1

Historische context De Republiek

Opdracht 1 (h 2015, 9 - 52) (v 2015, 7 - 68 )

In 1531 besluit Karel V drie Collaterale Raden in de Nederlanden in te stellen. Dit besluit past bij een kenmerkend aspect van die tijd.

3p Noem dit kenmerkend aspect en geef met het voorbeeld van één Collaterale Raad aan, waardoor dit besluit van Karel V hierbij past.

Antwoord

Kern van een juist antwoord is:• De instelling van de drie Collaterale Raden in de Nederlanden door Karel V past bij 'het begin

van staatsvorming en centralisatie' (of een omschrijving daarvan)1• Met de instelling van (één van de volgende): 2

− de Raad van Financiën wilde Karel V meer eenheid in de belastingheffing krijgen / de centrale inkomsten vergroten/beter beheren, waardoor het centrale bestuur werd versterkt.

− de Raad van State wilde Karel V een duidelijker centraal beleid op het terrein van de buitenlandse politiek/oorlogsvoering kunnen voeren, waardoor het centrale bestuur werd versterkt.

− de Geheime Raad wilde Karel V een grotere eenheid in rechtspraak/wetgeving tot stand brengen, waardoor het centrale bestuur werd versterkt.

Opmerking Voor het noemen van één van de drie Collaterale Raden zonder verband met het kenmerkend aspect wordt 1 scorepunt toegekend.

Opdracht 2 (h 2015, 10 - 64)

In de zestiende eeuw kregen de ideeën van Calvijn in de Nederlandse gewesten meer aanhang dan de ideeën van Luther.

3p Geef aan: welke opvatting Luther had over gehoorzaamheid aan de overheid en welke opvatting Calvijn hierover had en wat dit betekende voor de Opstand.

Antwoord

maximumscore 3Kern van een juist antwoord is:

• Volgens Luther kon de vorst het geloof van zijn onderdanen bepalen (en mochten zij zich

2

• daartegen niet verzetten) 1• Volgens Calvijn mochten onderdanen zich verzetten tegen de godsdienstpolitiek van de vorst

(als zij het daar niet mee eens waren) 1• waardoor voor calvinisten de Opstand tegen Filips II werd gelegitimeerd (en voor de

aanhangers van Luther niet) 1

Opdracht 3 (h 2015, 11 - 72 )

Willem van Oranje pleitte in het begin van de Opstand voor een andere aanpak van de godsdienstige tegenstellingen in de Nederlanden dan Filips II.

1p Geef aan wat de aanpak van Willem van Oranje inhield.

Antwoord

Maximumscore 1

Uit het antwoord moet blijken dat Willem van Oranje gelijkberechtiging van rooms-katholieken en protestanten wilde / godsdienstvrijheid/een meer tolerante godsdienstpolitiek in de Nederlandse gewesten voorstond

Opdracht 4 (h 2015, 12 - 58 )

Bron

Wouter Jacobsz. beschrijft wat er in 1578 in Amsterdam gebeurt:Op 26 mei werd er in Amsterdam zwaar geleden door toedoen van de geuzen, die zich in die dagen zeer opdrongen. (…) Ze vaardigden enkele mensen af naar de magistraat (=het stadsbestuur) in het stadhuis (...). Daar vroegen zij aan de burgemeesters of zij hun een kerk in gebruik wilden geven (…). Nadat de burgemeesters geantwoord hadden dat ze daarmee niet kondeninstemmen, werden zij door de geuzen overvallen. (…)Toen de geuzen de Dam en het stadhuis hadden ingenomen, verspreidden ze zich (…). Ze liepen door heel de stad met ontblote zwaarden in hun handen. Nadat ze de Dam, de poorten, de wallen en de kloosters goed in handen hadden gekregen, trok de resterende meute naar de minderbroeders(=kloosterorde), waar ze erg boosaardig tekeer gingen. Het altaar van de kerk en de beelden en andere versieringen gooiden ze kapot. De goederen van het klooster, huisraad, boeken, ornamenten, levensmiddelen en dergelijke, werden als buit meegenomen. De kloosterbroeders werden allemaal zwaar mishandeld, gevangengenomen, en gezamenlijk, onder lasterlijk roepen, over straat gedreven. Ze werden in een schip ruw op elkaar gegooid. (…) Ze werden allemaal samen de stad uitgevoerd en op de dijk gezet, vanwaar ieder zijns weegs mocht gaan.

Gebruik de bron.

3

Bij deze bron passen twee historische begrippen:1 de Alteratie van Amsterdam en2 de Opstand als burgeroorlog.

2p Toon dit voor elk van deze begrippen aan, telkens met een verwijzing naar de bron.

Antwoord

maximumscore 2Uit het antwoord moet blijken dat:bij 1:

• De bron past bij het begrip Alteratie omdat beschreven wordt hoe Amsterdam in handen komt van de geuzen / het rooms-katholieke bestuur wordt vervangen door protestanten(wat bij de Alteratie gebeurt) 1

bij 2:• De bron past bij het begrip burgeroorlog omdat uit de beschrijving blijkt dat het gaat om

landgenoten die elkaar bestrijden / er (hier) geen sprake is van een buitenlandse vijand 1

Opdracht 5 (h 2015, 13 - 88)

Gebruik de bron uit de vorige vraag.

Stel: je weet niets over de achtergrond van Wouter Jacobsz.1p 13 Geef aan waardoor je uit zijn beschrijving toch kunt opmaken dat hij een rooms-katholieke achtergrond heeft.

Antwoord

Maximumscore 1Kern van een juist antwoord is, dat Wouter Jacobsz. in zijn beschrijving alleen ingaat op de lotgevallen van de rooms-katholieken / negatief schrijft over het gedrag van de geuzen.

Opdracht 6 (h 2015, 14 - 89)

Bron

Een foto van de Oudezijds Voorburgwal in Amsterdam:

4

ToelichtingIn 1661 koopt Jan Hartman het grachtenpand dat op de foto tweede van linksstaat. Hartman laat de zolder ombouwen tot een schuilkerk, waarin de roomskatholiekeeredienst wordt gehouden. Het pand wordt 'Ons' Lieve Heer op Solder'genoemd en is tot 1887 een belangrijke rooms-katholieke kerk in het centrumvan Amsterdam.

Gebruik de bron.

Bij deze foto van een kerkgebouw in Amsterdam merkt een historicus op, dat 'Ons' Lieve Heer op Solder' de godsdienstpolitiek in de Republiek goed illustreert: er is wel sprake van tolerantie, maar er is geengodsdienstvrijheid.

3p Leg dit uit, door aan te geven:

wat de foto laat zien over de kerkgebouwen van de rooms-katholieken in de Republiek en waardoor hieruit blijkt dat er wel tolerantie is en waardoor hieruit blijkt dat er geen godsdienstvrijheid in de Republiek is.

Antwoord

5

maximumscore 3Kern van een juist antwoord is:

• De foto laat zien dat de rooms-katholieken geen duidelijk zichtbaar kerkgebouw hebben 1• waaruit blijkt dat er voor rooms-katholieken wel ruimte is om hun godsdienst te belijden

(wat wijst op tolerantie) 1• maar dat dit in het geheim/niet openlijk mag gebeuren (waaruit blijkt dat er geen

godsdienstvrijheid is) 1

Opdracht 7 (v 2015, 8 - 39)

Bron

In 1579 vonden er in Keulen vredesonderhandelingen plaats tussen vertegenwoordigers van de opstandige gewesten en Filips II. Tijdens de onderhandelingen werd er een tekst gepubliceerd met als titel: Korte uiteenzetting over de vredesonderhandelingen die nu plaatsvinden te Keulen. Een fragment daaruit:Sinds mensenheugenis hebben de Staten het gehele volk van de Nederlanden vertegenwoordigd met het doel om zijn rechten te verdedigen en het in vrede en rust te behouden, en ook om het tegen iedereen, zelfs tegen de eigen vorsten, te behoeden voor wreedheid, geweld en onderdrukking. (…)In de Nederlanden hebben de Staten altijd zoveel gezag en aanzien gehad dat de hertogen en vorsten geen veranderingen konden doorvoeren zonder uitdrukkelijke instemming van de Staten in zaken die betrekking hebben op de soevereiniteit, zoals: het heffen van belastingen op zout of anderebelastingen, het slaan van nieuwe munten of het nemen van beslissingen over oorlog en vrede. (…) Het is overduidelijk dat de Staten het recht hebben de wapens op te nemen tegen vorsten die de grenzen van hun bevoegdheden te buiten gaan en openlijk tirannie bedrijven. (…) Het is onzinnig te beweren dat de koning (…) in de kwestie van de religie zijn wil op kan leggen. (…) Zijn de Staten niet opgericht om al hun macht en de hulp van hun buren in te zetten, zelfs een andere vorst als heer te nemen, in plaats van zo'n barbaarse beslissing te accepteren?

Gebruik de bron.

In het jaar waarin deze tekst wordt geschreven valt de Pacificatie van Gent uiteen.

2p Leg uit dat deze bron een oorzaak voor dit uiteenvallen illustreert.

Antwoord

Maximumscore 2Voorbeeld van een juist antwoord is:Een oorzaak voor het uiteenvallen van de Pacificatie van Gent is de angst van veel rooms-katholieken voor de groeiende macht van de calvinisten. De bron illustreert deze oorzaak, want de invloed van de calvinisten blijkt uit de vaststelling

6

dat de koning in de 'kwestie van de religie' zijn wil niet mag opleggen / geen andersdenkenden mag vervolgen.

Opdracht 8 (v 2015, 9 - 77)

Gebruik de bron uit de vorige vraag4.

Een bewering:De opstellers van het Plakkaat van Verlatinge zullen het eens zijn geweest met de strekking van deze tekst.

2p Leg uit of deze bewering juist is.

Antwoord

Maximumscore 2Kern van een juist antwoord is:De bewering is juist want in deze tekst wordt gesteld dat de Staten het recht hebben een andere vorst te nemen als de eigen vorst zijn bevoegdheden te buiten gaat/een tiran is, wat overeenkomt met het Plakkaat van Verlatinge waarin Filips II afgezworen wordt als heer vanwege zijn (vermeende) tirannie.

OpmerkingAlleen als ingegaan wordt op de inhoud van het Plakkaat van Verlatinge worden scorepunten toegekend.

Opdracht 9 (v 2015, 10 - 33 )

In 1618 besluit een calvinistische kerkvergadering dat er een nieuwe Bijbelvertaling moet komen op basis van de oorspronkelijke teksten. De Staten-Generaal betalen later de kosten van deze 'Statenvertaling'.

2p Leg uit dat de Staten-Generaal dit besluit waarschijnlijk namen om de binnenlandse problemen van de Republiek in die tijd te verminderen.

Antwoord

Maximumscore 2Uit het antwoord moet blijken dat de Staten-Generaal een nieuwe Bijbelvertaling betalen, omdat daarin verschillende interpretaties/opvattingen konden worden verenigd, zodat de religieus-politieke tegenstellingen (die tijdens het Bestand naar boven kwamen) overbrug d konden worden.

Opdracht 10 (v 2015, 11 - 81 )

7

Bron 1

Een foto van de Oudezijds Voorburgwal in Amsterdam:

ToelichtingIn 1661 koopt Jan Hartman het grachtenpand dat op de foto tweede van links staat. Hartman laat de zolder ombouwen tot schuilkerk, waarin de roomskatholieke eredienst wordt gehouden. Het pand wordt 'Ons' Lieve Heer op Solder' genoemd en is tot 1887 een belangrijke rooms-katholieke kerk in het centrum van Amsterdam.

Bron 2

Een foto van de Prins Hendrikkade in Amsterdam:

8

ToelichtingDe Sint Nicolaaskerk is gebouwd tussen 1884 en 1887 en is vanaf die tijd de belangrijkste rooms-katholiek kerk in het centrum van Amsterdam.

Gebruik bron 1 en bron 2.

Een historicus komt bij deze twee foto's van kerkgebouwen in Amsterdam tot de volgende beweringen:1. 'Ons' Lieve Heer op Solder' is een goede illustratie van de godsdienstpolitiek van de Republiek.2. De bouw van de Sint Nicolaaskerk laat zien dat aan het eind van de negentiende eeuw deze

politiek door Verlichtingsideeën is veranderd.

4p Ondersteun beide beweringen, telkens met een verwijzing naar de daarbij passende foto.

Antwoord

maximumscore 4Voorbeeld van een juist antwoord is:

• De foto van de schuilkerk laat zien dat de rooms-katholieken geen duidelijk zichtbaar kerkgebouw hebben, waaruit blijkt dat er voor rooms-katholieken wel ruimte is om hun godsdienst te belijden (wat wijst op tolerantie) maar dat dit in het geheim/niet openlijk moet gebeuren (waaruit blijkt dat er geen godsdienstvrijheid is) 2

• De foto van de Sint Nicolaaskerk laat zien dat de rooms-katholieken na 1887 wel een duidelijk zichtbaar kerkgebouw in Amsterdam hebben, (waaruit blijkt dat de rooms-katholieken geen achtergestelde positie meer innemen); het gelijkheidsideaal van de Verlichting is nu blijkbaar ook op godsdienstig terrein toegepast 2

9

Opdracht 11 (v 2015, 12 - 72 )

In 1691 verscheen in de Republiek het boek De betoverde wereld van de predikant Balthasar Bekker. Het boek was een reactie op een pauselijke oorkonde uit 1584 over magie en hekserij. In zijn boek kwam Bekker na bestudering van de Bijbel en geschriften uit de oudheid tot de conclusie dat bezetenheid, wonderen en de duivel waarschijnlijk niet bestaan.

3p Licht dit toe door: uit te leggen dat Bekker in de traditie van de wetenschappelijke veranderingen van zijn tijd

stond en aan te geven waarom zijn opvattingen verwant gevonden werden aan de ideeën van Spinoza.

Antwoord

maximumscore 3Uit het antwoord moet blijken dat:

• door de wetenschappelijke revolutie van de zeventiende eeuw er een meer kritische benadering komt van bestaande opvattingen. Bekker onderzocht zelf de Bijbel en werken uit de oudheid om tot een eigen conclusie te komen 2

• Spinoza stelde dat hekserij en magie niet het bewijs van goddelijke macht zijn zoals de kerk beweerde, maar voortkomen uit menselijke onwetendheid(waar de opvatting van Bekker bij aansluit) 1

Republiek

(Opdracht 12, h 2015 II, 7)

Bron

Na de Beeldenstorm herstelt de hertog van Alva de orde in de Vlaamse steden. Marcus van Vaernewijck, een burger van Gent, beschrijft in zijn dagboek de situatie na de komst van de Spaanse troepen:Veel priesters en geestelijken en ook veel wereldlijke katholieken waren zo aangedaan toen zij de grootschalige vervolging en het bloedvergieten van de geuzen zagen, dat zij om verder bloedvergieten te voorkomen, geen namen meer wilden opgeven (ook al wisten zij wel wie er schuldig waren). En zijverboden sommige kosters en kerkdienaars, die loslippig waren en toch personen noemden die gewelddadig waren geweest, dat nog meer te doen. Ook schepenen (stadsbestuurders) gaven de meesten die betrokken waren bij deze misdaad niet aan, dat zou de stad een slechte naam hebben gegeven. Het riep ook medelijden met het volk op, hen zo bedrukt en benauwd te zien. Met hun dood en verlies van goederen zou datgene wat kapotgemaakt en bedorven was toch niet meer hersteld kunnen worden.

Gebruik de bron.

10

Uit dit dagboekfragment van Marcus van Vaernewijck kan een oorzaak voor het uitbreken van de Opstand worden afgeleid.

2p Licht dit toe door aan te geven: welke oorzaak uit deze bron kan worden afgeleid en waardoor deze oorzaak bijdraagt aan het uitbreken van de Opstand.

maximumscore 2Een juist antwoord bevat de volgende elementen:• De bron illustreert de algemene afwijzing van de strenge kettervervolging / de strenge straffen die door de Raad van Beroerten worden uitgesproken 1• Dit draagt bij aan het uitbreken van de Opstand doordat ook katholieken afwijzend staan tegenover het optreden van de (Spaanse) autoriteiten (waardoor de aanhang van de Opstand groeit) 1

(Opdracht 13, h 2015 II, 8)

Bron

Gebruik de bron uit de vorige vraag.

Uit dit dagboekfragment kan een reden worden afgeleid voor het terugroepen van de hertog van Alva door Filips II.

1p Geef aan welke reden dat is.

maximumscore 1Kern van een juist antwoord is dat Filips II de hertog van Alva terugroept om de rust te herstellen / om niet al zijn aanhang in de Nederlanden van zich te vervreemden.

(Opdracht 14, h 2015 II, 9)

Enkele gegevens over Isaac le Maire (1558/59-1624):1 In 1585 vertrekt de protestantse koopman Isaac le Maire met zijn gezin van Antwerpen naar Amsterdam.2 Vanaf de oprichting in 1602 is hij aandeelhouder en bestuurder van de VOC. Als er geruchten ontstaan over verduistering moet hij deze functie neerleggen.3 In 1609 geeft hij leiding aan 'De Groote Compagnie', een geheim genootschap dat handelt in aandelen van de VOC en probeert de waarde van die aandelen te beïnvloeden.4 Op aandrang van de VOC verbieden de Staten-Generaal het verhandelen van aandelen die nog niet in het bezit van de verkopers zijn. De maatregel betekent het einde van de 'De Groote Compagnie'.De levensloop van Isaac le Maire kan worden gebruikt om verschillende kenmerkende aspecten uit de vroegmoderne tijd te illustreren.

11

4p Kies twee gegevens uit het leven van Le Maire en verbind die telkens met een ander kenmerkend aspect van de vroegmoderne tijd. In 1588 werd duidelijk dat de opstandige Nederlandse gewesten zich tot een zelfstandige staat konden ontwikkelen.

maximumscore 4Voorbeeld van een juist antwoord is:• De verhuizing van Le Maire naar Amsterdam in 1585 (1) past bij de val van Antwerpen, wat een onderdeel is van 'het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat' / 'de protestantse reformatie die splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg had' (of omschrijvingen daarvan) 2• Le Maire gebruikte zijn uit handel verkregen kapitaal om te speculeren in VOC-aandelen (3). Dit past bij 'wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een wereldeconomie' / 'de bloei in economisch opzicht van de Republiek' (of omschrijvingen daarvan) 2OpmerkingAlleen aan een juiste combinatie van kenmerkend aspect en gebeurtenis worden scorepunten toegekend.

(Opdracht 15, h 2015 II, 10)

3p Noem de militaire gebeurtenis in 1588 die mogelijk maakte dat de opstandige gewesten zich tot een zelfstandige staat konden ontwikkelen en leg uit waardoor deze gebeurtenis hieraan bijdroeg.

maximumscore 3Uit het antwoord moet blijken dat:• in 1588 de aanval van de Spaanse Armada werd afgeslagen 1• Hierdoor werd het gevaar van een Spaanse verovering van Engeland afgewend, waardoor Engeland (als bondgenoot) de opstandige gewesten kon blijven steunen 2

(Opdracht 16, h 2015 II, 11)

Bron

12

ToelichtingSlechts een klein deel van de terugkerende VOC-schepen verging of viel inhanden van kapers.

Gebruik de bron.

Een bewering:In deze tabel is zichtbaar dat de beleidswijziging van de VOC in Azië in 1619 succesvol is.

3p Licht dit toe door: die beleidswijziging te noemen en uit te leggen of uit deze tabel blijkt of deze bewering juist is.

maximumscore 3Kern van een juist antwoord is:• De verplaatsing van het bestuurscentrum naar Batavia (door J.P. Coen in 1619) / de grotere deelname aan de inter-Aziatische handel 1• zorgt voor een groeiend scheepvaartverkeer daarnaartoe, wat in de tabel zichtbaar is in het groeiend aantal schepen naar Batavia na 1620 / het grotere aantal schepen dat in Azië blijft, waaruit blijkt dat dit een succesvolle beleidswijziging is 2

(Opdracht 17, v 2015 II, 7)

Bron

In februari 1578 sluit het stadsbestuur van Amsterdam zich aan bij Willem van Oranje en de Staten van Holland in hun strijd tegen Spanje. Het stadsbestuur wil dit alleen doen in ruil voor bepaalde afspraken, vastgelegd in de 'Satisfactie'. Een aantal afspraken hieruit:Ten eerste dat te Amsterdam, (…) geen ander geloof zal mogen worden gepredikt, onderwezen of uitgeoefend dan het oude, rooms-katholieke geloof. Dat niemand, wat zijn stand, verdienste of functie ook mag zijn, iets mag doen of beramen dat is gericht tegen de algemene rust en vrede of meer in hetbijzonder tegen het rooms-katholieke geloof en zijn geloofsoefeningen. Maar de godsdienstplakkaten, de bijbehorende regelingen en strafuitvoeringen worden buiten werking gesteld en blijvend afgeschaft, zodat iedereen, wat zijn functie, verdienste of stand ook is, in alle vrijheid en veiligheid in deze stad zich kan uitspreken, handelen en leven en zonder gedwongen te zijn om aan bepaalde ceremoniën van de genoemde roomskatholieke religie mee te doen en zonder bloot te staan aan aanhouding,arrestatie of gevaar. Dat niemand hinder of last ondervindt wanneer hij overdag op het passende tijdstip gaat naar en komt van een gereformeerde prediking of dienst die buiten de stad Amsterdam wordt gehouden.

noot 1 Galenus is een Griekse geleerde uit de tweede eeuw.

13

noot 2 Hippocrates is een Griekse arts uit de vijfde-vierde eeuw voor Christus.

Gebruik de bron

Een bewering:Uit dit bronfragment blijkt, dat de Satisfactie wel past bij de Pacificatie van Gent, maar niet bij de Alteratie van Amsterdam.

3p Ondersteun deze bewering door de strekking van de Satisfactie te vergelijken met de strekking van de Pacificatie van Gent en met de Alteratie.

maximumscore 3Kern van een juist antwoord is:• In de Satisfactie wordt afgesproken dat Amsterdam zich bij de Opstand aansluit, maar wel rooms-katholiek blijft / de bloedplakkaten worden afgeschaft 1• wat overeenkomt met de strekking van de Pacificatie van Gent, waarin de Zuidelijke gewesten bedingen dat de rooms-katholieke eredienst in hun gewesten wordt gehandhaafd / de bloedplakkaten worden afgeschaft 1• maar niet past bij de Alteratie, omdat daarbij het katholieke stadsbestuur wordt vervangen door een calvinistisch bestuur / de rooms-katholieke eredienst niet meer in het openbaar mag worden uitgeoefend 1

(Opdracht 18, v 2015 II, 8)

Gebruik de bron uit de vorige opdracht.

Uit de Satisfactie blijkt, dat de godsdienstpolitiek van Willem van Oranje succesvol is.

3p Toon dit aan door aan te geven: zonder bron welke godsdienstpolitiek Willem van Oranje voorstond en zonder bron wat hij daarmee wilde bereiken en met bron waardoor de overeenkomst met Amsterdam een overwinning voor zijn opvatting

is.

maximumscore 3Kern van een juist antwoord is:• Willem van Oranje wilde (in het begin van de Opstand) gelijkberechtiging voor rooms-katholieken en protestanten / godsdienstige tolerantie 1• om daarmee een zo breed mogelijk draagvlak te bereiken voor de Opstand 1• In Amsterdam wordt afgesproken dat rooms-katholieken en protestanten elkaar niet meer vervolgen (waarna Amsterdam zich bij de Opstand aansluit) 1

(Opdracht 19, v 2015 II, 9)

14

Bron

Een Spaanse informant schrijft in februari 1588 een brief naar Spanje waarin hij een weergave geeft van uitlatingen van de Engelse koningin Elisabeth over de Nederlandse gewesten:Elisabeth zond de graaf van Leicester naar de gewesten, met de bedoeling dat hij hun middelen zou beheren, maar zij voerden de dingen op hun manier uit en gaven hem de schuld. Ze gaven hem de titel van landvoogd, hetgeen hij accepteerde zonder haar toestemming en op die manier zette hij zijn bestaan en zijn bezittingen op het spel en hij riskeerde ook het ongenoegen van zijn koningin. Maar welk gezag hebben ze hem gegeven nadat hij dit offer voor hen had gebracht? Ze waren simpelweg met mensen aan het spelen. Leicester was een man van eer, en zou als zodanig moeten wordenbehandeld. Als zij (Elisabeth) zelf het aanbod had geaccepteerd dat ze haar hadden aangeboden, mijn hemel! Dan hadden ze gemerkt dat zij zich niet zo zou hebben laten behandelen.

ToelichtingIn 1585 wordt de Engelse graaf Leicester door enkele gewesten tot landvoogd in de Noordelijke Nederlanden benoemd. Na verschillende conflicten met die gewesten wordt hij in 1587 uit zijn functie gezet en teruggestuurd naar Engeland.

Gebruik de bron.

Uit deze bron blijkt dat omstreeks 1588 de opstandige Nederlandse gewesten staatkundige problemen hebben die met elkaar samenhangen.

3p Geef aan: welke twee staatkundige problemen uit dit fragment naar voren komen, en zonder bron welke oplossing voor deze problemen na het vertrek van Leicester werd

gekozen.

maximumscore 3Voorbeeld van een juist antwoord is:• In dit fragment komt naar voren dat de opstandige gewesten geen vorst meer hebben / op zoek gaan naar een nieuwe vorst 1• maar dat (als Leicester de macht wil overnemen) de staten vasthouden aan hun gewestelijke soevereiniteit / hun macht niet willen delen 1• Het vasthouden van de gewesten aan hun soevereiniteit leidde ertoe dat zij geen nieuwe vorst meer gaan zoeken/de Republiek vormen 1

(Opdracht 20, v 2015 II, 10)

Voor de Spaanse koning is informatie over de relatie tussen de Republiek en Engeland (zie bron 6) juist in 1588 erg belangrijk.

2p Leg dit uit.

maximumscore 2

15

Kern van een juist antwoord is:In 1588 stuurt Filips II zijn Armada richting Engeland, informatie over de relatie tussen de Republiek en Engeland was hiervoor van groot strategisch belang.

Opdracht 21

Opdracht h 2016, 1,7 (p-waarde=59)

Willem van Oranje koos in het begin van de Opstand geen partij in de godsdiensttwisten in de Nederlanden.2p Noem een politiek doel dat hij daarmee kon bereiken en geef aan waardoor zijn

opstelling aan dat doel kon bijdragen.

maximumscore 2Voorbeeld van een juist antwoord is:

Willem van Oranje streefde naar een zo groot mogelijke aanhang voor de Opstand onder de bevolking van de Nederlanden 1

Door het kiezen voor één partij zou hij de steun van één van beide partijen verliezen (door de tegenstelling tussen rooms-katholieken en protestanten) 1

Opdracht 22

Opdracht h 2016, 1,8 (p-waarde=44)

Bron

De Engelse huurling Walter Morgan is tussen 1572 en 1574 in dienst vanWillem van Oranje. Van zijn belevenissen houdt hij een dagboek bij. Hierin schrijft hij op 17 september 1572 over de inname door het Spaanse leger van de Zuid-Nederlandse stad Mechelen:

(…) omdat de hertog van Alva zijn gezag in Bergen had gevestigd, trok hij op 12

september op naar Mechelen, omdat hij met de papen1) uit die stad afgesproken had, dat zij de stad aan hem over zouden geven, zodra hij daar zou komen. Volgens zijn verwachtingen kwam hij er op de 17de van diezelfde maand aan; zijn leger splitste hij in tweeën. Toen de ene helft voor de muren van de stad gekomen was, (…) lieten zij (de Spanjaarden) de aanhangers van het protestantisme naar buiten komen om met hen te vechten. Dit gevecht werd door de burgers van die stad, ondanks het feit dat zij over weinig soldaten beschikten, goed volgehouden. Maar toen de papen uit die stad hun kans schoon zagen, gaven zij de vijand, die erop wachtte, een teken om op te trekken om de zaak waarvoor zij gekomen waren af te maken. Toen de heer van Rhume, de gouverneur van de stad, dit verraad bemerkte, trok hij het grootste deel van zijn soldaten terug en voorzag hen zoveel mogelijk van paarden. Omdat hij inzag dat de burgerij op dat ogenblik van protestants zó

16

katholiek geworden was dat het garnizoen niet sterk genoeg was om hen in toom te houden, reed hij ervandoor. De papen dachten dat hij met ruiters naar buiten was gegaan om zich in de strijd te mengen en openden daarop de poorten voor de Spanjaarden. Dezen gingen hem niet achterna, maar begonnen onmiddellijk de stad te plunderen, waardoor hij heelhuids kon ontkomen en de wraak voor dit verraad afgewenteld werd op de verraders van paapse zijde, die evengoed als de protestanten, beroofd werden van al hun bezittingen.

noot 1 Papen is een scheldwoord voor rooms-katholieken

Gebruik de bron

Uit het verslag van Walter Morgan is een van de oorzaken voor de Pacificatie van Gent af te leiden.4p Leg uit: welk gevolg het optreden van het Spaanse leger heeft en waardoor dit later een van de oorzaken voor de Pacificatie van Gent werd.

maximumscore 4Voorbeeld van een juist antwoord is:• Uit het verslag van Morgan blijkt dat (naast de protestanten) ook de rooms-

katholieken in Mechelen (die Alva steunen) te lijden hebben onder de inname van hun stad, waardoor de steun aan het Spaanse gezag afbrokkelt 2

• Omdat zowel rooms-katholieken als protestanten door het harde beleid van de Spanjaarden werden getroffen, zochten zij samenwerking in de Pacificatie van Gent tegen het Spaanse leger 2

Opdracht 23

Opdracht h 2016, 1,9 (p-waarde=71)

BronDe Engelse huurling Walter Morgan is tussen 1572 en 1574 in dienst vanWillem van Oranje. Van zijn belevenissen houdt hij een dagboek bij. Hierin schrijft hij op 17 september 1572 over de inname door het Spaanse leger van deZuid-Nederlandse stad Mechelen:

(…) omdat de hertog van Alva zijn gezag in Bergen had gevestigd, trok hij op 12

september op naar Mechelen, omdat hij met de papen1) uit die stad afgesproken had, dat zij de stad aan hem over zouden geven, zodra hij daar zou komen. Volgens zijn verwachtingen kwam hij er op de 17de van diezelfde maand aan; zijn leger splitste hij in tweeën. Toen de ene helft voor de muren van de stad gekomen was, (…) lieten zij (de Spanjaarden) de aanhangers van het protestantisme naar buiten komen om met hen te vechten. Dit gevecht werd door de burgers van die stad,

17

ondanks het feit dat zij over weinig soldaten beschikten, goed volgehouden. Maar toen de papen uit die stad hun kans schoon zagen, gaven zij de vijand, die erop wachtte, een teken om op te trekken om de zaak waarvoor zij gekomen waren af te maken. Toen de heer van Rhume, de gouverneur van de stad, dit verraad bemerkte, trok hij het grootste deel van zijn soldaten terug en voorzag hen zoveel mogelijk van paarden. Omdat hij inzag dat de burgerij op dat ogenblik van protestants zó katholiek geworden was dat het garnizoen niet sterk genoeg was om hen in toom te houden, reed hij ervandoor. De papen dachten dat hij met ruiters naar buiten was gegaan om zich in de strijd te mengen en openden daarop de poorten voor de Spanjaarden. Dezen gingen hem niet achterna, maar begonnen onmiddellijk de stad te plunderen, waardoor hij heelhuids kon ontkomen en de wraak voor dit verraad afgewenteld werd op de verraders van paapse zijde, die evengoed als de protestanten, beroofd werden van al hun bezittingen.

noot 1 Papen is een scheldwoord voor rooms-katholieken

Gebruik de bron

Een interpretatie:Walter Morgan geeft hier een eenzijdig beeld van de inname van Mechelen.3p Licht dit toe door: met twee gegevens uit de bron aan te geven waaruit die eenzijdigheid blijkt en een verklaring te geven voor die eenzijdigheid.

maximumscore 3Voorbeeld van een juist antwoord is:

• Walter Morgan geeft een eenzijdig beeld van de inname van Mechelen want hij (twee van de volgende): 2o gebruikt het scheldwoord 'papen' voor rooms-katholieken.o bewondert het volhouden van de protestanten in Mechelen.o benadrukt de onbetrouwbaarheid van Alva tegenover de katholieken in Mechelen.o benadrukt de onbetrouwbaarheid/het verraad van de rooms- katholieken in

Mechelen.• wat verklaard kan worden uit zijn achtergrond als huurling van Willem van Oranje /

aanhanger van de Opstand / Engelsman/protestant1

Opdracht 24

Opdracht h 2016, 1,10 (p-waarde=50)

Na 1588 kon het leger van de Republiek steden in het noorden en het oosten van de Nederlanden veroveren.2p Verklaar dit succes vanuit het militaire beleid van Filips II.

maximumscore 2

18

Kern van een juist antwoord is:Filips II voerde sinds 1588 op meerdere fronten tegelijk oorlog, waardoor de verdediging van steden in het noorden en het oosten van de Nederlanden verzwakte.ofFilips II legde voor de Armada beslag op het Spaanse leger, waardoor er minder soldaten beschikbaar waren voor de strijd in de Nederlanden.

Opdracht 25

Opdracht h 2016, 1, 12 (p-waarde=58)

Bron

Omstreeks 1622 maakt Frans Hals dit schilderij van (waarschijnlijk) koopman Isaac Massa en zijn vrouw Beatrix van der Laen:

Gebruik bron 5.Dit schilderij van Isaac Massa door Frans Hals kan worden gebruikt om twee kanten van de bijzondere positie van de Republiek in de zeventiende eeuw te illustreren.4p Leg dit uit, telkens met een verwijzing naar de bron.

19

maximumscore 4

Voorbeeld van een juist antwoord is:

Met dit schilderij kan (twee van de volgende):

'de bijzondere plaats van de Republiek in staatkundig opzicht' in de zeventiende eeuw worden geïllustreerd, omdat er een burger (met zijn vrouw) wordt afgebeeld, terwijl in veel Europese landen dergelijke schilderijen alleen van de adel/de vorst worden gemaakt (die in de Republiek geen rol spelen).

'de bloei in economisch opzicht van de Republiek' in de zeventiende eeuw worden geïllustreerd, door de afbeelding van een koopman die rijk geworden is in de overzeese handel.

'de bloei in cultureel opzicht van de Republiek' in de zeventiende eeuw worden geïllustreerd, doordat dit schilderij laat zien dat de schilderkunst op een hoog niveau staat / dat een schilderij belangrijk gevonden wordt.

per juiste uitwerking van een onderdeel van het kenmerkend aspect 'de bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek' 2

Opdracht 26

Opdracht v 2016, 1, 8 (p-waarde=56)

BronOp 17 oktober 1565 schrijft Filips II vanuit zijn buitenverblijf in de buurt van het Spaanse Segovia aan zijn halfzuster Margaretha van Parma, landvoogdes in de Nederlanden:

Mevrouw mijn geliefde zuster,

Ik beantwoord uw brief van 22 juli waarin u me vertelde, (…) hoe u bent begonnen de

instructies ten uitvoer te brengen die de prins van Gavere (1) heeft overgebracht, en dat u probeert de religieuze problemen op te lossen. (…) Wat betreft de onvrede die u hebt bemerkt over sommige dingen die ik volgens de prins van Gavere aan hem heb verteld en die niet lijken te kloppen met mijn brieven uit Valladolid (van 13 mei 1565), (…) zie ik niet dat ik in die brieven iets anders heb geschreven dan wat ik de prins van Gavere heb gezegd. Want met betrekking tot de inquisitie, is het mijn bedoeling dat die door de inquisiteurs ten uitvoer wordt gebracht zoals zij dat tot nu hebben gedaan en zoals zij behoren te doen volgens het goddelijk en het menselijk recht. (…) Als iemand bang is voor ordeverstoringen: er is geen reden te geloven dat die eerder zullen optreden of omvangrijker zullen zijn wanneer men de inquisiteurs toestaat hun plichten te vervullen en hen daarbij ondersteunt. U kent het belang hiervan en ik beveel u dringend in deze kwestie alles te doen wat noodzakelijk is en niet in te stemmen met een ander beleid.

20

noot 1 De prins van Gavere is beter bekend als Lamoraal graaf van Egmont. In het begin van 1565 verblijft hij enkele maanden aan het hof van Filips II in Spanje als afgevaardigde van de Nederlandse edelen.

Gebruik de bron.In deze brief wordt verwezen naar de argumentatie van de Nederlandse edelen voor hun verzet tegen het religieuze beleid van Filips II.2p Geef aan wat hun bezwaar is tegen dit beleid en geef de verklaring voor hun standpunt vanuit hun maatschappelijke taak.

maximumscore 2Kern van een juist antwoord is:

• De Nederlandse edelen keuren het religieuze beleid van Filips II af, omdat dit tot ordeverstoringen zou leiden 1

• wat verklaard kan worden uit hun taak als bestuurders / handhavers van de openbare orde 1

Opdracht 27

Opdracht v 2016, 1, 9 (p-waarde=81)

BronOp 17 oktober 1565 schrijft Filips II vanuit zijn buitenverblijf in de buurt van het Spaanse Segovia aan zijn halfzuster Margaretha van Parma, landvoogdes in de Nederlanden:

Mevrouw mijn geliefde zuster,

Ik beantwoord uw brief van 22 juli waarin u me vertelde, (…) hoe u bent begonnen de

instructies ten uitvoer te brengen die de prins van Gavere (1) heeft overgebracht, en dat u probeert de religieuze problemen op te lossen. (…) Wat betreft de onvrede die u hebt bemerkt over sommige dingen die ik volgens de prins van Gavere aan hem heb verteld en die niet lijken te kloppen met mijn brieven uit Valladolid (van 13 mei 1565), (…) zie ik niet dat ik in die brieven iets anders heb geschreven dan wat ik de prins van Gavere heb gezegd. Want met betrekking tot de inquisitie, is het mijn bedoeling dat die door de inquisiteurs ten uitvoer wordt gebracht zoals zij dat tot nu hebben gedaan en zoals zij behoren te doen volgens het goddelijk en het menselijk recht. (…) Als iemand bang is voor ordeverstoringen: er is geen reden te geloven dat die eerder zullen optreden of omvangrijker zullen zijn wanneer men de inquisiteurs toestaat hun plichten te vervullen en hen daarbij ondersteunt. U kent het belang hiervan en ik beveel u dringend in deze kwestie alles te doen wat noodzakelijk is en niet in te stemmen met een ander beleid.

12

noot 1 De prins van Gavere is beter bekend als Lamoraal graaf van Egmont. In het begin van 1565 verblijft hij enkele maanden aan het hof van Filips II in Spanje als afgevaardigde van de Nederlandse edelen.

Gebruik de bron

Volgens de Franse historicus Ferdinand Braudel spelen geografische factoren een rol in de slechte relatie tussen Filips II en zijn Nederlandse gewesten bij het uitbreken van de Opstand. Voor zijn bewijsvoering maakt hij onder andere gebruik van deze brief.

2p Ontleen aan de bron een argument dat Braudel kan hebben gebruikt voor zijn opvatting.

maximumscore 2Kern van een juist antwoord is:Uit de bron blijkt dat door de grote afstand tussen Spanje en de Nederlanden de communicatie tussen Filips II en de landvoogdes (die het beleid moet uitvoeren) traag verloopt / er gebruikgemaakt moet worden van tussenpersonen (zoals Egmont, wat leidt tot misverstanden / een weinig slagvaardig beleid).

OpmerkingAlleen als in het antwoord een aan de bron ontleend argument wordt genoemd, worden scorepunten toegekend.

Opdracht 28

Opdracht v 2016, 1, 10 (p-waarde=68)

Bron

In 1575, na het ontzet van Leiden, wordt uit naam van Filips II de Universiteit van Leiden opgericht. In de oprichtingsakte staat:

Wij (Filips II) ondervinden dat, door de huidige en langdurige oorlogshandelingen in ons land en in de graafschappen van Holland en Zeeland, alle goede instellingen ter onderwijzing en stichting van de jeugd in wetenschap en vrije kunsten geheel en al zijn vergeten en nu al enige jaren zijn achtergesteld. Wij ondervinden ook dat de inwoners van deze gebieden, zware onkosten en moeilijkheden vrezen waarin zij en hun kinderen zouden kunnen geraken (…) als zij hun kinderen tot studie of school zouden moeten sturen naar universiteiten in onze andere landen en gewesten, (…) die een religie en uitoefening daarvan hebben, die niet overeenkomt met die van Holland en Zeeland.

Omdat ook alle onvrede, twist en vijandschap van de hertog van Alva en zijn aanhangers, de vijanden van Holland en Zeeland, (…) niet zo snel opgelost noch weggenomen zullen kunnen worden ten gunste van een ieder, is er langdurig gebrek aan goed onderwijs. (…)

(Daarom) willen wij graag onze stad Leiden met de burgers en inwoners die grote last en nood van de oorlog hebben gehad en dit in alle trouw verdragen hebben, met alle manieren en

22

middelen belonen en bepalen wij, na langdurige onderhandelingen met en op advies van onze lieve neef, ridder van onze orde, prins Willem van Oranje (…), dat in de stad Leiden een vrije openbare school en universiteit wordt opgericht.

In naam van de koning, 5 januari 1575.

Gebruik de bronStel, je doet onderzoek naar het beleid van Filips II omstreeks 1575 en je vindt deze bron. Deze oprichtingsakte is opgesteld door de Staten van Holland in naam van Filips II en is bezegeld met zijn persoonlijke zegel. Je concludeert dat deze bron niet bruikbaar is voor je onderzoek, omdat deze akte niet met instemming van Filips kan zijn opgesteld.

3p Licht je conclusie toe door: met twee aan de bron ontleende argumenten aan te tonen dat deze akte niet past

bij het beleid van Filips II en te verklaren waarom de Staten van Holland deze akte toch uitvaardigden

uit naam van Filips II.

maximumscore 3

Voorbeeld van een juist antwoord is:

• Deze bron past niet bij het beleid van Filips II omdat (twee van de volgende): 2

− Filips II toestemming geeft een universiteit op te richten waar in vrijheid religie onderwezen mag worden (terwijl Filips II alleen een rooms-katholieke universiteit zou willen).

• Filips II zegt Leiden te willen belonen (met hun universiteit) voor hun trouw tijdens de oorlog/het beleg (terwijl Leiden zich verweerde tegen zijn koninklijke legers).

• Filips II zijn onvrede uitspreekt over (de twist en vijandschap van) Alva (terwijl hij Alva zelf heeft aangesteld om de opstand in de Nederlanden te beteugelen).

• Filips II op dat moment Willem van Oranje niet meer 'zijn lieve neef' zou noemen (omdat Willem de opstand leidde tegen zijn gezag). De Staten van Holland vaardigden deze akte toch uit naam van Filips II uit, omdat Filips II (in 1574) formeel nog landsheer is (en alleen staatsdocumenten die door hem bezegeld waren rechtsgeldig worden geacht) / omdat er nog formeel van uit wordt gegaan dat de Opstand zich richt tegen de slechte raadgevers van de koning (en niet tegen hem) 1

23

Opdracht 29

Opdracht v 2016, 1, 11 (p-waarde=31)

Titelblad van een pamflet uit 1615, getekend door Willem van Buytewech:

Tekst in de prent (in vertaling):"Bemerk de beroemde wijsheid van het Hollandse huishouden, en zie de aard van het luipaard dat niet is te vertrouwen".Rondom de vrouw op de troon (midden) staat: "De Bataafse heerschappij" en "Victoria Hollandia".Onder de linkerfiguur voor de troon staat: "Vriend des vaderlands", onder de rechterfiguren staat: "verenigde gemeenten".Op de piramide in het midden staat "Privilege", onder de wiedende figuren staat "macht" en "reden", op de boomstronk staat "Oranje".Op het gevlochten hek staat "trouwicheyt" (trouw).

Gebruik de bronDeze prent sluit aan bij een debat in de Republiek over de buitenlandse politiek in die tijd.

4p Licht dit toe door: de kern van dit debat weer te geven en aan te geven waarom dit debat juist in die tijd plaatsvindt en

24

met een element uit de bron uit te leggen welk standpunt in dit debat in de prent wordt weergegeven.

maximumscore 4

Voorbeeld van een juist antwoord is:

• Het debat gaat over de vraag of de oorlog met Spanje moet worden hervat of niet / of de Republiek waakzaam genoeg is tegenover Spanje 1

• Dit debat speelt zich af tijdens het (Twaalfjarig) Bestand / de wapenstilstand met Spanje 1

• In de prent wordt Spanje afgebeeld als een gevaarlijk/onbetrouwbaar luipaard / wordt afgebeeld dat (Spaanse) soldaten klaarstaan om toe te slaan 1

• waaruit blijkt dat in de prent de mening weergegeven wordt dat de Republiek Spanje niet moet vertrouwen / rekening moet houden met hervatting van de oorlog / waakzaam moet blijven 1

Opdracht 30 (havo 2016 tijdvak 2, 7)

Bron

Deze bron bestaat uit drie fragmenten van documenten uit de regering van Karel V:

fragment AOp de vergadering komen sommige stadhouders van het ene gewest of het andere gewest en daarnaast enkele geleerden en voortreffelijke mannen die door hun deugd, waarde en verdiensten, gekozen worden door de landsheer voor deze waardige taak.

fragment BNadat we gisteren hier de rede van Luther hebben gehoord, zeg ik u dat ik het betreur zo lang te hebben geaarzeld tegen hem op te treden. Ik wil hem nooit meer horen! Hij moge zijn vrijgeleide hebben! Maar ik zal hem voortaan als beruchte ketter beschouwen en hoop dat gij allen als goede christenen hetzelfde zult doen.

fragment CWij bevelen voorts dat niemand het waagt personen die voor ketter gehouden worden of van ketterij verdacht worden, te herbergen, te laten logeren, in zijn huis te ontvangen, voedsel, kleren of geld te verstrekken of anderszins te begunstigen.

Gebruik de bronDe drie fragmenten A, B en C passen bij de onderstaande drie historische begrippen:1 de Rijksdag in Worms2 de Raad van State3 de Bloedplakkaten.

25

2p Geef bij elk begrip aan, welk tekstfragment erbij hoort. Noteer alleen cijfers en letters.

De juiste combinaties zijn: 1 - B, 2 - A, 3 – C

indien drie combinaties juist 2indien twee combinaties juist 1indien minder dan twee combinaties juist 0

Opdracht 31 (havo 2016 tijdvak 2, 8)

Bron

Deze bron bestaat uit drie fragmenten van documenten uit de regering van Karel V:

fragment AOp de vergadering komen sommige stadhouders van het ene gewest of het andere gewest en daarnaast enkele geleerden en voortreffelijke mannen die door hun deugd, waarde en verdiensten, gekozen worden door de landsheer voor deze waardige taak.

fragment BNadat we gisteren hier de rede van Luther hebben gehoord, zeg ik u dat ik het betreur zo lang te hebben geaarzeld tegen hem op te treden. Ik wil hem nooit meer horen! Hij moge zijn vrijgeleide hebben! Maar ik zal hem voortaan als beruchte ketter beschouwen en hoop dat gij allen als goede christenen hetzelfde zult doen.

fragment CWij bevelen voorts dat niemand het waagt personen die voor ketter gehouden worden of van ketterij verdacht worden, te herbergen, te laten logeren, in zijn huis te ontvangen, voedsel, kleren of geld te verstrekken of anderszins te begunstigen.

Gebruik de bron

Deze fragmenten kunnen in verband worden gebracht met het streven naar centralisatie van Karel V.2p Toon dit aan voor fragment A en voor fragment C.

Voorbeeld van een juist antwoord is: bij fragment A:

• Met de Raad van State creëert Karel een centraal bestuurs-/adviesorgaan (voor alle Nederlandse gewesten) 1

bij fragment C:• In de Bloedplakkaten legt Karel zijn godsdienstpolitiek op aan alle gewesten / maakt Karel

een tolerantere houding van stadhouders onmogelijk 1

Opmerking

26

Als een juist antwoord wordt gegeven zonder het noemen van de Raad van State of de Bloedplakkaten worden scorepunten toegekend.

Opdracht 32 (havo 2016 tijdvak 2, 9) Een gebeurtenis:Op 31 maart 1579 werden de nonnen van het Sint-Luciënklooster in Amsterdam gedwongen hun klooster met alle bijbehorende bezittingen over te dragen aan de regenten van het Burgerweeshuis.

2p Leg uit wat het verband was tussen deze gebeurtenis en de Alteratie van Amsterdam.

Kern van een juist antwoord is:Tijdens de Alteratie hadden de calvinisten (een jaar tevoren) de macht in Amsterdam overgenomen (van het katholieke stadsbestuur), wat leidde tot de overdracht van kerkelijke goederen (zoals het Sint-Luciënklooster) aan het calvinistische stadsbestuur.

Opdracht 33 (havo 2016 tijdvak 2, 10)

Bron

Eind 1580 biedt Willem van Oranje de Staten-Generaal een pamflet aan, waarin hij zich verdedigt tegen beschuldigingen van Filips II. In deze Apologie schrijft hij over het beleid van Alva:Als men de koning zou vragen wie de opdracht heeft gegeven de graven Egmont en Horne te vermoorden, zou hij ontkennen ooit Alva daartoe bevel te hebben gegeven. Ik geef hun de keuze uit twee interpretaties: Óf de koning heeft de hertog van Alva opdracht gegeven; dan is de koning een tiran. Óf hij heeft geen opdracht gegeven; dan is de koning evenzeer een tiran, omdat hij niet degene gestraft heeft, die eigenmachtig een vrij volk heeft getiranniseerd. Hieruit blijkt voldoende dat hij in ieder geval zelf medeschuldig is.

Toelichting:Lamoraal graaf van Egmont en Filips graaf van Horne zijn in 1568 door de hertog van Alva ter dood veroordeeld en onthoofd in Brussel.

Gebruik de bron

Bij deze bron worden twee uitspraken gedaan:Het standpunt van Willem van Oranje over Filips II in het pamflet1 is een ander standpunt over de rol van Filips II dan in de eerste jaren van de Opstand;2 is een voorbereiding op het Plakkaat van Verlatinge.4p 10 Ondersteun elke uitspraak met de bron.

Uit het antwoord moet blijken dat:• Willem van Oranje in dit pamflet stelt dat Filips II verantwoordelijk is voor de terreur van

Alva / dat Filips II een tiran is 1

27

• terwijl hij in de beginjaren van de Opstand de koning buiten schot hield / de verantwoordelijkheid legde bij de 'slechte raadgevers' van de koning 1

• Willem van Oranje in dit pamflet beargumenteert dat Filips II zich als een tiran heeft gedragen 1

• wat vooruitloopt op het Plakkaat van Verlatinge, waarin deze argumentatie wordt gebruikt om Filips II af te zetten/zweren 1

Opdracht 34 (havo 2016 tijdvak 2, 11)

Bron

Eind 1580 biedt Willem van Oranje de Staten-Generaal een pamflet aan, waarin hij zich verdedigt tegen beschuldigingen van Filips II. In deze Apologie schrijft hij over het beleid van Alva:Als men de koning zou vragen wie de opdracht heeft gegeven de graven Egmont en Horne te vermoorden, zou hij ontkennen ooit Alva daartoe bevel te hebben gegeven. Ik geef hun de keuze uit twee interpretaties: Óf de koning heeft de hertog van Alva opdracht gegeven; dan is de koning een tiran. Óf hij heeft geen opdracht gegeven; dan is de koning evenzeer een tiran, omdat hij niet degene gestraft heeft, die eigenmachtig een vrij volk heeft getiranniseerd. Hieruit blijkt voldoende dat hij in ieder geval zelf medeschuldig is.

Toelichting:Lamoraal graaf van Egmont en Filips graaf van Horne zijn in 1568 door de hertog van Alva ter dood veroordeeld en onthoofd in Brussel.

De Staten-Generaal besloten om het pamflet van Willem van Oranje te laten drukken en op grote schaal te verspreiden.

2p Noem twee politieke motieven voor dit besluit van de Staten-Generaal.

De Staten-Generaal wilden met het verspreiden van dit pamflet/de Apologie (twee van de volgende):• dat de naam van Willem van Oranje (als leider van de Opstand)gezuiverd zou

worden.• de eensgezindheid in de opstandige gewesten versterken.• degenen die nog twijfelden overhalen om te kiezen voor de Opstand.• voorkomen dat Filips II Willem van Oranje verder isoleerde.• met het betoog hun eigen rol in de Opstand verdedigen.• de publieke opinie voorbereiden op de Plakkaat van Verlatinge / het afzweren van de

koning.• laten zien dat zij achter Willem van Oranje staan.

per juist motief 1

Opdracht 35 (havo 2016 tijdvak 2, 12)

Bron

28

Een schilderij van Rembrandt van Rijn uit 1632, met als titel "De anatomische les van dr. Nicolaes Tulp", dat hij maakt in opdracht van het chirurgijnsgilde in Amsterdam:

Gebruik de bron

Deze bron illustreert twee kenmerkende aspecten van de zeventiende eeuw.4p Noem die twee aspecten en geef bij elk aspect aan waardoor dit uit de bron blijkt.

Kern van een juist antwoord is: Het schilderij illustreert• 'de bloei in cultureel/economisch opzicht van de Republiek' 1• omdat burgers worden afgebeeld / omdat schilders opdrachten van gilden krijgen 1• de wetenschappelijke revolutie' 1• omdat een anatomische (universitaire) les wordt afgebeeld (wat past bij de nadruk op

eigen onderzoek/waarneming als onderdeel van de wetenschappelijke revolutie) 1

Opdracht 36 (havo 2016 tijdvak 2, 13)

Veel buitenlandse bezoekers van de Republiek verbaasden zich erover dat op de schilderijen van de Hollandse meesters vooral burgers werden geportretteerd.

2p Geef voor deze verbazing een verklaring vanuit de bijzondere politieke structuur van de Republiek in vergelijking met het buitenland.

29

Uit het antwoord moet blijken dat buitenlandse bezoekers zich hieroververbaasden want in veel omringende landen was de adel/de vorst (met hun hofhouding) de opdrachtgever, terwijl in de Republiek geen belangrijke adel/geen vorst (met een grote hofhouding) was, maar rijke regenten en burgers de opdrachtgevers waren.

Opdracht 37 (vwo 2016 tijdvak 2, 7) Een bewering:De Unie van Utrecht kan worden gezien als enerzijds een overwinning, anderzijds een nederlaag van de calvinisten in de Nederlandse Opstand.

4p Leg beide onderdelen van deze bewering uit.

Uit het antwoord moet blijken dat de Unie van Utrecht• een overwinning was voor de calvinisten omdat met het sluiten van de Unie de Opstand

werd voortgezet door de gewesten die niet meer onder het Spaanse gezag vielen / die voor een belangrijk deel calvinistisch waren, zodat het calvinistische element in de Opstand werd versterkt 2

• een nederlaag was voor de calvinisten omdat de Unie alleen werd gesloten door de noordelijke/calvinistische gewesten, waardoor het calvinisme in het zuiden geen voet aan de grond kreeg / waardoor de rooms-katholieken zich in het zuiden konden handhaven 2

Opdracht 38 (vwo 2016 tijdvak 2, 8)

Bron

In 1583 verschijnt in de Nederlanden een anoniem pamflet: Hoewel er geen regeringsvorm in de wereld kan bestaan die geen nadelen heeft of niet kan worden misbruikt, is het toch zeker dat er in deze slechte tijden geen efficiëntere of duurzamere regeringsvorm kan worden bedacht of ingesteld dan een aristocratie gecombineerd met democratie. Dat wil zeggen: een bestuur van de beste edelen en de wijste burgers. Binnen zo'n systeem worden de meest geschikte en meest bekwame inwoners en burgers gekozen om hun medeburgers te regeren onder zekere voorwaarden en voor een vastgestelde periode.

Gebruik de bron

Een bewering:De auteur van dit pamflet zet zich af tegen de politieke koers die de Staten-Generaal tussen 1581 en 1588 voeren.

3p Licht dit toe door:• aan te geven tegen welke politieke koers van de Staten-Generaal de auteur zich afzet en

30

• uit te leggen of de opvatting in dit pamflet na 1588 overgenomen wordt in het bestuur van de opstandige gewesten.

Uit het antwoord moet blijken dat• de politieke koers van de Staten-Generaal op dat moment inhoudt dat zij (na het

afzweren van Filips II) op zoek gaan naar een nieuwe vorst 1• in het pamflet een mengvorm tussen aristocratie en democratie wordt voorgesteld die in

de Republiek wordt overgenomen, want de functie van stadhouder werd niet erfelijk / want de Staten/stadsbesturen werden samengesteld uit gekozen edelen/regenten 2

Opdracht 39 (vwo 2016 tijdvak 2, 9)

Twee gebeurtenissen:1 In het voorjaar van 1598 voeren vijf vloten uit naar Indië: twee van Amsterdamse

compagnieën, twee van Zeeuwse compagnieën en één uit Rotterdam, die elk specerijen met concurrerende prijzen op de markt brachten.

2 In 1598 verbood Spanje de handel tussen het Spaanse Rijk, waaronder Portugal met bezittingen in Indië, en de Republiek.

De oprichting van de VOC in 1602 houdt verband met deze gebeurtenissen.2p Geef bij elke gebeurtenis aan welk verband er bestond met de oprichting van de VOC.

Kern van een juist antwoord is: bij 1:• Doordat verschillende compagnieën uit de Republiek elkaar beconcurreerden (op de

specerijenmarkt) werd besloten deze• compagnieën te verenigen tot één (Oost-Indische) Compagnie/de VOC 1

bij 2:• Het Spaanse handelsembargo kon door de Nederlandse kooplieden• alleen worden doorbroken als zij zouden samenwerken in de VOC 1

Opdracht 40 (vwo 2016 tijdvak 2, 10)

Bron

William Temple, de Engelse ambassadeur in de Republiek, schrijft in 1672:Een oorzaak (voor de achteruitgang van de handel in de Republiek) is mogelijk de lage prijs van het graan. Dit is de laatste tien, twaalf jaar in al deze delen van Europa zeer goedkoop geweest. Dit heeft een grote invloed op de handel van de Hollanders, omdat de Noord-Europese landen voor hen altijd een belangrijk afzetgebied zijn geweest voor Indische waren (althans voor specerijen, die het grootste deel ervan vormen). Daarvoor kochten zij graan in, in de tijd toen zij hiervoor goede prijzen konden maken op de markten van Vlaanderen, Engeland, Frankrijk, Spanje of Italië. Maar in al deze landen is de graanprijs de laatste jaren zo gedaald, dat de invoer van zo grote hoeveelheden als er vroeger uit Polen en Pruisen en andere noordelijke landen kwamen er onaantrekkelijk door is geworden. Hoe minder nu die landen voor hun graan ontvangen, des te minder kunnen zij voor specerijen uitgeven. Dit betekent voor de Hollanders een groot verlies naar beide kanten, want

13

daardoor vermindert de afzet van hun Indische waren in het noorden en de graanhandel in het zuiden. De oorzaak van de lage graanprijzen schijnt niet zozeer te liggen in een opeenvolging van goede oogstjaren als wel in de vrede die overal in Europa sinds het jaar 1659 of 1660 heeft geheerst.

Gebruik de bron

Bij deze bron passen twee uitspraken:1 William Temple geeft het belang aan van de moedernegotie voor de economie van de

Republiek.2 Met dit bronfragment kun je twee kenmerkende aspecten van de vroegmoderne tijd

illustreren.

3p Ondersteun beide uitspraken met de bron.

Kern van een juist antwoord is: bij 1:• William Temple laat zien dat als het slecht gaat met de moedernegotie, het ook slecht

gaat met andere sectoren van de economie van de Republiek (zoals de handel van de VOC) 1

bij 2:• In de bron wordt uiteengezet dat er sprake is van de handelscontacten van de Republiek

met Noord- en Zuid-Europa en Azië, wat past bij 'wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een wereldeconomie' 1

• In de bron wordt de 'bloei in economisch opzicht van de Republiek' verklaard vanuit de moedernegotie 1

OpmerkingAlleen voor een juiste combinatie van een verwijzing naar de bron en een passend kenmerkend aspect wordt 1 scorepunt toegekend.