Impulsen om te werken rond spiritualiteit en spirituele zorg

Zoals je vooraan in de werkmap kan lezen, is de Spiritwijzer een instrument dat medewerkers in zorg- en welzijnsvoorzieningen kan ondersteunen bij het op het spoor komen van levensvragen. Het instrument kan ook een aanzet zijn voor medewerkers om door te verwijzen naar de pastor of een ander spiritueel zorgverlener, die als expert de begeleiding van levensvragen en de zorg voor iemands eigen spiritualiteit mee opneemt in het takenpakket. Het instrument laat met andere woorden ‘iets’ zien van waar een pastor of spiritueel zorgverlener mee bezig is.

Vaak is dit domein van spirituele zorg nog relatief onbekend en misschien soms dus ook onbemind (?). Een vormingsmoment kan een aangewezen plaats zijn om medewerkers hier meer mee vertrouwd te maken. De impulsen in dit onderdeel kunnen je hierbij helpen. We maken een onderscheid tussen impulsen die (1) ingaan op het begrip ‘spiritualiteit’, die (2) spirituele (en pastorale) zorg verkennen, en impulsen die (3) focussen op de eigen spiritualiteit van de medewerker.

Bij deze derde groep van impulsen volgen we de – ook in onderzoek aanwezige – overtuiging dat wie aandacht schenkt aan de verkenning van de eigen spiritualiteit en daarmee bezig is, in diens professionele rol ook meer attent is op die spirituele dimensie bij anderen. De eigen spiritualiteit is immers de basis van waaruit wordt vertrokken om te luisteren naar patiënten/cliënten/bewoners en hun manier van omgaan met levensvragen. Medewerkers ondersteunen in de eigen spiritualiteit behoort tot de coachende rol van een pastor of spiritueel zorgverlener.

Overzicht van de fiches

Fiches rond het begrip ‘spiritualiteit’Noot: Voorafgaand aan elk van drie onderstaande fiches kan je ter verkenning van het begrip ‘spiritualiteit’ de deelnemers ook elk individueel of in groep een associatieoefening rond dit begrip voorleggen. Laat hen hiervoor brainstormen rond het begrip en verzamel hun gedachtespinsels door opnieuw gezamenlijk of elk individueel een mindmap aan te maken. Laat hen individueel het begrip ‘spiritualiteit’ noteren en omcirkelen in het midden van een blad papier, van waaruit ze deelcirkels aanmaken met nieuwe begrippen die ze daarmee associëren. Of noteer en omcirkel het begrip op een grote flap papier of whiteboard waar ze met meerdere tegelijk associaties op kunnen noteren. Bespreek achteraf in groep, bijvoorbeeld door verduidelijking te vragen bij bepaalde begrippen. Bij de uitvoering van één van onderstaande drie fiches kan je telkens naar deze associaties terugkoppelen en nagaan waar er gelijkenissen en verschillen zitten.

- Fiche 9: Spiritualiteit in stellingen + bijlage- Fiche 10: ‘In woord, klank en beeld’. Definities van spiritualiteit + bijlage- Fiche 11: Werken met filmfragmenten uit ‘The Broken Circle Breakdown’

Fiches rond ‘spirituele zorg’- Fiche 12: Werken met de kortfilm Zin#wijs + bijlage

Spiritwijzer 1

- Fiche 13: ‘Kies. De moed om te beslissen’. + bijlage- Fiche 14: Spiritueel moodboard + bijlage

Fiches rond ‘de eigen spiritualiteit van de medewerker’1

- Fiche 15: vraag van de maand – Babbelsteen - Fiche 16: Hoe sta ik in het leven? + bijlage- Fiche 17: Gedachte-experiment rond het einde van het leven- Fiche 18: Mijn spiritualiteit in beeld – werken met de Spiritwijzer Geestelijke

Gezondheidszorg- Fiche 19: Stilstaan bij de eigen spiritualiteit – werkvorm in teamverband aan de hand van de

speldoos ‘De Spiritwijzer: het spel’

1 Ook voorgaande fiches lenen zich tot blijven stilstaan bij de eigen spiritualiteit van de medewerker: Fiche 2 ‘Een beeld zegt soms meer dan 1000 woorden’ en Fiche 3 ‘Spirit-juweeltjes’.

Spiritwijzer 2

Fiche 9: Spiritualiteit in stellingen

Korte omschrijving:Deze oefening helpt deelnemers om op het spoor te komen van wat spiritualiteit eigenlijk is. In plaats van een definitie te geven, worden verschillende elementen uit (consensus)definities aangeraakt via stellingen. Daarnaast leren deelnemers reflecteren over hun eigen visie op spiritualiteit en spirituele zorg.

Doelstellingen: De deelnemers leren spiritualiteit enerzijds als een breed begrip zien, en anderzijds als iets

waar ieder mens over beschikt. De deelnemers leren reflecteren over hun eigen visie op spiritualiteit en spirituele zorg.

Organisatie: Aantal deelnemers: gehele groep deelnemers Duur: +/- 20 minuten, afhankelijk van het aantal stellingen die worden behandeld Materiaal: groene en rode kaarten. Stellingen kan je voorlezen of één voor één projecteren.

Bij projectie: beamer, scherm en laptop nodig.

Werkwijze:Geef elke deelnemer een groene en een rode kaart. Vertel dat je stellingen zal lezen (en/of projecteren) en geef mee dat ze bij ‘akkoord’ een groene en bij ‘niet akkoord’ een rode kaart mogen opsteken.

Lees of projecteer de stellingen één voor één. Waar er verschillende kleuren kaartjes bij een stelling verschijnen, kan je het gesprek openen. Bij de eerste 6 stellingen is er vanuit definities rondom spiritualiteit consensus dat het ofwel waar, ofwel onwaar is (zie tussen haakjes na de stelling), bij de daarop volgende stellingen gaat het over hoe je zelf naar spiritualiteit en spirituele zorg kijkt. Bij die stellingen kan je de discussie ook open trekken. De hieronder voorgestelde stellingen kunnen naar believen aangevuld of bijgewerkt worden.

Spiritwijzer 3

Stellingen rond ‘wat is spiritualiteit’1. Je kijk op het leven en op geloof blijft steeds je hele leven hetzelfde (niet waar)2. Ook wie niet in God gelooft, kan bezig zijn met ‘zingeving’ (waar)3. Op elk moment van je leven ben je even sterk bezig met, of even bewust van, je eigen

spiritualiteit (niet waar)4. Uitdrukking geven aan je spiritualiteit kan met symbolen en rituelen. De verschillende

godsdiensten hebben zo’n rituelen. Rituelen horen dus altijd bij een bepaalde godsdienst en blijven hetzelfde doorheen de tijd. (niet waar)

5. Spiritualiteit beleef je steeds binnen een vaste groep: een religieuze of spirituele gemeenschap. (niet waar)

6. Spiritualiteit heeft altijd te maken met geloof in iets dat ons overstijgt. (niet waar)

7. Spirituele zorg bestaat er vooral uit dat je de mensen graag ziet en je werk met hart en ziel doet.

8. Je kan niet in gesprek gaan over levensvragen, als je er nooit voor jezelf eens bij stilstaat.9. Als je je niet kan verplaatsen in de beleving van een ander, kan je geen spirituele zorg bieden.10. Als je spirituele zorg biedt, luistert naar iemands levensvragen, moet je je eigen overtuiging

opzij kunnen zetten.

11.

Spiritwijzer 4

Fiche 10: ‘In woord, klank en beeld’: definities van spiritualiteit

Korte omschrijving:Via één of meerdere definities, in woord, beeld of klank, kan je uitleggen wat spiritualiteit is. Bij deze werkvorm is het de begeleider die zelf de uitleg doet om medewerkers het begrip spiritualiteit eigen te maken.

Doelstellingen: De deelnemers leren het begrip spiritualiteit kennen door één of meerdere definities of

omschrijvingen. De deelnemers ontdekken dat spiritualiteit een breed begrip is, ruimer dan ‘geloof’ of

‘ongeloof’. De deelnemers (h)erkennen spiritualiteit als iets dat iedereen, in meerdere of mindere mate,

expliciet of impliciet, ‘heeft’. De deelnemers leren reflecteren over hun eigen visie op spiritualiteit en spirituele zorg.

Organisatie: Aantal deelnemers: gehele groep deelnemers Duur: 15 minuten, afhankelijk van het aantal gekozen omschrijvingen. Materiaal: laptop, beamer, geluidsinstallatie.

Werkwijze:Kies op voorhand welke omschrijving(en) je wil voorstellen aan de groep. Kies een omschrijving die voor hen het meest sprekend is, het meest houvast biedt. Je kan kiezen voor één omschrijving, of meerdere. Wanneer je er meerdere kiest, kan je deelnemers vragen welke definitie zij het ‘best’ vinden: wat is voor hen het meest herkenbaar? Laat hen in de definities woorden of zinnen markeren die 1) ze niet begrijpen, 2) er uitspringen omdat ze voor hen de kern of essentie vatten of 3) volgens hen te veel zijn. Wat missen ze, welke woorden of zinnen zouden zij aanvullen? Zouden ze zelf nog een andere definitie voorstellen? Of hebben ze zelf een beeld voor ogen als ze denken aan spiritualiteit?

1) ‘De onderstroom’

Laat het lied ‘de onderstroom’ van Stef Bos beluisteren en geef de tekst aan de deelnemers (of projecteer): http://www.stefbos.nl/page/Liedteksten/detail/1291/De_OnderstroomStef Bos zingt: “de onderstroom die niemand ziet, bepaalt de richting op elk gebied.”

Vertel nu hoe spiritualiteit kan gezien worden als een onderstroom. Stel dat je in de zee, of in een rivier gaat staan. Aan de oever lijkt het water rustig, maar naarmate je dieper gaat, kan je verrast worden door de stroming die op het water zit. Het is die stroming, die van buitenaf niet zichtbaar is, die de richting van het water bepaalt. Op dezelfde manier kan je spiritualiteit zien: we zien aan de oppervlakte wat iemand zegt of doet, maar we zien niet altijd even makkelijk wat iemand ‘drijft’. Welke idealen stuwen die persoon voort? Waar gaat hij echt voor? Waarvoor doet hij wat hij doet? Precies dat soort zaken maken deel uit van iemands spiritualiteit.

Spiritwijzer 5

2) De ijsberg

Toon of projecteer een foto van een ijsberg.

Duid het beeld als volgt: Wellicht kent iedereen de film ‘Titanic’. Wat gebeurde met de Titanic, is dat de boot te laat de ijsberg zag. Dit komt doordat de top van de ijsberg veel kleiner en vaak smaller is dan het deel van de ijsberg dat onder water zit. Eventueel kan je de tekening laten zien (voor groter formaat: zoek op google afbeeldingen naar ‘Titanic ijsberg’).

Analoog aan dit beeld zie je steeds een stuk van wie iemand is, door het zichtbaar gedrag en hoorbare uitspraken, maar je weet niet altijd wat ‘er onder’ zit. Wat ‘drijft’ iemand? Welke idealen stuwen die persoon voort? Waar gaat hij echt voor? Waarvoor doet hij wat hij doet? Precies dat soort zaken maken deel uit van iemands spiritualiteit.

3) Consensusdefinitie van C. Puchalski

Geef de onderstaande definitie en leg de verschillende elementen uit:

Spiritualiteit is de dynamische dimensie van het menselijk leven die verband houdt met de manier waarop personen (individueel of in gemeenschap) betekenis, richting en transcendentie ervaren, uitdrukken en/of zoeken en naar de manier waarop ze zich verbinden met het moment, zichzelf, anderen, met de natuur, het betekenisvolle en/of het heilige. (C. Puchalski)

Dynamische dimensie: je spiritualiteit kan doorheen je leven veranderen. Vb. iemand die altijd gelovig was en naar de kerk ging, die opeens begint te twijfelen. Maar soms kan het ook lijken alsof iemand altijd dezelfde spiritualiteit heeft behouden (vb. heel het leven lang wekelijks naar de mis), terwijl er toch belangrijke veranderingen geweest zijn in die spiritualiteit (vb. vroeger naar de mis vanuit ‘zondagsplicht’ en angst voor doodzonde wanneer men niet ging, nu niet meer vanuit angst en plicht, maar vanuit dankbaarheid voor een God die ervaren wordt als iemand die liefdevol aanwezig is doorheen het hele leven).

Personen individueel of in gemeenschap: vroeger was het levensbeschouwelijk landschap in Vlaanderen uniformer: de meeste mensen behoorden tot de katholieke kerk. Vandaag zien we dat

Spiritwijzer 6

veel mensen zelf op zoek gaan naar antwoorden en een ‘eigen’ levens- en geloofsovertuiging samenstellen. Bijvoorbeeld: iemand die niet gelooft in God, maar wel gelooft dat er ‘iets’ is.

Betekenis, richting en transcendentie ervaren: het gaat over de manier waarop jij zin en richting ervaart in je leven, en waarop je het overstijgende ervaart. Het gaat dus ook over de vraag of er méér is dan wat we zien.

Uitdrukken: wat je gelooft of als zinvol ervaart, wordt ook uitgedrukt: bijvoorbeeld een kaarsje aansteken, een tatoeage als ‘ritueel’ om een moeilijke periode af te sluiten, het (al dan niet kerkelijk) huwelijk als een uitdrukking van engagement en geloof in de relatie, …

4) Andere definities van spiritualiteit

Spiritualiteit is een persoonlijke zoektocht naar zin en doel in het leven, die al dan niet verbonden is met religie. Het omvat een verbinding met zelfgekozen en / of religieuze overtuigingen, waarden en praktijken die betekenis geven aan het leven, waarbij ze individuen motiveren om het beste in zichzelf te bereiken. Deze verbinding brengt geloof, hoop, vrede en kracht. De resultaten zijn vreugde, vergeving van zichzelf en anderen, bewustzijn en acceptatie van tegenspoed en sterfelijkheid, een verhoogd gevoel van lichamelijk en emotioneel welzijn, en het vermogen om boven de gebreken van het bestaan uit te stijgen.

Tanyi (2002) in vertaling door Carlo Leget. Bron: A. Verstaen, Spiritualiteit in palliatieve zorg en de lessen van mijn stervende vader. Een reis tussen hoofd en hart, Witsand, 2017.

Spiritualiteit is de dynamische dimensie van het menselijk leven die verband houdt met de wijze waarop personen (individu en gemeenschap) betekenis, doel en transcendentie ervaren, tot uitdrukking brengen, en/of zoeken en de wijze waarop zij verbonden zijn met het moment, met zichzelf, met anderen, met de natuur, met datgene wat betekenisvol en/of heilig is.

Taskforce on Spiritual Care in Palliative Care van de European Association for Palliative Care (Nolan et al., 2011) Bron: A. Verstaen, Spiritualiteit in palliatieve zorg en de lessen van mijn stervende vader. Een reis tussen hoofd en hart, Witsand, 2017.

Spiritualiteit is ‘het levensbeschouwelijk functioneren van de mens, waartoe ook de vragen van zinervaring en zingeving gerekend worden'. Het gaat bij spiritualiteit om alle mogelijke - van godsdienstige tot alledaagse - bronnen van inspiratie. Voor sommige mensen ligt het accent hierbij op het gevoelsleven (bijv. bidden, genieten van de natuur, literatuur, muziek, kunst) of activiteiten (mediteren, rituelen voltrekken of zich inzetten voor een goede zaak), anderen beleven het meer intellectueel (contemplatie, studie). Spiritualiteit heeft invloed op het hele bestaan, is dynamisch, en heeft meer te maken met de bron van een levenshouding dan met een af te bakenen levensgebied.

(Leget, Staps, Van de Geer, Mur-Arnoldi, Wulp & Jochemsen, 2014 uit Richtlijn spirituele zorg http://www.oncoline.nl/index.php?pagina=/richtlijn/item/pagina.php&id=28913&richtlijn_id=627

Spiritwijzer 7

Spiritualiteit is een zich voortdurend ontwikkelende levensoriëntatie, die voortkomt uit de verwerking en interpretatie van (levens)ervaringen die vormend zijn voor iemands morele en zinperspectief. Men geeft vorm aan deze oriëntatie in zowel het denken, de ervaring als in het handelen.

(J. van Saane en S. Metselaar. Bron: A. Roothaan & J. van Saane (red)., Wat is wijs? Reflecties op spirituele vorming, Ten Have, Kampen, 2007.)

Spiritualiteit is een praxis waarin een relatie met God / het goddelijke wordt onderhouden die je verandert.

(Kick Bras. Bron: A. Roothaan & J. van Saane (red)., Wat is wijs? Reflecties op spirituele vorming, Ten Have, Kampen, 2007.)

Tot slot

Het kan interessant zijn om deze bovenstaande definities en invullingen van spiritualiteit te koppelen aan de plaats van de spirituele dimensie in een holistische zorgopvatting (naast de fysische, psychische en sociale dimensie van de mens), om de overgang naar de verkenning van ‘spirituele zorg’ te maken.

Een gevatte samenvatting van deze zorgopvatting en de verhouding tussen deze vier dimensies binnen een holistisch mensbeeld, vind je op de Uitgelicht-pagina rond spirituele competenties (Elisabeth website rond pastorale zorg): https://www.pastoralezorg.be/page/uitgelicht-liesbeth-vervaecke-spirituele-competenties-eerstelijns/#spiri-dimensie.

Spiritwijzer 8

Fiche 11: Werken met filmfragmenten uit ‘The Broken Circle Breakdown’

Korte omschrijving:Deze oefening helpt deelnemers om via filmfragmenten het begrip ‘spiritualiteit’ verder te verkennen en de expressie daarvan in levensvragen te herkennen.

Noot: Deze werkvorm kan los van de Fiches 9 en 10 worden gebruikt, maar dan vraagt het van jou als begeleider allicht nog een extra inspanning om consensus rond het begrip ‘spiritualiteit’ en definities daarvan als achtergrond aan te bieden, opdat de deelnemers met de werkvragen aan de slag kunnen. Je zal merken dat de deelnemers vlotter hun draai vinden bij het bekijken en bespreken van deze filmfragmenten, nadat ze via de Fiches 9 en 10 achtergrondinformatie hebben ingewonnen rond het begrip ‘spiritualiteit’.

Noot 2: De gebruikte filmfragmenten zijn afkomstig uit de film ‘The Broken Circle Breakdown’ (beschikbaar op DVD). Ook andere film- of beeldfragmenten kunnen echter op gelijkaardige manier fungeren ter verkenning van het begrip ‘spiritualiteit’ en levensvragen. Hiervoor rekenen we op je eigen creativiteit en filmwijsheid. We suggereren alvast ook enkele programma’s zoals Radio Gaga, Het Huis/Die Huis, Chez Annemie (VRT). Houd hierbij rekening met de opmerking die we maakten rond het gebruik van beeldfragmenten in hoofdstuk 3.

Doelstellingen: Deelnemers zien hoe verschillend het begrip ‘spiritualiteit’ ingevuld kan worden. Deelnemers leren levensvragen herkennen. Deelnemers erkennen het belang van aandacht voor de spirituele dimensie.

Organisatie: Aantal deelnemers: gehele groep deelnemers Duur: 15à20 minuten, afhankelijk van het aantal gekozen fragmenten Materiaal:

o DVD ‘The Broken Circle Breakdown’o Laptop, beamer, scherm en geluidsboxen

Werkwijze:Toon enkele fragmenten uit de film The Broken Circle Breakdown. Om wat achtergrond bij de film te geven en de fragmenten uit te kiezen, kan je terecht op de website https://www.kuleuven.be/thomas/page/the-broken-circle-breakdown/.

Onder hoofdstuk 4 vind je daar het overzicht van de film: daar staat het verloop met de meest cruciale scènes. Kan je geen fragmenten tonen, dan kan je eventueel ook enkele van deze uitspraken gebruiken en de context erbij vertellen. Onder 5.2. op diezelfde webpagina vind je verder uitvoerige duding bij de ‘vloek van Didier’ en de reactie van Elise. Ook dit is bruikbaar.

Spiritwijzer 9

Om het dynamische karakter van spiritualiteit aan te tonen, kan je een fragment van Didier die fulmineert tegen elke vorm van geloof in contrast brengen met de slotscène waarin hij aan de stervende Elise vraagt om hun overleden dochter de groeten te doen.

Na elk fragment stel je de vraag

- Hoe zou je de levensvisie / spiritualiteit van Maybelle / Didier / Elise in dit fragment omschrijven?

- Welke levensvragen spelen er op dit moment bij de personages?

Koppel in het gesprek hierover eventueel terug aan de associatieoefening rond het begrip ‘spiritualiteit’ (zie intro van dit hoofdstuk) of aan de voorgaande Fiches 9 en 10.

Spiritwijzer 10

Fiche 12: werken met de kortfilm Zin#wijs

Korte omschrijving: Via een kortfilm maken de deelnemers kennis met invullingen van spirituele en pastorale zorg. De kortfilm Zin#wijs werd gelanceerd naar aanleiding van een gelijknamige vormingsdag (georganiseerd door CCV Cairos/Caritas Vlaanderen ism Het Collectief) op 26 oktober 2017 in het Sint-Baafshuis in Gent. Het filmproject en de studiedag passen in een zoektocht naar materiaal en getuigenissen over het belang van totaalzorg en de aandacht voor spiritualiteit en pastoraal daarbinnen.

Noot: Voor deze kortfilm werd gekozen voor de setting van een woonzorgcentrum om visies op totaalzorg en de plaats van spirituele en pastorale zorg daarbinnen te verkennen. Deze setting wijkt af van andere zorg- en welzijnssectoren in doelgroep, doelstelling, werkwijze, enzovoort. Toch menen wij dat ook medewerkers uit andere zorg- en welzijnsvoorzieningen dan de ouderenzorg aanknopingspunten kunnen vinden in de film om uit te wisselen over betekenissen en invullingen van spirituele en pastorale zorg.

Doelstellingen: De deelnemers verkennen verscheidene betekenissen van spirituele en pastorale zorg. De deelnemers kennen een volgorde van belangrijkheid toe aan mogelijke invullingen van

spirituele en pastorale zorg, en nemen daarbij ook zelf positie in. De deelnemers verkennen en vergelijken bij elkaar de gekozen elementen en betekenissen

van spirituele en pastorale zorg.

Organisatie: Aantal deelnemers: gehele groep deelnemers, op te splitsen in kleine groepjes Duur: gehele film en uitwisseling rond opdracht bedraagt 45 minuten, een fragment van

enkele minuten uit de film selecteren, bekijken en bediscussiëren kan ook en kan de voorziene tijd inperken (bijvoorbeeld een fragment van zo’n 5 minuten beginnende bij minuut 3’20).

Materiaal:o Installatie om beeldfragment te bekijken: scherm, beamer, lap top of desk top,

internetverbinding…o Kortfilm Zin#wijs: downloaden via http://www.pastoralezorg.be/page/ouderen-

kortfilm-zinwijs/o Flipcharts of grote flappen papier

Werkwijze:

Achtergrondinformatie bij de film:De kortfilm Zin#wijs is opgebouwd via interviews van familie en bewoners, zorgkundigen en animatoren, een vrijwilligster en een pastor, een directeur en stafmedewerkers in woonzorgcentra in Vlaanderen.

Zij antwoorden op een hele reeks pertinente vragen zoals bijvoorbeeld:

Spiritwijzer 11

Wat heb je nodig om hier gelukkige momenten te ervaren?

Hoe ervaar je de zorg en wat valt je op bij de zorgverleners?

Hoe zie je de toekomst en wat betekent voor jou ‘kwetsbaar ouder worden’?

Wat is totaalzorg voor jou? Wat is de kern, het hart van de opdrachtsverklaring van het WZC?

Hoe blijf je gemotiveerd en wat heb je daarvoor nodig?

Hoe zie je de rol van spiritualiteit en pastoraal binnen de voorziening?

Wat is de meerwaarde van een pastor? …

De inspirerende getuigenissen kunnen helpen om in uw zorgvoorziening het gesprek aan te gaan over de betekenis van totaalzorg en de plaats van spiritualiteit en pastoraal daarin.

De film is een samenwerking tussen Zorgnet-Icuro, Caritas Vlaanderen, CCV Cairos en de WZC van de Zusters van Berlaar. De regie was in handen van Thijs De Block (regisseur) en Tony De Jans (stafmedewerker Caritas Vlaanderen).

Werkvorm:

Bekijk de kortfilm Zin#wijs over spirituele en pastorale zorg in WZC en licht als begeleider voorafgaand onderstaande opdracht toe.

Iedere kijker / medewerker noteert minstens vijf elementen over wat volgens de getuigen in de kortfilm die zin-, spirituele en pastorale zorg concreet kan betekenen.

Na het bekijken van de film klasseert iedere deelnemer de eigen opgeschreven zaken in een persoonlijke volgorde van belangrijkheid.

In groepjes van 4 bespreken de deelnemers de opgeschreven en geklasseerde elementen.

Ieder groepje probeert in onderling overleg en consensus tot een concrete top 10 van elementen van spirituele en pastorale zorg te komen. Deze top noteert elk groepje op een grote flap.

De verschillende groepjes presenteren hun top 10 aan de andere deelnemers.

Eventueel kan de begeleider met de groep ook komen tot een “zin top 10” van het eigen WZC.

Andere richtvragen bij het bekijken van de kortfilm of een fragment eruit, kunnen zijn:

- In welke figuur uit de film herken ik mij het best?- Wat heeft mij getroffen in het fragment?- Welke uitspraak van iemand uit de kortfilm neem ik mee naar de werkvloer?

Andere werkvormen?

Bij de film werden naar aanleiding van de gelijknamige studiedag ook vier toegankelijke werkmodellen aangemaakt als opstap voor een degelijk gesprek.

Deze werkvormen zijn downloadbaar via de Elisabeth website voor pastorale zorg: https://www.pastoralezorg.be/page/ouderen-kortfilm-zinwijs/.

Spiritwijzer 12

Spiritwijzer 13

Enkele concrete zin-elementen uit de film ter inspiratie

- Basishouding nodig bij spirituele en pastorale zorg = aanwezig en nabij zijn, kunnen luisteren

en ondersteunen, universele levensvragen naar boven laten komen.

- U inzetten voor een ‘goed gevoel’ van de bewoners.

- De zorg laten vertrekken vanuit het levensverhaal van de bewoner en dit vanuit een

fundamenteel respect voor ieders uniek verhaal.

- Samen met de bewoner uitzoeken: Waar heb je nog zin in? Wat kan je nu nog zin geven in

uw dag? Waar zit je mee? …

- Zin-, spirituele en pastorale zorg is een dimensie van totaalzorg (fysisch, psychisch, sociaal,

spiritueel / filosofisch).

- Het is heel belangrijk om die totaalzorg als medewerkers samen op te nemen.

- We willen betekenis geven aan het verblijf in het WZC, aan die nieuwe en laatste levensfase.

- Je kan die spirituele zorg vanuit verschillende brillen bekijken: vanuit een katholieke bril

kijken geeft aanleiding tot pastorale zorg, maar je kan er ook naar kijken vanuit bijvoorbeeld

een Islamitische of Vrijzinnige bril.

- Bewoners en medewerkers hun persoonlijke overtuiging respecteren.

- Oog hebben voor de meest kwetsbaren.

- Troost geven aan eenzamen en mensen die een verlies moeten verwerken.

- Er is een eigen (professionele) pastor in de voorziening die diepgaande gesprekken voert met

de bewoners, rituelen voorgaat zoals ziekenzalving/ziekenzegening en

gebedsdiensten/zondagsvieringen.

- Helpt om het afscheid een plaats te geven als deel van het leven.

- Schept verbondenheid tussen bewoners en medewerkers en directie.

- Moet ter sprake komen in de overlegmomenten onder collega’s.

- Is ook oog en oor hebben voor de medewerkers en collega’s, oog en oor hebben voor hun

vragen en motivatie.

- Is als collega’s elkaar waarderen en elkaar vleugels geven.

- …

Spiritwijzer 14

Fiche 13: ‘Kies. De moed om te beslissen’

Korte omschrijving en achtergrondinformatie:In 2013 stond de ‘Dag van de Spirituele Zorg’ in het licht van het thema ‘Kies. De moed om te beslissen’ (meer achtergrondinformatie vind je hier: https://www.pastoralezorg.be/page/beroepsvereniging/dag-van-de-spirituele-zorg-2013/).

De Beroepsvereniging voor Zorgpastores ontwikkelde hiertoe een ‘verkiezingsformulier’ waarop verschillende noden staan vermeld: anamnesegesprek, bloeddruk, koorts, huidirritatie, saturatie, hygiëne, reactivatie, mentale problemen, medicatie… Tussen deze voor verzorgenden ‘doodgewone’ parameters, werden ook noden geplaatst, die kunnen herkend worden als spirituele noden: zoeken naar zin en betekenis, krachtbronnen, hoop, herbekijken van de toekomst, geloofsvragen, gebed, ethische vragen, omgaan met levensverandering, … Dit verkiezingsformulier staat centraal in deze oefening.

Met de Dag van de Spirituele Zorg beoogt de Beroepsvereniging zorgverleners gevoelig(er) te maken voor spirituele noden die leven bij patiënten, cliënten en/of bewoners. Zorgverleners in gezondheids- en welzijnsvoorzieningen hebben een grote signalerende functie. Door hun direct en frequent patiëntencontact, zijn zij de eersten die spirituele noden zouden kunnen opmerken. Het verkiezingsformulier heeft tot doel zorgverleners erop attent te maken om een sterker evenwicht na te streven tussen de fysieke en niet-fysieke observaties. De slogan ‘Kies. De moed om te beslissen’ wil tevens een aanmoediging zijn om deze spirituele noden niet enkel op te merken, maar er ook iets mee te doen en indien nodig door te verwijzen naar de pastor of spiritueel zorgverlener. De oefening grijpt ook hierop aan.

Doelstellingen: Deelnemers herkennen spirituele noden. Deelnemers leren zien waar spirituele zorg over gaat.

Organisatie: Aantal deelnemers: gehele groep deelnemers Duur: 15 minuten, of langer indien er gekozen wordt voor uitwisseling en een stemronde Materiaal: zie bijlagen, eventueel ook rode potloden

Werkwijze:

Bezorg elke deelnemer de blanco lijst met noden (Bijlage 1).

Overloop vervolgens elk van die noden, en vraag hen of dit een spirituele nood is. Spirituele noden kunnen door de deelnemers in kleur gezet worden, zodat aan het einde van de oefening iedereen een overzicht heeft waarbij de spirituele noden ingekleurd zijn.

Je kan deelnemers ook de kans geven eerst individueel in de lijst op zoek te gaan naar spirituele noden en pas nadien in groep de bevindingen samenleggen. Aansluitend kan je hierover een gesprek op gang brengen door te vragen met welke spirituele noden zij zelf iets zouden doen (en wat dan?) en voor welke spirituele noden zij zouden doorverwijzen naar de pastor of spiritueel zorgverlener.

Spiritwijzer 15

Na deze uitwisseling kan je ook een stemronde organiseren. Je nodigt de deelnemers uit om op de stembrief (reeds ingekleurde versie – Bijlage 2) een keuze van 3 spirituele noden aan te geven die zij belangrijk vinden om op in te spelen als zorgverlener in de eerste lijn. Je duidt ook een voorzitter en secretaris van het stembureau aan. Na afloop van de stemronde tellen zij alle stemmen en communiceren zij de top 3 van meest belangrijke spirituele noden voor zorgverleners in de eerste lijn. In een afrondend gesprek kan je polsen naar hun omgang met deze noden en naar ondersteuning die zij hierin nog kunnen gebruiken. Samen kan worden gezocht naar een plan van aanpak om dit ook daadwerkelijk in de praktijk om te zetten.

Spiritwijzer 16

Bijlage 1 bij Fiche 13: Kies. De moed om te beslissen. Blanco formulier

o Anamnesegespreko Saturatieo Geloofsvrageno Omgaan met levensvrageno Bloeddruko Angst voor wat komto Verlies en rouwo Hoopo Ethische vrageno Zoeken naar zin en betekeniso Relatieso Medicatieo Reactivatieo Schuldgevoelo Krachtbronneno Huidirritatieo Herbekijken van de toekomsto Koortso Gebedo Mentale problemeno Herschikken / uitklaren van waardeno Nood aan vertellen over vroegero Hygiëne

Spiritwijzer 17

Bijlage 2 bij Fiche 13: Kies. De moed om te beslissen. Ingevuld formulier

Spiritwijzer 18

Spiritwijzer 19

Fiche 14: Wat houdt spirituele (en pastorale) zorg? Aan de slag met het spiritueel moodboard

Korte omschrijving en achtergrondinformatie

Berning en Baldwin, twee pastores in een Amerikaans ziekenhuis, ontwikkelden samen het ‘spirituele moodboard’. Het moodboard gaat uit van concrete gevoelens en concrete (spirituele) noden. De bedoeling is dat patiënten, bewoners of cliënten die zich niet meer verbaal kunnen uitdrukken maar wel bij bewustzijn zijn, aan de hand van dit moodboard hun gevoelens en noden kunnen aanduiden. De pastor kan hier vervolgens verder mee aan de slag. Het moodboard kan een meerwaarde betekenen in de spirituele zorg aan mensen die kunstmatig worden beademd, een CVA hebben gehad met afasie tot gevolg, of bij die mensen die geconfronteerd worden met andere vormen van afasie.

Het spirituele moodboard toont aan de hand van afbeeldingen ook wat pastorale en spirituele zorg voor deze doelgroep kan inhouden. De focus ligt hier voornamelijk op interventies. Enkele voorbeelden van interventies op het bord zijn: ‘zit bij mij’, ‘ondersteuning bij beslissing’, ‘kaarsje branden’, ‘hou mijn hand vast’,…

Het spirituele moodboard samen met andere zorgverleners verkennen, kan aanleiding geven tot een gesprek over interventies vanuit spirituele zorg en over wat spirituele (en pastorale) zorg kan inhouden.

(bron: https://www.pastoralezorg.be/page/elisabeth-spiritueel-moodboard/)

Doelstellingen Deelnemers leren het gebruik en de meerwaarde van een spiritueel moodboard kennen, in

het bijzonder voor een doelgroep van mensen die zich niet verbaal kunnen uiten. Deelnemers verkennen interventies vanuit spirituele zorg. Deelnemers verkennen en wisselen uit over wat spirituele zorg kan inhouden en betekenen.

Organisatie Aantal deelnemers: gehele groep deelnemers, eventueel opgesplitst in kleinere

uitwisselingsgroepjes Duur: +/- 30 minuten Materiaal: kopies van het spiritueel moodboard of projectie ervan via een beamer

Werkwijze

Je kan aan de hand van het spiritueel moodboard met zorgverleners een gesprek op gang brengen over spirituele zorg en interventies die van hieruit worden gesteld. Je kan het gesprek in grote groep voeren of eerst kleine gespreksgroepjes organiseren en nadien de belangrijkste bevindingen in grote groep samenleggen.

Enkele mogelijke vragen ter inleiding van het gesprek met zorgverleners:

Spiritwijzer 20

- Merk je bij patiënten, bewoners of cliënten soms bepaalde noden op die afgebeeld staan op het moodboard?

- Verandert dit spirituele moodboard je kijk op pastorale en spirituele zorg? Staan er op het bord andere interventies dan je aanvankelijk had verwacht?

- Kun je – naast dit bord – andere interventies aanvullen die een pastor (of een ander spiritueel zorgverlener) ook doet?

- In welke situatie, bij welke noden verwijs jij een patiënt, bewoner of cliënt door naar een pastor?

- …

Bij een afsluitende groepsbespreking kan je op grote flappen of op een whiteboard de volgende samenvattende lijstjes maken die als rugge/geheugensteuntje kunnen fungeren achteraf:

- Herkenbare noden/interventies- Aanvullende noden/interventies- Redenen tot doorverwijzing- Interventies:

o voor de pastor/ spiritueel zorgverlener (als expert)o voor zorgverleners in de eerste lijn

Spiritwijzer 21

Bijlage bij Fiche 14: Spiritueel moodboard

Spiritwijzer 22

Bron: http://www.pastoralezorg.be/page/elisabeth-spiritueel-moodboard/

Spiritwijzer 23

Fiche 15: Vraag van de maand – babbelsteen

Korte omschrijvingIn deze oefening volgen we de overtuiging dat wie aandacht schenkt aan de verkenning van de eigen spiritualiteit en daarmee bezig is, in diens professionele rol ook meer attent is op die spirituele dimensie bij anderen. De eigen spiritualiteit is immers de basis van waaruit wordt vertrokken om te luisteren naar patiënten/cliënten/bewoners en hun manier van omgaan met levensvragen. Concreet gaan we spelenderwijs dieper in op vragen en uitspraken die iedere mens wel eens in zijn of haar leven ter harte neemt, omdat die vraag of die uitspraak hem/haar dan beroert.

Doelstellingen Deelnemers staan stil bij de eigen spiritualiteit en die van hun collega’s en hoe dit een rol

speelt in het contact met mensen die ze verzorgen. Deelnemers verkennen vragen die ze in hun job kunnen gebruiken in het gesprek met

patiënten/bewoners/cliënten om diepgang te creëren.

Organisatie Aantal deelnemers: groepjes van minimum 2 en maximum 10 deelnemers Duur: voorzie minimum een half uur Materiaal: dobbelstenen, knutselgerief om dobbelsteen aan te kleden volgens thematiek

(eventueel), vragen om te bespreken in groep (zie bijlagen), afgedrukt en uitgeknipt in vraagkaartjes

Werkwijze

Bij meer dan 10 deelnemers verdeel je hen in kleine groepjes van minimum 2 en maximum 10 deelnemers. Je kan zelf optreden als gespreksleider of bij meerdere kleine groepjes per groep een gespreksleider aanduiden die erover waakt dat erbij iedereen luisterbereidheid is, en dat iedereen die dat wenst aan de beurt kan komen en spreekruimte krijgt.

Je hebt de keuze tussen 2 sets van vragen:

1. Bijlage 1: vraag van de maand2. Bijlage 2: vragen bij de Babbelsteen

Kies je voor optie 1, dan gebruik je in ieder gespreksgroepje afwisselend ofwel 1 ofwel 2 dobbelstenen. De dobbelsteen bepaalt het verloop van het gesprek: de getallencombinatie op de dobbelsteen bepaalt uit welke maand (januari = 1 en december = 12) de deelnemer die net gedobbeld heeft, een vraag kiest. Hij/zij beantwoordt eerst de vraag, nadien mogen andere deelnemers reageren. Vervolgens dobbelt de volgende deelnemer.

De opgenomen vragen kunnen in de voorziening tevens een speciale en goed zichtbare plaats krijgen en iedere maand afgewisseld worden, zodat er maandelijks een dimensie van spiritualiteitsbeleving wordt belicht.

Spiritwijzer 24

Kies je voor optie 2, dan volstaat 1 dobbelsteen. Ofwel geef je de setjes vragen een nummer van 1 tot 6, ofwel bekleed je of maak je zelf een dobbelsteen waarbij de vlakken overeenkomen met de thematieken van de 6 setjes vragen (klavertje vier – pluim – knuffel – boek – regenwolk – ster). Zo bekom je een echte ‘babbelsteen’. Ook hier bepaalt de dobbelsteen het verloop van het gesprek, en is eerst de persoon die net gedobbeld heeft, aan de beurt om het bijhorende kaartje te beantwoorden (ofwel vraag beantwoorden, ofwel ‘akkoord’ of ‘niet akkoord’ motiveren), en wordt dit vervolgens in groep besproken.

Spiritwijzer 25

Bijlage 1 bij Fiche 15: Vraag van de maand

Januari waar kijk ik naar uit?waar begin ik met plezier aan? wat geeft mij energie?

Februari wat doet (het) ertoe?wat beweegt mij? wat drijft mij?voor wie/wat ga ik door het vuur?voor wat steek ik mijn nek uit?

Maart wat laat ik achter? wat laat ik los?waar hou ik aan vast?wat heb ik nodig?

April wie/wat bewonder ik?wie/wat zie ik in de spiegel?wat maakt mij gelukkig?hoe hou ik vol?

Mei wat maakt mijn dag goed?wat maakt mij content?wat geeft mij vleugels?

Juni waarvoor verdien ik een pluim?waar maak ik het verschil?waar sta ik voor?wat raakt mij diep?

Juli hoe kijk ik achterom?waar kan ik trots op zijn?wat doet mij stilstaan?waar trek ik mij aan op?

Augustus wat vind ik zalig?wat geeft mij rust?waar heb ik zin in?waar sta ik voor op?

September heb ik er zin in?waar doe ik het voor?wat bezielt mij?waar geloof ik in?wat schrikt mij af?

Oktober wie/wat mis ik?wie draag ik mee?met wie voel ik mij verbonden?wat geeft mij troost?waarop hoop ik?

November wat verwacht ik?waar lig ik wakker van?waar droom ik van?waar gaat het naartoe?

December wat raakt mij?waar word ik stil van?waar zie ik licht?wat is mijn grootste wens?

Spiritwijzer 26

Spiritwijzer 27

Bijlage 2 bij Fiche 15: vragen bij de Babbelsteen

Klavertje 4 – GELUK

Misschien is er geen gevoel dat groter geluk geeft, dan dat je voor iemand anders iets mag

betekenen.

Geluk is als een klavertje vier: moeilijk te vinden.

Je hebt een klein beetje geluk nodig om gelukkig te worden.

Angst en geluk zijn tweelingzusjes.

Gezondheid is het grootste geluk.

Ons eigen geluk schijnt ons altijd kleiner dan het geluk van anderen, en ons eigen ongeluk

groter dan het ongeluk van anderen.

Wanneer heb jij het gevoel gehad dat je een klavertje vier getrokken had?

Geluk wordt pas zichtbaar als het voorbij is.

Pluim - WAT GEEFT JE VLEUGELS

Optimisme is een kwestie van wilskracht.

Deel je zelf soms complimenten uit? Wanneer? Aan wie?

Waar word je vrolijk of opgewekt van?

Waar trek je je aan op als het eens tegenzit?

Waarom is het wel of niet plezierig om een pluim te krijgen?

Waar vind je dat je goed in bent? Waar vinden anderen dat je goed in bent?

Knuffel - VRIENDEN EN FAMILIE

Liefhebben leer je van je ouders.

Beter een goede buur dan een verre vriend.

Voor affectie en lichamelijkheid kan je bij meerdere mensen terecht, seks is maar voor één

iemand weggelegd.

Kan je leven zinvol zijn zonder partner?

Ook ‘neen’ zeggen kan een teken van liefde zijn.

De band met je familie valt niet te verbreken.

Spiritwijzer 28

Boek – VRIJE TIJD

Hoe probeer jij in je vrije tijd bij te dragen aan een solidaire wereld, waar het goed wonen is

voor velen?

Welk concert zou je graag (nog) eens bijwonen?

Welke film zou je graag nog eens terugzien? Waarom?

‘Vrije tijd’ dat bestaat niet. Er wordt altijd wel iets van je verwacht.

Waaraan erger je je op radio/tv/krant/internet? Waarom?

Lezen is tijdverspilling. Er zijn nuttigere dingen te doen.

Regenwolk – TEGENSLAG

Waar kijk je verschrikkelijk tegen op?

Na regen komt zonneschijn, maar dat is nooit voor lang.

Hoe ga je om met tegenslag? Boos, teruggetrokken, verdrietig, …?

Ruzie maken hoeft niet ellendig te zijn, het kan ook deugd doen.

Als het regent en onweert in je leven, zoek je dan een schuilplaats of word je liever kletsnat?

OF Als het stormt in je leven, waar of bij wie zoek je dan beschutting?

Waar ben je bang voor?

Ster – DROMEN EN VERLANGENS

Horoscopen worden naar het schijnt gebaseerd op de stand van sterren en planeten. Geloof

je in horoscopen en astrologie?

‘Roeping’ betekent dat je je aangetrokken voelt tot een manier van leven, omdat je gelooft

dat juist die manier van leven je tot diep geluk brengt. Voel jij je op de een of andere manier

geroepen?

‘Sterren’ zijn mensen die het gemaakt hebben, toch’ in de boekskes’. Zijn er sterren waar jij

naar opkijkt?

In het kerstverhaal wijst de ster de drie wijzen de weg. Welke ster wijst jou de weg? Door wie

of wat laat jij je leiden?

Waar droom je van?

Wat zou je graag bereiken, maar lijkt soms zo ver weg?

Spiritwijzer 29

Fiche 16: Hoe sta ik in het leven?

Korte omschrijvingIn deze oefening volgen we de overtuiging dat wie aandacht schenkt aan de verkenning van de eigen spiritualiteit en daarmee bezig is, in diens professionele rol ook meer attent is op die spirituele dimensie bij anderen. De eigen spiritualiteit is immers de basis van waaruit wordt vertrokken om te luisteren naar patiënten/cliënten/bewoners en hun manier van omgaan met levensvragen. Concreet staan we in deze impuls stil bij één dimensie van onze spiritualiteitsbeleving: onze manier van in het leven te staan en om te gaan met de dingen die ons daarin overkomen.

Doelstellingen Deelnemers staan stil bij de eigen spiritualiteit en die van hun collega’s en hoe dit een rol

speelt in het contact met mensen die ze verzorgen. Deelnemers verkennen levenshoudingen waarmee ze ook in hun job geconfronteerd kunnen

worden.

Organisatie Aantal deelnemers: gehele groep deelnemers Duur: voorzie minimum een half uur Materiaal: kopies van de bijlage ‘Hoe sta ik in het leven?’ en schrijfgerief

Werkwijze

Bezorg iedere deelnemer een kopie van het bijlage-blad. Geef hen individuele tijd om dit blad in te vullen door telkens met een kruisje aan te geven waar op de pijl ze zich bevinden: eerder naar links, eerder naar rechts, of eerder in het midden.

Overloop nadien het gehele blad. Was dit moeilijk om in te vullen, of juist gemakkelijk? Is er iemand verrast van de positie die hij/zij zichzelf elders gegeven heeft?

Vraag naar concrete voorbeelden om de posities die ze zichzelf gegeven hebben, te verhelderen. Geef ook zelf wat illustraties uit je eigen leven. Vraag vervolgens ook naar voorbeelden die ze al gehoord/gezien hebben bij patiënten/cliënten/bewoners. Wat hebben ze gedaan of zouden ze doen in het geval hun eigen positie fel afweek van de positie van de persoon in kwestie?

Spiritwijzer 30

Bijlage bij Fiche 16: Hoe sta ik in het leven?

realistisch zweverig

positief/optimistisch negatief/pessimistisch

controlerend loslaten

vol vertrouwen angstig

onzeker zorgeloos

gelukkig ongelukkig

rustig gehaast

vermijdend aanvaardend

hoopvol hopeloos

levenslustig levensmoe

impulsief weloverwogen

egoïstisch altruïstisch

gereserveerd spontaan

Spiritwijzer 31

YOLO YODO

Spiritwijzer 32

Fiche 17: Gedachte-experiment rond het einde van het leven

Korte omschrijvingIn deze oefening volgen we de overtuiging dat wie aandacht schenkt aan de verkenning van de eigen spiritualiteit en daarmee bezig is, in diens professionele rol ook meer attent is op die spirituele dimensie bij anderen. De eigen spiritualiteit is immers de basis van waaruit wordt vertrokken om te luisteren naar patiënten/cliënten/bewoners en hun manier van omgaan met levensvragen. Concreet staan we in deze impuls stil bij één dimensie van onze spiritualiteitsbeleving: ons zin- en waardenkader. Levens- of zinvragen hangen immers heel vaak ook samen met de vraag wat voor mensen werkelijk belangrijk is in hun leven.

Doelstellingen Deelnemers staan stil bij de eigen spiritualiteit en die van hun collega’s en hoe dit een rol

speelt in het contact met mensen die ze verzorgen. Deelnemers verkennen de vraag wat voor hen werkelijk van belang is en invulling geeft aan

‘het goede leven’.

Organisatie Aantal deelnemers: gehele groep deelnemers Duur: voorzie minimum een half uur Materiaal: papier en schrijfgerief, eventueel beeldfragmenten en laptop/computer en

beamer om af te spelen

Werkwijze

Levens- of zinvragen hangen heel vaak ook samen met de vraag wat voor mensen werkelijk belangrijk is in hun leven. Het gaat hier dus om vragen waar waarden op de voorgrond komen te staan. En nog meer, het gaat over persoonlijke waarden, waarden die aangeven wat voor een individu werkelijk van belang is en invulling geeft aan ‘het goede leven’.

Het is niet altijd eenvoudig voor mensen om vast te stellen wat ze nu werkelijk belangrijk vinden, waar de focus in hun leven op ligt. Het besef van eindigheid kan hierbij helpen. Het is juist omdat we sterfelijk zijn, dat het cruciaal is welke keuzes we maken in ons leven in functie van de prioriteiten die je daarin vooropstelt. Beseffen dat je niet alle tijd van de wereld hebt, kan duidelijk maken wat echt belangrijk voor je is. Dit is bijvoorbeeld zo in het geval van ziekte of het verlies van een dierbare, situaties die zorgverleners dag in dag uit van nabij meemaken2.

Voor deze oefening leg je het volgende gedachte-experiment voor aan alle deelnemers. Ze krijgen individuele tijd om hier aanzetten tot antwoorden op te formuleren.

2 Gebaseerd op Marjoleine Vosselman & Kick Van Hout, Zingevende gespreksvoering. Helpen als er geen oplossingen zijn, Boom, Nelissen, 2013.

Spiritwijzer 33

Stel je voor dat je vandaag het bericht krijgt dat je nog welgeteld één week te leven hebt. Wat zou er jou dan het meest in die week bezighouden?

Na wat persoonlijke reflectieruimte stel je voor om hierover uit te wisselen in kleine groepjes. Laat de deelnemers aan elkaar vertellen waarmee ze in die week zouden bezig zijn. Welke waarden komen bij hen op de voorgrond te staan? Zouden het waarden zijn die om te zetten zijn in haalbare doelen en concrete gedragsvoornemens? Wat is er verrassend in deze verkenning van persoonlijke waarden? Wat roept helemaal geen verbazing op? Herkennen ze dit in hun eigen werksituatie bij mensen die in hun laatste levensfase verkeren of ernstig ziek zijn? Hoe zouden ze dit nog meer bij hun patiënten/cliënten/bewoners kunnen verkennen, en hoe zouden ze vervolgens ondersteuning kunnen bieden bij het omzetten van die waarden in keuzes, haalbare doelen en gedrag?

Als deze oefening volgt op een impuls rond de verkenning van het begrip ‘spiritualiteit’, bijvoorbeeld door middel van associaties, dan kan in groep ook worden nagegaan waar er verbindingen te leggen zijn tussen de reflecties in de uitwisselingsgroepjes en associaties bij het begrip ‘spiritualiteit’.

Voor wie deze thematiek nog meer wil uitdiepen, bijvoorbeeld naar de zorg rondom het levenseinde toe, verwijzen we door naar 2 beeldimpulsen die zich hiertoe uitstekend lenen:

1. Het fragment uit de film ‘Le tout nouveau testament’ (beschikbaar op DVD) vanaf minuut 16 waar het personage bovenstaand gedachte-experiment krijgt voorgeschoteld.

2. De documentaire “Tot in den draai” waarin 6 palliatieve patiënten vertellen over hoe ze nog betekenis proberen te geven aan de laatste fase van hun leven. De documentaire wil een inspiratiebron zijn om het gesprek aan te gaan over de levens- en zinvragen die rijzen in die fase. Het belang van dergelijke gesprekken wordt duidelijk doorheen de documentaire, waardoor de kijker tevens ook de uitnodiging krijgt om die existentieel-spirituele thema’s makkelijker bespreekbaar te maken en niet alleen te voeren bij het levenseinde maar ook op andere momenten van het leven. Zie http://totindendraai-documentaire.be/.

Spiritwijzer 34

Fiche 18: Mijn spiritualiteit in beeld – werken met de Spiritwijzer Geestelijke Gezondheidszorg

Korte omschrijvingAangezien de Spiritwijzer Geestelijke Gezondheidszorg is opgebouwd vanuit de door de theoloog Carlo Leget bedachte 6 kenmerken die signaleren wanneer spiritualiteit een rol speelt in iemands leven, kan het instrument ook worden ingezet om stil te staan bij de eigen spiritualiteit van medewerkers.

Doelstellingen Deelnemers staan stil bij de eigen spiritualiteit en hoe dit een rol speelt in het contact met

mensen die ze verzorgen. Deelnemers verkennen vragen die ze in hun job kunnen gebruiken in het gesprek met

patiënten/bewoners/cliënten om diepgang te creëren. Individuele vragen uit de plooifolder ‘Spiritwijzer Geestelijke Gezondheidszorg’ binnenbrengen in een gesprek, kan immers helpen om ofwel te peilen naar spirituele noden (cf. vragen onder ‘1. Levensvragen’: kwetsbaar), ofwel om dieper door te vragen op spirituele krachtbronnen (cf. vragen onder ‘1. Levensvragen’: veerkrachtig en alle vragen onder 2-6).

Deelnemers staan stil bij wat een pastor of spiritueel zorgverlener onder meer doet in een psychiatrisch ziekenhuis/centrum: individuele en groepsgesprekken rond zingeving en spiritualiteit begeleiden.

Organisatie Aantal deelnemers: groepjes van minimum 2 en maximum 10 deelnemers Duur: naar eigen voorkeur, slechts een kleine 10 minuten als teaser en wanneer iedereen

slechts eenmaal aan bod komt Materiaal: dobbelsteen en kartonnen plooifolders ‘Spiritwijzer Geestelijke Gezondheidszorg’

WerkwijzeIedere deelnemer gooit om de beurt met de dobbelsteen. De dobbelsteen geeft aan:1 Neem de Spiritwijzer erbij en kies een vraag uit het luik ‘1. Levensvragen’.

2 Neem de Spiritwijzer erbij en kies een vraag uit het luik ‘2. Wat raakt me?’.

3 Neem de Spiritwijzer erbij en kies een vraag uit het luik ‘3. Wat geloof ik?’.

4 Neem de Spiritwijzer erbij en kies een vraag uit het luik ‘4. Wat zet me in beweging?’.

5 Neem de Spiritwijzer erbij en kies een vraag uit het luik ‘5. Hoe maak ik keuzes?’.

6 Neem de Spiritwijzer erbij en kies een vraag uit het luik ‘6. Wat voedt, versterkt, ondersteunt me?’.

De deelnemer die aan de beurt is, leest de gekozen vraag luidop voor en probeert als eerste een antwoord te formuleren. Nadien mogen ook de andere deelnemers pogen te antwoorden of reageren op reeds geklonken antwoorden en reacties.

Spiritwijzer 35

Herhaal deze stap totdat de voorziene tijd verlopen is, totdat iedereen zeker één keer aan de beurt is geweest, totdat alle zes luiken ten minste één keer aan bod zijn gekomen,…

Spiritwijzer 36

Fiche 19: Stilstaan bij de eigen spiritualiteit – werkvorm in teamverband aan de hand van de speldoos ‘De Spiritwijzer: het spel’

Korte omschrijvingDe foto’s en vraagkaarten uit de speldoos ‘De Spiritwijzer: het spel’ kunnen ook worden ingezet om samen met medewerkers in teamverband stil te staan bij de eigen spiritualiteit.

Doelstellingen Deelnemers staan stil bij de eigen spiritualiteit en die van hun collega’s en hoe dit een rol

speelt in het contact met mensen die ze verzorgen. Deelnemers verkennen vragen die ze in hun job kunnen gebruiken in het gesprek met

patiënten/bewoners/cliënten om diepgang te creëren. Deelnemers staan stil bij wat een pastor of spiritueel zorgverlener onder meer doet in een

voorziening voor mensen met een functionele beperking: individuele en groepsgesprekken rond zingeving en spiritualiteit begeleiden.

Organisatie Aantal deelnemers: groepjes van minimum 2 en maximum 10 deelnemers Duur: voorzie minimum een half uur Materiaal: speldoos ‘De Spiritwijzer: het spel’

WerkwijzeOm aandacht te hebben voor de spirituele dimensie en te durven omgaan met de diepere zingevingsvragen van mensen voor wie we zorg en verantwoordelijkheid opnemen, is het aangewezen ook stil te staan bij de eigen spiritualiteit. We geloven dat mensen met en zonder een beperking naast nood aan sociale contacten en aandacht voor hun fysiek en psychisch welbevinden, ook spirituele noden en krachtbronnen hebben. Wie vertrouwd is met de eigen spirituele dimensie, zal makkelijker levens- en zinvragen bij anderen op het spoor komen.

De spiritwijzer kan hierbij een hulpmiddel vormen en nadien ook ondersteuning bieden om het gesprek over die diepere vragen te openen en verdiepen. De speldoos biedt mogelijkheden om in teamverband (teambespreking, collegiaal overleg, multidisciplinair overleg, pastoraal team, pastorale werkgroep, parochieploeg, catecheseploeg,…) ook de eigen spiritualiteit en zingeving ter sprake te brengen. Waar mogelijk kan de pastor of spiritueel zorgverlener de rol van begeleider op zich nemen.

De werkvormen voor een individueel of groepsgesprek bij mensen die je begeleidt, kan je ook in je eigen team uitproberen. De uitleg daarvan vind je terug in de ‘handleiding’ in de speldoos. Je zal merken dat je elkaar ook op een (nog) andere en diepere manier leert kennen. Dit op voorhand uittesten in je eigen team, geeft je bovendien de kans om goed voorbereid het zingevingsgesprek aan te gaan met mensen die je begeleidt. Daarnaast biedt deze optie je ook de kans om aan je collega’s te laten zien hoe jij/de pastor/de spiritueel zorgverlener/… aan de slag gaat met mensen.

Hieronder lijsten we nog een aantal andere mogelijke gebruiksvormen op:

Je kiest op voorhand enkele kaarten uit om deze thematisch te gebruiken (zonder de dobbelsteen) en het gesprek daarover open te trekken. Om het gesprek op die diepere

Spiritwijzer 37

zinvragen en de eigen spirituele dimensie te brengen, raden we je aan om voor deze en de volgende gebruiksvormen te kiezen voor de onderstaande selectie van vraagkaarten.

- Je kiest met het team iedere vergadering één vraag van de geselecteerde kaarten uit . Deze vraag wordt bij de start van de vergadering geïntroduceerd en er wordt even ruimte voor gemaakt om bij stil te staan (letterlijk stil bij staan of door erover in gesprek te gaan). (kort bezinningsmoment)

- Je werkt aan de hand van de afbeeldingen op de geselecteerde vraagkaarten. Ofwel leg je de kaarten met de afbeelding naar boven op een hoopje en wordt er om de beurt een kaart genomen van het hoopje. Ofwel leg je alle kaarten met afbeelding naar boven open op een tafel en laat je iedereen zelf een afbeelding kiezen, waarbij iets wordt verteld. Ga vooral naar het belevingsniveau.

- Je werkt aan de hand van de vragen op de geselecteerde vraagkaarten. Ofwel leg je de kaarten met de vraag naar boven op een hoopje en wordt er om de beurt een kaart genomen van het hoopje om te beantwoorden. Ofwel leg je alle kaarten met vragen naar boven open op een tafel en laat je iedereen zelf een vraag kiezen, waarbij iets wordt verteld.

- Je legt alle kaarten open op een tafel, met ofwel de foto ofwel de vraag naar boven. Je lanceert vervolgens één van de volgende vragen en spoort het team aan om daarbij een foto of vraag uit te kiezen die daar voor hem/haar bij aanleunt.

o Hoe heb je de zorg of verantwoordelijkheid voor bewoners/patiënten/cliënten/parochianen/… de afgelopen dagen ervaren?

o Roept één van de foto’s/vragen een levens- of zinvraag op die je de voorbije weken gehoord hebt bij jezelf of anderen?

o Welke foto/vraag typeert het best wie jij bent?o Welke foto/vraag typeert het best jouw eigen spiritualiteit of manier van zin geven

aan het leven?o Hoe sta je in het leven?o Hoe zit je er op dit moment bij?o …

- Iemand van het team getuigt over wat een bepaalde gebeurtenis met hem/haar doet. Je spoort de persoon aan om op zoek te gaan naar een afbeelding of vraag die kan helpen om die beleving nog meer taal te geven of vanuit een ander perspectief te belichten. De anderen kunnen hulp aanbieden, indien nodig of gewenst.

- Bovenstaande werkvormen kunnen ook bij een vormingsmoment als introductie worden gebruikt, om nadien bijvoorbeeld een of meerdere definities van spiritualiteit aan te brengen.

Selectie vraagkaarten uit de speldoos voor reflectie rond eigen spiritualiteit en zingeving

Vasthouden | Loslaten

Wat geeft je een veilig gevoel? Wat geeft je houvast? Wie geeft je houvast? Wat heb je al losgelaten? Wat kan je niet loslaten? Welke dromen heb je moeten loslaten?

Wie heb je al moeten loslaten? Wat mis jij in jouw leven?

Spiritwijzer 38

Waar vind je vertrouwen? Kan je jezelf gemakkelijk toevertrouwen aan anderen? Waar kunnen mensen je helpen? Wat wil je liever aan iemand anders toevertrouwen? Durf je jou aan God toevertrouwen?

Spiritwijzer 39

Samen | Eenzaam

Geloof je in God? In wie geloof je? Waarin geloof je? Wat betekent geloof voor jou? Met wie ben je graag samen? Met wie voel je een sterke band? Wat doe je graag samen?

Wie zijn jouw vrienden? Heb je een lievelingsdier? Hou je van de natuur? Mis je lichamelijk contact?

Kracht | Moedeloos

Wat kan jij voor anderen betekenen? Wie kan jij helpen? Waar zou jij graag werken? Vind je het lastig om hulp te vragen?

Wat geeft je energie? Wat neemt jouw energie weg? Wat kost je moeite? Waarvoor krijg je graag een compliment?

Wanneer voel jij je zwak? Met welke zwakheid van jezelf kan je moeilijk omgaan? Mag je ook zwak zijn?

Blij | Droevig

Waarvoor wil jij danken? Wanneer voel jij je dankbaar? Wie wil je danken? Wat maakt je verdrietig? Wanneer heb jij verdriet? Doe jij soms een ander verdriet aan? Wie

kan of mag jou troosten? Troost jij een ander?

Hoop | Wanhoop

Waar kijk je naar uit? Waar verlang jij naar? Wat verlang jij nog in je leven? Waar hoop jij op? Wat geeft je onrust? Waar kan jij niet goed tegen? Wanneer is het te druk voor jou? Wat doe

je als jij je onrustig voelt? Wat kan jou helpen als je onrustig bent? Wie kan jou helpen als je onrustig bent?

Wat wil je nog bereiken? Wat wil je zeker nog doen in jouw leven? Wie wil jij worden? Welke waarden wil jij nastreven? Welke reis wil je nog doen?

Wat is niet zoals jij het zou willen? Wat zou jij liever anders willen? Wat stoort jou aan een ander?

Vragen

Wat of wie geeft zin aan jouw leven? Wie of wat is belangrijk in jouw leven? Wat is voor jou de moeite waard om voor te leven?

Welke vragen heb jij voor jouw toekomst? Krijg je respect? Wanneer voel jij je gewaardeerd? Wie waardeert jou? Wat doet jou pijn? Wie doet jou pijn? Ben je bang om pijn te hebben?

Spiritwijzer 40