen in spé, die hun eigenproduktie maar moeten meten. Dit betekent dat alleen van de witte landbouwbekend is wat haar betekenis is voor de Zuidafrikaanse ekonomie. Dehiernavolgende cijfers over de landbouw hebben dus de beperking dat de zwartelandbouw er niet in betrokken is.Tot de ontdekking van de grote goud- en diamantvoorraden aan het einde van devorige eeuw in Transvaal, was Zuid-Afrika bij uitstek een agrarischesamenleving. De Boerenoorlog (1899-1902) - tussen de Engelstalige kolonistenen de Afrikaners (witte boeren), gewonnen door de eerste groep - maakte echtereen einde aan de dominantie van de landbouwsektor; mijnbouw werd de kurk,waarop de Zuidafrikaanse ekonomie In het vervolg dreef. Zo hadden mineralen enmeta-

len in 1984 een aandeel van zo'n 70% in de totale Zuidafrikaanse exporten die inde orde van grootte van 50 miljard gulden lagen. Goud is verreweg hetbelangrijkste exportprodukt van Zuid-Afrika.Toch speelt de landbouw nog steeds een belangrijke rol in de ekonomie van hetapartheidsland. Weliswaar is het aandeel van de landbouw in het bruto nationaalprodukt in de loop der jaren gestaag afgenomen - aan het begin van de jarentachtig was dit nog zo'n 6,5% -, de bijdrage van de landbouw aan deZuidafrikaanse export ligt al jaren ruim boven de 10%. Door de droogte die tussen1982 en 1984 geheel Zuidelijk Afrika trof, is de landbouwproduktie in die jarentijdelijk teruggelopen; in 1984 was de bijdrage van de agrarische sektor aan deapartheidsekonomie nog maar 5,2%. In datzelfde, door droogte geteisterde jaarwaren de witte boeren echter wel in staat om voor 4 miljard gulden aanlardbouwprodukten te exporteren, ofwel 8% van de totale Zuidafrikaanse export.Een belangrijk kenmerk van de witte landbouw is dus dat zij sterk op de exportgericht is. Veel agrarische produkten, zoals suiker, wol, huiden en ook fruit,worden voor meer dan de helft in het buitenland verkocht. Voor de witte boer ishet nu eenmaal aantrekkelijk om zijn mohair of sinaasappels tegen hoge prijzen inde rijke landen af te zetten: "Zij zijn degenen die poen hebben". Het 'probleem'voor de witte boer in Zuid-Afrika is dat de ca. 27 miljoen zwarten niet voldoendekoopkracht hebben om zijn dure produkten te kopen. Bij het wegwerken van dezogenaamde landbouwoverschotten naar het buitenland spelen de 'control boards'een belangrijke rol.Van de totale agrarische produktie bestaat bijna de helft uit akkerbouwgewassen,waarvan mais (50%), tarwe (10%) en suikerriet (10%) de belangrijkste zijn. Vanalle witte boeren verbouwt ruim een kwart (20.000 boeren) mais. In 1981 leiddedit tot een rekord-oogst van 14 miljoen ton. Als gevolg van de droogte werd er in1984 slechts 4,4 miljoen ton geoogst, zodat er zelfs mais geïmporteerd moestworden. In plaats van 1,5 miljard gulden aan deviezen te verdienen door hetexporteren van mais, moest de Maize Board in dat jaar voor 750 miljoen guldenop de wereldmarkt mais kopen. In 1985 werd de nationale konsumptie weergedekt bij een produktie van 7,3 miljoen ton. Van deze hoeveelheid werd 0,8miljoen ton geëxporteerd, voornamelijk naar Japan en Taiwan. Doordat debinnenlandse prijs voor de boeren hoger ligt dan de wereldmarktprijs wordt er perton een verlies geleden van 54 gulden. Alle konsumenten - zowel zwart als wit -moeten betalen voor dit miljoenenverlies, terwijl alleen witte boeren eraanverdienen.Ook de suikerexporten worden zwaar gesubsidieerd. Van de jaarlijksesuikerproduktie van 2 miljoen ton wordt de helft geexporteerd. Dit jaar kopenJapan en Canada voor de helft van de kostprijs Zuidafrikaanse suiker. Desubsidies van de Zuidafrikaanse overheid ter grootte van 300 miljoen guldenkomen ten goede aan de witte suikerrietboer en niet aan de zwarte rietkapper.Veeteeltprodukten vormen ruim eenderde van de opbrengst in de agrarischesektor. Was de extensieve veehouderij van oudsher voor de vleesproduktie vanbelang, tegenwoordig neemt de intensieve veeteelt op kippen- envarkensbedrijven een steeds groter aandeel voor haar rekening. Bovendien is delaatste jaren de melk-, boter- en kaasproduktie belangrijk toegenomen. Want

behalve de 4.000 gespecialiseerde witte melkveehouderijbedrijven zijn steedsmeer bedrijven naast andere aktiviteiten melk gaan produceren. De hoge prijzendie de producenten krijgen voor hun melk, betekenen echter dat veel melk in devorm van

boter, kaas of melkpoeder onverkocht blijft en tegen hoge kosten opgeslagenwordt.Een onderdeel van de veehouderij dat wel goede resultaten boekt, is deschapenteelt voor de wol- en mohairproduktie. Na Australie, Sowjet-Unie,NieuwZeeland en Argentinië is Zuid-Afrika de vijfde producent van natuurlijkewol. Wat betreft exporten neemt Zuid-Afrika zelfs de vierde plaats in. In 1984/85werd 98.000 ton wol geëxporteerd, hetgeen 85% van de nationale produktiebetekent. De voornaamste exportmarkten voor Zuid-Afrika zijn: West Duitsland,Engeland, Frankrijk, Italië en Japan (80% naar West-Europa); ook Nederlandimporteert Zuidafrikaanse wol.FruitMet ongeveer 8.000 bedrijven neemt de fruitteelt een vrij kleine plaats in binnende Zuidafrikaanse landbouw. Toch maken fruitexporten ongeveer eenderde deeluit van alle agrarische exporten. Van de totale exporten van Zuid-Afrika maaktfruit de laatste jaren rond de 3% uit:Fruitexporten van Zuid-Afrikawaarde aandeel in totale(x miljoen gld.) Z.A.-exporten.1978 918,9 3,3%1979 1074,1 2,9%1980 1199,1 2,4%1981 1394,5 2,71%1982 1413,8 3,0%1983 1211,6 2,6%1984 1420,0 2,/8%Bron: FAO, handelsjaarboek 1984.( Opmerking: in deze tabel zijn ook de groente-exporten opgenomen. Op hettotaal van de fruitexporten zijn deze bijna verwaarloosbaar. In 1983 bedroegen zijslechts 34 miljoen gulden op een totaal van 1.420 miljoen gulden, ofwel iets meerdan 2%. Een voorbeeld van groente-exporten zijn de asperges in blik die aan deEEG geleverd zijn; in 1984 werd er 1834 ton, ter waarde van 10,6 miljoen gulden,verkocht in de Gemeenschap, waarvan 90% aan West-Duitsland.)In de fruitsektor zijn rond de 400.000 zwarte arbeid(st)ers werkzaam, soms invaste dienst, maar vaak ook als seizoensarbeid(st)er. Met gemiddeld 50landarbeid(st)ers per bedrijf is de fruitteelt een van de meest arbeidsintensievetakken van de landbouw: het overgrote deel van het werk wordt met de handgedaan. Op de fruitbedrijven wordt een skala aan vruchten verbouwd. Dit ismogelijk door de verscheidenheid aan klimaten in Zuid-Afrika. Het citrusfruit(sinaasappels, grapefruits, citroenen en mandarijnen) wordt voornamelijkverbouwd in de geirrigeerde gebieden van Transvaal. Appels en perendaarentegen vinden we vooral in de Westelijke Kaapprovincie, evenals druiven,

perziken, nektarines, pruimen en abrikozen. Ananas is aangeplant in de OostelijkeKaapprovincie en in Natal. Andere vruchten zijn: bananen, mango's, avocado's,guaves, papaya's, lychees en passievruchten.In Zuid-Afrika heeft de fruitteelt al een lange traditie. Voor veel witte boeren wasde produktie van vers en gedroogd fruit al in de vorige eeuw een belangrijke

bron van inkomsten, eerst voor het bevoorraden van schepen die Zuid-Afrikaaandeden, later ook voor de toelevering aan kampementen in demijnbouwgebieden. Pas aan het begin van deze eeuw , toen bleek dat fruit metsukses op de Britse markt verkocht kon worden gedurende de winter op hetNoordelijk Halfrond, breidde de fruitteelt zich sterk uit. Tussen 1911 en 1921werd het areaal met fruitbomen meer dan verdubbeld. Vooral druiven waren erggewild in Engeland als tafeldekoratie, zodat de druivenverbouw al snel debelangrijkste exportverdiener voor de witte boeren werd.Ten tijde van de Tweede Wereldoorlog viel de exportmarkt, waarop een grootdeel van de fruitproduktie gericht was, echter totaal weg. Om de afzetproblemenvoor de fruittelers op te vangen werden er 'control boards' opgericht: de CitrusBoard voor citrusvruchten (sinaasappels, grapefruit, citroenen en mandarijnen) ende Decidious Fruit Board voor het aan bederf onderhevige fruit (appels, peren,druiven, pruimen en perziken). Bovendien werd voor het gedroogde fruit(rozijnen, abrikozen, perziken, etc.) de Dried Fruit Board opgericht. Vanaf datmoment waren de fruittelers verplicht om aan deze Boards te leveren. Deze'control boards' voor fruit bestaan nog steeds en hebben het monopolie voor deexport van de betreffende fruitsoorten.Tevens is in de oorlog een begin gemaakt met het opzetten van eenverwerkingsindustrie voor fruit. Met name de konservenindustrie voor hetinblikken van fruit en de jambereidingsindustrie groeiden snel, omdat het fruit datniet meer geexporteerd kon worden nu ingeblikt werd of tot jam bereid. Na afloopvan de oorlog en de herstelde toegang tot de overzeese markten, werd de exportvan fruit weer snel ter hand genomen. Nu echter werden de buitenlandse verkopengeregeld en gecontroleerd door de Citrus en Decidious Fruit Board. Door descherpe supervisie van deze Boards op de export van vers fruit, o.a. door hetvoorschrijven van geschikte variëteiten, minimumkwaliteit en gradering, wistende witte fruittelers een sterke positie op de wereldmarkt te veroveren. Maar ookde lage loonkosten van de zwarte landarbeiders speelde een belangrijke rol bij desuksesvolle verkopen in het buitenland. Vanwege de sterke exportgerichtheid vande fruitsektor is de hele produktie van en handel in fruit sterk gerationaliseerd. Inde produktiegebieden en de exporthavens zijn zeer uitgebreide opslag- enkoelfaciliteiten, zodat onmiddelijk ingespeeld kan worden opmarktontwikkelingen in de overzeese afzetgebieden. Voor de export van het fruitwordt gebruik gemaakt van een vloot van zeven moderne koelschepen, diegedurende het Zuidelijk Halfrond Seizoen (januari t/m juni) af en aan varen tussende exporthavens van Zuid-Afrika (Kaapstad en Durban) en de afzetmarkten inWest-Europa. De Nederlandse rederij Nedlloyd is een van de maatschappijen dieschepen voor de Zuidafrikaanse fruitexporten inzet (zie kader).

Dat de fruitteelt sterk exportgericht is kan uit het voorbeeld van desinaasappelteelt blijken:Produktie Export Export als %(x1000 ton) (xl000 ton) van de produktie1980 588 345 59%1981 624 326 52%1982 557 331 59%1983 529 276 52%1984 495 286 58%Zuid-Afrika is hiermee na Spanje, Marokko, Israël en de Verenigde Staten de

vijfde exporteur van verse sinaasappels ter wereld, met een aandeel van 5,3% inde de wereldhandel. Bovendien wordt een belangrijk deel van de rest van desinaasappelproduktie in Zuid-Afrika verwerkt tot jams, sappen en andereprodukten, waarvan ook een belangrijk deel geëxporteerd wordt.Voor andere fruitsoorten liggen de exportpercentages voor het verse produkt opzo'n 60% voor citroenen, 75% voor grapefruits, 45% voor appels en 35% voorperen. Wat betreft deze laatste twee fruitsoorten is Zuid-Afrika de belangrijksteZuidelijk Halfrond producent met een aandeel van rond de 30% van deZHRexporten.Van abrikozen (0,8%), ananas (2%), perziken (0,5%) en druiven (2,5%) liggen deexportpercentages veel lager, omdat de verwerking ter plekke veel belangrijker is.Van de totale perzikenproduktie wordt 61% ingeblikt. Zo heeft Zuid-Afrika dehele opbeuw van haar fruitkonservenindustrie vooral gebaseerd op de verbouwvan een perziksoort die zeer geschikt is om in te blikken. Ook de ananasteelt isvoor het overgrote deel bedoeld om in te blikken. Daarnaast wordt nog 7% van deperziken gedroogd. Voor abrikozen is vooral de verwerking tot sap van belang(70% van de totale produktie) naast het drogen (20%). Druiven worden vooralverbouwd voor de wijnproduktie. Zo'n 85% van alle druiven worden verwerkt totwijn.Wie geinteresseerd is in de produktie- en exportcijfers van een aantal fruitsoortenen -bewerkingen kan deze gegevens achterin vinden in tabel I.Op de ranglijst van wijnproducerende landen staat Zuid-Afrika - met een kleine3% van de wereldproduktie - op een negende plaats. Rond Kaapstad liggen demeeste van de 6.000 wijnboerderijen die het overgrote deel van de Zuidafrikaansewijn voor hun rekening nemen. Verenigd in een zeventigtal koôperaties,produceren de individuele wijnboeren rond de 85% van alle wijndruiven. De restis afkomstig van een vijftigtal grote wijnlandgoederen, die soms in handen zijnvan bedrijven uit de wijn- en sterke drankenhandel. Deze 'estates' omvatten insommige gevallen meer dan 100 hectare.In de belangrijkste wijnproducerende gebieden, zoals onder meer Stellenbosch,Paarl en Tulbach, wordt het hele ekonomische en politieke leven beheerst door dewitte wijnboeren. Goedkope zwarte arbeidskrachten voor het werk op dewijpboerderijen zijn er in overvloed, zodat witte boeren al naar gelang er werk ismensen kunnen aannemen of weer op non-aktief stellen. Vooral zwarte vrouwenen kinderen vormen een arbeidsreservoir, dat in drukke tijden gebruikt kan

worden. Zo gaan tijdens het plukseizoen zelfs de scholen dicht, zodat de kinderenop het land kunnen meewerken.Van de totale wijnproduktie wordt ongeveer de helft als wijn verkocht.Overschotten van onverkoopbare wijnen en zogenaamde inferieure wijnen dieniet geschikt zijn voor wijnproduktie, vormen de andere helft. Dit deel wordtgedestilleerd tot brandy. Van de Zuidafrikaanse wijnproduktie wordt maar eenklein gedeelte geexporteerd, net iets meer dan 1%. Het overgrote deel wordt dusals wijn of als brandy binnenlands gekonsumeerd. Vanaf het midden van dezeventiger jaren zijn er echter steeds meer pogingen gedaan om apartheidswijnenin het buitenland te verkopen. Met name het oprichten van de Nederburgwijnbeurs in 1975 is bedoeld om meer Zuidafrikaanse wijnen in het buitenland teslijten.

Deze beurs wordt dan ook veelvuldig door buitenlandse wijnopkopers bezocht,ook door Nederlandse.De geschiedenis van de Zuidafrikaanse wijnproduktie wordt gekenmerkt doorlangdurige perioden van overproduktie en moeilijkheden met de kwaliteit. Omdeze problemen op te lossen werd in 1917 de Koôperatieve WijnbouwersVereniging van Zuid-Afrika (K.W.V.) opgericht. In 1924 werd deze verenigingvan staatswege vergaande bevoegdheden toegekend met betrekking tot dewijnproduktie. K.W.V. kreeg het toezicht op de verbouw, bereiding en verkoopvan wijn. Daartegenover stond dat zij verplicht was om alle aangeboden wijn enbrandy van de boeren op te kopen tegen van te voren vastgestelde prijzen. Doordeze wettelijke bescherming wist de K.W.V. in de loop der jaren een dominantepositie op de markt voor wijn en sterke dranken op te bouwen. Bovendien bezatdeze wijnbouwersvereniging tot in de zeventiger jaren het monopolie voor deexport van wijn.Tekenend voor de ekonomische macht die deze belangenvereniging zich heeftverworven, is de vertegenwoordiging van vier van haar leden in het huidigeZuidafrikaanse witte "parlement".Vanaf de Tweede Wereldoorlog nam de produktie van wijndruiven sterk toe. DeK.W.V. was echter niet bereid om haar verwerkingskapaciteit aan die groei aan tepassen, aangezien zij niet verplicht was om (wijn)druiven op te kopen, maaralleen wijn en brandy. Daarop besloten de wijnboeren om koôperaties op terichten voor de verwerking van druiven. Deze wijnkooperaties konden hun wijnweer bij de K.W.V. afzetten. Met het verbeteren van de kwaliteit van degeproduceerde wijnen stortten ook andere bedrijven zich in de wijnhandel. Doorhet bieden van een hogere prijs waren de koöperaties bereid hun wijnen niet aande K.W.V. ter verkopen, maar aan de diverse handelshuizen. Zo ontstonden ernieuwe verwerkings- en afzetkanalen voor de witte wijnboeren.

Op dit moment wordt de Zuidafrikaanse wijnhandel echter ook gekenmerkt doorsterke konsentratie en monopolievorming. Zo heeft het konglomeraat Cape Wineand Distillers (C.W.D.) een marktaandeel van meer dan 60% op de verschillendedeelmarkten (wijn, port, sherry, gin, whisky, brandy, etc.). C.W.D. kwam in 1980tot stand door het samengaan van de twee grootste wijnkoncerns in Zuid-Afrika,

Stellenbosch Farmers' Winery (S.F.W.) en de Oude Meester Groep (O.M.G.), eneen derde belangrijk wijnkoncern, Henry Taylor & Ries. C.W.D. fungeert alshoudstermaatschappij voor deze drie bedrijven, die een belangrijke mate vanautonomie hebben behouden.Zelf waren Stellenbosch Farmers' Winery en de Oude Meester Groep ook totstand gekomen als gevolg van samenvoegingen en overnames. Zo had S.F.W. inde zestiger jaren de beroemste wijnboerderij van Zuid-Afrika, Nederburg (Paarl),overgenomen. In 1970 volgde de overname van Sedgwick Taylor. Voor hetfinancieren van deze overnames en andere kapaciteitsuitbreidingen werd steungezocht bij het grote bierkoncern South African Breweries; dat bedrijf nam hetaandelenpakket van S.F.W. over. De Oude Meester Groep was tot stand gekomenin 1965 door het samengaan van Distiller's Corporation, Castle Wine, E.K. Green,de Bergkelder en Drostdy Kelders. Hierdoor ontstond een groot koncern op hetgebied van wijn, sterke drank, slijterijen, hotels en restaurants. In de zeventigerjaren werd O.M.G. door het internationale tabakskoncern, de Rembrandt-Groep,overgenomen. Naast South African Breweries en de Rembrandt-Groep is deKoöperatieve Wijnbouwers Vereniging - nog steeds een belangrijke jongen op deZuidafrikaanse wijnmarkt - de derde aandeelhouder van C.W.D. met dertigprocent van de aandelen. Al met al is C.W.D. een van de grootstewijnhandelshuizen ter wereld.Verwerkende industrie: buitenlandse investeringen in de fruitverwerkingZoals we hiervoor zagen vindt de produktie van landbouwprodukten in verrewegde meeste gevallen plaats op bedrijven van individuele boeren. Defruitverwerking daarentegen vindt plaats in fabrieken welke het bezit zijn vankoôperaties of vennootschappen. Een groot aantal van dezefruitverwerkingsbedrijven is in buitenlandse handen. Vooral bedrijven uit Groot-Brittanniè zijn van oudsher betrokken in deze sektor. In een aantal gevallenhebben deze buitenlandse investeerders eigen plantages om althans een deel vande aanvoer voor hun fabrieken zeker te stellen.Op wereldschaal wordt de handel en verwerking van fruit gedomineerd door eenbeperkt aantal multinationale ondernemingen: Castle & Cook (VS), Del Mone(VS), Libby (een Amerikaanse dochter van het Zwitserse koncern Nestlé),Mitsubishi (Japan) en United Brands (VS). Deze multinationale ondernemingenzijn op verscheidene plaatsen ter wereld betrokken bij de produktie of distributievan deze produkten. Del Monte, Castle & Cook en Nestle komen we onder anderetegen in de Zuidafrikaanse fruitverwerking.Del Monte. - het grootste koncern op het gebied van het inblikken van groentenen fruit, dat zelf weer behoort tot een nog groter concern op het gebied vanvoedings- en genotsmiddelen, R.J. Reynolds - heeft in Zuid-Afrika belangen in defruitverwerking in de vorm van een 100% dochterbedrijf, de South AfricanPreserving Company Ltd. te Kaapstad. Deze dochteronderneming heeft eenfabriek in Tulbach (Kaapprovincie), waar ananas, abrikozen en peren wordeningeblikt. De toelevering aan de fabriek geschiedt onder meer door het eigenplantagebedrijf, de Rooihoogte Suid Farm Ltd.

De marketing van Del Monte-produkten in Nederland gebeurt door hetdochterbedrijf van Unilever, Calve-De Betuwe.Unilever in Zuid-AfrikaUnilever, de grote Brits-Nederlandse (50%-50%) onderneming in margarine,olien, vetten, wasmiddelen enzovoort, heeft aanzienlijke belangen in ZuidAfrika.Het bedrijf heeft daar een bijzonder slechte reputatie voor wat de erkenning vanonafhankelijke vakbonden betreft. Er vindenregelmatig arbeidskonflikten plaats.De werkmaatschappij van Unilever in Zuid-Afrika heet Unilever South Africa enis gevestigd in Durban. Het koncern heeft een groot aantal dochterbedrijven inZuid-Afrika, waaronder Lever Brothers (wasmiddelen), Lipton (thee, koffie e.d.),Van den Bergh & Jurgens (eetbare olien en vetten) en Quality Products (zeep,kaarsen, mayonaise, huidcremes enlotions).Daarnaast heeft Unilever nog twee maatschappijen die onafhankelijk van dewerkmaatschappij Unilever South Af rica werken. Een daarvan is John WestFoods. Dit bedrijf distribueert geimporteerde vis-, vlees- en fruitprodukten.Unilever is dus ook bijzonder aktief op het gebied van levensmiddelen, waaronderfruit in Zuid-Afrika.Nestlé heeft in Zuid-Afrika niet alleen belangen in de zuivelsektor maar ook in defruitverwerking. Door overnames van het grote Amerikaanse konservenkoncernLibby, McNeil & Libby in 1976 en een ander Amerikaans konsern, Carnation,werd Nestlé op slag de tweede ter wereld op het gebied van groente en fruit inblik. Via haar 'eigen' dochter, Food and Nutritional Products Ltd., in Kaapstad,houdt Nestlé zich bezig met het inblikken van fruit. Door de overname vanCarnation zijn ook diens vestigingen in Zuid-Afrika, Carnation Company Ltd.,Carnation Foods Ltd. en de Northern Canners Ltd., in het koncern opgenomen.Deze drie bedrijven zijn aktief op het gebied van het inblikken van groenten enfruit, vruchtensappen, citrus- en avokado-olie en de verpoedering van fruit entomaten.Castle & Cook is via haar dochter Standard Fruit betrokken bij Langeberg Co-opLtd., een belangrijk samenwerkingsverband in de Zuidafrikaanse fruitverwerking.Dit bedrijf heeft namelijk een tiental fabrieken op het gebied van fruit- engroentekonserven, jams, sappen, etc. in Zuid-Afrika en heeft daarmee eendominante positie op deze markt.Twee andere voedselmultinationals, Ranks Hovis McDougall (GB) en GeneralFoods (VS), hebben weer belangen in Cerebos Food Corporation Ltd. Dit bedrijfopereert vooral op het gebied van vruchtensappen, maar blikt ook wel fruit in. Hetbedrijf is gevestigd te Randburg en heeft een fabriek te Wadeville.De Coca Cola Export Company (VS) is sinds begin 1985 ook betrokken bij deverwerking van fruit. Het heeft voor tachtig procent een bedrijf overgenomen datzich beweegt op het gebied van het inblikken van fruit.

Verder zijn nog een drietal Britse investeerders betrokken bij devruchtenkonserven in Zuid-Afrika. Het betreft Reckitt & Colman PLC (metNugget Polish SA Ltd), The Western United Investments Co (met Cecil Vinegar

Works Ltd. en Deepfreezing and Preserving Ltd.) en Wittington lnvestments Ltd(met Fedfood Ltd.). Met name het laatste bedrijf heeft zeer uitgebreide belangenin de Zuidafrikaanse ekonomie, waar het bijna 300 dochterondernemingen heeft.In de sektor van de vruchtensappen zijn naast de meeste van dehierbovengenoemde bedrijven nog een aantal andere buitenlandse koncernsbetrokken. Zo is de British American Tobacco (BAT Industries), een Britsemultinational met veel belangen in Zuid(elijk) Afrika, via dedochterondernemingen Willards Foods Ltd. en Freshup Pure Fruit Juices Ltd.aktief op het terrein van de vruchtensappen. Cadbury Schweppes, eveneens uitGroot-Brittannië, beweegt zich in Zuid-Afrika op de markt van snoep, softdrinksen vruchtensappen. Het heeft naast de volle dochter Cadbury (vruchtensappen)een minderheidsdeelneming van 15% in Amalgamated Beverages Industries Ltd.Tenslotte heeft het Britse bedrijf Tenneco International Holdings Ltd eendochterbedrijf in Zuid-Afrika welke in de vruchtensappensektor zit, het betreftBush Boake Allen (SA).Opmerkelijk is dat een aantal van deze buitenlandse bedrijven zichlangzamerhand aan het terugtrekken zijn uit Zuid-Afrika. Door een kombinatievan slechte ekonomische situatie, politieke onrust en druk van anti-apartheidsbewegingen zijn in 1985 een kleine twintig Amerikaanse bedrijvengeheel of gedeeltelijk uit Zuid-Afrika vertrokken. Deze desinvesteringen vindenook plaats in de fruitverwerkingssektor: General Foods verkocht haar aandeel inCerebos Food Corporation en ook Coca Cola beeindigde enkele van haaraktiviteiten.Voor een volledige lijst van de bedrijven welke in de handel en verwerking vanfruit in Zuid-Afrika werkzaam zijn wordt u verwezen naar bijlage 1.

Nedlloyd in Zuid-AfrikaNedlloyd, een grote Nederlandse scheepvaartonderneming, werkt met anderebedrijven samen in de South Africa Europe Container Service, Safari enSafocean. Deze drie samenwerkingsverbanden verzorgen het zeetransport vanZuid-Afrika naar respektievelijk Europa, Het Verre Oosten, Australie en Nieuw-Zeeland.Nedlloyd heeft twee volle dochterondernemingen in Zuid-Afrika, namelijk dezeevaartonderneming Capricorn Lines met een kantoor in Durban en descheepsagent Nedlloyd Agencies met vestigingen in Durban, Kaapstad, East-London, Johannesburg en Port Elizabeth.Begin 1985 weigerden havenarbeiders in San Francisco de "Nedlloyd Kimberley"te lossen, vanwege de relatie van Nedlloyd met Zuid-Afrika. De boykot werd naeen week door een rechterlijke uitspraak beeindigd.Nedlloyd is ook direckt betrokken bij het transport van Zuidafrikaans fruit naarNederland. Zo brengt de "Nedlloyd Hoorn", een containerschip, dat in 1979 isgebouwd en een draagvermogen heeft van ruim 48.000 ton, apartheidsfruit naarRotterdam.Grasso in Zuid-AfrikaHet Nederlandse bedrijf Grasso's Koninklijke Machinefabrieken (Den Bosch)produceert en installeert koel- en persluchtinstallaties.

Grasso heeft een dochteronderneming onder de naam Grenco, die ook inZuidAfrika opereert. Deze dochter heeft vestigingen in Kaapstad (hoofdkantoor),Johannesburg en Durban. Grenco installeert air-conditioning, die in Nederland isgefabriceerd, in Zuidafrikaanse kantoren, mijnen en fabrieken.Grenco doet ook goede zaken met het verkopen van installaties voor het bewarenvan fruit, groenten, vlees en bier. Onlangs heeft Grenco koelapparatuur geleverdvoor een koelhuiscomplex van de Decidjous Fruit Board, een van deexportorganisaties van apartheidsfruit.

38

3DE UITVOER VAN APARTHEIDSFRUIT NAAR DE EEG ENNEDERLANDNadat in de eerste twee hoofdstukken een beeld geschetst is van de fruitteelt inZuid-Afrika, komt nu de import van het apartheidsfruit in de EEG en inNederland aan de orde. Voor Zuid-Afrika is de EEG het belangrijkste afzetgebiedvan fruit; met name Groot-Brittannië neemt een aanzienlijke hoeveelheid van deimporten voor haar rekening. Maar ook Nederland blijkt een goede afzetmarktvoor de apartheidsvruchten. Naast een beschrijving van de omvang van de handelen de afzetkanalen in Nederland, wordt bekeken welke soorten fruit uit Zuid-Afrika ingevoerd worden en in welke maanden die importen vallen. Daarbij wordtook aangegeven welke alternatieven voor de Zuidafrikaanse fruitimportenaanwezig zijn.Import van Zuidafrikaans fruit in de EEGDe EEG is verreweg de belangrijkste afzetmarkt voor fruit afkomstig uitZuidAfrika. Van de totale fruitexport, in 1984 ter waarde van 1,4 miljard gulden,gaat ongeveer tweederde naar de EEG-lidstaten. Buiten de EEG nemen andereEuropese landen zo'n 10 tot 15% voor hun rekening, de Verenigde Staten enCanada samen ongeveer 10% en landen in het Verre Oosten (voornamelijk Japanen Taiwan) nog een paar procent. De resterende hoeveelheid wordt in een tientalandere landen verkocht.Van oudsher is Groot-Brittannië het belangrijkste exportland voor hetapartheidsfruit. En hoewel de importen met de loop der jaren wat verminderd zijn,neemt dat land ook nu nog binnen de EEG veruit de eerste plaats in. Engelandheeft al vanaf de koloniale overheersing een lange traditie van investeringen in deZuidafrikaanse landbouw, waardoor langdurige handelskontakten ontstaan zijn.Na toetreding van Engeland tot de EEG verwachtte Zuid-Afrika een forse dalingvan de export naar Engeland; in de praktijk lijkt Zuid-Afrika er in geslaagd te zijnmet Engeland als springplank - de uitvoer te spreiden naar andere EEG-landen.Als we de cijfers voor 1984 gebruiken, heeft Groot-Brittannië 50% van de totaleEEG-fruitimport vanuit Zuid-Afrika voor zijn rekening genomen. Daarna volgenWest-Duitsland (22,5%), Frankrijk (12,8%), België/Luxemburg (6,5%) enNederland (5,7%). Italië, Denemarken, Ierland en Griekenland zijn met 1% ofminder onbelangrijk als afzetgebieden voor Zuidafrikaanse fruitprodukten.

Per fruitsoort varieert het belang van de EEG voor de afzet vanuit Zuid-Afrika.Van al het citrusfruit dat Zuid-Afrika exporteerde, ging 40% naar de EEG. Voorappels ligt dat percentage op 68%, terwijl van de peren 78%, ananas (zowel versals in blik) 39%, druiven 71%, rozijnen 67% en wijn 43% naar de EEGuitgevoerd wordt (zie ook tabel I).De belangrijkste soort van fruitimport uit Zuid-Afrika is de kategorie vers fruit.

Samen met gedroogd fruit bedraagt de invoerwaarde zo'n 800 miljoen gulden.Daarvan vormen verse appels met 30,5% van de waarde gevolgd doorsinaasappelen met 22,1% en druiven met 15,9% de belangrijkste fruitsoorten. Vanperen (7,4%), rozijnen (6,2%), grapefruits (5,7%) en avocado's (4, 1%) wordenook grote hoeveelheden in de EEG aangevoerd (Voor een gedetailleerdeuitsplitsing kan tabel II geraadpleegd worden). Importen van vers en gedroogdfruit vanuit Zuid-Afrika maken 6,9% van de totale Importen in die kategorie vanbuiten de EEG uit. Voor Groot-Brittannië met 15,3% en België/Luxemburg met10,4% liggen de percentages hoger dan het gemiddelde. Voor België ligt ditpercentage waarschijnlijk zo hoog omdat via haar havens veel Zuidafrikaans fruitaangevoerd wordt, dat weer doorgevoerd wordt naar andere landen. Met nameappels worden veel via Antwerpen aangevoerd.De tweede kategorie van fruitimporten vanuit Zuid-Afrika zijn de fruitkonserven.In 1984 bedroeg de import in de EEG 76.000 ton met een waarde van 169 miljoengulden. Daarmee leverde Zuid-Afrika ca. 13% van de totale import van fruit inblik van buiten de EEG. Voor fruitkonserven is Groot-Brittannië's belang noggroter dan in de kategorie vers en gedroogd fruit; het neemt bijna 70% van detotale EEG-invoer vanuit Zuid-Afrika voor zijn rekening. West-Duitsland is eengoede tweede met ongeveer 20%. Perziken in blik zijn de belangrijkstefruitkonserven die in de EEG worden afgezet met 37% van de waarde van deZuidafrikaanse export naar de EEG. Andere fruitkonserven zijn peren (met 15%),ananas (met 12%) en abrikozen (met 9%).De import van vruchtensappen vanuit Zuid-Afrika is vrij klein qua omvang: 8.000ton met een waarde van 19,3 miljoen gulden. Dit is slechts 1% van de totaleimport van vruchtensap van buiten de EEG. Ook bij deze kategorie zijnGrootBrittannië (met 70%) en West-Duitsland (met 10%) de belangrijksteafnemers. Opvallend is dat ananassap ongeveer 60% van de import vanvruchtensappen uit Zuid-Afrika uitmaakt. Zuidafrikaanse wijnen zijn nog mindervan belang op de EEG-markt. Slechts 0,8% van de wijnimporten van buiten deEEG komen uit Zuid-Afrika. Tabel III, IV, en V geven de cijfers van de importenvan de verschillende kategorieen fruit.Als we de drie kategorieën samennemen en de totalen door het aantal ingezetenenper land delen, wordt het belang van de Zuidafrikaanse importen voor deverschillende landen nog duidelijker dan wanneer slechts naar de absoluteinvoerwaarden of hoeveelheden gekeken wordt. In deze andere rangschikkingblijven Groot-Brittannië en België de twee belangrijkste landen; Nederland volgtdan helaas op de derde plaats.

Invoer per hoofd van de bevolking van Zuidafrikaans fruit in 1984

Kilo per Gulden perinwoner inwonerTotaal EEG 1,85 3,74Groot-Brittannië 4,35 9,03België/Luxemburg 3,44 6,42Nederland 2,10 4,03West-Duitsland 1,88 3,73Frankrijk 1,17 2,39Denemarken 1,02 2,06Ierland 0,48 1,19Italië 0,11 0,19Griekenland 0,03 0,06Dit betekent dat in 1984 per inwoner van de EEG bijna twee kilo apartheidsfruitgenuttigd werd.Voor de beschrijving van de regels en bepalingen met betrekking tot de invoervan fruitprodukten uit Zuid-Afrika in de EEG-landen wordt verwezen naar bijlageII.Apartheidsfruit in NederlandIn Nederland werd in 1984 in totaal voor ruim 2,1 miljard gulden aan fruitingevoerd, zowel van buiten als van binnen de EEG. Hiervan wordt het grootstegedeelte als vers fruit op de markt gebracht (1,2 miljard). Het overige gedeeltevan de fruitimporten is in bewerkte of verwerkte vorm. De belangrijkste zijn:vruchtensappen (472 miljoen), fruitkonserven (172 miljoen) en gedroogd fruit(138 miljoen).In datzelfde jaar had de import van fruit (inklusief wijn) uit Zuid-Afrika eenwaarde van 56,7 miljoen gulden. Dat is bijna 12% van de totale import vanuitZuid-Afrika (477 miljoen in 1984). Het belangrijkste produkt dat door Nederlanduit Zuid-Afrika ingevoerd wordt, is steenkool (100 miljoen). Fruit komt op eentweede plaats. Nederland importeert ook nog andere landbouwprodukten uit hetapartheidsland, zoals tabak, leer, perskoeken (van mais), suikermelasse, thee, wol,bloemen en planten, en nog een paar kleine kategorieën.Zuid-Afrika had in 1984 een aandeel van ruim 2,6% van het geïmporteerde fruitop de Nederlandse markt. In 1982 en 1983 was dat marktaandeel 3,3% en 2,4%,terwijl de waarde van de importen in die jaren respektievelijk 66,2 miljoen en48,7 miljoen bedroeg.

In de onderstaande tabel zijn voor 1982, 1983 en 1984 het aandeel en de waardevan de Zuidafrikaanse fruitimporten per kategorie gegeven.aandeel Zuidafrikaanse waarde van Zuldafrikaanseimporten in totale import import (x miljoen gulden)1982 1983 1984 1982 1983 1984vers fruit 4,6% 3,2% 3,8% 52,8 37,4 46,7fruit in blik 5,1% 4,0% 2,5% 7,6 5,9 4,4gedroogd fruit 2,1% 1,6% 2,2% 2,4 3,2 3,0bevroren fruit 1,5% 1,9% 1,8% 1,1 1,2 1,4vruchtensappen 0,0% 0,0% 0,0% 1,7 0,2 0,7

totaal 3,3% 2,4% 2,6% 65,6 47,9 56,2(exclusief wijn)Vers fruit maakt verreweg het grootste gedeelte (ca. 80%) uit van hetapartheidsfruit dat in Nederland verkocht wordt. Afhankelijk van de situatie op dewereldmarkt - fruitimporteurs letten ook op de kleintjes - koopt Nederland vrijkonstant rond de 3 tot 4 % van haar fruit in Zuid-Afrika.Voor ingeblikt fruit ligt de situatie iets anders, daarvan heeft Zuid-Afrikaduidelijk minder kunnen afzetten in Nederland. Niet alleen het marktaandeel isgehalveerd tussen 1982 en 1984 van 5,1% tot 2,5%, ook de waarde van de afzetvan Zuidafrikaanse blikken is afgenomen. Gedroogd en bevroren fruit hebben eenklein, maar stabiel aandeel in de buitenlandse importen. Vruchtensappen uit Zuid-Afrika stelt op het totaal aan importen in die sektor niets voor, minder dan eendrup in een heel literpak.Bij de cijfers over import van Zuidafrikaans fruit in Nederland moet echter eenopmerking gemaakt worden. Als Zuidafrikaans fruit Nederland binnenkomt en alszodanig geregistreerd wordt, wil dat nog niet zeggen dat dat fruit ookdaadwerkelijk hier gekonsumeerd wordt. Het is namelijk mogelijk dat een partijsinaasappels of druiven die geimporteerd is, meteen weer doorverkocht wordtnaar het buitenland; dit is de zogenaamde doorvoerhandel. De importeur bekijktimmers waar hij zijn partij met de meeste winst kan verkopen; in Nederland ofdaarbuiten. In de statistieken is deze doorvoerhandel niet of nauwelijks meer na tegaan. Hoeveel Zuidafrikaans fruit in Nederland blijft of weer doorverkocht wordtnaar het buitenland is dus moeilijk te achterhalen. Wel bestaan er cijfers voor dedoorvoerhandel per fruitsoort. Aan de andere kant is het echter ook mogelijk datfruit geregistreerd staat als afkomstig uit omringende landen, bv. België, maaroorspronkelijk toch uit Zuid-Afrika komt. Voor België geldt dan hetzelfde verhaalals hierboven voor Nederland is beschreven; België importeert fruit uit Zuid-Afrika en exporteert het weer naar Nederland waar het bij de konsumentterechtkomt. Zo komt het apartheidsfruit in de officiele statistieken terecht alsfruit geimporteerd uit België.Of in Nederland in 1984 daadwerkelijk voor 56,7 miljoen aan apartheidsfruitopgegeten (of opgedronken) is, is dus moeilijk vast te stellen. Wel valt tekonkluderen dat er voor meer dan 56,7 miljoen aan apartheidsfruit doorNederlandse han-

den is gegaan. Nederland eet niet alleen apartheidsfruit, maar handelt er nog meerin!Afzetkanalen van apartheidsfruitIn Nederland zijn er enkele tientallen gespecialiseerde fruitimporteurs. Deimporterende groothandel koopt in het buitenland fruit op en verkoopt dit weerdoor aan de plaatselijke detailhandel, de distribuerende groothandel, hetgrootwinkelbedrijf of exporteert het zelf direkt naar het buitenland. Een grootaantal van de Nederlandse fruitimporteurs handelt ook in Zuidafrikaans fruit (ziekader).Rotterdam is verreweg de belangrijkste plaats waar direkt uit Zuid-Afrikaaangevoerd fruit Nederland binnenkomt. Amsterdam was in 1983 nog goed voor

een paar procenten van de aanvoer van Zuidafrikaanse sinaasappels; maarsindsdien komt er niets meer aan apartheidsfruit binnen via die haven. Anderehavens waar fruit uit Zuid-Afrika aankomt met bestemming Nederland zijn onderandere Antwerpen, Hamburg en Bremen.Voor de aanvoer van aan bederf onderhevige fruitsoorten, zoals pruimen,perziken, mango's enz. neemt de luchthaven Schiphol een belangrijke plaats in inde aanvoer. In 1983 en 1984 bedroeg de import van vers fruit uit Zuid-Afrika viaSchiphol resp. 260 en 419 ton, de helft van de totale aanvoer van dit kwetsbarefruit. Door middel van het vliegtuig zijn de markten in West-Europa voorZuidafrikaans fruit steeds gemakkelijker bereikbaar geworden.Een belangrijke plaats waar Zuidafrikaans fruit verhandeld wordt is de citrus-PLUKELN VRUCHITN VAN A PAK-ID F

veiling in Rotterdam. Dit is een samenwerkingsverband van vijf grotefruitimporteurs, waar meer dan alleen citrus verhandeld wordt. Het aandeel van decitrusveiling in de totale handel van Zuidafrikaans fruit kan soms wel oplopen tot70% of meer. De betrokken importeurs zijn Velleman & Tas, Jan van den Brink,Citronas, Internationale Fruit Mij. en Jacob van den Berg. De eerste vier zijn ookbetrokken bij de Rotterdam Fruit Pier, verreweg de belangrijkste fruitterminal inNederland. Deze in 1985 geheel nieuw opgetrokken aanvoerfaciliteit, waar ook destuwadoorsbedrijven Muller Thomsen en Seaport Terminals in participeren, is hetbelangrijkste aanvoerpunt van Zuidafrikaans fruit. Niet alle fruit dat in Rotterdamaankomt, verloopt via de citrusveiling. Ook andere importeurs laten hun fruit viade Rotterdamse haven binnenkomen.De Nederlandse importeurs die kontrakten afsluiten met Zuidafrikaanseexporteurs (of agenten daarvan in Europa), beginnen al in september met hetafspraken maken voor het seizoen dat in de eerste maanden van het daaropvolgende jaar op gang moeten komen. Tussen het sluiten van het kontrakt en defeitelijke levering kan dus enkele maanden zitten. Ondertussen probeert deimporteur in Nederland afspraken te maken met kopers.Sommige importeurs zijn panellist voor een bepaald pr'odukt. Dit betekent dat zijde alleenverkopers voor dat produkt in Nederland zijn. Voor Cape zijn dat Jan vanden Brink en Velleman & Tas in Rotterdam.Via de importeur komt het apartheidsfruit terecht in de supermarkten, groentenenfruitwinkels, op de lokale markten of bij de grootverbruikers, zoals ziekenhuizen,leger, kantines van bedrijven, overheidsinstellingen of universiteiten, restaurantsenz.belangrijkste importeurs van apartheidsfruitCitronas B.V. RotterdamInternationale Fruit Mij. B.V. Rotterdam Jacob van den Berg B.V. RotterdamJan van den Brink B.V. RotterdamVelleman & Tas B.V. RotterdamFruit Transito Kantoor B.V. Rotterdam BUD Holland B.V. DelftHage International B.V. BarendrechtWindig B.V. AmsterdamPromotie van Cape en Outspan

De bekendste Zuidafrikaanse fruitmerken op de Nederlandse markt zijn: Outspanvoor sinaasappels, citroenen en grapefruits, en Cape voor appels, peren, druiven,perziken en pruimen. De andere merknamen van Zuidafrikaans fruit worden in hetkader genoemd.Cape en Outspan zijn zeer aktief wat betreft hun promotionele aktiviteiten inNederland. Het agentschap voor Outspan in de Benelux is gevestigd bij Van derStaay B.V. in Barendrecht. Aan ruim 6.000 winkels in Nederland stuurt dezeagent Outspan-promotiepakketten met posters, draagtassen en fruitzakkenop.Cape pakt het nog geraffineerder aan door jaarlijks diverse wedstrijden uit te

schrijven voor detailhandelaren in fruit. Degene die ten opzichte van hetvoorgaande jaar de grootste verkoopgroei van Kaaps fruit weet te boeken, winteen gouden Krugerrand, een ander symbool van de apartheidsonderdrukking, ofeen snoepreisje.Verschillende soorten apartheidsfruitOm een konsumentenboykot van apartheidsfruit effektief te laten zijn is hetbelangrijk om te weten welke soorten apartheidsfruit er in Nederland verkochtworden, welke merknamen daarbij horen, in welke periode de verkoop valt, wathet aandeel van de totale importen in die periode is en het antwoord op nog meervan dat soort vragen.Om een indruk te krijgen van de verschillende soorten Zuidafrikaans fruit zijn decijfers voor 1982 t/m 1984 in tabel VI samengevoegd. De verdeling over demaanden is te vinden in tabel VII en de aandelen van Zuidafrikaans fruit van 20%of meer in een bepaalde maand in tabel VIII.Sinaasappels en appels zijn de grootste kategorie van fruit die vanuit Zuid-Afrikageimporteerd worden. In 1984 maakten deze twee fruitsoorten samen tweederdevan het geimporteerde apartheidsfruit uit. Druiven neemt met 14% een derdeplaats in.Per fruitsoort zal nu iets gezegd worden over de vragen die hierboven gesteld zijn.a. CitrusVan de citrusvruchten zijn sinaasappels en grapefruits de enige soorten die quahoeveelheid van belang zijn. Importen van citroenen en manderijnen uitZuidAfrika zijn te verwaarlozen. Sinaasappels nemen 37% van de totaleZuidafrikaanse import van vers fruit voor hun rekening en grapefruits zo'n 3%.Het citrusseizoen opent eind mei en loopt door tot eind oktober. De piek van desinaasappelimporten uit Zuid-Afrika ligt in juli, augustus en september. Dewaarde van de import kan dan oplopen tot enkele miljoenen guldens. Augustus1985 was zelfs een uitschieter met een importwaarde van meer dan 10 miljoengulden. In die maand vertegenwoordigde de import uit Zuid-Afrika bijnaeenderde van de totale sinaasappelimport. Voor de maanden mei, juni en juli lagdat aandeel rond de 5%.Andere herkomstlanden van citrusfruit gedurende het Zuidelijk Halfrond-seizoenzijn: Brazilie, Argentinie, Uruguay enz.Bekende merknamen van Zuidafrikaans citrusfruit zijn:-sinaasappels: Outspan, Odda, Goldland-grapefruits: Outspan, Rose

-citroenen: Outspanb. Appels en perenDe tweede grote kategorie van Zuidafrikaans fruit wordt gevormd door appels enperen. In 1984 vormden appels 29% van de totale Zuidafrikaanse import van versfruit en peren 5%. Samen waren zij goed voor een omzet van ruim 16 miljoen

gulden op de Nederlandse markt.Het seizoen voor dit hardf ruit ligt vroeger in het jaar dan bij de citrus het geval is.Peren uit Zuid-Afrika komen in februari al op de markt en worden geimporteerdtot in juli. De piek van de aanvoer ligt in april/mei. Het aandeel van deZuidafrikaanse peren op de totale perenimport schommelt in de periode van maarttot juni tussen de 5 en 8%. Appels uit Zuid-Afrika beginnen pas eind maart, beginapril in de winkels te verschijnen. Afhankelijk van de snelheid waarmee het fruitin ZuidAfrika rijp wordt, ligt het hoogtepunt van het appelseizoen in mei/juni ofjuni/juli. Vooral in 1984 zijn er grote hoeveelheden apartheidsappels in Nederlandaangevoerd: in juni van dat jaar voor 6,4 miljoen en in juli voor 5,0 miljoengulden. In 1985 lagen de importen daar zo'n 40% onder. gulden. In 1985 lagen deimporten daar zo'n 40% onder.Toch geldt ook voor appels dat zelfs gedurende het Zuidelijk Halfrondseizoen hetmarktaandeel van apartheidsappels klein is. In 1985 steeg dat aandeel nooit bovende 8% uit qua waarde en nooit boven de 6% qua hoeveelheid.Argentinie en Nieuw-Zeeland zijn onder andere landen die in dezelfde periodegrote hoeveelheden appels en peren naar Nederland exporteren. De enigemerknaam voor Zuidafrikaanse appels en peren is Cape.c. DruivenDe verkoop van Zuidafrikaanse druiven in Nederland maakt 14% uit van de totalefruitimporten uit Zuid-Afrika. In 1984 bedroeg de importwaarde van deze wrangedruiven 6,6 miljoen gulden.De eerste druiven uit Zuid-Afrika komen in januari in ons land binnen. Dezevroege druiven worden hoofdzakelijk per vliegtuig aangevoerd. Soms worden eral vlak voor de kerst apartheidsdruiven aangeboden in de winkels met het oog opde verhoogde kooplust voor de feestdagen. Het seizoen van de Zuidafrikaansedruiven loopt door tot het einde van juni. De belangrijkste maanden zijn februari,maart, april en mei. Dan ligt de waarde van de maandelijkse invoer boven de 1miljoen gulden, soms zelfs oplopend tot 2,5 miljoen gulden.Ten opzichte van andere Zuidelijk Halfrond exportlanden worden deZuidafrikaanse druiven iets eerder aangevoerd. Zo bedroeg het marktaandeel infebruari 1985 62% van de totale hoeveelheid geimporteerde druiven. In maart vandatzelfde jaar, toen er meer druiven uit andere landen op de markt kwamen, zaktehet aandeel al tot 31%. Dit namen nog verder af met het voortschrijden van hetseizoen: april (17%), mei (13%) en juni (9%)Andere Zuidelijk Halfrond exporteurs zijn onder meer Argentinie en Brazilie.Cape is de merknaam waaronder Zuidafrikaanse druiven in Nederland verkochtworden.d. Pruimen, perziken en meloenen

De pruimen, perziken en meloenen vallen onder de kategorie 'primeurs'. Dit is hetfruit dat als eerste op de markt komt, voordat het Europese seizoen voor dezefruitsoorten begint. Ook nektarines en abrikozen vallen onder de primeurs,

maar deze worden niet vanuit Zuid-Afrika naar Nederland aangevoerd - althanszijn niet in de officiele statistieken terug te vinden.De aanvoer van dit zeer kwetsbare en aan bederf onderhevige fruit vindt bijnageheel per vliegtuig plaats. Niet alleen Schiphol wordt daarbij gebruikt alsaanvoerpunt, ook de luchthavens van Brussel, Frankfurt, Londen en Parijs vormeneen belangrijke schakel in de aanvoer van Zuidafrikaanse primeurs.Pruimen worden geimporteerd vanaf januari tot en met maart. Soms wordt ook inapril een kleine hoeveelheid aangevoerd. In de eerste drie maanden van 1985 hadZuid-Afrika een aandeel van rond de 75% van de totale pruimenimport. Het zijnechter geen grote hoeveelheden die aangevoerd worden vanuit Zuid-Afrika:jaarlijks voor niet meer dan 1 miljoen gulden.Voor meloenen begint de aanvoer vanuit Zuid-Afrika iets eerder; in decemberworden de eerste Zuidafrikaanse meloenen al geimporteerd. Bovendien loopt hetseizoen iets langer door dan dat van de andere primeurs, namelijk tot in mei. Degrootste hoeveelheden worden in februari, maart en april op de markt gebracht. Injanuari 1985 bedroeg het Zuidafrikaanse aandeel in de import van meloenen nogmaar 12%, in februari liep dat op tot 32%; in maart bereikte het zijn top met 38%,waarna het in april weer afnam tot 18%. De totale meloenenimport vanuit Zuid-Afrika had in 1984 een waarde van bijna 2 miljoen gulden.Verse perziken uit Zuid-Afrika worden veel minder op de Nederlandse marktaangeboden. In 1983 en 1984 was de aanvoer nul. In februari 1985 werden welperziken aangevoerd, ter waarde van 39 duizend gulden. Deze kleine hoeveelheidbetekende echter wel een aandeel van 25% van de totale perzikenimporten in diemaand. Daarnaast worden ook grote hoeveelheden bevroren perziken vanuitZuidAfrika aangevoerd.Voor meloenen zijn tijdens de periode december t/m mei o.a. Brazilie, en laterIsrael op de markt. Wat betreft perziken bestaat er in de wintermaanden ookaanvoer uit de Verenigde Staten. Voor pruimen is er geen ander naar Nederlandexporterend land in het eerste kwartaal van het jaar.Cape is de merknaam van pruimen en perziken. Van de Zuidafrikaanse meloenenis de merknaam niet bekend.e. Avocado'sZuid-Afrika is voor Nederland het tweede land na Israel wat de herkomst vanavocado's betreft. Het seizoen van Zuidafrikaanse avocado's loopt van maart toten met september. De periode met de grootste aanvoer vanuit Zuid-Afrika looptvan mei tot en met augustus. Dat is juist het seizoen waarin de aanvoer vanuitIsrael stilligt. Dat land exporteert haar avocado's voornamelijk van oktober tot enmet april.In 1983 en 1984 bedroeg de waarde van de apartheidsavocado's op deNederlandse markt iets meer dan 1 miljoen gulden. In 1985 zien we de importenuit ZuidAfrika echter sterk toenemen tot 1,8 miljoen gulden (plus 75% t.o.v.1984). Gedurende de zomermaanden van 1985 (mei t/m augustus) lag het

marktaandeel van Zuidafrikaanse avocado's op ongeveer tweederde van de totaleinvoer.Andere landen die in dezelfde periode avocado's naar Nederland exporteren, zijn:

Brazilie, Kenya en Israel.De meest voorkomende merknaam van Zuidafrikaanse avocado's is Caprice.f. Overig fruitVan de andere fruitsoorten worden in ieder geval mango's, verse ananassen enlychees uit Zuid-Afrika geimporteerd. De hoeveelheden van deze vruchten zijnechter erg klein, zowel wat de waarde als de hoeveelheid betreft.Voor mango's lag de invoerwaarde rond de 0,3 miljoen gulden in 1984 en 1985.Alleen in de maanden januari en februari maken Zuidafrikaanse mango's eenbehoorlijk deel uit van de totale aanvoer; resp. 20% en 29%. Het seizoen van deZuidafrikaanse mango's loopt van december tot aan mei. Dan beginnen deimporten uit Mali en Bourkina Fasso op gang te komen. ZuidelijkHalfrondimporten komen voornamelijk uit Brazilie en Peru.Verse ananassen lijken het hele jaar rond uit Zuid-Afrika aangevoerd te kunnenworden. De hoeveelheden zijn echter heel klein. De importwaarde schommelde inde afgelopen jaren tussen de 0,2 en 0,4 miljoen gulden. De meeste kans omapartheidananassen in Nederland aan te treffen is in maart en april. In april 1985was het aandeel van de Zuidafrikaanse ananassen rond de 7% van de totaleimporten. Daarmee viel zij in het niet bij de importen vanuit Ivoorkust, waarvandaan ruim 10 keer zoveel ananassen in die maand aangevoerd werden.In november 1985 werden ook Zuidafrikaanse lychees gesignaleerd op deNederlandse markt. In de importstatistieken wordt deze fruitsoort echter niet apartvermeld, zodat de hoeveelheden en het seizoen van de lychee-importen uitZuidAfrika niet bekend zijn. Wel zijn er twee merknamen van lychees uit Zuid-Afrika: Waring en Caprice.Uit het bovenstaande overzicht blijkt dat er voor alle fruitimporten vanuitZuidAfrika alternatieven voorhanden zijn. In elk van de periodes waarinapartheidsfruit op de Nederlandse markt gebracht wordt, zijn er andere landen diedat fruitsoort ook kunnen leveren. Op grond van marktoverwegingen is het dusgeen probleem om al het apartheidsfruit uit Nederland te gooien.Merknamen apartheidsf ruitVers fruitOUTSPAN sinaasappels, citroenen,grapefruitsCAPE appels, peren, druiven,perziken, pruimenODDA sinaasappelsCAPRICE avocado's, mango's, lycheesGOLDLAND sinaasappelsROSE grapefruitsWARING lycheesverder ook: meloenen, ananas, guaves

Fruit in blikDEL MONTE perziken, peren, abrikozenop zware siroop<Let wel: Del Monte importeert ook uit andere landen fruit in blik) GOLDENKEY abrikozen op zware siroop GOLD REEF fruitcocktail en perzikenop zware siroopPRIMA MERK ananas op zware siroopGedroogd fruitTHOMPSONS rozijnenverder ook:gedroogde abrikozen, peren en appelsMerknamen apartheidswijnenFLEUR DU CAP NEDERBURG KWVUit Stellenbosch afkomstig; op de markt gebracht door de Oude Meester Groep.De bekendste wijn van Zuid-Afrika; verhandeld door Stellenbosch Farmers'Winery.Van de Koöperatieve Wijnbouwers Vereniging, en afkomstig uit Paarl.Verder worden de wijnen meestal genoemd naar het landgoed waar ze gemaaktzijn. Dat zijn er teveel om op te noemen, maar ze zijn vrij goed te herkennen aanhun typisch Zuidafrikaanse benamingen. Enkele voorbeelden:Here Sewentien Oude Libertas Meerlust Kanonkop VergenoegdGoede Hoop Welnoed De Zoete Inval Zandvliet Alles Verloren SwartlandDe importeurs van apartheidswijn zijn: Otto Lenselink Wijnimport AmsterdamKaapkelder Caves HubertTeuge Heesch

PLUK GEEN VRUCHTEN VAN APARTHEIDillustratie: Peter van Straaten

4AKTIE TEGENZUIDAFRIKAANSE PRODUKTENNa in de vorige hoofdstukken de achtergrond van de handel in Zuidafrikaanseprodukten te hebben beschreven, wordt in dit laatste hoofdstuk ingegaan op deaktiekant: de boykot van deze produkten. Bij zo'n boykot spelen konsumenten eenbelangrijke rol. Daarom gaan we eerst in op de macht van de konsument. Wijzullen een paar voorbeelden geven van konsumentenboykotakties op het gebiedvan levensmiddelen uit Zuidelijk Afrika.Daarna gaan we uitgebreid in op de aktie "Pluk geen vruchten van apartheid", diehet Komitee Zuidelijk Afrika in september 1985 is gestart. Tenslotte zullen weeen paar voorbeelden geven van akties tegen Zuidafrikaanse produkten in anderelanden.De konsumentenboykot als aktiemiddelDe konsumentenboykot als middel om een politiek doel naderbij te brengen is ouden beproefd. Met een konsumentenboykot tegen bepaalde produkten wordt eenpolitieke uitspraak, zoals "wij zijn tegen apartheid en voor een ekonomische

boykot van Zuid-Afrika", krachtig onderstreept. Vooral als de eigen regering nietveel aanstalten maakt om maatregelen te treffen, is het nuttig langs de weg vaneen kopersboykot het beoogde doel naderbij te brengen.Konsumentenboykotakties worden niet alleen tegen produkten uit bepaaldelanden gevoerd, maar ook tegen bedrijven. Vaak gaat het er daarbij om(multinationale) ondernemingen tot een beter beleid ten opzichte van de eigenarbeid(st)ers en vakbonden te bewegen. Een ander veel voorkomend doel ismultinationale ondernemingen te dwingen niet langer (potentieel) onveiligeprodukten (medicijnen, poedermelk) in de Derde Wereld te verkopen.Multinationale ondernemingen hanteren vaak agressieve verkoopmethoden engeven onjuiste voorlichting in de onderontwikkelde landen. Bekende voorbeeldenvan redelijk suksesvolle konsumentenboykotakties tegen multinationaleondernemingen, zijn die tegen het Zwitserse koncern Nestlé, de grootste verkopervan babyvoeding ter wereld, in de Verenigde Staten en West-Europa en die tegenCoca-Cola, vanwege diens rol bij de onderdrukking van vakbondsrechten inGuatemala, in de Verenigde Staten, Zweden, Finland, Spanje en Mexico.Een konsumentenboykot kan ook ekonomisch van belang zijn: de afzet en dewinst van de betrokken ondernemingen komen onder druk te staan en/of landenkrijgen minder deviezen binnen. Bepaalde bedrijven zijn gevoeliger voor eenkonsumentenboykot dan andere. Bedrijven die zich vooral richten op debinnenlandse markt, zoals supermarkten, zullen zich een omzetverlies van enkeleprocenten enorm aantrekken. Flexibele multinationale ondernemingen met eengrote differentiatie in produkten, afzetgebieden, enzovoort zijn moeilijker tetreffen door middel van een boykot in eigen land.Bij een konsumentenboykot zijn ook de publicitaire effekten van groot belang:

deze effekten kunnen zelfs op de eerste plaats staan. Een gevoelige deuktoebrengen aan de "goede naam" van een multinationale onderneming is soms hetmaximaal haalbare.Een konsumentenboykot is aan beperkingen en voorwaarden gebonden. Het isvaak moeilijk om konsumenten te mobiliseren. Zij hebben persoonlijk minderbelang bij zo'n aktie dan bijvoorbeeld arbeid(st)ers die vechten tegen sluiting vanhun fabriek. De konsumenten zullen ook alternatieven moeten zien voor deprodukten die ze zouden moeten boykotten. Verder moet een mogelijk sukses vande aktie in het verschiet liggen. Konsumenten moeten evenmin met teveel oftegenstrijdige akties worden gekonfronteerd.Konsumentenboykotakties in NederlandIn Nederland worden konsumentenboykotakties vaak gevoerd uit protest tegen debesluitvorming op gemeentelijk of hoger nivo. Konsumenten betalen bijvoorbeeldeen deel van hun energierekening niet uit protest tegen de ontwikkeling en hetgebruik van kernenergie. Sommige mensen weigeren de milieuheffing te betalen,omdat de industrie eigenlijk de grote vervuiler is. Een gedeelte van debelastingaanslag wordt soms niet betaald uit protest tegen het defensiebeleid inhet algemeen of tegen kruisraketten in het bijzonder.Konsumentenakties richten zich vaak op produkten in de bedoeling andere landenof de bevrijdingsbeweging in die landen te steunen. Zo is er aktie gevoerd tegen

kristalsuiker (van de suikerbiet) en voor rietsuiker. De doeleinden van deze aktiewaren: bevordering van de export van rietsuiker verbouwende DerdeWereldlanden en diskussie over het suikerbeleid van de Europese Gemeenschap.Angola-koffieEen van de bekendste en meest suksesvolle produktenboykotakties in Nederlandis de op 4 februari 1972 door het Angola Comité gelanceerde aktie tegen deAngolakoffie. De doeleinden waren zowel ekonomisch (minder inkomsten voorde Portugese kolonisatoren), als politiek (isolering van Portugal) en publicitair(voorlichting en bewustwording in Nederland).Al voor de Angola-koffie-aktie feitelijk begon zeiden Albert Heijn (10% van deNederlandse koffiemarkt) en De Gruyter (7%) toe geen koffie uit Angola meer teimporteren. Douwe Egberts, de grootste koffiebrander in Nederland (45%) moestonder druk van de akties, waaraan zo'n 5000 mensen meewerkten, na ongeveereen maand ook overstag gaan. De andere branders volgden. De meeste door dekonsumentenboykotakties getroffen bedrijven verklaarden op "strikt kommercielegronden" toe te geven. Slechts een enkeling, zoals koffiebrander Simon Levelt teAmsterdam, zei geen Angolese koffie meer te gebruiken vanwege zijn morelebezwaren tegen de koloniale oorlog van Portugal.De aktie kreeg nog een staartje. Anderhalf jaar later, eind augustus 1973, vernamhet Angola Comité dat Albert Heijn 50 ton koffie uit Angola had gekocht. Deresultaten van de aktie van het jaar ervoor werden duidelijk bedreigd. Het Comitébesloot tot een algehele boykot van Albert Heijn. Het Comité reageerde bijzonderalert; nog voordat de Angola koffie weer in de cirka 400 Albert Heijnwinkels lag,waren stapels folders en affiches verspreid. Albert Heijn plaatste groteadvertenties in dagbladen met de tekst: "In een vrij land: vrije keuze voor vrijemensen". Bij de kassa's lag een brief aan de klanten, waarin Albert Heijn steldeniet bij voorbaat de keuzemogelijkheid van de konsument om politieke

redenen te willen beperken: "Albert Heijn koopt bij wijze van spreken "links" en"rechts" in, zonder daarbij politiek stelling te nemen." Dit verhaal had het AngolaComité al eerder vernomen. Tegen haar argument dat zo het koloniale regimewordt gesteund, konden de bedrijven - met inbegrip van Albert Heijn nietsinbrengen.Het opnieuw invoeren van de Angola-koffie werd een fiasko voor Albert Heijn.Zes weken na de beruchte advertentie moest Albert Heijn alweer bakzeil halen.De aanpak van Albert Heijn had averechts gewerkt; juist meer mensen namenhierdoor stelling tegen de grote grutter dan voorheen. Ongeveer 500 groepen enindividuen deden aan de aktie meer. De mensen postten voor de winkels, plaktenaffiches en stickers, deelden pamfletten uit en bedolven Albert Heijn onder zo'n40.000 protestkaarten. Een nieuw aktiemiddel was het plaatsen van eenadvertentie in de dagbladen, die werd betaald door de ondertekenaars zelf. Ookhet personeel bij Albert Heijn was verdeeld geraakt.Tegenakties van Albert Heijn, zoals een televisie-uitzending, haalden niets uit.Het bedrijf deed zelfs nog een beroep op Den Haag om de verkoop van produktenuit Angola dan maar helemaal te verbieden. Tevergeefs: minister Van der Stoel

veroordeelde Albert Heijn's optreden, maar verbond er geen konsekwenties voorhet Nederlands regeringsbeleid aan.Uit een door Albert Heijn ingesteld landelijk konsumentenonderzoek konkludeertde supermarktgigant: "Of men klant is of niet, of men Angola-koffie koopt of niet,zeer velen, ook bij Albert Heijn, tonen bezorgdheid over de ontstanetegenstellingen."Outspan-sinaasappelsIn 1972 begon de Boykot Outspan Aktie (BOA), een anti-apartheidsorganisatie,een boykotaktie tegen Zuidafrikaanse sinaasappels. Het idee om deze produktenvanwege apartheid te boykotten is van veel oudere datum. In het begin van dejaren '60 had Dominee Buskes al opgeroepen de Zuidafrikaanse sinaasappels teboykotten; een tijdlang werd in Amsterdam aktie gevoerd bij winkels. Na desuksesvolle aktie tegen de Angola-koffie leek de tijd begin jaren '70 rijp om ookeen specifiek produkt uit het land van de apartheid te boykotten.In 1972 beperkte de BOA zich tot een informatiekampagne; het publiek en degrootwinkelbedrijven moesten weten dat de boykotaktie in 1973 gevoerd zouworden. De BOA kwam met een kernachtig affiche, waarop een witte hand dieeen zwart hoofd op een citruspers uitperst is afgebeeld. Dit affiche maakte veelindruk; zelfs nu herinneren de meeste mensen zich het affiche nog. Zo'nachthonderd groepen in het hele land werden van aktiemateriaal voorzien. BOAwilde de aktie zowel op de bedrijven als op de konsument richten.Het winkelbedrijf A & 0 startte een tegenoffensief. Het bedrijf vroeg de rechter devoorgenomen boykotaktie te verbieden. De rechter uitte zich lichtelijk ironischtegenover A & 0; hij konstateerde in september dat er niets te berechten viel. Indezelfde periode ging Albert Heijn als eerste grootwinkelbedrijf om: de verkoopvan Outspan-slnaasappels werd gestaakt. Belangrijke supermarkten sloten zichonder druk van akties aan bij het voorbeeld van Albert Heijn. Toch kreeg deaktiegroep niet alle Zuidafrikaanse sinaasappels voor langere tijd het land uit. Deimporteurs wilden van geen wijken weten. De sinaasappels werden in kleineresupermarkten, groentewinkels en op de markt verkocht. De BOA ging zich latermeer op het werken aan de basis konsentreren door middel van stedenakties.

Bent u voor discriminatie ? Bent u voor Apartheid ? Zijn uw klanten voorrassendiscriminatie ? Zijn uw klanten voor Apartheid ? Niet ?Verkoop dan geen OUTSPAN ODDAPERS GEENZUID-AFRIKAAN UIT!Boycot Outspan AktiePasteurstraat 26, Leiden, tel. 071-42124PLUK GEEN VRUCHTEN VAN APARTHEIDHet begin van de aktieIn februari 1985 sluit het Komitee Zuidelijk Afrika (KZA), de voortzetting vanhet Angola Comité, de aktie tegen de grote banken met sukses af: de verkoop vande Krugerrand, de Zuidafrikaanse gouden munt, wordt gestaakt.Aangezien de situatie in Zuid-Afrika snel verslechtert - honderden mensenworden gedood, duizenden gearresteerd en in juli 1985 wordt de noodtoestand

voor 36 distrikten afgekondigd - is het extra belangrijk om snel daarna met eennieuwe aktie te komen.De roep om een ekonomische boykot van Zuid-Afrika wordt ook steeds sterker inanti-apartheidskringen in Zuid-Afrika. Niet alleen het ANC, het UDF enmultiraciale vakbonden roepen hiertoe op, maar ook de Zuidafrikaanse Raad vanLAPARTHEID-

Kerken en vele andere organisaties.Uit een opinie-onderzoek, uitgevoerd door de Britse Sunday Times, blijkt datruim 75 % van de zwarte bevolking voorstander is van ekonomischesanktiemaatregelen tegen Zuid-Afrika. Hoewel de zwarten beseffen dat zij doorde boykotmaatregelen werkloos zouden kunnen worden, prefereren zij dezemaatregelen boven een passieve houding van het buitenland. Boykotmaatregelengeven hen perspektief op verandering, terwijl anders alleen een uitzichtlozeellende resteert. Binnenlands verzet, ondersteund door een boykot van Zuid-Afrika, maakt de vernietiging van apartheid mogelijk.Op 14 september 1985 gaat de boykotaktie "Pluk geen vruchten van apartheid"van start op het Stop Apartheid Festival in het Amsterdamse Oosterpark. De aktiewordt op fruit uit Zuid-Afrika in al haar vormen (vers, gedroogd, ingeblikt,verwerkt tot sap of wijn) gekonsentreerd. De waarde van de jaarlijkse import vandit fruit (cirka 60 miljoen gulden) in Nederland is ongeveer driemaal zo hoog alsdie van de Krugerrand was (zie verder hoofdstuk 3 voor informatie over de met dehandel in Zuidafrikaans fruit gemoeide bedragen). In de kontakten met vooralsupermarkten wordt nadrukkelijk over Zuidafrikaanse produkten gesproken omzoveel mogelijk artikelen bij de aktie te betrekken.KonsumentenDe aktie richt zich op twee groepen, enerzijds de konsumenten en anderzijds debedrijven. Bij de konsumenten gaat het om bewustmaking en voorlichting.Konsumenten moeten bewust geen Zuidafrikaanse produkten meer kopen.Belangrijk is dat Konsumenten Kontakt zich vanaf het begin achter de aktieschaart. Uit een onderzoek van de AMRO blijkt dat cirka 33% van dekonsumenten bij het kopen van groenten en fruit let op het land van herkomst. Datis een eerste stap, maar meer mensen zouden dat moeten gaan doen.Bewuste konsumenten gaan ook vaak over tot aktievoeren. Zij gaan bijvoorbeeldmet andere konsumenten en verkopers van Zuidafrikaanse produkten in diskussie,delen folders uit, hangen affiches op, enzovoort. Vaak voeren zij ook aktie buitenhun direkte woonomgeving.Belangrijke konsumenten zijn natuurlijk de grootverbruikers, zoals ziekenhuizen,bejaardenoorden, universiteiten, kongrescentra, overheidsinstellingen, endergelijke. Zij kunnen hun keukens en kantines vrij van apartheidsproduktenmaken. Met bedrijfskantines, die ook heel groot van omvang kunnen zijn, kannatuurlijk hetzelfde gebeuren. Het Komitee Zuidelijk Afrika benadert in een laterstadium van de aktie verschillende grootverbruikers om dit te bereiken. Alspoedig scharen een bejaardentehuis in de Amsterdamse Dapperbuurt en deUniversiteit van Amsterdam zich als eerste grootverbruikers achter de aktie.Bedrijven

De aktie tegen de bedrijven die Zuidafrikaanse produkten verhandelen richt zichin de eerste plaats op supermarkten (met vier of meer filialen), vervolgens opgroothandelaren en importeurs en tenslotte op groente- en fruitzaken, wijnwinkelsen markten. Supermarktketens zijn goede aktiedoelen, omdat ze vaak filialenverspreid over het hele land hebben. Zij lenen zich uitermate goed voor landelijkekonsumentenboykotakties. Op groothandelaren en importeurs heeft de kleinekonsument veel minder direkte greep. Akties tegen hen moeten anders

worden georganiseerd. De kleinere supermarkten, groente- en fruitzaken,wijnwinkels, markten en dergelijke lenen zich vooral goed voor plaatselijke(konsumentenboykot)akties.De akties gericht op de supermarkten werpen al spoedig resultaten af. Eind mei1985 is Albert Heijn, de grootste kruidenier van Nederland, als eersteaangeschreven met het verzoek geen Zuidafrikaanse produkten meer te verkopen.Het bedrijf reageert enkele weken later met een simpele zin: "Wij kunnen umededelen dat wij op dit moment geen artikelen in onze winkels verkopen die uitZuid-Afrika afkomstig zijn." Een uitgebreide briefwisseling entelefoongesprekken volgen. Er ontstaat pas enig vuurwerk als het KomiteeZuidelijk Afrika op de telex zet: "Albert Heijn liegt". Bij verschillende filialenwas Zuidafrikaans fruit in blik van de multinationale onderneming Del Monte (zieook hoofdstuk 2) aangetroffen. Foto's werden naar de direktie in Zaandamgestuurd. Spoedig daarna, op 3 september, gaat het Aholdkoncern op het verzoekin: Zuidafrikaanse produkten worden niet meer verhandeld of verwerkt door debedrijven van Ahold, zoals Albert Heijn, Miro, Albert Heijn Grootverbruik,Alberto, Etos, Marvelo, Toko, Kok-Ede en Ostara; bij een beleidswijziging indeze kwestie zal het KZA op de hoogte worden gesteld. Het eerste sukses is - nogvoor de officielë start van de kampagne - binnen.Jolet Leenhouts

Ruim een week later volgt het Vendexkoncern, dat onder meer Edah, de een nagrootste kruidenier van Nederland, als dochteronderne-ming heeft. In winkels vanhet koncern waren Zuidafrikaanse produkten gesignaleerd. Op 5 september geeftVendex International een eerste positieve reaktie. De brief wordt besloten met dejuiste konstatering dat de Nederlandse regering en de Europese Gemeenschap nogsteeds geen vergaande sanktiemaatregelen hebben getroffen: "Deze beslissingloopt vooruit op de standpuntbepaling door de Europese Gemeenschap c.q. deNederlandse Regering in dezen.". Op 11 september volgt een brief met voldoendeaanvullende toezeggingen (zie kadertje).Nadat deze twee supermarktgiganten over de streep zijn getrokken, volgt eenmassale aanschrijving van zo'n 120 supermarkten met vier of meer filialen. Latervolgen eveneens aanschrijvingen naar zowel distribuerende als importerendegroothandelaren en importeurs. Zij ontvangen allen het verzoek eenstandaardverklaring met vier punten te ondertekenen, namelijk:1. Wij zullen, vanaf nu, geen produkten uit Zuid-Afrika meer inkopen, verkopenen/of verwerken.2. Dit beleid geldt voor al onze dochterondernemingen en vestigingen.

3. Wij zullen dit beleid handhaven, totdat wezenlijke veranderingen in ZuidAfrikatot stand zijn gekomen (d.w.z. het apartheidssysteem is vernietigd).4. Wij zullen een eventuele beleidswijziging in deze kwestie van tevoren meldenaan het Komitee Zuidelijk Afrika.Een aantal bedrijven stuurt de standaardverklaring, ondertekend en voorzien vaneen firmastempel, meteen op. Andere bedrijven sturen een brief, waarin slechtseen paar toezeggingen worden gedaan of ze laten helemaal niets van zich horen.De bedrijven die half of niet reageren worden weer benaderd; schriftelijk,telefonisch en soms per telex. Bij enkele bedrijven worden akties gevoerd, zoalshet verspreiden van folders, het houden van picket-lines en het voeren vangesprekken met de bedrijfsleiders en direkteuren. Na cirka drie maandenaktievoeren hebben bekende bedrijven als KBB (Bijenkorf, Hema, Maxis, Praxis,enz.), de Hermans Groep (Jac. Hermans, Prijsslag, e.d.), de Boer, Co-op Haarlem,Co-op Arnhem, de Samenwerkende Dirk van den Broek Bedrijven (Dirk van denBroek, Digros, Dirksen, Bas van der Heijden e.d.), Makro (onderdeel van deSHV, die aanzienlijke belangen in Zuid-Afrika heeft) en Albrecht (Aldimarkten)positief op het verzoek gereageerd. Daarnaast zijn cirka dertig kleineresupermarkten met de verkoop van Zuidafrikaanse produkten gestopt.Een aantal bedrijven blijft weigeren op het verzoek in te gaan. Uit rechtse hoekkomen een aantal verkrampte reakties. Zo noemt Zoutendijk, het Eerste Kamerlidvoor de VVD, de brieven met het verzoek geen Zuidafrikaanse produkten meer teverkopen "dreigbrieven". Hij schuwt er niet voor het woord "chantage" in demond te nemen.Uit onverwachte hoek, namelijk van de Bond van Detailhandelaren in AGF"TweeIn-Een", komt een meer sympathieke reaktie. De Bond wil namelijk steunverlenen aan het op grote schaal verspreiden van stickers, waarop staat dat geenZuidafrikaanse produkten worden verkocht. Deze stickers kunnen doorfruithandelaren en supermarkten op de etalageruit worden geplakt.De groothandelaren en importeurs van groenten en fruit zijn al in september 1985op de hoogte van de aktie tegen Zuidafrikaanse produkten gesteld. Eens in detwee jaar organiseert het Bedrijfschap voor de groothandel en de tussen-

VENDEX INTERNATIONAL N V.SOOFDOIREKTIE AMSTERDAM. I1 september1985Mevrouw M. SmitKomitee Zuidelijk Afrika0.Z. Achterburgwal 1731012 DJ AmsterdamGeachte mevrouw Smit,Via de telex van 9 september jl. vraagt u nog wat nadere informatie naaraanleiding van onze brief van 5 september jl. inzake het niet meer inkopenvan Zuid-Afrikaanse produkten.De beleidslijn, geen produkten uit Zuid-Afrika meer in te kopen, geldtvoor alle dochterondernemingen van Vendex International N.V.Het, inmiddels aan u toegezonden, jaarverslag 1984-1985 geeft een volledig

overzicht van deze dochterondernemingen.De dochterondernemingen welke nog enkele produkten uit Zuid-Afrika in hunassortiment voerden, zijn Edah B.V. en de Warenhuizen Vroom & DreesmannB.V.Verwacht mag worden dat aan het eind van deze week geen produkten uitZuid-Afrika meer in de vestigingen van bovengenoemde twee ondernemingenwordenaangeboden, noch zullen produkten uit Zuid-Afrika verwerkt worden.Zolang geen wezenlijke veranderingen optreden in de situatie in Zuid-Afrikazal deze beleidslijn worden gehandhaafd.Vendex International N.V. spreekt echter de hoop uit dat zich reeds op kortetermijn aldaar zodanige wezenlijke veranderingen voltrekken, dat dezeassortimentsbeperking beëindigd kan worden.U zult in kennis gesteld worden wanneer deze assortimentsbeperking beëindigdwordt.Tnm iddels verblij vend, htmr H.M.M. tgfanckensekretaris0 0LNK 0 'O3 H4..AMSrB00M - POSTBUS TOoi. ,O 0 AD AMSTEODAT

personen in groenten en fruit een enorme vakbeurs van aardappelen, groenten enfruit (agf). Op verzoek van het KZA besloot het Bedrijfschap de tentoonstellingen promotie van Zuidafrikaanse produkten niet toe te staan op AGF-Totaal '85,die van 23 tot en met 26 september in de Hilversumse Expohal werd gehouden.Zowel de beurskatalogus als de vakbeurs zelf waren vrij van apartheidsprodukten.Op de vorige vakbeurs was nog volop reklame voor Zuidafrikaans fruit gemaakt.AGFTotaal '85 trok ruim 10.000 bezoekers. Zowel bij de opening als op denormale beursdagen organiseerde het KZA picket-lines. De bezoekers, die veelalzelf in de fruitsektor werkzaam zijn, kregen een fruitfolder en een speciaal voorde vakbeurs gemaakt stencil, waarin hen werd uitgelegd waarom Zuidafrikaanseprodukten waren geweerd. Hen werd tegelijkertijd verzocht zelf de handel inZuidafrikaanse produkten te beëindigen. Het hele gebeuren leidde tot veeldiskussie.Groothandelaren en importeurs blijken minder ontvankelijk te zijn voor hetverzoek van het KZA om geen Zuidafrikaanse produkten meer te verkopen dansupermarkten. Polak & Co te Rotterdam, Vroegop en de Kweker te Amsterdambehoren tot de eerste van dit soort bedrijven die ingaan op het verzoek.Aktievoerende en ondersteunende groepenIn enkele maanden worden enorm veel mensen aktief in het kader van dezeproduktenboykotaktie. Zo'n 250 plaatselijke groepen en vele individuen doen meeaan de aktie. De groepen benaderen niet alleen de supermarkten, maar ook degroenteen fruitzaken, wijnwinkels, groothandelaren, importeurs en markten in hunplaats. Ze delen duizenden folders uit, plakken stickers, verspreiden affiches,enzovoort. Ook belangrijk is dat zij regelmatig kontroles houden bij winkeliers,die op de positieve lijst zijn geplaatst, om te kijken of de beloften worden nageieefd.

Op landelijk nivo doen veel organisaties aan de aktie mee. Zo scharen de PVDA,PPR, PSP en CPN zich al in een vroeg stadium achter de aktie. Zij roepen hunfraktieleden in gemeenteraden op een anti-apartheidsmotie met aandacht voor deproduktenboykot-aktie aan te nemen. De gemeenten kunnen als grootverbruikerszelf het goede voorbeeld geven en anderen vragen dit voorbeeld te volgen. Inplaatsen zoals Groningen en Deventer worden dergelijke moties aangenomen.Van de vakbonden doen de Dienstenbond FNV en de Dienstenbond CNV al snelmee. Dit is vooral te danken aan het werk van respektievelijk Sandro Fogarin enNico van der Stel (voorzitter). Beide bonden waren ook al aktief geweest in deKrugerrandkampagne. Korte tijd later sluit de Voedfngsbond FNV zich in eenverklaring van Greetje Lubbi (voorzitter) bij deze bonden aan. In de verschillendebladen van de Voedingsbond wordt aandacht aan de aktie besteed. Ook deVervoersbond FNV verleent haar medewerking, onder meer door een gezamenlijkpamflet in de Rotterdamse haven te verspreiden. De FNV - als federatieondersteunt de aktie eveneens, maar heeft enige tijd nodig om tot het zetten vankonkrete stappen te komen. Het CNV - als vakcentrale - is bij monde van ArieHordijk niet genegen stelling te nemen, maar laat de afzonderlijke CNV-bondenvrij.Vrouw, Kerk, tweederde Wereld (VKW), een groep christelijke vrouwen, die allanger aktie voert tegen Zuidafrikaanse produkten, sluit zich vanaf oktober ook bijde akties aan. Voor hen past deze produktenboykotaktie binnen de brede kam-

pagne van kerkelijke en met de kerken verbonden organisaties, die onder hetmotto "Steunt uw geld apartheid?" in het voorjaar van 1986 van start gaat.Evenals het KZA organiseert VKW voorlichtings- en aktiebijeenkomsten door hethele land.Andere aspekten van de aktieDe aktie "Pluk geen vruchten van apartheid" heeft niet alleen een boykotkarakter.In de aktie wordt namelijk ook aandacht besteed aan ondersteuning vanZuidafrikaanse landarbeid(st)ers en het kopen van produkten uit andere landen inZuidelijk Afrika.In hoofdstuk 1 is beschreven onder welke miserabele omstandigheden delandarbeid(st)ers in Zuid-Afrika moeten wonen en werken. Organisatie invakbonden is problematisch, omdat zij zich in een geisoleerde positie bevinden ende witte boeren zich met hand en tand tegen de organisatie van hunlandarbeid(st)ers verzetten. Onder meer SACTU probeert de vicieuze cirkel vanslechte arbeidsomstandigheden - geen organisatie - slechtearbeidsomstandigheden te doorbreken. SACTU heeft haar vakbondsmensen overhet hele land verspreid zitten. Ze trekken in de agrarische gebieden rond om delandarbeid(st)ers te organiseren, zodat zij gezamenlijk betere arbeidsvoorwaardenen-omstandigheden kunnen afdwingen.Het Bevrijdingsfonds van het Komitee Zuidelijk Afrika, dat vooral geld inzameltvoor de bevrijdigsbewegingen ANC en SWAPO (South West African People'sOrganisation), zamelt in het kader van de produktenboykotaktie extra geld in omhet werk van SACTU onder landarbeid(st)ers in Zuid-Afrika te versterken.

Een van de sterke punten van de produktenboykotaktie is dat een boykot vanZuidafrikaanse produkten in Nederland geen banenverlies betekent. De boykotleidt er evenmin toe dat bepaalde soorten fruit niet meer verkocht kunnen worden.Voor alle fruitsoorten die wij nu nog uit Zuid-Afrika importeren, zijnalternatieven, afkomstig uit andere landen van het Zuidelijk Halfrond en/ofZuidEuropa aanwezig (zie ook hoofdstuk 3).Als we het over andere landen op het Zuidelijk Halfrond hebben, dan denken wemeestal in de eerste plaats aan landen als Argentinië, Nieuw-Zeeland endergelijke. Het KZA vindt het belangrijk de afzet van produkten uit landen inZuidelijk Afrika (Zuid-Afrika uitgezonderd natuurlijk) te stimuleren. Landen alsMozambique, Angola, Botswana, Tanzania en Zambia worden getroffen door hetagressieve optreden van Zuid-Afrika; deze landen worden wel frontlijnstatengenoemd. Soms worden de buurlanden van Zuid-Afrika door Zuidafrikaansetroepen binnengevallen. Zuid-Afrika steunt ook groepen die de regeringen in haarbuurlanden omver willen werpen. De ekonomieën van deze onderontwikkeldelanden hebben erg te lijden onder het optreden van Zuid-Afrika. Bovengenoemdelanden vormen samen met Zimbabwe, Lesotho, Swaziland en Malawi dezogenaamde SADCClanden (Southern Africa Development CoordinationConference).Zimbabwe en Mozambique exporteren bijvoorbeeld sinaasappels. Grote bedrijvenzouden daar hun sinaasappels kunnen kopen in plaats van in Zuid-Afrika.Vanwege onder meer de perikelen rond de vorming van Zimbabwe en deaanvallen van ZuidAfrika op Mozambique zijn de ekonomieën van deze landenverstoord. Het is daarom nog niet zo goed mogelijk een geregelde aanvoer vankonstante kwaliteit te garanderen. Toch komt de fruitexport uit Zimbabwe delaatste tijd weer rede-

AFRIKAlijk op gang. De Mozambiquaanse sinaasappelexport gaat vooral richtingOostEuropa.Produkten uit Derde Wereldlanden, waaronder de frontlijnstaten, kunnen wordengekocht bij de Stichting Ideële Import te Amsterdam, de SOS-Wereldhandel teNijmegen en de plaatselijke wereldwinkels. Zij verkopen bijvoorbeeld koffie enthee uit Tanzania, sesampasta en cashewnoten uit Mozambique en wijn uitAlgerije. Hun organisaties zijn niet zo zeer op de verkoop van vers fruit ingesteld.Akties tegen Zuidafrikaanse produkten in het buitenlandIn andere landen vinden ook boykotakties tegen Zuidafrikaanse produkten plaats.Wij zullen hier volstaan met een paar voorbeelden, die ook allemaal betrekkinghebben op voedingsmiddelen.In Engeland wordt al ruim een jaar geprotesteerd tegen de verkoop vanZuidafrikaanse produkten. In het vorige hoofdstuk is al aangetoond dat Engelandeen van de belangrijkste afnemers van Zuidafrikaans fruit is. Akties in dat landzijn daarom van groot belang. Eind 1985 staakten een groot aantalsupermarktketens de verkoop van Zuidafrikaanse produkten onder druk vanakties. Sainsbury's, Co-op, Tesco en Fine Fare zijn daar voorbeelden van. Zijhebben samen honderden winkels in het hele land.

In Ierland zijn een aantal winkelbedienden (voornamelijk vrouwen) van deDunnes Stores in Dublin als vanaf 17 juli 1984 in staking. De staking begon toende kassière Mary Manning weigerde twee Zuidafrikaanse grapefruits af terekenen. Zij legde de klant uit waarom ze weigerde. De klant kon zich in haarargumenten vinden en zag van de koop af. De bedrijfsleiding schorste haar, totdatze ermee zou instemmen alle artikelen, dus ook de Zuidafrikaanse, af te rekenen.Mary Manning kon daar niet op ingaan. Twaalf kollega's legden het werk uitsolidariteit neer. De Ierse Dienstenbond (Irish Distributive and AdministrativeTrade Union, IDATU), die eerder in 1984 tot een boykot van Zuidafrikaansegoederen en diensten had opgeroepen, ondersteunde deze aktie van haar leden.Elke dag staan er pickets voor de winkel. In december 1985 zijn dewinkelbedienden nog steeds in staking!In de Bondsrepubliek Duitsland (BRD) is de Evangelischen Fauenarbeit inDeutschland (EFD) al jarenlang aktief op het gebied van de boykot vanZuidafrikaanse produkten. De EFD, een sinds 1919 bestaandsamenwerkingsverband van 40 evangelische vrouwengroepen, riep in november1977 voor het eerst op Zuidafrikaanse levensmiddelen te boykotten. Vanaf die tijdvoert de EFD aktie op dit punt. Er verschijnt een boykotnieuwsbrief, seminars enaktieweken worden georganiseerd, fruitimporteurs worden aangeschreven entienduizenden konsumenten hebben al hun handtekening gezet onder eenverklaring, waarin ze beloven geen Zuidafrikaanse produkten meer te kopen.De Noordse landen, Noorwegen, Zweden, Finland, Denemarken en IJsland,besloten eind 1985 nieuwe sanktiemaatregelen tegen Zuid-Afrika in te stellen naaraanleiding van de sterk verslechterde situatie in dat land. In Zweden is jarenlangaktie gevoerd tegen Zuidafrikaanse produkten in supermarkten door anti-apartheidsgroepen. De Zweedse regering verbood onlangs de import van al hetfruit en andere levensmiddelen uit Zuid-Afrika. In de Zweedse diskussies speeldehet feit dat in Zuid-Afrika gevangenen worden ingezet bij het telen en plukkenvan fruit en bij andere landarbeid een belangrijke rol. Finse bedrijven stoptenvrijwillig met de import van landbouwprodukten. In Noorwegen voerde deregering eerst een vergunningstelsel in voor de import van Zuidafrikaansegroenten en fruit. Al snel drongen de Noorse importeurs er bij de regering op aandeze importen dan maar helemaal te verbieden, hetgeen in december 1985 door deNoorse regering werd overgenomen. De vakbonden in Noorwegen, Zweden enFinland vinden dat de regeringen niet ver genoeg gaan in hun sanktiemaatregelentegen het apartheidsregime. Zij boykotten alle Zuidafrikaanse produkten voorenkele maanden of zelfs voor onbepaalde tijd.Tenslotte Zuid-Afrika zelf. In dat land wordt de winkelboykot gebruikt om teprotesteren tegen het repressieve apartheidsregime. Net zoals deproduktenboykotakties elders, heeft deze boykot van witte winkeliers doorzwarten ook ekonomische gevolgen. De door de boykot getroffen winkeliersklagen bij het apartheidsregime over sterk dalende omzetten; ze vragen omstaatssteun. Sommige winkeliers zijn al failliet gegaan. De winkelboykot in Zuid-Afrika vindt niet konstant, maar in golven, plaats. Zo wint de boykot eind 1985weer aan kracht.

4*hot t t~*t>'it 4 41 Al'jat

GERAADPLEEGDE LITERATUURHoofdstuk 1Belangrijkste werk:Levy, Norman: Background Document on Discriminatory Labour Legislation andPractices in South Africa in the Field of Farm Labour, ILO, London, 1984.Verder:Ainslie, Rosalynde,: Masters and Serfs. Farm Labour in South Africa, IDAF,London, 1973.Amandla: De willekeur van de blanke boer is de enige zekerheid zwartelandarbeiders, oktober 1985.Association for Rural Advancement: Assaults on farm workers, report no. 26,1985.Cook, Allen: Akin to Slavery. Prison Labour in South Africa, Fact Paper onSouthern Affrica no. 11, IDAF, London, november 1982. Doornenbal, Diana:Zwarte kinderen plukken fruit voor de blanke baas, in: Bijeen, november 1985.Du Plessis, Esau: Outspan: bouwstenen van apartheid,BOA, Leiden, 1972. IDAF:Feiten over apartheid. Verboden informatie over Zuid-Afrika; Baarn, Antwerpen(London), 1984.ILO Information Bulletin: 'Slavery' on South Africa's white owned farms?, in:African Supplement, no. 2, 1985. Keegan, Timothy: Crisis and Catharsis in theDevelopment of Capitalism in South African Agriculture, in: African Affairs, no.336. Lawson, Lesley: Working Women - A Portrait of South Africa's BlackWomen Workers, Johannesburg, 1985.Seidman, Ann & Seidman Makgetla, Neva: Transnationa Agribusiness, inOutposts of Monopoly Capitalism. Southern Africa in the Changing GlobalEconomy, London, 1980.Vrouw-Kerk-Tweederde Wereld (VKW): Vrouwen voor Zuid-Afrika. Koop geenvruchten van apartheid. Utrecht.Verschillende kranteartikelen.Hoofdstuk 2Voor produktie- en exportgegevens met betrekking tot de landbouw: 62

FAO: produktie- en handelsjaarboek 1982, 1983 en 1984. National Trade Index ofSouth Africa, 1984. verder:Business Week: Leaving South Africa, 23 september 1985. Canning Fruit Board(SA), jaarverslag 1984 Decidious Fruit Board (SA): jaarverslag 1982, 1983 en1984. Dried Fruit Board (SA): jaarverslag 1984. EEG: Exotic Tropical Fruits, in:

The Courier, juli/augustus 1985. Financial Mail (supplement): StellenboschFarmers' Winery, Johannesburg, 5 november 1982.Financial Mail (supplement): Agriculture, Johannesburg, 17 september 1982.IDAF: Feiten over apartheid. Verboden informatie over Zuid-Afrika; Baarn,Antwerpen (London), 1982.Instituut voor Sociale Geografie (UvA): Zuid-Afrika, een strategische producentvan grondstoffen?, Amsterdam, 1983. Jongejans, Lorette, en Maurick, Madeleinevan: Een bittere afdronk, in: Amandla, december 1985.Lundahl, Mats: Economic Effects of a Trade and Investments Boycott againstSouth Africa, in: The Scandinavian Journal of Economics, no. 1, 1984. Mbongwa,Masiphula M.: South Africa, African rural development, Amsterdam, 1984.Republic of South Africa: Official Yearbook 1984, Johannesburg. Rogers,Barbara, & Bolton, Brian: Sanctions against South Africa, Manchester, 1981.South African Agricultural Union: jaarverslag 1981. South African Free TradeOrganisation: South African Exporters 1984/85. UNCTAD/GATT; Tropical &Off-Season Fresh Fruit & Vegetables, Geneva, 1981.Hoofdstuk 3Voor importgegevens van EEG en Nederland: Eurostat: Statistiek voor debuitenlandse handel, 1982, 1983 en 1984.

CBS: Maandstqtistiek van de buitenlandse handel per goederensoort 1982, 1983,1984 en 1985 (t/m september). ver der:Denekamp, Paul & Juffermans, Pim: Nederland investeert in apartheid,Amsterdam/Utrecht, 1985.EEG: verslag over gedragskode EG-investeringen in Zuid-Afrika, Brussel, 1985.Initiatiefkomite "Beperking Appelimporten Zuidelijk Half rond": Behoud defruitteelt! Aanzet tot een effektief EEG-importbeleid, Horssen, maart 1978.Koninklijke Nedlloyd Groep N.V.: jaarverslag 1984. OSACI: Onderzoek naarZuidafrikaanse konsumentengoederen op de Nederlandse markt, Amsterdam,1980.Produktschap voor Groente en Fruit: jaarverslag 1984. diverse bladen, waaronder:Cape Express (uitgave Cape Europe, de verkooporganisatie van de DecidiousFruit Board in Europa)Food MagazineMarkt Info PGF, uitgave van het Produktschap voor Groente en Fruit. VakbladAardappelen, Groente en Fruit. Hoofdstuk 4Boycot Outspan Aktie: Pers geen Zuidafrikaan uit!, kongres-dokumentatiemap,Leiden, maart 1973.idem: Pers geen Zuidafrikaan uit!, dokumentatiemap no. 2, november 1973.Buytels, Piet: 15 jaar Angola Comité, Studiecentrum voor Vredesvraagstukken,cahier no. 9, november 1977. Evangelischen Frauenarbeit in Deutschland (EFD):Die Geschichte des Sudafrikawarenboykotts der EFD 1977-1983, april 1983.Evert Vermeer Stichting: Orde op 'zaken'. Multinationals en de nieuweinternationale ekonomische orde, Amsterdam 1982. Irish Anti-ApartheidMovement (in association with SACTU): The Dunnes Strike and the Struggieagainst Apartheid, april 1985. Kaza, Juris: Sweden bans South African Fruit, in

Sweden Now, no. 5, 1985 Kessler, Dolph (red.): Consumentenmacht,multinationale ondernemingen en de derde wereld, EVS, Amsterdam, 1982. 64

Nieuwenhuize, Jaap: De Coca Cola Guatemala kampagne 1979-1981, in:Marquetalia no. 6, Wageningen, 1983.SACTU: SACTU Position Paper on Trade Union Unity, London, november 1985.Schakel, Jan: Nestle, een gigant op de knieën, in: Marquetalia no. 6, Wageningen1983.Der Spiegel: Schildkrottensuppe - von Aussterben bedroht? WestdeutscheBoykotPropagandisten verschrecken Hersteller und Handler, no. 37, 9 september1985. Transnational Information Exchange: The Nestle baby food campaign, in:Meeting the Corporate Challenge. A handbook on corporate campaigns, TIEReport 18/19, Amsterdam, februari 1985.idem: Struggle at Coca Cola Guatemala, in: idem. Wilson, Francis, Kooy, Alide& Hendrie, Delia (red.): Farm Labour in South Africa, Southern African Labour& Development Research Unit (SALDRU), University of Cape Town, 1977.Wolff, Reinhardt: Apartheidsfreie Gemeinden und Regale ohne Ananas, in:Berliner Tageszeitung, 14 januari 1985.ver der:Verschillende kranteartikelen, Facts and Reports en Markt Info van hetProduktschap voor Groente en Fruit.

00I~CD 0-- 0(~D M -ww~- 0 ~Ic i:3D CD -t-.-tc,, D0QC0.cn CDD00CDWC>0-.10_C~~CJ1 w03C>0,0W Q. (0000 w.m 0xx0 C> xx C)xI xx0 -( D 0 ~ 0 o -1 ý-0 (D 0rt -t (D 0D -t(D1- .0 t = . 0 t -r = 0 -*-01-- 0 -s t-. 0,=.- 0 = .-.C(D r00~ ~CD) Ze CD -J

3- -tCD 1rI C>0 00Cj100 00 -.10<~.b0 ONDS-0 -01-0 0' t ~0 0 1C. C000~ 00 C-00 w~ 0 COý 00 t 000 - C>'0N C) n mlui 0I t.CD ~m0- 0c n(n~00Elw/ cjn10 (D (D-C(D'0 (D

(. D <D CD CD 0 0D < CD < - (D W' CD >0 -1 (D -1 -Z - , aD . 0- . 0t.. 0 <0D - CD r - i1 '0 (D » ' W~~ 0 0 ~-. " I 110 1. ( -D CD = cn~ -i 1 -'Q a ~ wq 0 0 0 0 -0 (D XD C) «. - D %D 0 'l 0' 0 - CO)0 0 aqO Cy a (D CD(CDN ~0~0'CW>0 CL miL- CL c- O- ( c CDCDoq -CD0 0 0< (DD c'o-1 ýDN 1 -e 1 (D =t- (D(DUCD I O0 -. -. -----DN 11C D CODc(D C(D --41 W i-WW00'm0 -0 ui -- 4 Oui.. t, ,t2( ,t3M i . - ) ww~I000>C t 0001 0- 1 Jb )1,4 M( >0 C00000 0.~~~1~~~1 1

~0 cfl -4C0-t30'Cl.Ncn01.0 uiJ-t.,,'X<0 0O(D 0-(0'0,CD 0.n) 0(D O

Tabel IIIImporten vanuit Zuid-Afrika door EEG-landen in 1984: Fruit (vers/gedroogd)Hoeveelheid (xl000 ton)Waarde (x miljoen gu 1 den)Aandeel Z-A in importen van buiten de EEGTotaal EEGGroot-Brittannië West-Duitsland Frankrijk België/Luxemburg Nederland ItaliëDenemarken Ierland Griekenland41 1,8184,793,7 62,432,8 27,3 5,04,5 1,30,08799, 1361,3180,6 125,6 59,6 51,7 7,89,0 3,1 0,36,9/o15, 3% 5, 2%4, 3% 10, 4% 4,3% 1 ,1%4, 7% 3,8%3, 1%Bron: Eurostat 1984 (kategorie 08)Tabel IVImporten vanuit Zuid-Afrika door EEG-landen in 1984: Bereidingen van fruit(fruit in blik, vruchtensappen,en jams)

Hoeveelheid (xl000 ton)Waarde (x miljoen guldenAandeel Z-A in importen van buiten de EEGTotaal EEGGroot-Brittannië West-Duitsland Frankrijk België/Luxemburg Nederland ItaliëDenemarken Ier land GriekenlandBron: Eurostat 1984 (kategorie 20)87,757,7 20,9 1,82,2 2,5 1,4 0,70,4 0,2202,3135,6 45, 15,0 5,4 5,3 2,9 1,5 1,0 0,44,8%14, 09/o 3, 2% 0,7% 1,4% 1,0%2, 2% 1,8% 4,9/o 3, 1%

Tabel. VImporten vanuit Zuid-Afrika door EEG-landen in 1984: dranken,alkoholhoudende vloeistoffen en azijnHoeveelheid Waarde Aandeel Z-A in(x1000 ton) (x miljoen importen van gulden) buiten de EEGTotaal EEG 4,5 17,8 0,0%Waarvan wijn 4,1 16,4 n.b.Groot-Brittannië 2,9 11,3 1,5%West-Duitsland 0,7 3,5 0,7%Frankrijk 0,0 0,0 0,0%België/Luxemburg 0,1 0,6 0,4%Nederland 0,3 0,8 0,4%Italië 0,0 0,06 0,06%Denemarken 0,0 0,0 0,0%Ierland 0,0 0,0 0,0/Griekenland 0,0 0,0 0,0/Bron: Eurostat 1984 (kategorie 22)

78 ~(D:- CD(DIS -1II cj~ISII -J S ~~fl1101 OCD II,- Sx0

- 0c~0rCD-IcI~IIIIII11001 II ~jI S II SII0- 0000CD ~1ISII55 S55 - S -~1C~~ II - S C~0050S fj~ 5W SVSo~SSO~S Sc~S5-1 5005 S~DS1-1 t *I~S S~S,e0CD lD-0 C S0m00-j0~0 0 O00 )C- 041. (7.O~ D-C hC -.]00 ui wui m CO)00w 00 g0(D a D 0 ;r C . DCD - N (D 0 < D (D 0-i<D

C- CD 1<X- 0 0 -t N CD (D :NCD:2

CD'0- N ID. CD CD -. -:. »i CD CD C.l 0oe (D0 O100OD~- 1ltý -iw -" NDCJwCJ1hzýM M - t', Cn- - -------DC-ON)W wcil 0 00 - J> 00c~~abDt 10CD0C~(DoC omC 0-1 SCDX-00(D00~C 0-1CQ DX 0D OCD 0-D 0(CD 000) 00) (~ DCl= <D = -m" CD::r 0 qnX 0 -- -- (D -(D0W (D -D c o= 0 (D .cn~. cn <cn 0cnC~ 0 Z 0 (D -(Dcn-.--NCIN) m C>

-, r~D O CD 0 >rCDo -00D 0u '0 < D~ ~ ~(' I D (D 0 -1e- - c- 0D-0 00C COI C (D t00 ooeO 0 00 00 i, -IO CD+ 9- coi -1 -Ia) t 1CO) OCm>r1 1 -0(D>100 (CD 1n,e -- i î'>-t 0 I~% C ~ QCD 1 CD e1-, 1CD(D +1co + 7 Ii- *n 1DCD D0 J u, - > D-.i Ui>0th* 1

C.)t 00 .>00 0000 a>00(.0~c ui +i1C>îC22 -.1 uiC0 CD J00 i(D0Jo 4bt . ._ 1*2 0>) C> 0> jcC>1 C

aq1000 00 .00 lo -,w C0000 00000000 0000OD0000 00000D0000- tD W W - t-j W -cil tý2 OD tli m 00 m -.3 ui (0 ~ 00 m o r-n m hi tlID --j r.0 00 m KD(Dt') w cil LR ~ b, 4ý - wui bi bi w CD OD >tý " a) w t14 00 W - Cý tIj 00 -j w C) -4 C> 4. fnCWDCJ 00 w OC 41 .. - 4 C,0 w00 00--j00 C.0ýý i 1 ) ww c ~t3t'3M -C00 hýD ~- >ýui C) - a) f1 C>C4ui w D (DC ww 00 t'3C w 0 w -1C j a S -1 00 wui 00 0 -.J--4 C1 W Cn- W- --- w~~ C4 wfnC M O-]- 4,~C(0 0C C C w C)-A ~ bir'3Cn t12 w0 -4CO 00m00 3NC C>1 w Dm wikC. _ ,i4- ~wi (_n w ui Jl 0.00t N hJ00 - 000000000- a) 1n tlC>hi00 0C Mo.,0c>1c~0ca' C3<JIC~000000O0 00 0C) CI0~ 1 0~ 1 000 000'

0 co CD0 a-CDCD (Di(D0)nCD00CDa0 0~(DCL 73cl t:,.w >ý>. -40 cn w ktý C.0

Tabel VIII:Fruitsoorten met een groot aandeel Zuidafrikaanse import in de totaleNederlandse import in de periode oktober 1984 t/m september 1985.Waarde Z-AAandeel van Z-A importFruitssoort in importwaarde (x 1000 gld)------ --------------------------------Januari Februari MaartApr i 1Me iJuni JuliAugustus*Mango's*Pr u imen*Mango's*Druiven*Perziken*Pr u imen*Me 1 oenen*Druiven*Pru imen*Meloenen*Druiven*Pr u imen*Bevroren*Avoeado's*Druiven*Avocado's*Avocado'sperziken

*Avocado's*SinaasappelsIn oktober, november en december 1984 en september 1985 waren er geenfruitsoorten waarvan het aandeel van de Zuidafrikaanse import groter dan 10%van de totale import was.Bron: eigen bewerking op basis van CBS-importstatistiekenper maand (okt 1984 t/m sept 1985).20%70%29% 58% 25%80%32%26% 72% 37%16%24%23%55/012%63%71%61% 32%107195121 1.33339516 5421.7163064441.600121223201.08642830632210.766

BIJLAGE 1Bedrijven werkzaam in de handel en verwerking van fruit in Zuid-Afrika.De onderstaande tabel is gebaseerd op de volgende bronnen:- South African Exporters (1984/1985)- National Trade Index of South Africa (1984)- Nachrichten fuer Aussenhandel, 22-2-1979- Who owns Whom (VS 1983; GB 1984; Europe 1984)

- Food Industries of South Africa Manual and Buyers Guide (1975)- Jaarverslagen van bedrijvenDe bedrijven die vermeld zijn in deze bronnen, staan in onderstaande opsommingalfabetisch gerangschikt. Bovendien zijn de betrokken bedrijven gerangschiktnaar aktiviteit. Als de moedermaatschappijen (hetzij in Zuid-Afrika hetzij in hetbuitenland gevestigd) konden worden achterhaald, zijn deze in de lijstopgenomen. Het is niet altijd duidelijk of het om produktie- of handelsbedrijvengaat.De belangrijkste producenten van fruitkonserven zijn verenigd in de S.A. Fruitand Vegetable Canners Association (Pty) Ltd te Kaapstad.Fruit in blik- All Gold Foods (Pty) Ltd- Amalgamated Food Canning Co (Pty) Ltd (Kaapstad) (1)- Appletiser Pure Fruit Juices (Pty) Ltd (Grabouw, Johannesburg, Greyville, PortElizabeth); merken: Appletiser, Fruittree, Liquifruit- Ashton Canning Co. Ltd (Ashton)- Brink Bros Canning Factory Ltd TA (Montagu)- Cerebos Food Corporation Ltdaandeelhouders: Anglovaal Group (ZA) (36 2/3%); General Food (VS) (33 1/3%)en Ranks Hovis McDougall (GB) (30%)- Ceres Fruit Juices and Canning Co (Pty) Ltd- DR Delport (Ltd) (Modderrivier)- J.J. Duloit Sugar Bird (Pty) Ltd (Malmesbury)- Eagle Canning Co (Pty) Ltd (Weelington)- Gants Food (Pty) Ltd (Strand-Kaapprovincie)- H.L. Hall and Sons Ltd- Highlands Canning Co. (Pty) Ltd (Grabouw)- Harold H. Jones and Co. (Pty) Ltd (Zuid Paarl, Johannesburg)- Langeberg Co-op Ltd TA (Kaapstad)- Nestle (Zwi) (Carnation, VS), eigenaar van: Nestle (S.A./) (Pty) Ltd (Bellville)Food and Nutritional Products (Pty) Ltd (Kaapstad) Carnation Company (Pty) Ltd(Johannesburg)- Northern Canners Ltd (fabriek te Politsi)- Oakglen Canning Col. (Pty) Ltd (Wellington)- D. Olivieri & Co (Pty) Ltd (East London)- Picardi Canners Ltd (suider Paarl)- Reckitt & Colman PLC (GB), eigenaar van: Nugget Polish SA Ltd

- R.J. Reynolds (Del Monte) (VS), eigenaar van: South African Preserving Co.(Kaapstad, Tulbach)- RFF (Rhodes Fruit Farm) Ltd (Groot Drakenstein)- Rodney and Company (Johannesburg)- Southern Canned Products (Pty) Ltd- Southern Price Foods (Pty) Ltd- Don Thomson & Co Ltd (Swellendam)- Western Province Preserving Co (Pty) Ltd (East London)

- The Western United Investments Co (Ltd) GB, eigenaar van: Deepfreezing andPreserving (Pty) Ltd- Wittington Investments Ltd (GB), eigenaar van: Fedfood Ltd (Fedvoed (Edms)Vruchtensappen- Appletiser Pure Fruit Juices (Pty) Ltd (Grabouw, Johannesburg, Greyville, PortElizabeth); merken: Appletiser, Fruitree, liquifruit. Heeft verder in eigendom:* Applewhaite Farm (Pty) Ltd (grabouw)* Fruitree (Johannesburg)- British American Tobacco (BAT) Industries PLC (GB), eigenaar van: FreshupPure Fruit Juices (Pty) ltd- Brookes Lemos Ltd- Cadbury Schweppes PLC (GB), eigenaar van: Cadbury (Pty) LtdAmalgamated Beverages Industries (Pty) Ltd (15%)- Central Co-op Ltd (Wadeville)- Cerebos Food Corporation Ltd- Ceres Fruit Juices and Canning Co (Pty) Ltd (Ceres)- Dickon Hall Products (Pty) Ltd (Nelspruit)- Granita Fresh Fruit Co (Pty) Ltd (Kaapstad)- Gran-or Passi (Pty) Ltd (Pietersburg)- H.L. Hall and Sons Ltd- Henrose products (Pty) Ltd (Port Elizabeth)- Highiands Canning Co. (Pty) Ltd (grabouw)- Langeberg Co-op Ltd Letaba Citrus Processors (Pty) Ltd- Mafeking Greamery (Pty) Ltd TA (Kaapstad)- Nestie (Carnation, VS), eigenaar van:Carnation Company (Pty) Ltd Johannesburg Northern Canners Ltd (fabriek tePolitsi) Carnation Food (Pty) Ltd- Nutritional Foods (Pty) Ltd (Johannesburg)- Riviera Foods (Pty) Ltd (Johannesburg)- South African Dries Fruit Co-Operative (Ltd)- SACUS (Pty) Ltd (Kaapstad en Parow)- SACUS (fruitpak) Pty Ltd (Parow)- Sullivan's Kola Tonic Squash & Mineral Water Factory (Kimberley)- Tenneco International Holding Ltd (GB), eigenaar van: Bush Boake Allen (SA)(Pty) Ltd- Val-Orange (Pty) Ltd (Port Elizabeth)Overige fruitverwerking- Ceres Fruit Juices and Canning Co (Pty) Ltd (Ceres)

- Decidious Fruit Distributors (Pty) Ltd (Worcester)- Elgin Fruit Packer Co-operative- Gran-or (Pty) Ltd (Pietersburg)- Melmex (Pty) Ltd (Johannesburg- Northern Canners Ltd- Nutritional Foods (Pty) Ltd (Johannesburg)- Picardi canners Ltd (Suider Paarl)

- South African Dried Fruit Co-operative (Ltd)- Tenneco International Holdings Ltd (GB), eigenaar van:Bush Boake Allen (SA)(Pty) Ltd- The Western United Investments Co (Ltd) (GB), eigenaar van:Cecil Vinegar Works (Pty) LtdBIJLAGE 2De EEG en de fruitimportenVoor landen die niet tot de EEG behoren, bestaan er verschillende bepalingen diede invoer van - in dit geval - fruit in de EEG regelen. Ook per produkt(-groep)bestaan er verschillende regelingen. Deze regelingen varieren van invoerrechten,minimumprijsregels en een invoervergunningenstelsel tot afspraken met landentot vrijwillige beperking van de aanvoer naar de EEG en het schorsen van invoerdoor middel van zogenaamde vrijwaringsmaatregelen.De invoerrechten zijn niet eenzijdig te verhogen door de EEG, aangezien dezevastgesteld zijn in het kader van de GATT (General Agreement on Trade andTariffs).Een tweetal basisprincipes zijn te onderscheiden bij de EEG-maatregelen metbetrekking tot de invoerrechten. Het eerste is dat op produkten die niet ofnauwelijks zijn bewerkt, lagere invoerrechten worden geheven dan op produktenwelke al in het land van oorsprong (of elders in een land buiten de EEG) eenzekere bewerking hebben ondergaan. Met andere woorden, op grondstoffenworden lagere invoerrechten geheven dan op halffabrikaten of eindprodukten.Bijvoorbeeld de invoerrechten op verse grapefruits zijn 3,1 %, op grapefruitsap 15%, op grapefruits in blik 17,8 % en op gekonsentreerd grapefruitsap 42 %. Kriticivan de EEG zien dit als een vorm van neokolonialisme, omdat deze regel metname de Derde Wereldlanden "veroordeeld" tot het leveren van goedkopegrondstoffen aan de Europese Gemeenschap.Het tweede basisprincipe is dat lagere invoerrechten geheven worden opprodukten die niet of in onvoldoende mate binnen de EEG geproduceerd worden.Voor sommige fruitsoorten (appels, sinaasappels, peren, pruimen en druiven)varieren ook de invoerrechten per periode. Het percentage is dan afhankelijk vanhet produktieniveau binnen de EEG. Als er in een bepaalde periode bijvoorbeeldweinig druiven geoogst worden, zijn de invoerrechten voor druiven van buiten deEEG laag. Bovendien zijn voor appels, peren en pruimen niet alleen percentagesvastgesteld, maar ook minimumheffingsbedragen per eenheid gewicht. Voor versfruit lopen de invoerrechten uiteen van 3,1 % (grapefruits) tot 25 % voorabrikozen.Om deze regels te illustreren, volgt op de volgende bladzijde een tabel van deinvoerrechten die op citrusprodukten uit Zuid-Afrika geheven worden.

Invoerrechten op citrusprodukten uit Zuid-AfrikaVerse sinaasappels:- van 1 april -30 april 13 %-van 1 mei -15mei 6 %- van 16 mei - 15 oktober 4 %- van 16 oktober - 31 maart 20 %

Verse mandarijnen 20 %Verse citroenen 8 %Verse grapefruits 3, 1%Voorlopig verduurzaamde sinaasappels 16 % Citrusjams- en marmelades25 %Grapefruits in blik 1 7,8%Sinaasappelsap 19 %Grapefruitsap 15 %Citroen- en overige citrussappen 19 %Bovendien wordt er een suikerheffing of -accijns geheven op produkten waaraansuiker is toegevoegd. Deze heffing bedraagt 2 % van de importwaarde van hetbetreffende produkt.Bovendien krijgen bepaalde (groepen van) landen een aparte behandeling metlagere invoertarieven. Zuid-Afrika behoort tot de groep van niet-geassocieerdelanden waarvoor het "algemeen recht" geldt. Voorkeursbehandeling krijgen deoverzeese gebiedsdelen van EEG-lidstaten, ontwikkelingslanden waarmee eenassociatieverdrag is gesloten (de ACP-landen of Lome-landen), de landen van deEuropese Vrijhandels Associatie (Finland, Zweden, Noorwegen, IJsland,Portugal, Oostenrijk en Zwitserland) en de landen rond de Middellandse Zee (o.a.Spanje, Marokko, Algerije, Tunesie, Egypte, Israël, Turkije, Cyprus enJoegoslavie). Vanaf 1 januari 1986 geldt voor Spanje en Portugal in verband methun toetreding tot de EEG - een overgangsregeling; de tekst in deze bijlage isgebaseerd op de oude regelingen.Overigens kunnen de voorkeursregelingen per produkt verschillen. Dit wordtmeteen duidelijk uit het voorbeeld van de invoerrechten die op desinaasappelimporten uit belangrijke landen van herkomst voor Nederlandseimporten geheven worden. Portugal krijgt geen voorkeursbehandeling.Invoerrechten op sinaasappels voor verschillende landen1 april- 1 mei- 16 mei- 16 okt.30 april 15 mei 15 okt. 31 maartAustralië,Brazilië,Cuba,Argentinië, Portugal, 13% 6% 4% 20%Uruguay, VS, Zuid-AfrikaSpanje 7,8% 3,6% 2,4% 12%Cyprus, Egypte, Israël 5,2% 2,4% 1,6% 8%Marokko 2,6% 1,2% 0,8% 4%

In beginsel kan vers fruit vrij worden ingevoerd in de EEG. Voor belangrijkekategorleen fruit geldt evenwel het systeem van referentieprijzen met daaraangekoppelde kompenserende heffingen. Het betreft de volgende fruitsoorten:appels, peren, sinaasappels, mandarijnen, citroenen, druiven, kersen, perziken enpruimen. In het geval van Zuid-Afrika betekent dit, dat voor meer dan 80 % vande invoer het beginsel van de vrije invoer niet geldt.Referentieprijzen worden vastgesteld aan de hand van de gemiddelde prijzen diedoor producenten over de laatste drie jaar op de markten met de laagstenoteringen zijn gerealiseerd. Indien de prijzen van ingevoerd fruit voor eenbelangrijk deel (namelijk eenderde van de invoer) beneden de van te voren

vastgestelde referentieprijzen dalen, dan kan een extra, "kompenserende" heffingworden opgelegd op de importen van die landen die de markt bederven. Deheffing is zo hoog dat de prijs van het ingevoerde fruit de referentieprijs bereikt.Indien er geen invoer plaatsvindt gedurende vijf dagen na het instellen van dekompenserende heffing, dan wordt deze opgeheven. De opbrengsten van deheffing gaan naar de EEG, in tegenstelling tot die van de invoerrechten die aan denationale schatkisten ten goede komen. Voor sinaasappelimporten werden in 1984en 1985 weinig kompenserende heffingen ingesteld.Bij ernstige marktverstoringen, hetzij door overproduktie binnen de EEG, hetzijdoor een te grote invoer van buiten de EEG, kan de invoer geschorst worden doorhet nemen van de zogenaamde "vrijwaringsmaatregel". In de praktijk wordt dezemaatregel niet vaak genomen en zeker niet bij vers fruit.Voor de appelinvoer zijn sinds 1974 jaarlijks afspraken over een vrijwilligebeperking van de appeluitvoer naar de EEG gemaakt met appelexporterendelanden van het Zuidelijk Halfrond, te weten Argentinië, Chili, ZuidAfrika,Australië en Nieuw-Zeeland. Deze afspraken worden omstreeks de jaarwisselinggemaakt en betreffen ook de aan te voeren hoeveelheden peren. Ten tijde van deFalklandoorlog tussen Argentinië en Groot-Brittannië werden importen vanappels en peren vanuit Argentinië tegenhouden. Dit gebeurde in het kader van eenkomplete handelsboykot van Argentinië.Het initiatiefkomite "Beperking appelimporten Zuidelijk Halfrond" stelde in debrochure "Behoud de fruitteelt!" (maart 1978), dat deze regelingen de appelteeltin Nederland en andere EEG-landen niet effektief beschermden. Redenenhiervoor waren o.a. dat kompenserende heffingen omzeild werden, doordat deimporteurs de appels in koelhuizen bewaarden. Ook de kontrole op de nalevingvan de afspraken tot beperking van de aanvoer vanuit het Zuidelijk Halfrondverliep huns inziens slecht. Tenslotte signaleerden zij dat invoerheffingen doormiddel van subsidies in de exporterende landen werden opgevangen. Hun voorstelwas te komen tot een effektief beleid, dat zowel de appelboeren een redelijkinkomen moest garanderen als probeerde te voorkomen dat tonnen appels in deinterventie zouden gaan. In 1976/77 was dat het geval met 620.000 ton appels inde hele EEG. De interventie houdt in dat appels door de EEG tegen eenvastgestelde prijs van de boeren worden opgekocht en verwerkt tot veevoer ofalcohol of gratis ter beschikking gesteld van sociale instellingen zoals scholen enbejaardenoorden. Dit effektievere beleid kon volgens het initiatiefkomite vormgegeven worden door een importvergunningenstelsel, waarbij importeurscertificaten voor bepaalde hoeveelheden importappels kunnen aanvragen. Op dezemanier kon ook de hoeveelheid te importeren appels uit de verschillende landenworden vastgesteld. Zij bepleitten bovendien een boykot van de Zuidafrikaanseappelinvoer.

Na 1978 werden er geen afspraken meer gemaakt, maar werd door de EuropeseCommissie op voordracht van de organisatie van Europese fruittelers een verzoekgericht tot de landen van het Zuidelijk Halfrond. De onderlinge verdeling werdoverigens niet meer bekend gemaakt. In de praktijk betekende dit dat het totaalmeestal niet werd overschreden. Chili breidde het totaal wel uit, maar de overige

landen leverden, hetzij door een lagere oogst, hetzij door transportproblemen,minder. Voor 1984 bedroeg het totaal 300.000 ton. In 1985 werd het verzoek vande Europese fruittelers om het totaal tot 280.000 ton te beperken niet door deEuropese Commissie overgenomen. Voor 1986 wordt verwacht dat er geenverzoek tot vrijwillige beperking aan het Zuidelijk Halfrondlanden gericht wordt.Voor een aantal andere fruitprodukten hanteren de EEG-landen wel het systeemvan invoercertifikaten, al of niet gekoppeld aan minimumprijzen, die doorkompenserende heffingen worden afgedwongen. Dit betreft o.a. kersen enrozijnen. De EEG probeert hiermee te bereiken dat elke invoer door de hoge prijszo onaantrekkelijk wordt gemaakt dat de produkten van binnen de EEG wordenbetrokken, bijvoorbeeld de invoer van rozijnen uit Griekenland.Voor het ingeblikte fruit bedragen de invoerheffingen 15 a 32 %, exklusief deeventuele suikerheffing en accijns van 2 %. Voor peren, perziken en abrikozen inblik gelden certifikaatregelingen, waarbij per importeur, produkt en land vanherkomst wordt bepaald hoeveel hij mag importeren. Voor vruchtensappen geldeninvoerrechten van 15 tot 50 % en voor druiven- en tomatensappen geldencertifikaatregelingen.Het systeem van referentieprijzen/kompenserende heffingen gekombineerd metinvoercertifikaten geldt ook voor de meeste wijnen, indien importeurs meer dan3000 liter per dag invoeren.Konklusie:Het instrumentarium voor een boykot van Zuidafrikaanse fruitimporten isaanwezig!

Fruit is heel gezond, behalve als het uit Zuid-Afrika komt. In het land van deapartheid heersen immers extreme wantoestanden, met name op het platteland. Zowerd onlangs een zwart jongetje doodgeslagen door een witte opzichter, omdat"zwarten niet op de weg, maar ernaast, behoren te lopen",volgens de betreffendeopzichter. Zwarte landarbeid(st)ers telen en plukken het fruit, dat voor henzelfonbetaalbaar is. "Wrange vruchten van apartheid" behandelt de achtergronden vanZuidafrikaans fruiten wijn. De erbarmelijke omstandigheden, waaronder zwartelandarbeid(st)ers in Zuid-Afrika moeten werken,komen aan bod. Ook wordt hetbelang van de agrarische sektor in het algemeen en van fruit in het bijzonder voorde Zuidafrikaanse ekonomie aangegeven. Verder wordt uitvoerig inge gaan op dehandel in apartheidsf ruit. Vragen, zoals: welke landen zijn de grote afnemers vandit fruit? en: welke rol speelt Nederland?,worden beantwoord. Tenslotte wordtingegaan op akties, waarbij een konsumentenboykot van groot belang is. Hierbijstaatde aktie "Pluk geen vruchten van apartheid",die zich met name tegenZuidafrikaans fruit richt, centraal.0KOMITEE ZUIDELIJK AFRIKA.Oudezijds Achterburgwal 1731012 DJ Amsterdam J$ISBN: 90 70331101