WILDE BIJEN…? bijen.pdfaan de nestkast vliegen heeft niets te maken met een slecht bijenjaar maar...

www.tuinwild.nl © 2007All rights reserved by C.J.F. Evers.www.natuurnabij.nl

1

Afb.1 Kastcontrole van de honingbijen inhet voorjaar door Zuid-Limburgse imkers(in opleiding). Het is belangrijk om dezecontrole elk voorjaar, als de bijen (na dewinterrust) beginnen met vliegen, uit tevoeren en zodoende te kijken of het volkde winter goed is doorgekomen en of ernog een koningin in het volk zit. Maar ookof er ziektes en parasieten in zijn.Honingbijen zijn sociaal, d.w.z. zij levensamen in een volk met één koningin, héélveel werksters, wel tot 50.000 enhonderden darren (mannetjes). De darrenleven maar korte tijd in het volk en helpenniet mee aan de dagelijkse werkzaam-heden. Als de paartijd voorbij is worden zij“afgestoken” en uit de kast verwijderd. Ditnoemt men ook de darrenslacht.

WILDE BIJEN…?

Honingbijen

De honingbijensterfte in Amerika! Heeft u het ook laatst op detelevisie gezien? Bij de honingbijen vooralsnog…maar wie zegtdat dit alleen tot de honingbijen beperkt blijft?

De Nederlandse imkers noemen dit de “verdwijnziekte” omdater slechts lege bijenkasten overblijven. En, het komt hier(2005) ook al sporadisch voor. De naam zegt het al, helebijenvolken verdwijnen op raadselachtige wijze. De kasten zijndan helemaal leeg en er is geen honingbij meer te bekennen.In Amerika wordt daar onderzoek naar gedaan maar tot heden(2007) heeft dat nog niets opgeleverd. Als deze ziekte of ditfenomeen geen halt toegeroepen wordt gaat dit een catastrofeworden, zowel economisch alsook voor ons voedsel. Denkt umaar eens aan de bestuiving van het fruit en de groenten. (Hetaantal imkers loopt daarbij ook nog eens drastisch achteruitdoor vergrijzing).

Stuifmeel

Heeft deze verdwijnziekte dan ook gevolgen voor de solitairebijen? Ik zou het niet weten, maar ik kan me voorstellen datbepaalde bijenziekten wel overdraagbaar zijn (mensapen zijntoch ook bevattelijk voor humane ziektes). Feit is wel dat bij desolitaire bijen, ook wel “wilde bijen” genoemd en niet teverwisselen met honingbijen, het voorkomen aan de nestwand

©©© CCC...JJJ ...FFF ... EEEVVVEEERRRSSS MMMAAAAAASSSTTTRRRIIICCCHHHTTT


2

jaarlijks schommelt. Dat heeft o.a. ook te maken met het voor-komen van drachtplanten (de tuintrend tegenwoordig is omalles te betegelen, je zou dit “ tuinieren met stenen” kunnennoemen). In vroeger tijden stonden in de voor- en achtertuinenvolop bloemen en planten die voor de bijen stuifmeel en nectaropleverden.

Dat is helaas niet meer zo. Een andere oorzaak is de droogtedie door de klimaatsveranderingen de laatste jaren voorkomt.Weken lang dat het niet regent, in de zomer van 2005 heb ikgrote bomen gezien met uitgedroogde bladeren, die zij lietenvallen. Zij konden geen vocht meer aan de bodem onttrekken,omdat het er eenvoudigweg niet was. Ook 2006 werd weergekenmerkt door ernstige droogte. Dit heeft tot gevolg dat erdoor de planten weinig nectar en stuifmeel geproduceerd wordt(nectar bestaat voor meer dan 50% uit vocht). Daarentegenwas 2007 in april heet en daarna nat en koud.

Insectenreservaat

Een nestwand, zoals deze, is in feite onna-tuurlijk omdat er zoveel verschillende nestbio-topen bij elkaar zijn gebracht op zo’n klein op-pervlak van 2,5 m² (Br. 1,25 x H.2,00 mtr.).Van de andere kant zou je het ook als een miniinsectenreservaat voor “cultuurvolgers” kun-nen beschouwen.Cultuurvolgers zijn dieren, planten of insectendie bij de mens hebben leren leven én

overleven. Solitaire bijen maken gebruik van holle ruimtes voor

Afb.2 Voorbeeld van woonhuizen entuinen zoals deze tegenwoordigworden aangelegd en ingericht. Allekieren zijn dichtgemaakt en afgekit,de tuin wordt vol gelegd met steen engrind met hier en daar een enkelesolitaire groenblijvende plant, struik ofboom. Voor insecten, met namesolitaire bijen, is dit een “woestijn”.Het “openbaar groen” dat voor dedeur is aangelegd wordt gebruikt alsuitlaatplek voor de honden. Hiervliegen door de ontlasting van dezehonden alleen strontvliegen.



3

hun nesten, boven de grond, onder de grond of beide. Holleruimtes boven de grond kunnen o.a. zijn, in stengels vanplanten bijv., riet, braam, vlierbes, enz. als het plantaardigmateriaal maar een zachte kern heeft. Zij knagen dan met hunkaken het zachte merg eruit. Ook gaten in muren, stenen ofhout, natuurlijk of kunstmatig, lemen vakwerkboerderijen.

Afb.4 Belangrijk bij het maken (zagen) van de Ja-

Afb.3 Japanse duizendknoop groeit langsvochtige wegkanten, spoorwegen en ruderaleterreinen. In de zomer is het een groene plantmet een decoratief groen hartvormig blad. Inde herfst sterft de plant af en de stengelsworden houterig, maar laten zich uitstekendbewerken. Het jaar daarna komt de plant weeropnieuw uit.

Afb.5 De Japanse duizendknoop vindtgretig aftrek bij de gehoornde- enrosse metselbij. Deze voorjaarsbij issamen met de gewone sachembij eenvan de eerste bijen die in maartvliegen. Eerst komen de mannetjes uiten na 4 tot 8 dagen de vrouwtjes.Vrijwel meteen wordt er gepaard,daarna gaat zij op zoek naar geschiktenestruimte. Op de foto geheel links iste zien dat bijna alle duizend-knoopbuizen in gebruik zijn. Tweegehoornde metselbijen zijn bezig metde nestafsluiting, in het midden (pijl)is een donkere nestafsluiting te zien.Deze is net klaar en nog nat.

Afb.4 Belangrijk bij het zagen (met ijzer-zaagje) van de Japanse duizendknoop is hetzodanig te doen dat deze aan een kant dichtis, zoals rechts op deze foto te zien is. Hetdonkere randje (pijl) helemaal links is eentussenschot (en dus ook dicht) van de plantzelf. Men noemt dit een knoop. Geheel rechtsis dan de ingang.

Ñ

Ü





4

Afb.6 Blik in geopende vogelnestkastdie “verbouwd” is tot bijenobserva-tiekast. Dit zijn cellen van degehoornde metselbij. Door plexiglasbuisjes te nemen is het mogelijk hetverborgen leven en werken vansolitaire bijen en wespen te volgen. Demiddelste buis telt 6 cellen. Aan devoedselvoorraad is goed te zien of heteen mannetje of vrouwtje wordt.Vrouwtjes zijn groter en hebbendaardoor meer voedsel nodig, geheelrechts bevinden zich twee vrouwelijkecellen. Geheel links is de nestin- ennestuitgang. In de onderste buiswordt nog gewerkt, een cel (1) is afen aan 2 wordt gewerkt.

Bamboe of stengels van de Japanse duizendknoop van hetvoorgaande jaar (zijn droog) zijn ook uitermate geschikt.Gezien de kostprijs van bamboestokken tegenwoordig, heeftJapanse duizendknoop de voorkeur. Bovendien kun je ze danelk jaar vernieuwen. Vorig jaar heb ik bij wijze van proef dezestengels in januari/februari geoogst en in de nestwandgeplaatst. Ze werden meteen in gebruik genomen.

Cocons

Het maken van nesten/cellen gaat bij de meeste solitaire bijenals volgt. Het eerst komen de mannetjes uit, na ±1 week ookde vrouwtjes. Meteen wordt er gepaard en daarna gaat alleenhet vrouwtje op zoek naar geschikte nestruimte. Gaten of holleruimtes in muren, stenen of hout, boven of onder de grond,natuurlijk of kunstmatig, worden eerst na een grondige inspec-tie en gebleken geschiktheid als nestruimte aangenomen. Zijmaakt dan een aantal cellen, afhankelijk van de grootte van deholle ruimte. In zo’n afgesloten cel zit een hoeveelheid stuif-meel vermengd met nectar en een ei.

Gedurende de loop van het jaar ontwikkelt het ei zich eerst toteen larve, die de voedselvoorraad op eet en zich daarnaverpopt. Er zijn bijensoorten die overwinteren als pop (in eencocon) of als larve. In deze pop vindt ook de metamorfoseplaats. Na de winter komt de nieuwe bij uit, afhankelijk van desoort in het voorjaar of de zomer. De cocon en excrementenblijven achter. Om welke reden ook kan het gebeuren dat het einiet uitkomt, dan blijft het stuifmeel en de nectar ongebruiktachter. Dat betekent dat de nestruimte verstopt raakt met ach-

Cel 123456

12

D nestin- en -uitgang


http://nl.wikipedia.org/wiki/Japanse_duizendknoop

http://nl.wikipedia.org/wiki/Cocon

http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Volledige_gedaanteverwisseling&oldid=7686866


5

Afb.7 Niet elke cel leidt ook tot een vol-wassen bij. In cellen die zich nietontwikkelen blijft de stuifmeelvoorraadonaangeroerd. De tronkenbij (zomerbij)maakt de oude cellen(van vorig jaar)schoon, d.w.z. coconresten, uitwerpselenen stuifmeel worden naar buiten ge-werkt. De celwanden worden intact ge-laten omdat ze opnieuw worden ge-bruikt. Op de foto hiernaast is het oudestuifmeel van vorig jaar te zien met watoude coconresten en een overledentronkenbij, die het niet gelukt is om uit tekomen. (zwart vlekje op het stuifmeel).Als er een boom afgezaagd wordt blijft ereen stukje staan, dat heet een tronk. Naverloop van tijd komen er keverlarven indie vraatgangen in het hout maken. Alszij uitgekomen zijn gebruikt de tronkenbijdeze vraatgangen om cellen in tebouwen.

tergebleven cocons, afvalstoffen of cellen met stuifmeel die nietzijn uitgekomen.

Poetsactiviteiten

Sommige soorten solitaire bijen zijn echte schoonmaaksters, zijhalen de nestruimte met het oude nestmateriaal van vorig jaarhelemaal leeg en bouwen er nieuwe cellen in. Een goedvoorbeeld hiervan is bijvoorbeeld de tronkenbij.

Dit jaar heb ik deze poetsactiviteiten ook voor het eerst ook bijde gehoornde metselbij waargenomen. Hoewel deze soort enook de meeste andere solitaire bijen nieuwe en ongebruiktenestruimte de voorkeur geven. Dit betekent dat, als je zelf eennestkastje hebt ophangen, er ook onderhoud aan gedaan moetworden. Van de oude en gebruikte nestruimte die de bijen zelfniet poetsen, moeten de resten worden verwijderd. Het bestegaat dit met een boormachine door de oude gaten weer open teboren. Het oude en onbruikbare nestmateriaal evenals decoconresten worden door de boor naar buiten getransporteerd.Wel eerst even goed kijken of het toch niet in gebruik is, datgaat het beste met een haaknaald.

Observeren en onderwijs

De oude nestruimte kan ook verwijderd en vervangen wordendoor nieuwe. Gebeurd het vernieuwen/opboren niet, dan ma-ken steeds minder bijen gebruik van je nestwand omdat er



6

geen lege nestruimtes aanwezig zijn. Dat er dan weinig bijenaan de nestkast vliegen heeft niets te maken met een slechtbijenjaar maar met het feit dat er geen schone en lege nest-ruimtes beschikbaar zijn. Het is verstandig om gebruikte enniet herbebouwde nestbuisjes van het vorig jaar te verwijderen.Er zitten soms schimmels en schimmelsporen in. Deze lege metschimmelsporen geïnfecteerde buizen moeten uit hygiënischeoverwegingen verwijderd en vervangen worden voor nieuwe.Om weer terug te komen op het voorkomen, verdwijnen enoverleven van bijen. Elk jaar zal moeilijker voor de bijenworden. Ook omdat er veel (natuurlijke) biotopen verdwijnen.En dat geldt niet alleen voor bijen maar ook voor alle andereinsecten, flora en fauna. Overal worden industrieterreinen,woonwijken en wegen aangelegd. Er verdwijnen daardoorbestaande broedplaatsen en biotopen. Het zou een goede zaakzijn om weer te tuinieren met planten en bloemen en mindermet stenen en bankirai parket. En… helemaal mooi natuurlijk,hang zelf een nestkastje (reservaatje) voor wilde bijen op of legzelf een nestwand aan.

Je hoeft niet bang te zijn om gestoken te worden want in al diejaren is mij dat nog nooit overkomen. Dat komt omdat voorsolitair levende insecten (en dieren) de beste manier vanoverleven bij gevaar, vluchten is. In tegenstelling tot sociaallevende insecten, die zijn met velen en de leeggekomen plekwordt meteen door “iemand” anders ingenomen. Goedevoorbeelden zijn honingbijen, hommels, wespen of mieren. Zijverdedigen het nest en gaan in de aanval. Bij solitaire bijen ishet wel mogelijk om aan het nestkastje van heel dichtbij debezigheden en werkzaamheden van deze bijzondere en vlijtige

Afb.8 Voorbeeld van een insectenvrien-delijke tuin. Men houdt niet van insectenen al helemaal niet als ze ook nog zoemenen steken. In al die jaren dat ik me er meebezig houd ben ik nog nooit gestoken,ondanks het feit dat ik ze regelmatig opmijn hand laat lopen om ze op een veiligerplek te zetten. Dat moet vooral tijdens depaartijd gebeuren als ze op het voetpadzitten te vrijen. Honingbijkoninginnenechter paren alleen tijdens de vlucht, welvijf keer. De meeste solitaire bijen slechtseen keer, op de grond of op een tak (erzijn enkele uitzonderingen, zoals de grotewolbij). Ze hebben een vaste ondergrondnodig. De paring van de gehoorndemetselbij duurt 15 tot 90 minuten.


http://nl.wikipedia.org/wiki/Nederlandse_Rode_Lijst_(bijen)

http://nl.wikipedia.org/wiki/Nederlandse_Rode_Lijst_(bijen)


7

Afb.13 Nestkast van de basisschool St. Christoffelgebouwd door onderwijzer J. Hagemans na eenworkshop “wilde bijen” voor leerkrachten op OBS DeKring.

insecten te observeren en te volgen. Voor kinderen van groep 4op een basisschool in Maastricht hebben wij, mijn vrouw en ik,een onderwijsproject ontwikkelt over solitaire bijen. Er komtook een imker over zijn honingbijen vertellen.

Afb.9,10,11,12 Nestkast openbare basisschool De Kring waar elk voorjaar het “bijenproject” draait. V.l.n.r.Nestwand met bijenposters, observatie aan de nestwand, bijenspel ontworpen door Alice Weltens, theorie envragenuurtje over solitaire bijen in groep 4.

Afb.14 Nestwand van I.V.N. Eysden. Ontworpendoor C.J.F. Evers in het kader van nectarkroegen-tocht 2008. Gebouwd door de gebroeders Creuwelsen anderen.


FFFOOOTTTOOO LLLOOOEEESSS DDDOOONNNSSS

©©© CCC...JJJ ...FFF ... EEEVVVEEERRRSSS MMMAAAAAASSSTTTRRRIIICCCHHHTTT ©©© CCC...JJJ ...FFF ... EEEVVVEEERRRSSS MMMAAAAAASSSTTTRRRIIICCCHHHTTT




8

Afb.15 Solitaire bijennestkast in de Zoo vanDuisburg (D) tegengekomen. In Duitsland is menveel verder met het aanleggen van neskasten voorsolitaire bijen.

Afb.16 Nestwand ontdekt tijdens een vakantie inSchwerin (voormalige DDR) bij het “ Natur-schutzstation Zippendorf”, waar natuurzomer-kampen gehouden worden.

Om in de praktijk te kunnen zien/observeren hoe het bij desolitaire bijen eraan toegaat, heb ik destijds bij OBS De Kringeen kleine nestwand aangelegd. Door een workshop “ wildebijen” voor leerkrachten in het basisonderwijs te geven, is ereen kopie van deze nestwand op een andere basisschool dooreen leerkracht gerealiseerd. Omdat deze onderwijzer “helaas”met pensioen is gegaan wordt er geen onderwijs meer aan dezenestwand gegeven. Met een derde basisschool, OBS DeSpiegel, heeft er overleg plaatgevonden en heb ik een tekeningvoor een nestwand gemaakt die door een leerkracht, ouders enkinderen gebouwd gaat worden. I.V.N. Eysden heeft megevraagd een bouwtekening te maken in het kader van delandelijke “nectarkroegentocht”. Dit gesubsidieerde project is

Afb.17 Een “organische” nestwand in Duitsland. Wat een juweeltje!

©©© WWWWWWWWW...WWWIIILLLDDDBBBIIIEEENNNEEENNN...DDDEEE

©© CC..JJ ..FF .. EEVVEERRSS MMAAAASSTTRRIICCHHTT©© CC..JJ ..FF .. EEVVEERRSS MMAAAASSTTRRIICCHHTT

©©© CCC...JJJ ...FFF ... EEEVVVEEERRRSSS MMMAAAAAASSSTTTRRRIIICCCHHHTTT ©©© CCC...JJJ ...FFF ... EEEVVVEEERRRSSS MMMAAAAAASSSTTTRRRIIICCCHHHTTT

http://www.wildbienen.de/wbs-bsta.htm


9

Afb.18 Nestwand van OBS De Spiegel,Maastricht. Deze nestwand is net voor degrote vakantie gereed gekomen en moet noghelemaal ingericht worden. De leerkracht,leerlingen en eventueel ouders zullen na devakantie daar mee verder gaan. Het hout-werk dient als “statief” waar haakschroevenin gedraaid kunnen worden. Daar kan danallerlei nestmateriaal aan opgehangenworden. Ophangen heeft de voorkeur bovenstapelen omdat het nestmateriaal beterdroog blijft. D.w.z. als er nestmateriaal doorde regen nat is geworden het door de luchtbeter droogt en er geen schimmels kunnenontstaan. De bakstenen die nu zolang links-boven liggen verhuizen straks naar beneden.Daar zullen zij gemetseld worden met eenspecie van 80% zand en 20% humusvrijeleem. De leem dient ertoe om het zand bijelkaar te houden.

Afb.19 Dit noemt men een “nectarkroeg”.Een prima initiatief als er de goede nest-materialen voor de solitaire bijen en–wes-pen gebruikt zouden zijn. Helaas is er indeze situatie ook nog een verkeerde plekuitgekozen. Er is teveel schaduw van bo-men en struiken. Daardoor is het ’s och-tends lang te koud voor de bijen enwespen om te vliegen. Dat komt doorgebrek aan de warmte van de zon. Hoe deandere kroegen geplaatst zijn is me nietbekend, maar hopelijk op een open pleken in de zon. Onder het afdak van de“bar” zou nog heel goed aan de voor- enachterkant nestmateriaal opgehangenkunnen worden. Drie jaar heeft het ge-duurd voordat er enkele metselbijen hetaangedurft hebben om in de gasbeton eennest te bouwen.

gasbetonblok

De bar ?

een eerste aanzet om vlinders, solitaire bijen en wespen tehelpen. Maar met alleen neerzetten van zo’n nestkast kom je erniet. Er zal toch onderhoud aan een solitaire bijennestwand ge-pleegd moeten worden. Bovendien getuigt het gebruik van

gasbetonblokken in dit project als nestmateriaal niet vanenigerlei kennis van zaken over het nestgebruik van solitairebijen. Mijn onderzoek heeft uitgewezen dat het 3 tot 4 jaarduurt voordat er in de gasbeton slechts enkele metselbijen erhun nest bouwen. Zou het misschien zolang geduurd hebbenomdat er nog gassen in het beton vrijkwamen…? Mijn adviesaan toekomstige nestkastenbouwers én bijenhouders is omabsoluut geen gasbetonblokken te gebruiken!

Beter is het om mergelblokken, bakstenen of betonstenen (iswel erg hard) te gebruiken. Of als men niet wil boren kan menook een model van broodklei maken en daar gaten in prikkenvariёrend van 3 mm tot 10 mm. doorsnede. Als men alleengaten van 3 mm. maakt komt daar hoofdzakelijk de tronkenbij




10

in. Dat heeft als voordeel dat er geen onderhoud aan gedaanhoeft te worden. De tronkenbij maakt de oude nesten helemaalschoon en legt er weer nieuwe cellen in aan. Voor basisscholen,die meestal met broodklei werken is dit ideaal om (te) oudgeworden broodklei te recyclen Als regel geldt wel dat de gatenminimaal ±10 cm. diep moeten zijn en aan de achterkant dicht.Enkele voorbeelden en bouwtekeningen van Martin Hallmen uitDuitsland zijn op deze site als PDF te downloaden.

LINKS:martin Hallmen.deWildbienen.deDr. Paul Westrich.deNectarkroegenNectarkroegen IVN

http://www.martinhallmen.de/buch-wb.htm

http://www.martinhallmen.de/buch-wb.htm

http://images.google.nl/imgres?imgurl=http://www.wildbienen.de/wbs_bs06.jpg&imgrefurl=http://www.wildbienen.de/wbs-bsta.htm&h=300&w=450&sz=40&hl=nl&start=163&um=1&tbnid=vdIr3waCAxqSlM:&tbnh=85&tbnw=127&prev=/images?q=wildbienen.de&start=160&ndsp%25

http://www.paul-westrich.de/index.php

http://www.natuurkalender.nl/toepassingen/nectarkroeg/nectarkroeg.asp

http://www.ivn.nl/detail_page.phtml?&[email protected]&password=9999&groups=IVN&banner=6&province=NL&region=NL&&[email protected]&password=9999&groups=IVN&banner=12&province=NL&region=NL&relevance=ALL&page=locatiesnectarkroeg

http://www.tuinwild.nl/pdf/bouwtekeningen.pdf

WILDE BIJEN…? bijen.pdfaan de nestkast vliegen heeft niets te maken met een slecht bijenjaar maar...

Documents

Transcript of WILDE BIJEN…? bijen.pdfaan de nestkast vliegen heeft niets te maken met een slecht bijenjaar maar...