Wie bestuurde Nederland inde Bataafse en Franse tijd?

2

In 1815 werd prins Willem Frederik van Oranje-Nassau, de zoon vande laatste stadhouder Willem V, ingehuldigd als koning Willem I.Dat was het begin van het Koninkrijk der Nederlanden. Twintig jaareerder, in 1795, was de toenmalige Republiek der Zeven VerenigdeNederlanden door Frankrijk aangevallen en roemloos ten ondergegaan. Wat gebeurde er tussen 1795 en 1815? Nederland was hettoneel van roerige gebeurtenissen. Het waren tijden van talrijkebestuurlijke vernieuwingen en experimenten.

werden ‘vreugdefeesten’ gehouden. Eennieuwe tijd brak aan.

de bataafse republiek(1795–1801)Op 19 januari 1795 werd de BataafseRepubliek uitgeroepen. Voor de Batavenwas de Franse Revolutie van 1789 eenbelangrijke bron van inspiratie. Ook inde Bataafse Republiek moest het gaanom vrijheid, gelijkheid en broederschap.Voor de inrichting van de nieuwe staatgingen de Bataven, evenals de Fransen,uit van de idee van de volkssoevereini-teit. Alle macht in de staat diende uit hetvolk voort te komen. Op 31 januari 1795nam een voorlopige vergadering vanvertegenwoordigers uit het gewestHolland een verklaring over de rechtenvan de mens en van de burger aan. Hetwas de eerste officiële tekst die in Neder-land over de mensenrechten is gepubli-ceerd. In februari namen de nieuwevertegenwoordigers van alle gewestenvan de Bataafse Republiek deze verkla-ring over.

de komst van de fransenBegin januari 1795 staken Fransetroepen de dichtgevroren Waal en Lekover om een einde te maken aan deRepubliek der Zeven Verenigde Neder-landen. Op 18 januari 1795 vluchtte deNederlandse stadhouder prins Willem Vmet een vissersboot vanaf het strand vanScheveningen naar Engeland. In de jaren1780 was in de Republiek de zoge-noemde patriottenbeweging ontstaan,die zich verzette tegen de toenemendemacht van de stadhouder en hemdaarom een aantal bevoegdhedenontnam. In 1787 werd deze bewegingmet behulp van Pruisische troepen neer-geslagen. Duizenden patriottenvluchtten naar Frankrijk en gingen zichBataven noemen. In het kielzog van deFranse troepen keerden zij in 1795 naarNederland terug. Omdat stadhouderWillem V de laatste jaren van zijnbewind elke vorm van protest stelsel-matig had onderdrukt, werden deFransen door velen als bevrijdersbinnengehaald. Op tal van plaatsen

Beperkte zelfstandigheidHoe zelfstandig was de Bataafse Repu-bliek? In het op 16 mei 1795 onderte-kende Verdrag van Den Haag deden deFransen de belofte dat ze de soevereini-teit en de onafhankelijkheid van deBataafse Republiek zouden respecteren.Maar in ruil daarvoor moesten de Batavenwel 100 miljoen gulden aan de Fransenbetalen, 25.000 Franse soldaten in Neder-land onderhouden, enkele stukken grond-gebied afstaan en meedoen met de oor lo -gen die de Fransen voerden, vooral te gende Engelsen. De aanwezigheid van Fransetroepen in Nederland was eigenlijk instrijd met de toegezegde onafhankelijk-heid. De financiële verplichtingen hingen

als een molensteen om de nek van hetBataafse bewind. Ze zouden de pro-Franse stemming ook snel doen om slaan.Aanvankelijk lieten de Fransen zich nau -we lijks in met de binnenlandse politiekvan de Bataafse Republiek, maar na ver -loop van tijd werd hun bemoeienis gro -ter, eerst verdekt, later steeds openlijker.

De Nationale VergaderingOp 1 maart 1796 kwam het eerste doorde bevolking gekozen parlement vanNederland bijeen: de Nationale Vergade-ring. Aan de verkiezing van dit parle-ment mochten alle mannen van boven detwintig meedoen, behalve de aanhan-gers van Oranje en mensen die afhanke-lijk waren van de armenzorg. De verkie-zingen vonden indirect plaats en deopkomst was niet erg hoog. De NationaleVergadering kwam bijeen in de voor -malige balzaal van stadhouder Willem Vaan het Binnenhof en telde 126 leden.De plenaire bijeenkomsten van de Nationale Vergadering waren openbaar.

De ‘representanten’ waren diep verdeeldover allerlei fundamentele kwesties. Ookde onderhandelingen over een grondwetverliepen traag. Het eerste ontwerp waszeer omvangrijk en werd in het eersteNederlandse referendum van 1 augustus1796 door de kiezers verworpen. Menmoest opnieuw beginnen. Wel bestondeen grote mate van eensgezindheid overde scheiding van kerk en staat, waartoede Nationale Vergadering op 5 augustus1796 had besloten. Dit besluit hief de

Wie bestuurde Nederland in de Bataafse en Franse tijd? 3

bevoorrechting van de gereformeerdekerk op en stelde het bestuur van hetland open voor alle andere gezindten.

Eerste staatsgreepOp 22 januari 1798 vond een staatsgreepplaats van radicale republikeinen,waarbij generaal Herman Daendels demilitaire regie voerde. Ze traden op metinstemming van de Fransen, die de einde-loze debatten in het parlement over de

grondwet beu waren. Het HaagseBinnenhof en de directe omgevingwerden omsingeld door militairen. Meerdan een derde van de leden van de Natio-nale Vergadering werd gearresteerd oftrad uit eigen beweging af. Nog geentwee maanden later aanvaardde hetgezuiverde parlement een nieuw grond-wetsontwerp, dat vervolgens in eengemanipuleerd referendum werd goed -gekeurd.

4

De StaatsregelingOp 1 mei 1798 werd de ‘Staatsregelingdes Bataafschen Volks’ officieel afgekon-digd. Kort daarop schrapten de radicalende geplande verkiezingen voor eennieuwe Nationale Vergadering. De Staats-regeling van 1798 is de eerste echtegrondwet van Nederland. In het docu-ment werden onder meer de vrijheid vandrukpers, van vergadering en van gods-dienst vastgelegd. De Staatsregelingvoorzag in de oprichting van een Verte-genwoordigend Lichaam, waarvan jaar-lijks een derde van de leden moestworden vervangen door middel van indi-recte verkiezingen. Het UitvoerendBewind, de regering, bestond uit vijfleden, die niet in het parlement mochtenverschijnen.

De eenheidsstaatIn de Nationale Vergadering vonden ookfelle discussies plaats over de vraag ofde Bataafse Republiek een eenheidsstaatof een federale staat moest worden. DeBataven waren eensgezind in hun afwij-zing van het politieke bestel van de oudeRepubliek der Zeven Verenigde Neder-landen, maar er waren nog genoeg volks-vertegenwoordigers die vonden datNederland, net zoals de Republiek, eenfederatie moest blijven met een bepaaldemate van autonomie voor de gewesten.Het bleek ten enenmale onmogelijk omeen compromis te sluiten. De Staatsrege-ling van 1798, die na de radicale staats-greep tot stand kwam, maakte van Neder-land een eenheidsstaat.

Wie bestuurde Nederland in de Bataafse en Franse tijd? 5

departementen en provinciesNa de afkondiging van deStaatsregeling in 1798 kreegde eenheidsstaat Nederlandacht departementen metnieuwe grenzen en namen.Deze structuur stuitte opveel verzet vanuit de oudegewesten uit de tijd van deRepubliek der ZevenVerenigde Nederlanden.In 1801 kregen de departe-menten weer hun oudeprovinciegrenzen en -namen

terug. In het KoninkrijkHolland bleven de bestaandeprovinciegrenzen intact.Wel is het departementOost-Friesland (in hethuidige Duitsland) aan hetkoninkrijk toegevoegd.Na de inlijving bij Frankrijkin 1810 kwam er een nieuweterritoriale indeling.Groningen en Drenthewerden samengevoegd,evenals Amstelland en

Utrecht. De andere departe-menten bleven bestaan,waarvan een deel eenandere naam kreeg.Zeeland en Brabant werdenniet tot de Hollandse departementen gerekend.Zo bleven er zevenHollandse departementenover, die weer verdwenentoen het Koninkrijk derNederlanden tot stand kwam.

Tweede staatsgreepOp 12 juni 1798 vond opnieuw een staats-greep plaats, omdat gematigde Batavenvan mening waren dat de radicalen te verwaren gegaan met hun politieke zuive-ringen en het schrappen van de verkie-zingen. De volksvertegenwoordigingwerd ontbonden en radicale leden vanhet Uitvoerend Bewind (de regering)werden gearresteerd. De gematigdenschreven nieuwe verkiezingen uit voorwat nu het Vertegenwoordigend Lichaamging heten en kregen hierin ook de over-hand. Een belangrijke organisator van degematigde staatsgreep was overigensHerman Daendels, de man die de radi-

calen vijf maanden eerder aan de machthad geholpen. De Staatsregeling bleefongewijzigd van kracht.

het bataafs gemenebest(1801–1806)In november 1799 pleegde NapoleonBonaparte een staatsgreep in Frankrijk.Deze gebeurtenis leidde in 1801 tot deinvoering van een nieuwe staatsregelingin Nederland. De macht van het parle-ment werd aanzienlijk beknot: hetbestond nu nog maar uit 35 leden, dieook niet erg vaak bijeenkwamen. Tegelij-kertijd werd het kiesrecht flink beperkt.Het centralisme werd deels terugge-draaid en de Bataafse Republiek gingvoortaan het Bataafs Gemenebest heten.Van het radicalisme bleef in 1801 nietsmeer over. Het nieuwe bewind was nieterg effectief. Economisch en financieelstond Nederland aan de rand van deafgrond, waardoor het land steeds vakerin conflict kwam met Frankrijk. De Fransedictator wilde nu ook een sterke man aanhet bewind in Nederland – hij had daar-voor de Bataafse ambassadeur in Parijsop het oog. Op 29 april 1805 legde hij deeed als ‘raadpensionaris’ af. Evenals hetFranse kwam het Bataafse bestuur inhanden te liggen van één man: Rutger JanSchimmelpenninck.

het koninkrijk holland(1806–1810)Op 2 december 1804 kroonde Napoleonzichzelf tot keizer van Frankrijk. Om meermacht en invloed in Europa te krijgen,

6

streefde de keizer naar de vestiging vaneen aantal koninkrijken rondom Frankrijkmet familieleden op de troon. Schimmel-penninck werd derhalve afgezet en op 5juni 1806 werd Lodewijk Napoleon, eenjongere broer van de keizer, ingehuldigdtot koning. Officieel heette het land nuhet Koninkrijk Holland. Voor LodewijkNapoleon was vergroting van de zelfstan-digheid van zijn koninkrijk een belang-rijke doelstelling. Hij toonde veel belang-stelling voor het reilen en zeilen derNederlanders. De koning vestigde zichaanvankelijk in Den Haag, maarverhuisde in 1807 naar Utrecht en in1808 naar Amsterdam. Lodewijk Napo-leon maakte het koningschap in Neder-land ‘acceptabel’. Ondertussen werd deverhouding met zijn broer er niet beterop. Vooral conflicten op economisch enmilitair gebied deden de keizer uiteinde-lijk besluiten om het koninkrijk bij Frank-rijk in te lijven. Op 1 juli 1810 deed Lode-wijk Napoleon afstand van de troon.

inlijving bij frankrijk(1810–1813)Op het gebied van bestuur en recht-spraak moest Nederland de Franse struc-turen en wetten navolgen. Belangrijk wasde invoering van onder meer het FranseBurgerlijk Wetboek (Code Civil) en hetWetboek van Strafrecht (Code Pénal).Hoewel veel bestuurders zich loyaal tenopzichte van de Fransen opstelden, namde onvrede onder de bevolking toe,vooral door de algemene dienstplicht, dehoge belastingen en de miserabele

economische situatie. De populariteitvan de keizer nam zienderogen af. Na demilitaire nederlaag van Napoleon bij deVolkerenslag van Leipzig in oktober 1813trokken steeds meer Franse soldaten enbestuurders zich uit Nederland terug. Erdreigde een politiek vacuüm te ontstaan.

de terugkeer van oranjeOp uitnodiging van een aantal Oranje -gezinde personen, die de macht naar zichtoe trokken, kwam prins Willem Frederikvan Oranje-Nassau terug in Nederland.Hij kwam in 1813 aan op het strand vanScheveningen, ongeveer op dezelfde plekwaar zijn vader in 1795 was vertrokken.Hij aanvaardde het landsbestuur en werdin 1815 ingehuldigd als koning Willem I.Het Koninkrijk der Nederlanden waseen feit.

Wie bestuurde Nederland in de Bataafse en Franse tijd? 7

UitgaveProDemos – Huis voor democratie en rechtsstaat

TekstProDemos

VormgevingPuntspatie [bno], Amsterdam

IllustratiesOmslag: De Nationale Verga-dering bijeen in Den Haag in1796.p. 3: Gedenkplaat voor destichting van de BataafseRepubliek op 19 januari 1795.p.4: Viering van de aanvaar-ding van de Staatsregelingdoor parlement en volk in1798.p. 6: Rutger Jan Schimmel-penninck is van april 1805tot juni 1806 alleenheerservan het Bataafs Gemenebest.p. 7: Lodewijk Napoleon, debroer van de Franse keizerNapoleon, is van juni 1806tot juli 1810 Koning vanHolland.

Alle afbeeldingen zijn afkom-stig uit de collectie van hetRijksmuseum te Amsterdam.

September 2017

ProDemos legt uit wat de spelregels zijn vande democratie en rechtsstaat en laat zien watje zelf kunt doen om invloed uit te oefenen – inde gemeente, de provincie, het land en Europa.

ProDemosHofweg 1H2511 AA Den Haag

(070) 757 02 00info@prodemos.nlwww.prodemos.nl

Aankomst op 20 april 1808 van koning Lodewijk Napoleon te Amsterdam,na Den Haag en Utrecht de nieuwe zetel van zijn bewind.