1

Herinneren voor de toekomst

Holocausteducatie in het vak godsdienst

Herdenkingsmoment

13 januari 2020

Promotiezaal KU Leuven

2

Slide 1: Inleiding

Beste allemaal, 27 januari is het zoals elk jaar opnieuw International Holocaust Remembrance Day, omdat op 27 januari 1945 Auschwitz-Birkenau werd bevrijd door de Russen. De term “Holocaust” betekent eigenlijk “brandoffer”, maar de systematische vervolging en uitroeiing van Joden door de nazi’s en hun bondgenoten tijdens de Tweede Wereldoorlog was geen vrijwillig brandoffer ter ere van God, maar wel een “Shoah” wat “grote catastrofe” betekent; de term die dan ook de voorkeur geniet van Joodse mensen in de niet-Angelsaksische landen. Het komende uur willen we herinneren, stilstaan, luisteren naar en voelen wat de Shoah heeft betekend en nog steeds betekent voor het Joodse volk, opdat binnen twee weken u dat op úw manier kan herdenken met uw leerlingen. “Zachor!” Gedenk! Het is een plicht, een gebod: gedenk dan ook alle om en bij de zes miljoen door de nazi’s vermoorde Joodse mannen, vrouwen en kinderen. Als we gedenken, voeden we onszelf én anderen op opdat de lessen van de Shoah komende generaties mogen inspireren om de haat te erkennen, te bestrijden en uiteindelijk uit te roeien die deze genocide heeft gebaard.

Slide 2: We beginnen deze herdenking met de film die de toen 18-jarige June Weberman met haar vader Philippe als cameraman, beiden vandaag hier aanwezig, maakte als eindejaarswerk voor de Steinerschool in Antwerpen. Hierin komen Joodse personen aan het woord die als Verborgen Kind de oorlog hebben overleefd dankzij Rechtvaardige niet-Joden. Maar ook de kinderen van die Rechtvaardigen vertellen over hun ouders. June gaf ons de toestemming om haar film via de Thomaswebsite beschikbaar te stellen, zodat ook onze leerlingen kunnen zien hoe een Joodse leeftijdsgenote op een creatieve, krachtige én ontroerende wijze lessen trekt uit de herinnering aan de Shoah die ook haar familie niet heeft gespaard.

3

Haar film “Rechtvaardigen onder de volkeren. De kracht van het geloof in de mensheid” die in 2017 bekroond werd met de prijs Stichting Natan Ramet leert ons wat een Rechtvaardige is: iemand die alleen maar het goede verspreidt. In het Jiddisch noemt men zo iemand: een Mensch.

Slide 3 Film: June Weberman, Rechtvaardigen onder de naties. De kracht van het geloof in de mensheid

Slide 4: Het verhaal van de familie Ambach

Boogie Boy Paul Ambach is een gevierde blueszanger en pianist met Joodse roots. Muziek zit de Ambachs al generaties in het bloed. Pauls opa was een Asjkenazische Jood uit Galicië die met zijn gezin in Tarnow woonde, een sjtetl van het type dat je in Fiddler on the Roof aantreft. Naast pianostemmer en ober was hij ook klezmermuzikant. Getzel Ambach bespeelde de piano en contrabas op Joodse bruiloften en bar mitswa’s, maar trad ook regelmatig op voor niet-Joden uit de regio. Maar in de zomer van 1941 vielen in het zog van de Duitse Wehrmacht Einzatzgruppen de sjtetls binnen en moordden ze de Joodse bevolking systematisch uit. Alle Joden werden uit hun huizen gedreven, meegenomen naar het bos, doodgeschoten en in een massagraf gegooid, waaronder ook Pauls opa en de twee zussen van zijn vader. Pauls vader, Jossele, was omwille van de anti-Joodse pogroms in Polen al eind jaren twintig naar België gekomen en leerde er voor diamantslijper. Jossele werd “Jefke” en Jefke bleek een uitstekende stem te hebben voor het zingen van opera en belcanto.

4

In 1939 trouwde hij met de uit Thessaloniki afkomstige, Sefardische Daisy.

In 1942 dook Daisy met Pauls oudste broer onder in een Waals dorpje. Zijn vader probeerde het neutrale Zwitserland te bereiken om dan vrouw en kind te laten overkomen, maar dat mislukte. Dankzij zijn valse identiteit en zijn uitstekende stem werd hij aangeworven als lid van het koor van de opera van Lyon, tot hij op 6 mei 1944 tijdens een razzia op straat werd gecontroleerd, opgepakt en hij in de vrachtwagen zijn broek moest laten zakken. Van Lyon werd hij overgebracht naar het Sammellager Drancy nabij Parijs. Kort daarna werden de in Lyon achtergebleven Joden koelbloedig vermoord. Net vóór hij op transport naar Auschwitz kon worden gezet, blies het verzet de spoorlijn op, zodat de trein niet meer kon vertrekken. Even later werd Drancy bevrijd en met de hulp van het Rode Kruis vonden zijn ouders elkaar terug.

Slide 5: Paul zingt nu het jiddische lied Undzer shtetl brent van Mordechai Gebirtig, een van de allergrootste Jiddische dichters en liedschrijvers. Hij schreef het in 1936 als reactie op een pogrom in het Poolse stadje “Pschytyk”, waarbij drie Joden werden vermoord en zestig verwond. Het hekelt de onverschilligheid van de omstanders. Die stonden erbij en keken ernaar, zonder ook maar één poging te doen om de pogrom te doen stoppen. Met dit lied roept Gebirtig zijn broeders en zusters op om bij zo’n pogrom zich niet als makke schapen te laten afslachten en het vuur dat hun sjtetl verteert te doven, desnoods met hun eigen bloed. Tijdens de oorlog werd het dan ook door het Joodse verzet in het getto van Krakau geadopteerd als hun strijdlied en inspireerde het jonge mensen om de wapens op te nemen tegen de nazi’s. Het werd gezongen in veel getto’s en kampen, en is nog steeds één van de bekendste en meest uitgevoerde herinneringsliederen op de Yom HaShoah of Holocaustherinneringsdag in Israël. Gebirtig zelf werd in juni 1942 neergeschoten tijdens een razzia waarbij Joden uit het getto van

5

Krakau werden opgepakt om te worden gedeporteerd naar het uitroeiingskamp van Belzec om er te worden vergast.

Lied van Mordechai Gebirtig, Undzer Shtetl brent!

S'brent! Briderlekh, s'brent!Oy, undzer orem shtetl nebekh brent!Beyze vintn mit yirgoznraysn, brekhn un tsebloznshtarker nokh di vilde flamen,alts arum shoyn brent.

Un ir shteyt un kukt azoy zikhmit farleygte hent.Un ir shteyt un kukt azoy zikh –Undzer shtetl brent!

S'brent! Briderlekh, s'brent!Oy, undzer orem shtetl nebekh brent!S'hobn shoyn di fayertsungens‘gantse shtetl ayngeshlungen –Un di beyze vintn huzhen –Undzer shtetl brent!

Slide 6: Un ir shteyt un kukt azoy zikhmit farleygte hent.Un ir shteyt un kukt azoy zikh –Undzer shtetl brent!

S'brent! Briderlekh, s'brent!Oy, es ken kholile kumen der moment,undzer shtot mit undz tsuzamenzol af ash avek in flamen,blaybn zol – Vi nokh a shlakht,nor puste, shvartse vent.

Un ir shteyt un kukt azoy zikh

’t brand! Broeders, ’t brandt!Ach, onze arme stethl – G-d behoede ons – brandt! Boze winden met hun gebrul trekken, breken en verwaaiensterker worden nog de wilde vlammen,alles om ons heen brandt al.

En jullie staan erbij en kijken ernaarmet gekruiste armen.En jullie staan erbij en kijken ernaar –Onze shtetl brandt!

‘t brand ! Broeders, ‘t brandt!Ach, onze arme sthetl – G-d behoede ons – brandt!De vuurtongen hebben al het hele stadje in vlammen gehuld –En de boze winden brommen –Onze sthetl brandt!

En jullie staan erbij en kijken ernaarmet gekruiste armen.En jullie staan daar maar kijken om jullie heen –Ons sthetl brandt!

’t brand! Broeders, ’t brandt!Ach, er kan – G-d beware ons – een moment komen,dat onze stad met ons tesamendoor de vlammen tot as zal vergaan,zullen overblijven – als na een veldslagalleen maar kale zwarte muren.

En jullie staan erbij en kijken ernaar

6

mit farleygte hent.Un ir shteyt un kukt azoy zikh –Undzer shtetl brent!

Slide 7: S'brent! briderlekh, s'brent!Di hilf iz nor in aykh aleyn gevendt!Oyb dos shtetl iz aykh tayer,nemt di keylim, lesht dos fayer,lesht mit ayer eygn blut,bavayzt, az ir dos kent.

Shteyt nit brider, ot azoy zikhmit farleygte hent.Shteyt nit, brider, lesht dos fayer – Undzer shtetl brent!

met gekruiste armen.En jullie staan erbij en kijken ernaar –Onze sthetl brandt!

‘t brand! Broeders, ‘t brandt!De hulp kan alleen van jullie komen!Als deze sthetl jullie dierbaar is,neem dan de emmers, doof het vuurdoof het met uw eigen bloed,bewijs dat jullie dat kunnen.

Sta daar daar niet zomaar te staan, broeders, met gekruiste armen.Sta daar niet zomaar te staan, broeders, doof het vuur –Onze sthetl brandt!

Slide 8: De in Auschwitz-Birkenau vermoorde Dorothée Gonska kreeg pas onlangs terug een gezicht

Tijdens de Shoah verloor Chiel Rotsztajn onder andere zijn eerste vrouw en drie kinderen. Fryda Szwarcfuter was de énige overlevende van een familie van 96 personen! Beiden, afkomstig uit het Poolse Lodz, overleefden verschillende kampen én dodenmarsen, vonden elkaar na de bevrijding van Dachau, werden een koppel en kwamen naar België. Hun jongste dochter Jeanine Rotsztajn, vandaag hier aanwezig, had nog een honderdtal vooroorlogse foto’s van vermoorde familieleden van haar ouders. Slechts van enkele foto’s konden we achterhalen wie erop de foto stond, zoals een foto met daarop Jeanines nichtje, Dorothée Gonska, geboren in Brussel in 1927 en op 15 augustus 1942 samen met haar ouders en broer naar Auschwitz-Birkenau gedeporteerd. Niemand van het gezin Gonska-Szwarcfuter overleefde het. De bijzonder indrukwekkende, zich over vier verdiepingen uitspreidende fotowand in Kazerne Dossin met

7

maar liefst 25.846 portretten én silhouetten van de vanuit Mechelen naar de kampen gedeporteerde Joden en zigeuners bevatte van Dorothée nog geen portret, enkel het silhouet van een meisje.

Op 28 november 2019 werden tijdens een aangrijpende plechtigheid de in dat jaar door familieleden gedoneerde of door onderzoekers gevonden portretten toegevoegd aan de fotowand en kregen daarmee 220 Joden en zigeuners, onder wie Dorothée, opnieuw een gezicht. Élk gelaat roept ons op om hen niet te vergeten. Théo Kornblum, een neef van Jeanine Rotsztajn én van de vermoorde Dorothée Gonska, was bereid om hier vandaag te komen getuigen over de impact die de Shoah op zíjn leven heeft gehad.

Slide 9: Getuigenis van Théo Kornblum

Ik ben Théo Kornblum, geboren in Borgerhout in 1932. Mijn vader was dokwerker, mijn moeder een lieve, zachte huisvrouw. Thuis waren we meer traditioneel dan religieus. Mijn moedertaal is het Jiddisch. In maart word ik 88, maar de gebeurtenissen waarover ik hier vandaag getuig, speelden zich af toen ik 10-11 jaar oud was. Wat er zich toen heeft voorgedaan, staat onuitwisbaar gegrift in mijn geheugen. Tijdens de Antwerpse Kristallnacht op paasmaandag 1941, waarbij Joodse winkelruiten werden ingeslagen en twee synagogen in de vlammen opgingen, was ik ooggetuige van hoe men heilige boeken, bijbels en meubels uit de vensters van de synagogen gooide en in brand stak. Die geur zal ik nooit vergeten. Vanaf juni 1942 moest ik de Jodenster dragen. Even later ontsnapte ik aan een razzia. Half juli 1942 werd mijn vader door de Duitse nazi-organisatie Todt tewerkgesteld in een steengroeve in het Waalse dorpje Merlemont waar de Joodse arbeiders als slaven, als Untermenschen, werden behandeld. Hun dwangarbeid bestond uit het verbrijzelen van rotsstenen. Eerst leefden we daar in barakken, maar nadien kon mijn vader er een huis huren. Ik maakte er snel vriendjes en bracht er samen met mijn zesjarig broertje Maurice gelukkige en onbezorgde dagen door. Maar op 31 januari 1943 werden wij door mensen uit het dorp gealarmeerd dat de Gestapo in aantocht was. Mijn moeder nam snel afscheid van mij, en ik begreep door de zware en bezorgde toon waarop ze mij nog de laatste goede raad meegaf, het lot dat me te wachten stond. In het oog van het gevaar, werd ik, bijna 11 jaar oud, ineens volwassen en zou voortaan Théo Legrand heten. Het was de laatste keer dat ik mijn moeder zag, ze was 35 jaar oud. Een jonge vrouw die lid was van

8

het verzet bracht mij vlug naar het bos tot het donker werd, om mij dan met de trein naar Namen te brengen.

Mijn vader en moeder verborgen zich de zes daaropvolgende weken op de zolder van een boer van het dorp. Rond 20 maart dacht mijn moeder dat het veilig genoeg was om buiten te komen en net als andere Joodse vrouwen in de kantine van de gemeente een warme maaltijd klaar te maken. Maar een lid van de met de nazi’s collaborerende organisatie Rex had dat in het oog gehouden en verwittigde de Gestapo. Drie vrouwen werden gearresteerd en naar de gevangenis van Charleroi gebracht om op 27 maart naar het Sammellager in de Dossinkazerne te Mechelen gebracht te worden om van daaruit op 19 april met het XXste konvooi te worden gedeporteerd. Mijn moeder durfde echter niet van de trein te springen. Drie dagen later werd ze bij aankomst in Auschwitz-Birkenau geselecteerd om te werken, maar overleefde ze het uiteindelijk niet. Het heeft me jaren gekost om dat te kunnen aanvaarden.

Dankzij onder andere het netwerk van de bisschop van Namen kon ik onderduiken op verschillende adressen. Ik verbleef het langst in een weeshuis waar later ook mijn broertje werd naartoe gebracht. Het was een echte gevangenis voor kinderen. Van de zusters kregen we geregeld lijfstraffen. Het was er ’s nachts ijskoud en de kinderen die bedwaterden werden “genezen” door hen te vernederen door hen met de doorweekte lakens op hun hoofd de koer op te sturen. Omdat we te weinig en slecht eten kregen, was ik sterk vermagerd. Ik had een bronchitis, leed aan schurft, had luizen, van de koude versteven winterhanden en wintertenen en steenpuisten. Ongeveer vijftien maanden bleef ik in dit schuiloord, dat voor mij het toppunt was van miserie en vernedering. Uiteindelijk werden we daar weggehaald omdat de Duitsers intussen de instituten ervan verdachten Joodse kinderen te verbergen. Mijn vader vond verschillende plaatsen om zich te verbergen in de omgeving van Charleroi en overleefde het. Mijn moeder heb ik helaas nooit teruggezien. Van heel haar familie van 96 personen overleefde slechts één zus.

Toen ik na de oorlog vragen wilde stellen, zei men mij dat die NACHTMERRIE voorbij was, gedaan. “Men spreekt daar niet meer over…” Een NACHTMERRIE voorbij? Dat dacht ik. Nu 76 jaar later steekt het antisemitisme terug de kop op! Beste mensen, gaan jullie ook déze keer met gekruiste armen achter de ramen gewoon staan toekijken hoe men opnieuw Joden beledigt, aanvalt, letterlijk en figuurlijk, of zelfs vermoordt? Hulp kan alleen van jullie komen! Neem dan de emmers en doof het vuur van het veelkoppige, alsmaar virulenter wordende antisemitisme! Bij goede herinnerings- en Holocausteducatie komen het verleden, het heden en de toekomst samen. Stilstaand bij het verleden herdenken we de miljoenen slachtoffers van het nationaalsocialisme zoals mijn arme moeder, én eren we de Rechtvaardigen onder Volkeren die met risico voor hun eigen leven leden van het Joodse volk, waartoe ik behoor, probeerden te redden. Laat ons in het heden waakzaam blijven voor élke vorm van extremisme, antisemitisme, nazisme en despotisme die binnen anonieme massa’s kan ontstaan, en laat ons in de toekomst erover waken dat deze NACHTMERRIE zich nooit meer herhaalt:

Nooit meer! Plus jamais! Never again!

Slide 10: Binem Heller over zijn zusje Khaye

Binem Heller was een beroemde en geliefde dichter die eens gevraagd werd waarom hij wonend in Israël waar iedereen Hebreeuws spreekt en verstaat, één van de laatste dichters was die zijn gedichten in het Jiddisch bleef schrijven, dat na de Shoah een dode taal was geworden. Hij zei: “Ik schrijf in het Jiddisch voor mijn zusje Khaye ; het was de enige taal die zij kende.” In zijn gedicht

9

Mayn shvester Khaye wijst hij erop dat hij de laatste persoon op aarde is die zich zijn zusje nog herinnert; zijn zusje, die voor hem en zijn broertjes kookte, hen waste en zelf niet de tijd had om met hen spelletjes te spelen terwijl hun mama moest gaan werken; zijn zusje die nog geen tien jaar oud was toen ze door een Duitse soldaat werd gedood in Treblinka, een uitroeiingskamp waarin maar liefst 900.000 Joden werden vermoord, bijna evenveel als in Auschwitz-Birkenau.

Van Khaye Heller heeft Yad Vashem jammer genoeg nog geen foto gevonden. Binem Heller zelf stierf in 1998. Maar omdat zijn gedicht op muziek gezet werd door zangeres Chava Alberstein is het lied over de hele wereld bekend geworden, en wordt zijn zusje niet vergeten. En misschien – wie weet – luistert Khaye ook nu ergens mee.

Slide 11: Lied van Binem Heller, Mayn shvester Khayemayn shvester Khaye mit di grine oygn,mayn shvester Khaye mit di shvartse tsep —di shvester Khaye, vos hot mikh dertsoygnoyf smotshe-gas, in hoyz mil krume trep.

di mame iz avek fun shtub baginen,ven oyfn himl hot ersht koym gehelt.zi iz avek in krom arayn fardinendos bidne-drobne groshedike gelt.

un Khaye iz geblibn mit di brider,un zi hot zey gekormet un gehit.un zi flegt zingen zey di sheyne lider,far nakht, ven kleyne kinder vern mid.

Slide 12: mayn shvester Khaye mit di grine oygn,mayn shvester Khaye mit di lange hor —di shvester Khaye, vos hot mikh dertsoygn,iz nokh nisht alt geven keyn tsendling yor.

zi hot geroymt, gekokht, derlangt dos esn,zi hot getsvogn undz di kleyne kep,nor shpiln zikh mit undz hot zi fargesn —di shvester Khaye mit di shvartse tsep.

mayn shvester Khaye mit di oygn grine,a daytsh hot in treblinke zi farbrent.un ikh bin in der yidishe medine

mijn zusje Chaje met haar groene ogen,mijn zusje Chaje met haar gevlochten haar —dat zusje Chaje dat mij grootgebracht heeftin het Smotshe-steegje, in een huis met kromme trappenmama ging ’s morgens vroeg de deur uit als het nog maar nauwelijks licht was. zij ging naar de zaak om te verdienenniet meer dan een handvol centjes. en Chaje bleef achter met haar broertjes,en zij heeft ze verzorgd en erop gepast.en zij zong vaak al die mooie liederen,’s avonds als de kleintjes moe werden.

mijn zusje Chaje met haar groene ogen,mijn zusje Chaje met haar lang haar —dat zusje Chaje dat mij opgevoed heeft,zij was nog jong, nog geen tien jaar oud.

zij heeft gekuist, gekookt, ons te eten gegeven,zij heeft onze kleine kopjes gewassen,alleen spelen met ons, dat heeft zij vergeten —dat zusje Chaje met haar gevlochten haar.

mijn zusje Chaje, met haar ogen zó groen,een Duitser in Treblinka heeft haar verbrand.en ik ben in de Joodse gemeenschapde laatste die haar nog heeft gekend.

10

der same letster, vos hos zi gekent.

Slide 13:

far ir shrayb ikh oyf yidish mayne liderin teg di shreklekhe fun undzer tsayt.bay got aleyn iz zi a bas-yekhide —in himl zitst zi bay zayn rekhter zayt.

voor haar schrijf ik mijn liedjes in het yiddishin deze verschrikkelijke dagen van onze tijdbij G-d alleen is zij als een enige dochter —In de hemel zit zij aan zijn rechterzijde.

Slide 14: Hans Knoop brengt oorlogsmisdadiger Pieter Menten voor de rechter

In 1976 haalde de Nederlandse journalist Hans Knoop, vandaag hier aanwezig, de wereldpers toen hij na maar liefst vier jaar onderzoek de notoire Nederlandse massamoordenaar en multimiljonair Pieter Menten kon ontmaskeren, opsporen, laten arresteren en na een proces ook veroordelen wegens oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid begaan in het Poolse Galicië in 1941. Gerechtigheid verjaart niet. Maar voor het opkomen voor gerechtigheid betaal je soms een hoge prijs. In de meermaals bekroonde verfilming van De Zaak Menten kan u zien wat die jarenlange strijd voor gerechtigheid heeft betekend voor Hans en zijn vrouw Betty. Op 18 oktober jongstleden vertelden beiden tijdens een diner voor Soekot, het Loofhuttenfeest, hun eigen onderduikverhaal. Betty stemde ermee in om hier vandaag te komen getuigen over de impact die de Shoah op háár leven heeft gehad.

11

12

Slide 15: Getuigenis van Betty Knoop-Leuw

Mijn naam is Bertha Evelyn Beatrix Leuw. Roepnaam Betty! Ik ben in 1938 geboren als de helft van een tweeling in Gouda in Nederland. Mijn vader Maurits Emanuel Leuw werkte daar als ambtenaar bij de Belastingdienst. Hij was een voor die tijd modern orthodoxe Jood. Mijn moeder was afkomstig uit Lochem in Twente. Ook zij kwam uit een gematigd orthodox milieu. Twee jaar later werd mijn zuster Elly Irene geboren. Ik had dus een tweelingbroer Herman David en een zuster.

In 1942 werden alle Joden met uitzondering van die in Den Haag en Rotterdam verplicht te verhuizen naar Amsterdam. Mijn vader kreeg een baantje bij het Joodse ziekenhuis. De deportaties waren inmiddels in volle gang en het was evident dat ook ons gezin aan de beurt zou komen. Voorjaar 1943 besloot mijn moeder om met haar drie kinderen onder te duiken. Mijn vader wilde dat niet. Hij leed aan astma en vreesde het gezin en mensen die ons onderdak zouden verlenen tot last te zijn. Via via kwam mijn moeder in contact met communistische studenten die in het verzet zaten. Zij haalden ons thuis op en dat was het laatste moment dat we nog als gezin compleet waren. We werden alle vier – moeder en de drie kinderen – naar verschillende tijdelijke schuiladressen gebracht. Kort na ons vertrek kreeg mijn vader een oproep voor deportatie en tewerkstelling. Zoals alle Joden diende hij zich te melden bij de Hollandsche Schouwburg. Van daar werd hij eerst overgebracht naar het concentratiekamp Vught en enkele weken later naar het grote doorgangskamp Westerbork. Vanuit dit kamp zijn 106.000 Joden in bijna 100 transporten naar de vernietigingskampen Auschwitz en Sobibor afgevoerd. Dat is na Polen het hoogste percentage van geheel bezet Europa! Mijn vader is in Auschwitz vermoord en zag nog kans een briefkaart uit de trein te gooien bestemd voor een kennis in Den Haag. De kaart bereikte de bestemming. Het was het laatste levensteken dat we van hem ontvingen!

Uiteindelijk kwam ik terecht bij een straatarme dagloner in de polder. Het echtpaar had geen eigen kinderen en zou – ondanks hun nobele bedoelingen – het best gekenschetst kunnen worden als zwak-sociaal. Ik heb daar als vijfjarig meisje dingen gezien die ik NIET zou hebben moeten zien! Het was een zeer slecht en primitief huwelijk. Mijn pleegvader verweet zijn vrouw onophoudelijk dat ze geen kinderen kon krijgen en was een zware alcoholist. Na enige tijd was ik mijn eigen moeder en broer en zuster vergeten. Ik voelde mij geheel het kind van mijn onderduikouders.

Na de bevrijding in mei 1945 bleek mijn moeder nog in leven. In dagbladen zette zij oproepen om haar kinderen terug te vinden. We bleken allen de oorlog te hebben overleefd. Ze kwam mij ophalen bij mijn onderduikouders die mij met pijn in hun hart afstonden. Ik voelde mij verscheurd! Van wie was ik het kind en bij wie hoorde ik thuis? De aanpassing aan mijn echte moeder vergde tijd. De tijd heelt alle wonden, maar de littekens verdwijnen nooit! Ik groeide op zonder vader.

13

Mijn dappere moeder moest in haar eentje de kost verdienen voor vier personen. Jarenlang bleef ik geloven en dromen dat mijn vader uiteindelijk terug zou komen. Als er gebeld werd en er stond een man bij de deur riep ik mijn moeder in opperste euforie dat papa terug was!

Voor de niet-Joodse Nederlanders hield de oorlog op op 5 mei 1945. Helaas is hij voor ons gezin nooit opgehouden. Ik ben er nog betrekkelijk goed afgekomen. Mijn tweelingbroer in Israël is het trauma nooit te boven gekomen. Ik ben ervan overtuigd dat alleen degelijke Holocausteducatie een nieuwe Shoah kan voorkomen. Als ik zie hoe weinig jonge mensen van de oorlog weten, dan is Holocausteducatie meer dan ooit een vereiste. De carnavalsoptocht in Aalst heeft dat vorig jaar op even pijnlijke als indringende wijze aangetoond! Maar evenals ten tijde van de bezetting kijkt het overgrote deel van de bevolking weg. Men is het misschien niet eens met Aalst maar gaat dan toch gewoon over tot de orde van de dag. Maar wegkijken is niet minder abject dan participeren in het kwaad. Het is zoals Nobelprijswinnaar Elie Wiesel het verwoordde: “Voor de daders waren wij Joden op zijn minst nog vijand en slachtoffer, voor de wegkijker waren we slechts lucht.” “Nooit meer Auschwitz” betekent dus “NOOIT MEER WEGKIJKEN!”

Slide 16: Yom Hashoah of Holocaust and Heroism Remembrance Day

Elk jaar in april/mei is het Yom HaShoah of Holocaust and Heroism Remembrance Day waarbij de Joodse gemeenschap stilstaat om de zes miljoen Joden en vijf miljoen anderen die in de Shoah omkwamen als gevolg van de acties uitgevoerd door de nazi’s en hun aanhangers, én tegelijk het Joodse verzet in diezelfde periode te herdenken. Moest u ooit op Yom HaShoah in Israël zijn, dan kan u meemaken hoe overal het leven even stilvalt, zoals nu te zien is in een pakkend fragment uit het begin van de vijfde aflevering van The Story of the Jews van de Britse historicus Simon Schama.

Slide 17: Yom HaShoah in Israël (uit Simon Schama, The Story of the Jews)

14

Slide 18: Kaddisj-jatom voor Théo’s moeder, Alex Grosz…

Kaddisj is één van de oudste en belangrijkste gebeden in de joodse liturgie. Er zijn verschillende vormen van kaddisj, maar kaddisj-jatom (van de wees) staat vooral bekend als het 'gebed voor de dode'. Het spreekt met geen woord over de dood of over de overledene, maar is een lofzang op God en een uiting van blijvend vertrouwen in het leven en in de toekomst. Théo Kornblum zal zo dadelijk kaddisj zeggen. Zijn moeder werd opgepakt op 31 januari 1943. Diezelfde dag werd de jonge Alex Grosz opgepakt te Boechout en naar de Dossinkazerne gebracht. Op 27 maart kwam ook Théo’s moeder daar toe. In dat Sammellager waren de 14-jarige Alex en de 35-jarige Rywka iets meer dan drie weken samen, voor ze met hetzelfde XXe transport naar Auschwitz-Birkenau werden gedeporteerd. Geen van beiden zou het overleven. Toen Alex werd opgepakt, bleef zijn talliet liggen bij de protestantse en als Rechtvaardigen onder de Volkeren erkende Klaas Sluys en Julia Schuyten. Slide 19: Théo zal nu mét de talliet van de jonge Alex om zijn schouders het gebed zeggen dat generaties aan elkaar verbindt en spiritueel contact maakt met de overledenen, in dit geval met Rywka Kornblum-Szwarcfuter, Alex Grosz, Maurits Leuw, Getzel Ambach,

15

Dorothée Gonska, Mordechai Gebirtig, Khaye Heller en alle andere slachtoffers van de Shoah.

Kaddisj voor Rywka Kornblum-Szwarcfuter… door Théo Kornblum met de talliet van Alex Grosz

Slide 20: Jitgaddal wejitkaddasj sjemé rabba, be’olema die wera chiroeté, wejamlíech malchoeté bechajjéchon oewejomégon oewechajjédechol bét jisraél, ba’agala oewizman kariew, weïmroe: amén.

Jehé sjemé rabba meworach, le’olam oele’olamé ‘olmajá.

Jitbarach wejisjtabbach wejitpaär wejitromam wejitnassé wejithaddar wejit’allé wejithallal sjemé dekoed’sja, beriech hoe, le’éla min kol birchata wesjierata toesjbechata wenéchamata daämieran be’olma, weïmroe: amén.

Slide 21 Jehé sjeloma rabba min sjemaja, wechajjiem ‘alénoe we’al kol jisraél, weïmroe: amén.

Osé sjalom bimromav, hoe ja’asé sjalom alénoe we’al kol jisraél, weïmroe: amén.

Laat de grootheid en heiligheid van Zijn grote Naam vermeld worden in de wereld die Hij geschapen heeft, volgens Zijn wil en moge Hij Zijn koningschap vestigen tijdens uw leven en tijdens het leven van heel het huis Jisrael, spoedig en binnenkort. Zegt nu: Amen.

Moge Zijn grote Naam geprezen zijn in alle eeuwigheid.

Moge geprezen, met hulde, roem en hoogachting vermeld, verheven, verheerlijkt en met extatische lof bezongen worden, de Naam van de Heilige, die geprezen is, boven alle uitingen van prijzen, gezang, hulde en troost, die er in de wereld geuit worden. Zegt nu: Amen.

Moge er veel vrede uit de hemel komen en leven, voor ons en voor heel Jisrael.Zegt nu: Amen.

Die vrede sticht in Zijn hoge sferen, moge ook vrede brengen voor ons en voor heel Jisrael.Zegt nu: Amen.

Slide 22: Never again! Never is now!

16

Paus Franciscus zei onlangs nog: “Op een moment dat de wereld dacht dat de wreedheden van de Shoah achter ons liggen, is er een hergeboorte van Jodenvervolging. Joden zijn onze broers. Zij mogen niet vervolgd worden,” aldus nog paus Franciscus.

In uw map bevindt zich een blad met daarop #WeRemember. Hiermee kunnen wij duidelijk maken dat wij ons die zes miljoen mannen, vrouwen en kinderen willen blijven herinneren.

17

Omdat de overlevenden onder ons stilaan aan het verdwijnen zijn, is het nu ónze verantwoordelijkheid om ervoor te zorgen dat het menselijk leed veroorzaakt door oorlog, intolerantie of uitbuiting van de Shoah tot de Killing Fields in Cambodja, Bosnië, Rwanda, Darfoer, de Jezidi’s en meer niet wordt vergeten.

Slide 23: In het kader van “Holocausteducatie” kan u op maandag 27 januari, exact 75 jaar na de bevrijding van Auschwitz-Birkenau, deelnemen aan de “Internationale Herdenkingsdag voor de Holocaust”, door uw leerlingen te vragen een selfie te maken met dat blad met #WeRemember en die te plaatsen op Facebook, Twitter, Instagram met de hashtag #WeRemember.

Alstublieft, vergeet het niet.

Alstublieft, vergeet hen niet. Want: S’brennt!

In naam van al die vermoorde mannen, vrouwen en kinderen:

Never again! Never is now!

Slide 24: Filmpje met de oproep om deel te nemen aan #WeRemember

Slide 25: In naam van al de onzen: hartelijk dank voor uw aandacht.

18

Met dank aan Paul Ambach, Théo Kornblum en Betty Knoop-Leuw

Samensteller: Jan Maes

Lay-out: Imke Bavay