Een wankele basis: Baldwin over 'authentein'.

Piet DorlandMei 2017.

In de discussies over de exegese van 1 Timoteüs 2:12 spelen twee hoofdstukken uit het boek Women in the Church1, van de hand van H.S. Baldwin en A. Köstenberger, een belangrijke rol. Er wordt naar verwezen als naar een soort basis voor de traditionele uitleg van die tekst. Baldwin komt op basis van een onderzoek van 82 vindplaatsen van het werkwoord 'authentein', in 78 teksten, tot een rijtje mogelijke betekenissen. Slechts een paar daarvan zouden in aanmerking kunnen komen voor de vertaling van dit werkwoord in 1 Timoteüs 2:12. Köstenberger meent op basis van een syntactische vergelijking van die tekst met een groot aantal voorbeelden uit N.T. en buitenbijbelse bronnen te kunnen aantonen, dat 'authentein' daar een positieve betekenis heeft. Door het vele aangevoerde materiaal lijken de conclusies van Baldwin en Köstenberger onaantastbaar. Met name zij die zich verzetten tegen de toelating van vrouwen tot de ambten beroepen zich erop. Zo verwijst Schreuder met instemming naar het artikel van Köstenberger.2 Grudem verwijst naar deze hoofdstukken, alsof daarmee zo ongeveer het laatste woord gesproken is, tenzij het tegendeel zou blijken. Maar de kans daarop acht hij kennelijk niet groot.3 In een paar artikelen hoop ik aan te tonen dat hij zich vergist. Wat Baldwin en Köstenberger beweren, blijkt wel degelijk aanvechtbaar.

In het vervolg van dit artikel nemen we het hoofdstuk van Baldwin onder de loep, in het volgende dat van Köstenberger.4 In een derde, veel langer artikel worden de door Baldwin besproken Griekse teksten stuk voor stuk behandeld.5

Baldwins methode.Baldwin6 is van mening dat bij het opsporen van de betekenis van het werkwoord authentein het werkwoord moet worden gescheiden van het zelfstandig naamwoord. Want, zo schrijft hij:"Er zijn talrijke voorbeelden in het Grieks waar de verbale vorm niet correspondeert met alle betekenissen van het naamwoord.7 We kunnen niet zomaar aannemen dat authentein 1 Andreas Köstenberger e.a, Women in the Church. A Fresh Analysis of 1 Timothy 2:9-15. Grand Rapids, Michigan: Baker Books 1995. Het gaat om hoofdstuk 3, A Difficult Word: authenteoo in 1 Timothy 2:12 van H. Scott Baldwin (pp 65-80, plus appendix met teksten pp 269-305), en hoofdstuk 4 van Andreas Köstenberger, A Complex Sentence Structure in 1 Timothy 2:12 , (pp 81-103). 2 J.J. Schreuder, Dienende mannen en vrouwen, in het huwelijk en in de kerk. Bedum: Woord en wereld, 2010, pp. 57-58.3 Grudem, Wayne A., Evangelical Feminism & Biblical Truth. An Analysis of More Than One Hundred Disputed Questions. Wheaton, Illinois: Crosway, 2012, pp 307-316.4 Realiteit of schijn?Het 'syntactisch patroon' van Köstenberger.5 Een wankele basis 2: Baldwin, authentein en de Griekse teksten.6 Hij richt zich met name tegen de conclusies van Richard en Catherine Kroeger. (Women in the Church, p. 68) 7 De etymologie van 'authentès' is onzeker, afgezien van het feit dat het eerste deel 'aut-' van 'autos' (=zelf) komt. Feit is dat 'authentès' drie, op het eerste gezicht moeilijk tot elkaar te herleiden, basisbetekenissen heeft, namelijk 'moordenaar', 'meester' (master) en 'doener, voltrekker' (doer). De eerste betekenis komt vooral voor in het klassieke (vooral Attische) Grieks. In de postklassieke periode verdwijnt deze betekenis uit het gewone spraakgebruik en wordt slechts kunstmatig in leven gehouden door een paar auteurs die pretenderen literair Attisch te schrijven. In het gewone spraakgebruik wordt de betekenis 'meester' de gangbare, waarbij het voorvoegsel 'auto-' de bijsmaak kan geven van 'eigen meester, eigen baas'.. De betekenis 'doener' komt hoogst

exact equivalent is aan 'een authentès zijn' in elk van zijn betekenissen. Our driving principle must be how people actually use language, not some theory about the origin of this or that word (etymology)."8 Een tweede argument is voor hem het feit dat woordenboekschrijvers dezelfde methode volgen. In de derde plaats is er een heel oud precedent in het lexicon van Hesychius, waar ook werkwoorden en nominale vormen gescheiden behandeld worden. Tenslotte leveren volgens Baldwin de 82 door hem behandelde vindplaatsen voldoende materiaal op om tot een goede omschrijving van de betekenis van authentein te komen. Op deze manier meent hij een einde te kunnen maken aan de verwarring die andere studies over de betekenis van authentein hebben aangericht.9

Inderdaad worden in woordenboeken verwante naamwoorden en werkwoorden vaak in aparte lemmata behandeld. Dat heeft alles te maken met het feit dat ze lang niet altijd alfabetisch precies op elkaar volgen. Maar er is geen reden voor twijfel dat bijvoorbeeld het werkwoord 'despotein' (o.a. "onbeperkt heersen") is afgeleid van despotès, en dat het zijn betekenis ontleent aan het feit dat een despotès de heer en meester in huis aanduidt, de eigenaar van de slaven, iemand met absoluut gezag. Om dat te kunnen vaststellen is het niet nodig dat 'despotein' exact equivalent is aan 'een despotès zijn' in elk van zijn betekenissen.Baldwin komt na onderzoek van de ruim 80 vindplaatsen van 'authentein' tot de conclusie dat de grondbetekenis ("root meaning") van dat werkwoord het begrip 'gezag' insluit.10 De enige reden daarvoor laat hij echter buiten beschouwing, namelijk het feit dat 'authentein' is afgeleid van en zijn betekenis ontleent aan het zelfstandig naamwoord 'authentès' en dat in de eerste eeuw na Christus en daarna de gangbare betekenis daarvan 'meester' ('master')was.11 Als 'authentès' niet 'meester' betekende, maar bijvoorbeeld 'helper', had 'authentein' niet het begrip 'gezag' kunnen insluiten. Het is niet het gebruik van een woord dat de betekenis ervan bepaalt, maar de betekenis bepaalt op welke manieren een woord, bijvoorbeeld 'authentein', gebruikt kan worden. Dat gebruik kan wel onthullen, welke noties dat woord bij de gebruiker opriep. Het bestuderen van de gevallen waarin het gebruikt is, is daarom wel van belang om helder te krijgen om wat voor 'meester zijn' het in 'authentein' gaat en in welke contexten het gebruikt wordt. Maar de 'root meaning' is niet een soort grootste gemene deler van de betekenissen waarin 'authentein' in allerlei contexten is gebruikt, waarbij het trouwens in feite gaat om subjectieve interpretaties. Het lijstje vertalingen dat Baldwin geeft12, kan daarom ook nooit prescriptief - 'dit zijn de mogelijke betekenissen waaruit men kan kiezen' - maar alleen

zelden voor. De drie betekenissen van 'authentès' zijn ook terug te vinden bij het werkwoord 'authentein'. Echter in slechts één van de 82 door Baldwin besproken plaatsen heeft het de betekenis 'een moord begaan', en eveneens in slechts één geval de betekenis van 'doener', namelijk om iemand aan te duiden die bepaalde woorden zelf gesproken heeft, in tegenstelling tot degene die die woorden citeert. Beide gevallen zijn te vinden in geleerde commentaren bij Aeschylus, respectievelijk Homerus. In de 80 overige gevallen lijken we ervan te moeten uitgaan dat 'meester' de betekenis van 'authentein' bepaalt. Zie hierover Albert Wolters, A Semantic Study of authentès and its derivatives. Journal for Biblical Manhood and Womanhood, 11/1 (Spring 2006), pp. 44-65.8 Women in the Church, p. 71. Bij de voorbeelden die hij in noot 13 geeft, gebruikt hij, om zo te zeggen, appels, peren en mandarijnen door elkaar. De relatie werkwoord/naamwoord is bij logizomai/logos een heel andere dan bij despoteoo/despotès, en nog weer anders dan bij parakaleoo/paraklètos, waar het naamwoord is afgeleid van het werkwoord. Overigens maken ook deze voorbeelden de samenhang in betekenis tussen naamwoorden en ervan afgeleide werkwoorden duidelijk. 9 Women in the Church, p. 69. 10 Women in the Church, p.79, zie ook p. 71. Voor alle duidelijkheid, waarschijnlijk geheel ten overvloede opgemerkt: 'authority' is de verengelsing van het Latijnse auctoritas en heeft niets te maken met het Griekse authentein. 11 Zie hierover Albert Wolters, A Semantic Study of auvqe,nthj and its Derivatives. Journal for Biblical Manhood and Womanhood JBMW 11/1 (Spring 2006), 44-65. Zo op p. 48: "It (authentein) thus originally means 'to be an authentès'." 'Meester' wordt in deze artikelen nooit gebruikt in de zin van 'schoolmeester, onderwijzer'. 12 Women in the Church, p. 73.

descriptief zijn - 'deze vertalingen lijken mij passend' - en is voor aanvulling of wijziging vatbaar.13 Het is dus niet zo, zoals Baldwin lijkt te suggereren14, dat we voor de vertaling van 'authentein' in 1 Timoteüs 2:12 moeten kiezen uit een selectie van de door hem beschreven betekenissen. Er is geen enkele reden om in deze tekst uit de eerste eeuw na Christus niet uit te gaan van het gegeven dat 'authentein' is afgeleid van 'authentès' en dat dat in die tijd 'meester' (master) betekende. Paulus staat een vrouw niet toe te 'meesteren' , 'meester te zijn' over een man. De wijze waarop 'authentein' in andere teksten is gebruikt, kan helpen om helderder zicht te krijgen op wat dat 'meester zijn' inhoudt, om er als het ware kleur aan te geven.

'Meesteren'Het eerste dat echter kan worden vastgesteld, is dat 'meester zijn' op zich een neutraal begrip is. Er is geen algemeen aanvaard principe op grond waarvan 'meester zijn' op zich als moreel goed of als moreel verwerpelijk moet worden beschouwd. Maar 'meester zijn' vindt nooit 'op zich' plaats. Er is altijd sprake van een subject dat in een bepaalde context optreedt of handelt. Over zo'n concrete handeling of optreden kan men wel een oordeel hebben. Dat oordeel hangt echter weer sterk af van de morele principes van degene die oordeelt. Als het gaat over 'meester zijn' maakt het nogal wat uit of je overtuigd machiavellist of fanatiek anarchist bent.

Het neutrale karakter van 'authentein' maakt dat het bij allerlei subjecten gebruikt kan worden15.Zo zien we dat kerkvaders het gebruiken ten aanzien van God of van de Personen in de Drie-eenheid. Het duidt dan de oppermacht van de Allerhoogste aan.16 Door ariaanse heretici wordt het gebruikt om de oppermacht van de Vader over de Zoon aan te geven.17 Orthodoxe auteurs daarentegen onderstrepen er juist de gelijkheid in gezag en macht van de drie Personen mee.18 Het feit dat het geschikt is om die macht aan te geven, die door niets of niemand wordt beperkt, zegt echter wel iets over de aard van het gezag of de macht waarvan bij 'authentein' sprake is. Bij de Allerhoogste zijn die in veilige handen. Bij mensen is dat vaak niet het geval. Het aantal teksten waarin er van een negatieve context in het geheel geen sprake is, is beduidend kleiner dan dat van teksten waarin dat wel het geval is. In een zonder meer positieve context komen we een paar keer de apostel Petrus tegen.19 De opdracht van Jezus "Versterk mijn broeders" en zijn positie als oog- en oorgetuige verlenen hem autoriteit. De positie van de bisschop van Rome maakt het de bekleder van dat ambt mogelijk om op eigen gezag op te treden of gezaghebbende uitspraken te doen.20 In een andere tekst wordt een bisschop gevraagd om de behandeling van een bepaalde juridische

13 Zie ter vergelijking Paulus' gebruik van het werkwoord basileuein, 'koning zijn', in Romeinen 5:12-21. Dit werkwoord is afgeleid van basileus= koning. De grondbetekenis is dus 'basileus zijn, koning zijn, heersen'. Er is geen enkele reden om niet van deze betekenis uit te gaan, als je wilt nagaan welke - overdrachtelijke - betekenissen 'basileuein' heeft in samenhang met die vier verschillende subjecten in Romeinen 5, namelijk de dood, de verheerlijkte gelovigen, de zonde en de genade. Het is niet nodig om eerst via een omweg de 'root meaning' van dat werkwoord op te sporen. 14 a.w. p. 80.15 Voor het gemak verwijs ik naar de Griekse teksten met de nummers waarmee ze in de lijst aan het eind van dit artikel vermeld zijn. 16 Tekst 10.17 Tekst 9 en 11.18 Tekst 13, 17, 29, 30, 31, 33.19 Tekst 24en 57.20 Tekst 15, 42 en 43.

zaak aan zich te trekken. Kennelijk staat diens positie hem dat toe. Inmiddels zijn we dan wel in de 6e of 7e eeuw A.D. beland.21

In veel andere gevallen is de context minder positief en is er sprake van eigenmachtig of heerszuchtig optreden. Vaak gaat het om het uitoefenen van macht waarvoor geen bevoegdheid is verleend. Zo klagen een paar broers dat hun oudste broer de beschikking over de erfenis van hun vader en de inkomsten daaruit aan zich getrokken heeft.22 In een ander geval laat een man testamentair vastleggen dat, als hij komt te overlijden, zijn vrouw de door haar zelf meegebrachte bezittingen en zijn geschenken aan haar mag behouden, maar dat zij verder op geen enkele manier invloed mag uitoefenen om ook maar iets van zijn bezit te krijgen.23 Andere voorbeelden variëren van moeder Maria die wil laten zien dat zij de baas is over haar Zoon24, mannen die vermaand worden om thuis niet over hun vrouw te 'authentein'25, een bisschop die z'n boekje ver te buiten gaat26, tot gouverneurs die op eigen gezag mensen laten executeren27, soldaten die de Senaat passeren bij het aanstellen van een keizer28, of een commandant die tegen de wil van zijn bevelhebber aanvalt29. Het kan ook gaan om een volksmassa die de vrije hand gekregen heeft en een bejaarde filosofe lyncht of30, in een ander geval, pogroms tegen christenen op touw zet31. Opvallend is een tekst van Chrysostomus waar een duidelijk positieve waardering blijkt voor Philippus en Andreas (n.a.v. Joh. 12:21), omdat zij niet op eigen gezag optreden (authentein), maar de hun gestelde vraag aan Jezus voorleggen.32 In zijn commentaar op Handelingen schrijft Ammonius Alexandrinus met waardering over de broeders in Antiochië (Hand.15:2), omdat die ten aanzien van de kwestie van de besnijdenis er voor terugdeinsden eigenmachtig op te treden door zelf een beslissing te nemen33. Zij stuurden Paulus en Barnabas naar Jeruzalem. Daar wilden ook Petrus en Jacobus niet buiten de gemeente om beslissen en zelfs allen gezamenlijk namen geen beslissing zonder overtuigd te zijn dat de Geest het zo wilde. Diens gezag (authenteia) werd dan ook in de antwoordbrief voorop gezet.34 In een andere tekst wordt de diakenen voorgehouden dat zij niet mogen 'authentein', maar conform de opdrachten van de presbyters moeten handelen35. In deze kerkelijke contexten wordt 'authentein' duidelijk als niet gewenst gedrag gezien. Juist het niet willen 'meesteren' wordt als positief beschouwd. Waarom zou dat in 1 Timoteüs 2:12 anders zijn?

21 Tekst 7.22 Tekst 5.23 Tekst 6.24 Tekst 22.25 Tekst 26.26 Tekst 56.27 Tekst 39 (=68), 41, 6228 Tekst 59, 60 en 73.29 Tekst 6330 Tekst 61.31 Tekst 74.32 Tekst 23.33 Tekst 47. De Griekse tekst is door Baldwin verkeerd overgenomen en dienovereenkomstig vertaald (Women in the Church, p. 294). Hij laat 'edeiliasan' (zij deinsden ervoor terug) weg, en vertaalt de ervan afhangende infinitivus 'authentèsai' als een persoonsvorm: 'zij ( de leerlingen in Antiochië) oefenden gezag uit', waarmee hij de tekst het tegenovergestelde laat beweren van wat er staat: "Zij deinsden ervoor terug gezag uit te oefenen." 34 Tekst 48.35 Tekst 49.

Teksten van vóór 300 ADVan de door Baldwin behandelde teksten zijn er vijf die chronologisch min of meer in de buurt van 1 Timoteüs komen. Albert Wolters voegt er nog drie aan toe.36 Wat we uit deze teksten over de betekenis van 'authentein' kunnen afleiden verschilt niet van wat qua tijdsafstand verder weg gelegen teksten zeggen. Van deze bij elkaar acht teksten komt er een uit een commentaar op Homerus' Ilias, waar met 'ho authentoon tou logou' (de 'doener' van het woord) de oorspronkelijke spreker wordt bedoeld, in onderscheid van degene die zijn woorden overbrengt.37 Tweemaal gaat het om astrologische teksten, waarvan bij één de tekst erg onzeker is.38 Het lexicon van Moeris Atticista39 geeft 'authentein' als Hellenistisch equivalent voor het Attische 'autodikein', dat 'onafhankelijke jurisdictie hebben' betekent, dat is 'to be master in one own's sphere'.40 Origenes parafraseert in een commentaar 1 Timoteüs 2:12 als volgt: 'dat niet de vrouw door het woord (doordat zij onderwijst?) leider (hègemoon) wordt van de man'.41 In een op papyrus gevonden brief uit 27 BC is de situatie niet helemaal duidelijk.42 De schrijver meldt dat hij eigener beweging is opgetreden als 'authentès', maar tegenover wie is onzeker. Mogelijk gaat het om een slaaf van de geadresseerde.43 In een tekst van Hippolytus44 lezen we dat aan het einde der tijden meesters 'op onmenselijke wijze zullen heersen (authentein) over hun slaven'.45 Tenslotte spreekt een fragment uit Philodemus' Rhetorica (halverwege 1e eeuw BC) over 'authentousin anaxin', 'heren die meester zijn'.46 Over de precieze interpretatie van deze teksten kan van mening verschild worden. Maar duidelijk is dat in geen ervan sprake is van een situatie, die te vergelijken valt met die van een ouderling in zijn gemeente. Die is geen 'meester'. 47

ConclusieIn een volgend artikel zullen we de teksten zelf bespreken en zien hoe Baldwin die behandelt. Het zal blijken dat daar heel wat kritische noten bij geplaatst kunnen worden.48 Een paar conclusies kunnen echter nu al getrokken worden. De eerste is dat uit de teksten niet valt af te leiden, dat 'authentein' op zich als een positieve activiteit gezien werd. Het is een neutraal woord, maar uit de contexten waarin het gebruikt wordt, blijkt dat het vaak gaat om het uitoefenen van een gezag of macht door mensen aan wie die zaken niet van nature of door positie toekomen. De handelingen die volgen als

36 AlbertWolters, A Semantic Study of authentès and its Derivatives. Journal for Biblical Manhood and Womanhood, 11/1 (Spring 2006), pp. 48-49.Hij noemt als vierde ook nog 1 Tim. 2:12.37 Wolters, p. 48. Het scholion op Homerus in tekst 72 is bijna woordelijk hieraan gelijk. Zie ook hierboven noot 7 over de betekenissen van 'authentès'. De 'doener van het woord', degene die het oorspronkelijk zelf gesproken heeft, kun je in zekere zin ook beschouwen als 'de meester' van dat woord: hij besliste over het uitspreken ervan, ze komen uit hem voort. 38 Tekst 2 en Wolters p. 49.39 Tekst 3.40 Wolters, p. 49.41 Wolters, p. 4942 Tekst 4.43 Het is in ieder geval niet de veerman die in dezelfde zin genoemd wordt. Contra Baldwin p. 74.44 Tekst 8. Auteur en datering (ca 235 AD) zijn overigens onzeker.45 Over het onjuiste commentaar van Baldwin bij deze tekst zie het artikel over de teksten, bij het onderdeel 'Seculiere machthebbers'. 46 Tekst 1. De overgeleverde tekst is beschadigd en onzeker. Baldwin cursiveert in de door hem overgenomen parafrase de verkeerde woorden. 47 Ook de hègemoon van Origenes gaat meer in de richting van 'aanvoerder' dan van 'gids'. 48 Helaas moet worden vastgesteld dat de Griekse teksten in de appendix in Women in the Church nogal wat fouten vertonen, sommige zeer storend. Ook de vertalingen van Baldwin, overgenomen door Grudem (2012) in Evangelical Feminism & Biblical Truth, pp. 679-702, zijn niet altijd even betrouwbaar en zitten er soms zelfs ernstig naast.

mensen kunnen 'authentein', zijn nogal eens onplezierig. Dat in een aantal teksten er geen sprake is van een negatieve connotatie ligt niet aan dat werkwoord op zich, maar meestal aan het feit dat in die gevallen de subjecten wel gerechtigd zijn om macht uit te oefenen. Ze hebben die macht van zichzelf of ontlenen die aan hun positie.In kerkelijke situaties wordt 'authentein' vrijwel steeds als ongewenst gedrag gezien. In een beperkt aantal teksten functioneert een bisschop als subject. Hun positie maakt dat deze kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders op bepaalde terreinen de macht hebben om zonder instemming van anderen te beslissen of te handelen. Maar nergens wordt 'authentein' gebruikt om het gezag van een gewone ambtsdrager te typeren.49 De aard van het gezag en de macht die inherent zijn aan 'authentein' passen niet bij een ambtsdrager. De notie van een ontvangen bevoegdheid ontbreekt vrijwel altijd.50 Er is in principe geen beperking bij het uitoefenen van je macht, je bepaalt zelf de grenzen.51 De notie van 'dienend leiderschap'52 ontbreekt ten enenmale.

Aan bovenstaande kan nog toegevoegd worden dat het streven naar macht en gezag een van de belangrijkste valkuilen is voor ambtsdragers. Jezus zelf waarschuwt zijn discipelen daarvoor, zelfs nog bij het laatste Pesach maal.53 Petrus geeft deze les later door aan de oudsten, 1Petrus 5:3. De kerk heeft slechts één Kurios. Voor andere heren en meesters is er geen plaats. De conclusie in Zonen en Dochters Profeteren dat 'authentein' geen goed woord is om de bevoegdheid van een ambtsdrager te omschrijven, onverschillig of het om een man of een vrouw gaat, is daarom nog steeds prima te handhaven. Er is niets dat vrouwen het recht geeft om over mannen te 'meesteren'. Maar het omgekeerde geldt evenzeer: in de kerk mag ook geen man 'authentein'. De gedachte dat 1 Timoteüs 2:12, in combinatie met vers 13, het presbyterschap alleen aan mannen zou toekennen mist daarom alle grond.

Lijst van teksten.1. Philodemus, Rhetorica ed. Südhaus, Vol. 2, blz 133http://sul-derivatives.stanford.edu/derivative?CSNID=00000738&mediaType=application/pdf2. Ptolemaios, Tetrabiblos boek III, caput 13 (Waddell,blz. 338) te vinden op Perseus.3. Moeris Atticista, Lexicon, via Baldwin4. BGU 1208 http://www.papyri.info/hgv/186585. PLond 1708 http://www.papyri.info/hgv/17086. PMasp 67151 http://papyri.info/ddbdp/p.cair.masp;2;67151dupl7. BGU 103 http://papyri.info/ddbdp/chr.wilck;;1348. (Pseudo-)Hippolytus, De consummatione mundi, MPG (=Migne Patrologia Graeca) 10, 9099. Eusebius, De Ecclesiastica Theologia, MPG 24, 1013.10. Eusebius, Vita Constantini II, 48, MPG 20, kolom 1025 C.11. Athanasius, Over de synodes te Ariminum in Italië en te Seleucia in Isaurië. Athanasius, De Synodis, MPG26, 737D.12. Athanasius, Epistola ad Rufinianus, MPG 26, 1180 B-C.13. Athanasius, De communi essentia Patris et Filii et Spiritus Sancti. MPG 28, 41C. 14. Basilius, Epistula 51, MPG 32, 389A.15. Basilius, Ep. 69, MPG 32, 432A.

49 Het klassieke gereformeerde kerkrecht werpt dan ook een dam op tegen het optreden van bisschop-achtige figuren.50 Een uitzondering is wellicht tekst 52.51 Het eerste deel van 'authentès' komt dan ook van 'autos' (zelf). 52 Voor deze typering zie J.J. Schreuder, Dienende mannen en vrouwen in het huwelijk en in de kerk. Bedum: Woord en Wereld, 2010, p. 58.53 Matth. 20:20-28 en 23:7-11, Marcus 10, 35-45, Luc. 22:24-27.

16. Epiphanius, MPG42, kolom 325.17. Chrysostomus, De Sancta Pentecosta Hom. 2, MPG 50, 46418. Chrysostomus, Sermones in Genesim, IV, MPG 54, 594-59519. Chrysostomus, Sermones in Genesim, MPG 56, 53320. Chrysostomus, Hom. in Ps. 92, MPG55, 614-61521. Chrysostomus, 16e Hom. in Matth., MPG 55, 615 v22. Chrysostomus, 44e (45e) Hom. In Matth. MPG 57, 46523. Chrysostomus Hom. in Joh., MPG 59, 36724. Chrysostomus, In Acta Apostolorum, MPG 60, 37.1325. Chrysostomus, In Ep. ad Romanos, MPG 60, 52526. Chrysostomus, Hom. in Colossenses X, MPG 62, 36627. Chrysostomus, Hom. in Col. XI, MPG 62, 37628. Chrysostomus, In illud "Simile est regnum caelorum homini patrifamilias. Via Baldwin.29. Chrysostomus,In Martham, Mariam et Lazarum et in Eliam, MPG 61, 706, rr. 19-20 30. Chrysostomus(vervolg van 29) In Martham, Mariam et Lazarum et in Eliam, MPG 61, 706, 57 (s31. Chrysostomos, Hom. in Lacum Ge., MPG 64, 52, 15. 32. Chrysostomos, In Sanctum Pascha. Via Baldwin33. Chrysostomos, In illud: Quando ipsi subiecit omnia. Via Baldwin34. Chrysostomos, In resurrectionem Domini. Via Baldwin35. Didymus Caecus, Commentarium in Job. Via Baldwin 36. Didymus Caecus, Dialexis Montanistae et Orthodoxi. Via Baldwin37. Proclus Constantinopolitanus, Oratio 6 (In Stephanum), MPG 65, 813D-815A38. Leo Magnus, Epistulae XXX (Pulcheriae) MPL (Migne Patrologia Latina) 54, 788A39. Olympiodorus, Ex historia Olympiodori Excerpta, Editie Bekker/Niebuhr, Weber, Bonn 1829, blz. 455-45640. Socrates Scholasticus, Historia Ecclesiastica II, 30, MPG 67, 284 A41. Socrates Scholasticus, Historia Ecclesiastica II, 34, MPG 67, 296 B42. Marcianus Imperator, Epistolae ad Leonem, I, MPL 54, 900 vv. Via Baldwin43. Concilie van Chalcedon, Brief van keizerin Pulcheria aan Leo I. Via Baldwin44. idem, Elfde zitting van Chalcedon. Via Baldwin.45. idem, Brief aan bisschop Makarios en het klooster op Mt. Sinai. Via Baldwin.46. Ammonius Alexandrinus, Commentariorum in Vetus en Novum Testamentum Fragmenta, MPG 85, 1537 B47. Ammonius Alexandrinus, Commentariorum in Vetus en Novum Testamentum Fragmenta, MPG 85, 1549 A48. Ammonius Alexandrinus, Commentariorum in Vetus en Novum Testamentum Fragmenta, MPG 85, 1552 B49. Eusebius Alexandrinus, Sermones, V, MPG 86, 348 D50. Victor Antiochenus, Catenae in Evangelia S. Matthaei et S. Marci, in Catenae Graecorum Patrum in Novum Testamentum, ed. J.A. Cramer, Vol. 1 p292-293.51. Joannes Philoponus, De anima. Via Baldwin52. Joannes Lydus, De magistratibus Populi Romani. Via Baldwin53. Leontius Hierosolymitanus (of Byzantinus) Adversus Nestorianos V, 49 (MPG 86A, 1720D)54. Romanus Melodus, Hymnus 20. Via Baldwin55. Romanus Melodus, Hymnus 22. Via Baldwin56. Euagrius Scholasticus, Historia Ecclesiastica II, 18 (MPG 86b, 2564C)57. Sophronius Palestrinus. De viris illustribus. Via Baldwin.58. Johannes Malalas, Chronographia, Joh. Mal. Chron. p. 257, r. 15, Editie Dindorf (paginanummering volgens deze editie, door Google op internet gezet)59. idem, p.291, r. 12. 60. idem, 341, 1561. idem, 359, 1362. idem, 416, 14

63. idem, 462, 1264. Chronicon Paschale 619.9, MPG 92, 869-87265. Chronicon Paschale 634.1, MPG 92, 89666. Tweede Concilie van Nicea. Via Baldwin67. Theophanes, Chronographia. Editie van Johannes Classenus, Weber: Bonn 1939.blz. 372, 1368. Photius = tekst 39 Olympiodorus69. Photius. Via Baldwin.70. Photius. Via Baldwin. 71. Scholia op Aeschylus' Eumeniden. Via Baldwin.72. Scholia op Homerus. Via Baldwin.73. Constantinus VII Porphyrogenitus, De insidiis. Via Baldwin.74. Constantinus VII Porphyrogenitus, De virtutibus et vitiis. Via Baldwin.75. Suda Lexicon s.v. authentès76. Mychaelis Glycae Annales, ed. I. Bekker (Bonn 1836) p. 270. (12e eeuw)77. Thomas Magister ca 1300, Byzantium, Ecloga vocum Atticarum blz. 18, r, 9.78. Ptolemaeus, Codicum Parisinorum: Catalogus Codicum Astrologorum Graecorum