Watermills Vandoren Rotselaar Belgium

5/12/2018 Watermills Vandoren Rotselaar Belgium - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/watermills-vandoren-rotselaar-belgium 1/28

1.1 Inleiding ......................................................................................................................................... - 2 -

1.2 Bronnenmateriaal ......................................................................................................................... - 2 -

2.1 Algemene historiek van watermolens .......................................................................................... - 3 -

2.2 Geschiedenis van de Molen van Rotselaar ................................................................................... - 5 -

2.2.1 De heerlijke molen van Rotselaar .......................................................................................... - 6 -

2.2.2 Grote renovatiewerken aan de molen ................................................................................. - 12 -

2.2.3 De installatie en bouwwerken tot het eind Ancien Regime en het verval tijdens de Franse

overheering ................................................................................................................................... - 14 -

2.2.4 De molens Van Doren: de introductie in het industriële tijdperk ........................................ - 15 -

3. van verval naar een hedendaagse invulling .................................................................................. - 18 -

3.1 verval en renovatie ................................................................................................................. - 18 -

3.2 De ontsluiting van het geheel ................................................................................................. - 20 -

3.2.1 Het molenmuseum .......................................................................................................... - 20 -

3.2.2 Het bakhuis ...................................................................................................................... - 24 -

3.2.3 De molentuin ................................................................................................................... - 25 -

3.2.4 De bewoners .................................................................................................................... - 25 -

4 Conclusie ........................................................................................................................................ - 25 -

5 Bibliografie ..................................................................................................................................... - 27 -

Verantwoording de figuren:.......................................................................................................... - 28 -

Foto’s: ........................................................................................................................................... - 28 -



1.1 Inleiding

De opzet van deze paper is industrieel archeologisch erfgoed in een hedendaags licht te plaatsen.

Omdat het onmogelijk is het massale gamma van deze tak van de archeologie te beschouwen, is er

gekozen om via een casestudy inzicht te verkrijgen in de complexe materie. De keuze van case is in

dit geval de gerestaureerde watermolen op de Dijle te Rotselaar. Deze molen is uitgepikt, omdat de

plaats in kwestie beschermd erfgoed is dat op een originele en uitgebreide manier levend wordt

gehouden. Naast dit gegeven blijkt dat de molen een spil was in verscheidene lokale historische

gebeurtenissen. Voorts zijn er in de ruimere omgeving van Rotselaar enkele referenties van

molenerfgoed. Het is boeiend om soms deze case te vergelijken met andere watermolens en hun

hedendaagse invulling.

Om een beter begrip te verkrijgen wordt er kort een geschiedenis van het gebruik van watermolens

geschetst. Waterwegen zijn steeds belangrijk geweest voor de menselijke economie als transport,

voedselbron,… De geschiedenis van de molen wordt uitgebreid uit de beschreven om een beeld te

krijgen van de activiteiten die hier plaatsvinden. Hier worden vanaf de vroegst bekende fasen het

complex archeologisch en geschiedkundig beschreven.

De vraag centrale vraag is: hoe wordt omgegaan met industrieel erfgoed? Hier in specifieke zin: met

watermolens.

Heden ten dage zijn er steeds meer oude gebouwen en hun omgeving, die vragen om bescherming.

Het is soms moeilijk om deze gebouwen een nieuwe functie toe te kennen. Het vormt een heikel

punt in een tijd waarin men investeringen steeds dubbel overweegt. Het verhaal dat hier wordt

gebracht, vertelt over de ontsluiting van erfgoed deels voor privé, deels voor publiek gebruik. Een

gebouw dat reeds eeuwenlang deel uitmaakt van het lokaal landschap, vraagt een speciale vorm van

verantwoordelijkheid. Deze ligt uiteraard niet enkel bij de eigenaar, maar ook bij de verschillende

overheden. In dit werk is echter niet de ruimte om alle wetten toe te passen op de molen in

kwestie. Het belangrijkste is notie te nemen dat er een regeling bestaat die toelaat erfgoed op een

hedendaagse manier te benaderen.

De omgang zal hier, naast het in stand houden van het gebouw in kwestie, gedefinieerd worden in

volgende vragen: hoe werd het gerenoveerd? Is het geheel dieper onderzocht? Wordt het geheel

ontsloten voor een breder publiek? Hoe doet men dit: actief/passief? Is er naast het materiële

erfgoed ruimte voor een invulling van het zgn. ‘Immateriële erfgoed’?

1.2 Bronnenmateriaal

De bronnen die werden gebruikt voor de historische reconstructie betreffen vooral door historici

verwerkte archiefbronnen. Vele zijn gepubliceerd in lokale heemkun2dige bladen. Anderzijds is er

ook geput uit de opgravingverslagen uit de jaren ’90. Veel van de nuttige informatie komt uit de

bouwhistorische nota van Dirk Vansintjan. Deze omvat enerzijds een aantal delen van een artikel

geschreven door historicus Bart Minnen, anderzijds baseert het zich op een dissertatie uit 1980,

dewelke zich in de KULeuven bevindt, maar niet geraadpleegd kan worden. Naar de bouwhistorische

nota wordt verwezen als Vansintjan 1987. De aparte publicaties worden opgenomen in de

bibliografie.



2.1 Algemene historiek van watermolens

Vanaf het aanwenden van (wilde) grassen als voedselbron vindt men in het archeologisch bestand

sporen terug van maalstenen. Het graan werd lange tijd handmatig gemalen door middel van

wrijfstenen en vijzels. Het was een tijdrovend procedé en slechts één van de vele stappen in de

productie van brood. Met de ontwikkeling van de handmolen, en dus van het wrijvend malen naar

het draaiend malen, verkortte men de duur van dit proces aanzienlijk. Het gebruik van de

handmolen, of kweern, zou al gekend zijn in de ijzertijd, nog voor de Romeinse overheersing1.

Rond 300 BC zien we resten van zandlopermolens in het oude Rome. Dit type blijft in zwang tot ver

in de Middeleeuwen en later. In onze contreien is het beter gekend als de zgn. rosmolen. Het

impliceert dat de molen wordt aangedreven door dierlijke of menselijke kracht. Verscheidene

antieke bronnen spreken over graan malen als typische slavenarbeid. Later zou het dit werk worden

overgenomen door lastdieren.2

Een verdere stap in het mechaniseren van het maalproces werd genomen door het gebruik van

waterkracht. In Vitruvius’ De architectura worden twee types van watermolen beschreven: het

Griekse of noordse type, aangedreven door een horizontaal rad, en het verticale type3. De laatste is

in de 1e

eeuw voor Christus een nieuwigheid. Vitruvius beschrijft het verticale rad met een

eigenaardigheid: de molen drijft een kleiner tandwiel aan om in een grotere koppel te komen. Dit

vertraagt de beweging van de maalstenen. Meestal vindt men dan ook de omgekeerde situatie.

Figuur 1: Het Griekse of noordse type. Figuur 2: overbrengen van energie dmv tandwielen.

De horizontale molens kenden nog een verdere geschiedenis na de val van het West Romeinse Rijk.

Vooral in abdijen en kloostergemeenschappen leefden de molens verder. Er zijn bronnen van

molens in Brittannië in de 9e

eeuw4

en de noord Franse benedictijnengemeenschap van Corbie bezat

1Bautens 1989: 14-15

2Ibid.:15

3 De Keulenaer 2006: 11, Bauters 1989: 17-184

De Keulenaer 2006:12



een vijftiental molens op zijn domein. Men heeft in deze context het gebruik goed bestudeerd. Een

molen van het Griekse type deed de mens behoorlijk ingrijpen in het landschap. Om de molen aan te

drijven vertakte men beken en rivieren en bouwde men sluizen.5

Langzamerhand werden de meeste horizontale molens vervangen door de verticale grote broers.

Zoals gezegd, waren ze al bekend bij de Romeinen. Tijdens de laat antieke periode zijn er meldingen

van verschillende molens in Rome. Na de val waren het weerom geestelijken die zorgden voor de

instandhouding van de kennis. Rond de 8e

en 9e

eeuw bevonden zich in Vlaanderen enkele verticale

molens en dit blijkt een scharniermoment. In de abdij te Sint Omaars bedacht de abt een molen ‘die

tegen de stroom indraaide.’ Dit zou de eerste melding zijn van een verticaal rad in het westen.6 De

inventie en (geografische) uitbreiding ervan is een belangrijke gegeven vooral inzake productie: een

enkele horizontale molen zou een opbrengst leveren van een 1800kg meel per jaar. In de 17 e-18e

eeuw is dit de opbrengst van enkele dagen malen. 7 In de huidige molen van Rotselaar behaalt men

met de turbine een opbrengst van rond de 400kg per uur.

Men onderscheidt een aantal types van waterraden: een onderslagrad, middenslagrad en

bovenslagrad. Elk heeft zijn kenmerken en zijn inplanting in het landschap. Het eerste type plantte

men gewoon in op de rivier. Deze had maar een beperkte drijfkracht namelijk de kracht van de

stroom. Het middenslagrad is krachtiger doordat het water van hoger in de schoepen valt. Het

bovenslagrad tenslotte is het krachtigst, omdat het water van boven de molen in de schoepen valt.

Het voegt zijn gewicht toe aan de snelheid van de stroom.8 Vooral dit laatste type vergt verregaande

ingrepen in het landschap: het bouwen van stuwen, spaarvijvers, grachten,... Men bouwde het

vooral in heuvelachtige gebieden op stromen met een groot debiet. Het rendement van een

onderslagrad schat men tot max. 80%, een onderslagrad haalde na verbeteringen een maximum van

65%( ipv 35%).9

Figuur 3: van links naar rechts: onderslagrag- middenslagrad- bovernslagrad

De eerste functie van een watermolen was natuurlijk het malen van graan. In de loop der tijd heeft

men sommige molencomplexen uitgebouwd tot pre-industriële werkplaatsen. Sommige raden

dreven meerdere maalstenen aan. Het blijkt dat men voor verschillende granen soms andere

steenkoppels hanteerde. Ook mout werd gemalen voor de brouwers. Andere mechanismen

5Bauters 1989:17-19

6Ibid.: 21

7Ibid. 19

8 De Keulenaer2006: 129

Becuwe 2009: 51



aangedreven door water werden gebruikt om olie te slaan uit kool- en lijnzaad voor verlichting. Er

wordt gewag gemaakt van molenzagen, heuse installaties om hout te zagen. Men bouwde vanaf de

13e eeuw molens voor de bereiding van papier. De toepassingen zijn enorm divers10. Dat betekent

uiteraard dat watermolens, en bij uitbreiding alle molens, steeds belangrijk waren voor de lokale

economie. Lokale heersers investeerden ruim in hun molens. Bij oorlog en onrust werden het

belangrijke doelwitten.11 Middeleeuwse molen zijn dikwijls te vinden in de buurt van een

versterking, binnen de stadsmuren en op gewijde plaatsen. Meestal waren molens eigendom van de

lokale leenheren. Die verpachtten hun molen voor een aantal jaren. De meest opgetekende

perioden die in de geraadpleegde literatuur naar boven komen zijn 3, 6 en 9 jaar. In de streek tussen

Leuven en Aarschot werd de pacht per opbod beslist. Men bood per ‘Leuvense mudde’. Dat is een

oude (inhouds)maat die omgerekend 233,9l bevat. Dit blijkt een uiterst belangrijke aangelegenheid

te zijn geweest, aangezien het minutieus werd opgetekend.12 Degene die de pacht binnenrijfde was

degene die het meeste mudden bood. Dat was dan hetgeen de molenaar zou afdragen aan de lokale

heerser. Het komt ook voor dat men een bijkomende geldsom diende te betalen. De molenaar van

zijn kant het recht op zijn ‘maaldeel’. Dit is een percentage van hetgene dat men laat malen. Er zijnnoties van zowel een tiende deel als een zesde deel. Ook kenden sommige streken de

zgn.’watercoop’. Dit was als de stroom in kwestie werd bevaren en de molenaar zijn sluizen moest

openen om schepen door te laten. De schippers betaalden de molenaar dan een som ter

compensatie voor het ‘verloren’ water.13 Normaal hadden schepen op de Demer in Aarschot ’s

morgens en in de namiddag een uur waarin ze vrij mochten passeren. Buiten deze uren geldde de

waterkoop.14

Op de Dijle geschiedden ‘vaerdaghen’: twee dagen per week legden de molenaars hun

molen stil en waren alle stuwen en sluizen geopend, zodat de boten vrij konden varen.15

Na de middeleeuwen blijven watermolens significant. Zelfs na de introductie van fossiele

brandstoffen gebruikte men ze voor verschillende doeleinden. Meestal liggen ze in het verlengdevan de bovengenoemde activiteiten. Eén van de meest belangrijke innovaties is de turbine, die men

reeds vanaf de vroege 20e

eeuw gebruikte om elektriciteit op te wekken.

2.2 Geschiedenis van de Molen van Rotselaar

Een watermolen staat niet ‘solitair’ in zijn landschap. Het maakt deel uit van een uitgebreid

handelsnet, zeker omdat het dikwijls een kruispunt vormt van een waterweg en verschillende

landwegen. Ze liggen dichtbij het verblijf van de heer of binnen stadsmuren. De watermolen staat

niet alleen in zijn (economische) geschiedenis en moet het in zijn groter geheel worden geplaatst. In

het de huidige gemeente Rotselaar zijn tegenwoordig nog een aantal watermolens bewaard: demolen van de abdij van Vrouwenpark- het huidige Montfortcollege- die draaide op de Winge. Deze

zou tenminste even vroeg zijn als de hier bestudeerde molen. In Werchter vinden we een industriële

molen op de Laak (vroegste melding 1138), en in Wezemaal staat er een gerenoveerd molenhuis, dat

10Ceulemans 2006b:59-65, Bauters 1989: 24 Minnen 1984( in Vansintjan 1990): 7

11Zie bijvooreeld Ceulemans 2006b:98-103, Minnen &Jansen 1995:32-35

12Ceulemans 2006b: 59-75 voor verscheidene verhalen over het verpachten van de molen per opbod, de

rechten en plichten van de molenaar etc. blz 97 bevat een lijst van pachters van de 1e 50 jaar van de ’s

Hertogensmolen.13

Ibid.: kader 66-6714 Ibid.:6715

Vandegoor 1997:258



dateert van vóór 1602. Ook dit rad draaide op de Winge.16

Het lijkt wel dat men in de uitbouw van

het watermolenlandschap waar mogelijk zoveel mogelijk verschillende waterlopen exploiteerde. Dit

was ook het geval in Aarschot, waar men zowel op de Demer als op drie vertakkingen van de Laak

meerdere watermolens bouwde.17 In Leuven zijn er ook verschillende resten en/ of meldingen van

watermolens op zowel de Voer als op de Dijle.18

2.2.1 De heerlijke molen van Rotselaar

De vroegste vermelding van de molen dateert uit 1217. De toenmalige heer van de molen stierf en

zijn nageslacht erfde het goed. Uit dezelfde documenten blijkt dat de molens van Ophem, zoals ze

lange tijd werden genoemd, behoorden tot de leenreserve van de heren van Rotselaar. Ze bleven tot

aan het einde van het ancien regime behoren tot het heerlijk domein. De burcht van de heer bevond

zich stroomafwaarts ten noorden van de molen. Als banmolen vervulden ze vanaf hun vroegste

dagen een belangrijke functie. De boeren van de leen hadden namelijk ‘maalplicht’. In ruil voor de

infrastructuur voor te malen inde de heer een deel van het gemalen graan.19 Wie juist de molen

bouwde op deze plaats is niet bekend. Men vermoedt dat Arnold II (1145-1180/83) of Arnold III van

Rotselaar (+1217) de molen liet bouwen. Het staat vast dat de laatste een molen gebouwd op het

huidige terrein naliet aan zijn zoon. Of het één molen of meerdere molens betreft kan men niet met

zekerheid zeggen. In de oorkonde die het over het testament van Arnold III heeft, spreekt men van

‘molendina’ , meervoud dus. waarschijnlijk stond er op elke oever een molen.20

Andere

middeleeuwse bronnen zoals een schattingsverslag van een zgn. ‘molensleger ’ in 1485 geven een

goede beschrijving van het uitzicht van de toenmalige gebouwen. Men spreekt over drie molens en

apart vermeld men een slagmolen. Ook vermelden ze molengebouwen op elke oever. Volgens het

verslag van de visitatie uitgevoerd onder Filips II van Croÿ in 1545 is de situatie ongewijzigd.21 Op

verschillende prekadastrale kaarten en tekeningen uit de late 16e en 17e eeuw toont men de twee

molengebouwen. Op elke oever één.22

Figuur 4: detail van een oude tekening van de molen van Rotselaar

16www.molenechos.be/kijk.php?plaats=rotselaar&view_records=toon&AdvSearch=AdvSearch&so=ASC&sb=pl

aats&db=bestaand17

Ceulemans 2006a:27-3818

Vandegoor 1997:259-26119

Minnen& Jansen 1995:3120

Ibid.: 32-3321 Minnen 1984:11-1422

Minnen& Jansen 1995:36



Naar aanleiding van geplande werken op het moleneiland verrichtte men hier tijdens de jaren 1994-

95 opgravingen. Op basis van de oude cartografische en archivalische bronnen vermoedde men hier

dus de restanten van het vroegste molencomplex. De geschreven bronnen alleen vermelden wel

ruwweg het uitzicht en de functies, maar de fysieke omgang van de gebouwen kon men slecht

inschatten. Na twee campagnes rondde men de opgravingen af. Er werd een 100 m² onderzocht.

Een dissertaatsverhandeling bevat het opgravingrapport.23 De conclusies zijn nadien

geherformuleerd in twee artikels in lokaal heemkundig tijdschrift ‘Hogt’. We zullen ze hier kort

herhalen.

Figuur 5: lokatie van de opgravingen in 1994-1995

Men onderscheidt zeven fasen:

1. De vroegste fase bestaat uit een gracht waar men sporadische verspreide baksteenbrokjes

in vond.24 Op een twee meter van de gracht ontaarde men een molensteen uit kwartsiet op

een diept van 2m40 die men aan deze fase toeschrijft.25

Opvallend is de afwezigheid van

ijzerzandsteen in deze fase. Het is nuttig zich af te vragen sinds wanneer de heren van

Rotselaar ijzerzandsteen ontgonnen in de nabijgelegen heuvels.

Figuur 6: 1e

fase moleneiland Figuur 7: 2e

fase moleneiland

23Jansen 1996

24 Caes 1997a:117-11825

Jansen 1996:71-72



2. De tweede fase kan op vorige vraag misschien een relatief antwoord bieden, aangezien men

hier een structuur van ijzerzandsteen aantreft, ongeveer parallel aan de (hernieuwde?)

gracht uit vorige fase. Onregelmatige stukken ijzerzandsteen funderen een stuk muur dat

bestaat uit regelmatig gekapte blokken. De muur strekt zich uit van oost naar west centraal

over de site. De aanwezigheid van een plint en afbraakpuin laat toe te zeggen dat het

gebouw (structuur A) verder gaat naar het zuiden. In de bovenbouw van structuur A bestond

werd ook baksteen aangewend.26 Sporen van activiteit vindt men ook terug in de gracht in

de vorm van een houten beschoeiing van takkenbossen en latwerk op een diepte van ca

3m30. Dit is een constructie om de zgn. ‘onderloopsheid’ tegen te gaan. Dit is de erosie van

de oevers veroorzaakt door het stromende water.27 Puin van latere fasen verzegelde de

schoeisel.28

In deze gracht kwam er op een diept van ca 2m60 de punt te voorschijn van een

ingeheide paal. Men wou deze dendrochronologisch laten onderzoeken om eventueel een

absolute datering aan het geheel te geven, maar door bepaalde omstandigheden is dit niet

gebeurd.29

Men kan het geheel een ruwe datering geven aan de hand van een nota’s uit 1348

en 1369 ter bevordering van de scheepvaart op de Dijle.30

3. De derde fase uit zich door nog een structuur in ijzerzandsteen. Een NZ georiënteerde muur

van ongeveer 1m vormt de schaarse rest van structuur B. Een deel werd vernield door

werken in de jaren 1990. Een ander deel verdween door de constructie van gebouw C, uit

fase 4.

4. Deze laatste structuur sluit aan bij structuur A en wordt aanzien als een uitbreiding die

waarschijnlijk ca 6x6m mat. De vormgeving van dit gebouw is uitzonderlijk. De buitenmuren

tonen een binnenwaartse inclinatie. Men denkt dat dit verband houdt met de mechanische

functies van dit gebouw. Binnenin bevindt zich een vloerconstructie uit regelmatige blokken

van ijzerzandsteen. Op sommige plaatsen is deze vloer dubbel. Het betreffen twee lagen

ijzerzandsteen met een totale dikte van 45cm. Dit geheel is nog eens gefundeerd met een

55cm dikke laag bestaande uit kalkmortel, ijzerzandsteen en baksteen brokken. De

interpretatie van dit bouwkundig gegeven brengt men in verband met het een

(olie)slagmolen. Een stevige ondergrond was noodzakelijk om de slagen op te vangen die

regelmatig door een zware hamer of balk werd toegediend om olie uit verhit lijn- of

koolzaad te persen31

.

Tegen de muur van structuur A, in de ZW hoek van dit platform werd er een solide sokkel

teruggevonden. Het mat ca 60cmx200xm en was nog 30cm hoog. Het centrum bestond uit

natuursteen en er rond afgewerkt met baksteen. Een duidelijke functie wordt niet gegeven

aan het geheel

32

.In de NW hoek van het platform vond men een kuil van ongeveer 130cm diep onder het

toenmalige vloerniveau met een straal van 140cm. In de kern was er het spoor van een paal.

De vulling bestond uit concentrische lagen uit verschillende kleuren. Van het centrum naar

buiten toe: zwart, grijs tot groen en roestkleur. De betekenis is vaag. Waarschijnlijk was de

26Caes 1997a: 120-121

27Jansen 1996: 69

28Caes 1997a:122

29Jansen 1996:69, Caes 1997a: 122

30Jansen 1996: 142

31 Caes 1997b:211-21232

Ibid.:213



paal een onderdeel van het mechanisme dat dit gebouw herbergde. Uit de profielen leidde

men af dat gebouwen A en C gelijktijdig in gebruik waren en tegelijk werden afgebroken aan

het einde van fase 5. 33

Figuur 8: 3e

fase Figuur 9: 4e

fase

5. Alvorens dit gebeurde bouwde men tegen de NW hoek van gebouw C nog een structuur D.

Ook hier vond men een vloer. Deze was opgebouwd uit onregelmatige zandsteenblokken.

Men vermoedt dat deze vloer doorloopt tot tegen de gracht. De relatie t.o.v. de gracht werd

niet onderzocht.34

Een brand vernielde aan het einde van fase 5 de structuren A en C. Dit betekende ook het

einde voor structuur D.35

6. Na de brand bouwde men op ca 35cm boven het vloerniveau van structuur D een nieuw

fundament dat deels de contouren van de voorgaande structuren volgde. Deze fundering

was opgebouwd uit ijzerzandsteen. De onderbouw was ook uit ijzerzandsteen opgebouwd.

De bovenbouw bestond uit baksteen. Dit was structuur E.Op dezelfde diepte en 7m naar het ZO werd na de brand structuur F opgericht. De muur,

gefundeerd met baksteen, ondersteunde een bovenlaag in ijzerzandsteen. Deze structuur

maakt soms gebruik van oude funderingen. Sommige stukken van het gebouw zijn zelfs niet

gefundeerd. Men denkt, afgaande op de algemene stijl, dat deze constructies niet zo

verzorgd waren als de voorgangers of de latere.36

Figuur 10: 5e

fase Figuur 11: 6e

fase

33Caes 1997b:213

34Ibid.:216

35 Ibid.:21736

Ibid.:217



7. Tijdens de laatste middeleeuwse fase liep er op de zuidkant van het moleneiland een muur

van oost naar west. Gefundeerd door een brede ijzerzandstenen muur, bouwde men er een

muur uit regelmatig gekapt en gezaagde ijzerzandsteen blokken. Gebouw G had nog muren

die deels gefundeerd waren op oudere fases. Het geheel sluit een ruimte af van ongeveer

2mx2m en sluit aan bij de molengracht. binnenin ligt en vloer uit onregelmatige

ijzerzandsteenblokken. Tussen deze vloer en de muur bevindt zich een gleuf, waarvan men

vermoedt dat het de asput is. Dit is de ruimte waar de molenas het gebouw binnenkwam en

de verschillende mechanismen aandreef.37

Figuur 12: de laatste fase van het moleneiland.

Algemeen neemt men aan dat de gebouwen zelf waren opgetrokken uit vakwerk. De argumenten

hiervoor zijn de redelijk dunne fundamenten en de vele vondsten van nagels. Men zal ze veelvuldig

gebruikt hebben om het houten skelet te timmeren.

38

Bovenstaande beschrijvingen zeggen veel overde structuren die er stonden, echter weinig over de datering. Qua keramiek zijn er vondsten van

zowel Andenne-aardewerk, (proto)steengoed, grijs en rood aardewerk,… De hoeveelheid

schervenmateriaal is beperkt. Dit is te verklaren door het ontbreken van een woonfunctie op het

moleneiland.39 Mogelijk bevond de molenaarswoning zich op de oever waar het huidige complex nu

is. Grijs aardewerk komt zeker al voor tijdens de 2e

fase40

wat een datering van de 13e

eeuw niet

tegenspreekt. Uit de contexten van de latere fase zijn er nog 2 munten uit midden 17e eeuw.41

De geschreven en cartografische bronnen kunnen helpen met de datering van de verschillende fasen

van het complex. Hier is echter een te kort tijdsbestek om op deze problematiek diep genoeg uit te

spitten. We zullen ons hier beperken tot voorzichtige uitspraken. Over de allervroegste fase is erweinig te zeggen. Mogelijk dateert deze van de periode rond 1217. De tweede fase, die toch

uitgebreid is, is relatief te dateren door het gebruik van ijzerzandsteen. De heren van Rotselaar

startten met de ontginning van ijzerzandsteen vóór 1400. Stenen uit hun groeven zijn nu nog te

vinden in de St Sulpitiuskerken van Diest en Rotselaar. Ook in de funderingen van het Leuvense

stadhuis werden ze aangetroffen.42 Aan de hand van het verstevigde molenkanaal kan men mogelijk

37Caes1997b:219-220

38Jansen 1996:69-70

39Ibid.:89-90

40Caes 1997b.:219

41 Ibid.:221 Jansen 1996:… 42

Jansen 1996:58-59



de werken verordend in de nota’s uit de 14e

eeuw traceren. Fasen 3 tot en met 5 lopen

waarschijnlijk tot de tweede helft van de 16e

eeuw. De vijfde fase werd vernield door een brand. Dit

kan men mogelijk relateren met de onlusten die zich in de streek voor deden aan het einde van de

16e eeuw, of door een brand in de molen door de riskante activiteit van olieslagen.43 De onverzorgde

zesde fase kan van de tweede helft van de 16e

eeuw stammen. Op de andere oever vermeldt men in

1573 wel stenen huis. Dit betekent toch dat de molen belangrijk was, want stenen gebouwen waren

zeldzaam op het platteland.44 Als we de kaarten bekijken zou dit het gebouw zijn dat er nu nog staat

en dus de aanzet vormen van het hedendaagse complex. Op het moleneiland herbouwd men nog

eenmaal de moleninstallatie in fase 7. Men dateert de afbraak van deze gebouwen vanaf het midden

van de 17e eeuw op basis van de muntvondsten.

Volgens sommige bronnen bleven de molens tijdens de 2e helft van de 16e eeuw een tijdlang

onbewoond. De molens werden verloederd. Een bestelling uit 1585 van 46 eiken waren bedoeld

voor de herstelling van de molen. Karel van Croÿ wou van zijn molens een complex maken zoals dat

in Aarschot. Deze laatste wenste hij ook aan een grondige opknapbeurt te onderwerpen. 45 Hij stierf

echter in 1612 voor hij zijn plannen kon uitvoeren. Rond de tijd 1622-1636 werd het weer onrustig in

Rotselaar en ging de renovatie niet door. Verschillende legers passeerden er. Dikwijls werd er niet

gemalen en veel van het meel werd opgeëist.46 Al deze omstandigheden waren uitermate negatief

voor het molenbedrijf.

Figuur 13: de

heerlijke reserve van Rotselaar. Onderaan is de molen. Men kan de huidige molenaarswoning herkennen,

een gebouw uit vakwerk op het moleneiland en drie onderslagraden.

43 In de ’s Hertogensmolesn te Aarschot had men in eerste instantie ook een olieslagmolen. Deze brandde uit

in de eerste 15 jaar van de molen. Het is een riskante industrie omdat men de zaden moet verhitten , alvorens

men de brandbare olie eruit kan slaan.44

Vansintjan 1987: 2145 Ceulemans 2006b: kaders 117-11846

Ibid. 25-26



2.2.2 Grote renovatiewerken aan de molen

Toen de pachter stierf in 1656 was het slecht gesteld met de watermolens. De molen was niet veel

meer dan een krot, de sluizen lamentabel. De hertog van Arenberg, die nu dankzij een trouwpolitiek

de heer van Rotselaar was47, verordende het dringende herstel van zijn molen na advies van de

bevoegde instanties. De renovatie vond plaats tijdens de jaren 1662-63-64. Het is waarschijnlijk dan

dat de gebouwen op het moleneiland definitief werden gesloopt. De herstelling van de sluis werd

uitbesteed aan derden en werden in het jaar 1662 uitgevoerd. Het uitvoeringsplan is bewaard

gebleven in het Arenbergarchief.48 Het grootste gedeelte van de sluis is vandaag nog steeds te zien

(foto). Het is een bakstenen constructie, met steunberen voor extra stabiliteit. De rijsbalk was hoog

genoeg voorzien om het debiet van de rivier goed te kunnen regelen.49

Echter enkele maanden later

in april 1663 werd de sluis drooggelegd. De fundering van de molen was in zeer slechte staat en

moest gedempt worden. Dit was geen sinecure vertelt een relaas uit 1660 toen men blijkbaar al eens

de sluis had hersteld. Men pompte toe tijdens de zomer 15 dagen dag en nacht.50

Nadien besloot

men de dijken te verstevigen met schuin oplopend metselwerk. De fundering van het molenhuis

werd gered, maartoenmalige raden werden verlaten. Naast het molenhuis trok men tijdens hetnajaar van 1663-1664 in baksteen een nieuw molengebouw op.

51Dit gebouw herbergt nu het

molenmuseum. Er zijn geen beschrijvingen gevonden over het verloop van de bouw. Wat er wel

gezegd kan worden is dat de fundamenten waarschijnlijk rusten op ingeheide palen. Ze zouden aan

de vier hoeken van het gebouw over een oppervlakte van 3x3m tot een diepte van 10m zijn

ingeheid. Dan bereikt men pas stabiele grondlaag. 52 Deze techniek bestaat erin grote balken op een

regelmatige afstand in de grond te kloppen tot op de vaste laag. Op de ingeheide balken werd een

kaderwerk geconstrueerd waarin men dan (bak)steenpuin, mortel en dergelijke in stortte. Daarop

bouwde men nog een houten vloer om dan te beginnen met de stenen fundamenten. Dit bestond

weerom uit een mengsel van steen en kalkmortel.53 Tussen het woonhuis en het molengebouw werd

er nog een traptorentje gebouwd. Men schrijft dit aan dezelfde tijd toe aan de hand van de

gebruikte technieken en materialen. De onderbouw van het nieuwe molengebouw bestaat uit een

plint van ijzerzandsteen. De muren erboven zijn gemetst in baksteen en hebben een dikte van

tweeënhalve baksteen, ongeveer 50cm. In de hoeken heeft de ijzerzandsteen doorgetrokken tot het

dak. Het is een solide constructie die de tand des tijd trotseert. Het telt drie verdiepen en een zolder.

Zware eiken balken, verankert aan de buitenkant van de muren, houden het geheel bij elkaar. De

dakconstructie is een leien schilddak met 3 dakvlakken. Het dak is voorzien van kleine dakkapellen

voor licht en bekroond met een klein torentje op de nok. Aan de kant van de molenaarswoning heeft

men een nok gemetst. Tegenwoordig kan men een oorspronkelijke buitengevel met de

aanpassingen bekijken in het 20

e

eeuwse silogebouw. De molen kreeg nu een dubbel onderslagradoverdekt met een houten overkapping ter bescherming.54 In de zuidoostelijke hoek van het gebouw

47Breugelmans 2006:kaders blz. 130-131

48Vansintjan 1987: 27

49Ibid.28

50Ceulemans 2006b: kader blz. 58

51Vansintjan 1987:28-29

52Vansintjan pers.comm.

53 Deze beschrijving is de werkwijze die men heeft gebruikt bij de ’s hertogensmolens te Aarschot. Beschrijving

in Ceulemans 2006b: 56-5954

Vansintjan 1987: 58



is er nog een kleine kelder van ongeveer 4mx4m. Centraal is er een steunpilaar die uitloopt in 4

bogen.

Toen men de nieuwe molen bouwde, was het molenhuis mogelijk al een eeuw oud. De stijl is

traditioneel landelijk met redelijk grote rechthoekige ramen. Ook hier is er een plint uit

ijzerzandsteen, zij het minder hoog dan het nieuwe molenhuis het heeft een traditioneel zadeldak.

Aan de zuidzijde vinden we een latere uitbouw (de berging) in dezelfde stijl. Men weet niet zeker of

het in deze tijd is gebouwd of later. De huidige behandeling van deze uitbouw laat ook niet toe om

de muren te vergelijken. Het is namelijk bezet met gips/leem. Waarschijnlijk had de uitbouw

bepleisterde muren, aangezien men het zo heeft hersteld. (zie foto) Het toont alleszins niet dezelfde

brede plint in ijzerzandsteen. Ook van het bakhuis is niet geweten of men het al aan deze fase kan

toedichten. Het betreft een gebouwtje aan de zuidoostelijke kan van het molenhuis, volledig

opgetrokken uit baksteen en met een pannendak. De vroegste vermelding is een reparatie uit het

jaar 1777.55

Figuur 14: Gravure die de praktijk van het inheien weergeeft. Uit de encyclopedie van Diderot en

d’Alembert.

Foto’s 1 & 2: het 16e

eeuwse molenhuis en detail van de overgang van het molenhuis naar de aanbouw.

55Vansintjan 1987:34



Foto 3: het molengebouw uit de 17e

eeuw. De foto is van 1902.

2.2.3 De installatie en bouwwerken tot het eind Ancien Regime en het verval tijdens de

Franse overheering

De gerenoveerde molen had nu twee raden verbonden aan een groot molengebouw dat zich

concentreerde op één oever van de Dijle. Archivalische bronnen uit de periode van 1664 tot 1790

geven een goed beeld van de activiteiten en opbouw van de molen. Telkens als de molen een

nieuwe pachtperiode inging werd er een officiële inventaris opgemaakt. Daaruit komen we te weten

dat de raden drie steenkoppels aandreven: één voor tarwe, één voor mout en een laatste voor

koren. In deze periode werd de molen in termijnen van 6 jaar verhuurt. De pachter stond in voor alle

herstellingen en onderhoudswerken. Verder betaalde de molenaar alle gebruikelijk taksen en

cijnzen.56

Na een bloei van ongeveer 80 jaar kende de molen weer een harde tijd. Onze contreien werden

weerom het slagveld van de grote Europese mogendheden in de Oostenrijkse Successieoorlog.

Tijdens de Franse bezetting tussen 1746-1748 werd de molen enkele keren geplunderd. 100 tot 400

Franse militairen werden er anderhalf jaar ingekwartierd. Tegelijkertijd trad de Dijle buiten haar

oevers. Deze omstandigheden zorgde ervoor dat de molen een tijlang stillag. Hertog Leopold Filips

van Arenberg schold de pachter de huur van deze periode kwijt. Het zou nog tot de jaren 70 van de

18

e

eeuw duren voordat pachter Bosmans deze tegenslagen te boven kwam. Vanaf deze tijd zijn erverschillende rekeningen van herstellingen te vinden in het Arenbergarchief. Zo hersteld men

bijvoorbeeld de paardenstal. Het impliceert dat de boerderij aan de molen verschillende stallen

had.57 Het is waarschijnlijk dat deze zijn afgebroken ten voordele van toekomstige constructies.

In 1777 startte men met de bouw van een nieuwe stal en knechtenverblijf. Deze bevindt zich

tegenover het molenhuis. Er was plaats voor 8 paarden en een aantal koeien. Men had in deze

periode meer paarden nodig, omdat door de aanleg van het kanaal Leuven-Mechelen de aanvoer

56 Vansintjan 1987:31-3357

Ibid. 34



van graan over de Dijle terugliep.58

Het gebouw vertoont nu nog vele sporen van deuren en ramen

die zijn dicht gemetst in latere tijden. Oorspronkelijk was de gevel aan de noordelijke zijde open en

bevond zich daar de toegangspoort. Aan de zijde van de koer vinden we een aantal deuren, waarvan

er nu nog één gebogen toegangsdeur in gebruik. De andere openingen zijn van later. De muren zijn

in een typisch Vlaams verband opgetrokken op een fundament van ijzerzandsteen. Deze funderingen

zouden niet zo diep zitten de oudere gebouwen, aangezien men bij de recente renovatie

verschillende maatregelen heeft getroffen om het gebouw te stabiliseren.59 In de archieven vindt

men de bouwnota’s terug en de bestelling van 16 eiken uit de Heverleese bossen. Ook blijkt hieruit

dat het gebouw een leien dak had. Tussen 1777 en 1790 werden ook nog verschillende (kleine)

reparaties uitgevoerd zoals deuren en dak van het molengebouw. Belangrijk is ook de installatie van

een vierde maalstoel, eentje voor boekweit.60

Tijdens de Franse bezetting vluchtte de Hertog Louis Engelbert van Arenberg naar Duitsland. Al zijn

bezittingen werden verbeurd verklaard en velen werden per opbod verkocht. Zo verging het ook zijn

molens, waaronder die van Rotselaar en Aarschot. Vele zaken werden tegen een fractie van hun

eigenlijke waarde verkocht. De molen van Rotselaar werd gekocht door de Ludovicus van

Hinsberghe voor een bedrag van 2625 pond, terwijl het 40000 pond waard was.61

De nieuwe

eigenaars lieten de molen verloederen. Het was zo erg dat de toenmalige pachters in 1842 een

proces aanspanden tegen de familie van Hinsberghe. Men liet een meestermetser een verslag

optekenen van de slechte bouwfysische toestand. Ook de hertog van Arenberg en zijn nageslacht die

ondertussen was teruggekeerd uit Duitsland procedeerde tegen de familie. Van hun kant bestaat er

ook een verslag van een landmeter die een rapport schreef over de slechte staat van de molen. Uit

de twee geschriften blijkt dat verschillende muren, bruggen en de sluis in erbarmelijke staat zijn.

Wat nog blijkt is dat er nog een gebouw is bijgekomen namelijk de houten schuur aan de noordkant

van het complex.62

Hoogst ongebruikelijk in dit geval is dat de rechter de Arenbergs in hun gelijkstelde. In 1842 kreeg de hertog zijn goed terug. De dringende herstellingen werden zo snel mogelijk

uitgevoerd. In de jaren ’40 van de 19e eeuw kwam de familie Van Doren als huurder op de molen en

zij brachten de molen op het niveau van een industrieel bedrijf.

2.2.4 De molens Van Doren: de introductie in het industriële tijdperk

Met de familie Van Doren zien we voor het eerst een familie die meer dan 100 jaar de molen

uitbaat. Aanvankelijk deden ze dit als huurders van hertog, maar in 1902 kochten ze de molen.

Tijdens de 2e

helft van de 19e

eeuw werd de molen gemoderniseerd. In het molengebouw werden

op de vier verdiepen verschillende machines geïnstalleerd. Naast de traditionele maalstoelen vinden

we dan elevatoren, plansichters, walsenstoelen, … We gaan later kort in op het toenmaligemaalproces. Voor en vooral na de aankoop werden verschillende zaken veranderd aan het erf.

Rond 1870, dezelfde tijd dat men de molen moderniseerde, bouwde in het verlengde van de

paardenstal een bijkomende grote schuur. Dit diende om de opslagcapaciteit te vergroten.63

58http://www.molenvanrotselaar.be/welkom/1770-bouw-paardenstal

59Vansintjan pers. comm.


61Van Hees 2006: 205-206

62 Vansintjan 1987:37-4063

http://www.molenvanrotselaar.be/welkom/1870-bouw-grote-schuur



1902: installatie turbine. Dit vormt een belangrijke stap. Men verlaat de onderslagraden en

stapt over op een turbine. Het betreft een type ‘Phenix nr 40’ van de Firma ‘Schneider-

Jacquet’. Het is een horizontaal draaiend mechanisme dat een rendement garandeerde van

80%. Men kon nu een productie halen van 245 zakken van 100kg op 24u tegenover een

oorspronkelijke productie van 120 zakken.64

Tegelijkertijd met de installatie van de turbine moesten de sluizen worden aangepast en

gerenoveerd. De uit te voeren werken zijn beschreven in de koopakte.

Ook startte men in 1902 met de bouw van het grote silogebouw. Het is een gebouw van 4

verdiepen en een zolder onder een zadeldak. Het herbergt 3x2 silo’s. Deze doorsnijden de

verdiepen, maar zijn bereikbaar vanaf de werkvloeren van het molengebouw. De zolder

herbergt een grote werkvloer. De verdiepen zijn onderling door een katrolsysteem

verbonden. Voor de bouw van het silogebouw werd de nok van het molengebouw

doorgetrokken tot tegen de silo. Zo verkreeg het zijn huidig zadeldak.65 De silo is het hoogste

gebouw van het complex en is al van ver zichtbaar.

In een niet vernoemd jaartal werd aan de onbebouwde zijde van de silo’s , waar nu deparking is, nog een wasinstallatie voor het graan gebouwd. Aanvankelijk waste men met

water uit de Dijle, later boorde men een waterput wegens de vervuiling van het water.66

Ook het woonhuis werd onder handen genomen. Aan het interieur paste men verscheidene

zaken aan zoals het wegbreken van schouwen, wegstoppen houtwerk etc. boven het turbine

gebouw werd een bijkeuken gebouwd. Exterieur bouwde men een extra berging tegen het

bakhuis aan en cementeerde men de voorgevel.67

Met deze aanpassingen had de familie Van Doren een goed uitgerust maalbedrijf. In de silo’s kon

men tot 390ton graan stockeren. In 1907 startte men met de productie van elektriciteit. De molen

maalde toen 24 uur per dag en er werd gewerkt in een drieploegensysteem. Er waren 30 mensen

tewerkgesteld. Rotselaar had dankzij de turbine reeds vroeg een stroomnetwerk. De molen beleefde

voor en na de Eerste Wereldoorlog zijn hoogdagen. In 1935 breidde men aan de grote schuur het

bureaugebouw uit en verhoogde men het met drie verdiepen. Voor de paardenstal kwam er een

afdak voor het landbouwmateriaal.

Vermeldenswaardig is ook de ‘Slag aan de molen’ in 1914. Het Vijfde Linieregiment moest toen de

Molen en de brug over de Dijle veroveren. Men stootte er op hevig verzet van de Duitsers. Door een

vergissing dacht men dat de brug was opgeblazen en sprongen vele soldaten in de Dijle waar de

meesten zijn verdronken. De slag wordt jaarlijks herdacht. Verder leeft de herinnering ook voort in

de aanpalende Vijfdeliniestraat.68

Tegen de jaren ’40 ging het bergaf. Dit zou deels te wijten zijn aan de keuze die de molenaar maakte

om alleen nog voor grote bedrijven te malen en niet meer voor particulieren. Tijdens de oorlog was

er echter niet genoeg omzet om te blijven moderniseren. Het machinepark raakte verouderd. Wat

mogelijk ook een belangrijke factor in de achteruitgang is, is de ligging van de molen. In de 20 e eeuw

64Vansintjan 1987 59

65Ibid.:46

66Ibid.: 46

67 Ibid. 48-4968

www.molenechos.be



maakte men steeds meer gebruik van het kanaal Leuven-Mechelen om goederen te transporteren.

De molen lag wat in het achterland, op de moeilijk bevaarbare Dijle. Grote maalderijen zoals die van

Remy in Wijgmaal en die van Orshoven aan de vaartkom in Leuven lagen in een economisch betere

positie voor een echte industriële productie.

Foto 4: zicht op molengebouw, silo en houten schuur. Foto 5: zicht op houten schuur en schuur in het

verlenge ven de paardenstal.

Foto 6: Zicht op de schuren met het grote bureaugebouw anno 1977

Foto 7: Zicht op de silo met de uitbouw van de bijkeuken en de huidige stuwen.



3. van verval naar een hedendaagse invulling

3.1 verval en renovatie

Tegen 1968 stopte men met de activiteiten en kwamen de gebouwen leeg te staan. In 1973 stierf de

laatste bewoner en kregen natuurkrachten vrij spel.69

Na de dood van de laatste bewoner

bekommerde zich niemand over de molens. De sluizen werden ontmanteld, de natuurlijke Dijlearm

verdiept. Het grondgebied van molen raakte helemaal verwilderd.

Na ’73 gingen er al snel stemmen op om het gehele terrein te verkavelen. Dit impliceerde afbraak

van de molen. In 1976 werd door de politieke oppositie verkregen dat het terrein als natuurgebied

werd ingekleurd. Dit voorkwam afbraak en verkaveling. De molen kwam te koop. Deze politieke zet

heeft men dikwijls toegepast: er zijn ongeveer 700 watermolens in Vlaanderen. De helft hiervan ligt

in natuurgebied.70 Dankzij lobbywerk van bekwam men een decreet dat voor monumenten gelegen

in natuurgebied niet enkel stedenbouw uitspraak deed, maar dat dit dient te gebeuren met het

toenmalige agentschap voor onroerend erfgoed.71 In 1983 werd het goed definitief beschermd als

monument en dorpsgezicht.

Tot 1985 stond het goed nog te koop. Dan werd het opgekocht door VZW tsap, die zich eerder al

ontfermde over de Dijlemolens in Leuven. In afwachting van de concrete bouwplannen werden in

1987 de eerste dringende instandhoudingwerken uitgevoerd. Verschillende onderdelen van de

gebouwen waren in zeer slechte staat. In het molengebouw was er al een cilindermolen van 2,5ton

door de vloer gezakt, vele houten vloeren waren verrot en doordrongen met vocht,… In 1990

stortten de grote schuur en de houten schuur in. Vanaf toe heeft men het geheel grondig beginnen

renoveren. Systematisch werden alle onderdelen van het complex aangepakt door het

gespecialiseerd bedrijf Memibo. Tijdens verschillende fases van de renovatie zijn er werkkampen

georganiseerd.

De renovatie van een zonevreemd monument brengteen specifieke administratie met zich mee. Er

zijn bepaalde regels waaraan men zich moet houden opgesteld. De belangrijkste wetten en decreten

voor de Belgische monumentenzorg zijn de wet van 7 augustus 1931 en het decreet van 3 maart

1976. Specifiek voor industrieel erfgoed vermelden we het besluit van de Vlaamse regering van 17

november 1993.72

Samenvattend worden in deze teksten de bepalingen vastgelegd van wat erfgoed

is, welke subsidiëringvoorwaarden er zijn , hoe men het erfgoed in kwestie behandeld en dergelijke.

Het komt erop neer dat bij de renovatie van een monument men het gebouw/complex/… in kwestie

69Vansintjan 1987: 52-55

70Vansintjan pers. Comm., ook Draye et all 2005: 115-118 en 121-126 over zonevreemde problematiek en

vergunning mogelijkheden voor watermolens.71

Art. 4.4.6. In een stedenbouwkundige vergunning betreffende een bestaand hoofdzakelijk vergunde

constructie die krachtens decreet definitief of voorlopig beschermd is als monument, of deel uitmaakt van een

krachtens decreet definitief of voorlopig beschermd stads- of dorpsgezicht of landschap, kan worden

afgeweken van stedenbouwkundige voorschriften, voor zover de betrokken handelingen gunstig worden

geadviseerd vanuit het beleidsveld onroerend erfgoed. Hetzelfde geldt voor handelingen in de omgeving van

een niet ontsloten monument die noodzakelijk zijn voor de rechtstreekse ontsluiting van het monument. Op

http://www.ruimtelijkeordening.be/Default.aspx?tabid=14484. 72 Er is geen ruimte om alle artikels uit de wettekst te citeren. Details zijn te vinden in Draye et all 2005.

volstaan.

http://www.ruimtelijkeordening.be/Default.aspx?tabid=14484





alle sporen zichtbaar moeten blijven. Voorts wordt ook nog bepaald dat men meestal met zoveel

mogelijke authentieke materialen en technieken moet werken bij restauratie.

Als eerste illustratie behandelen we het bureaugebouw aan de grote schuur dat is gestort. Men

heeft gekozen dit niet terug op te bouwen, maar een traptorentje te plaatsen op het punt tot waar

de structuur vroeger kwam. Op deze manier heeft het binnenplein een veel opener karakter, met

toch een referentie naar een vroegere situatie. Ook heeft het torentje zijn praktisch nut daar het de

ingang verzorgd naar één van de wooneenheden. Een bepaling in de wetgeving zegt dat men bij

zulke aanpassingen een hedendaagse stijl moet toepassen. Weerom zien we bij het torentje een

gebruik van betonsteen en staal. In de renovatie van de grote schuur zien we ook stukken muur in

een halfsteens verband gemetst, alsook in een Vlaams verband. Op deze manier is te zien tot waar

de oorspronkelijke muur kwam en wat is bijgebouwd. Op de bovenverdieping, waar vroeger het

bureaugebouw aansloot bij de schuur, maakt men gebruikt van grote glaspartijen, een uitspringende

muur bekleed met een plaasterlaag. Het heeft een toegangsbrug uit staal en gietijzer. Ook het

gebouw ernaast, de vroegere paardenstal, is gerenoveerd met respect voor het oude. De meeste

deuren raamopeningen, open of dicht, zijn nog te herkennen. Binnenin heeft men

stabiliseringwerken uitgevoerd, omdat de eiken balken uit de 18e

eeuw niet stevig genoeg meer

waren. Men heeft ze ontlast door middel van een stalen constructie die de balk optrekt. Centraal

heeft het geheel een extra steunpilaar. Deze gaat 10 m diep in de grond, zoals de ingeheide

fundamenten van weleer (cf. supra).73

De andere gebouwen, waaronder het molenhuis en de silo,

waren uiterlijk minder fel beschadigd door de tand des tijd en hebben hun oorspronkelijk uitzicht

behouden. De ingestorte houten schuur is naar zijn authentieke karakter herbouwd. Buiten het

silogebouw hebben de gebouwen die hier zijn beschreven allen een woonfunctie gekregen.

Foto 8: zicht op de grote schuur met de verschillende renovatiestijlen

73Vansintjan pers.comm.



Foto 9: de paardenstal, onder het centrale raam zijn er nog sporen te zien van een vroegere doorgang.

Foto 10: de gerenoveerde houten schuur.

3.2 De ontsluiting van het geheel

3.2.1 Het molenmuseum

Laat ons nu eens kijken naar het molengebouw. Dit herbergt tegenwoordig het molenmuseum en is

historisch een belangrijk document. Het gebouw bevond zich in een, zoals boven geschreven,

erbarmelijke toestand. Het was van in het begin de bedoeling het geheel te restaureren naar een

museum. Men begon uiteraard bij het gebouw. Voor de versteviging van de steunbalken gebruikte

men stalen steunplaten die in de balken zijn vastgeschroefd. De vloeren zijn van hout. Aan de

silozijde is een deel van de oude openingen nog zichtbaar. Extra openingen zijn waarschijnlijk in

1902 gemaakt om een vlotte passage te verzekeren. De kelder in de zuidoostelijke hoek van het

gebouw is authentiek, maar te klein om echt van praktisch nut te zijn. In de loop der tijd is hij enkele



keren opgehoogd geweest. Tijdens de renovatie heeft men verschillende vloerniveaus aangetroffen

tot een gemetste laag, dat waarschijnlijk de originele vloer vormde. Tegenwoordig is hij iets lager en

behandeld tegen vocht.74 Sinds 2006 zijn er twee personen fulltime belast met de restauratie van

de maalderijmachines. Zoals de bepalingen vooropstellen gebeurd dit met zoveel mogelijk

authentiek materiaal en technieken. Voor vervangstukken kan Dirk Vansintjan een beroep doen op

de installatie van de ’s Hertogenmolens uit Aarschot. Het machinepark is nu grotendeels

operationeel al wordt er niet veel meer gemalen. Wettelijk wordt bepaald dat er minstens eenmaal

per maand wordt gemalen, ‘Teneinde het onderhoud van de maalvaardige molen als werktuig te

verzekeren’. Dit moet gebeuren volgens de regels van de kunst.75

Het museum toont ons het maalprocedé zoals het in de vroege 20e

eeuw werd uitgevoerd. We

vinden een architecturale opvatting die men in vele 19e en vroeg 20e eeuwse maalderijen terugziet:

een bakstenen gebouw uit meerdere verdiepingen.76 Dit komt omdat het maalproces feitelijk van

boven naar onder werkt. Twee opeenvolgende machines zijn nooit op dezelfde verdieping

opgesteld. Om het graan te verticaal te transporteren, maakt men gebruik van elevatoren. Bij de

eerste bewerking wordt het graan gegoten in een trechter die in verbinding staat met de elevatoren.

Het ondergaat zijn eerste reiniging alvorens het in de silo gaat voor stockage. Als de granen

uiteindelijk tot meel wordt gemalen zal het eerst nog drie reinigingen ondergaan. Het transport

tussen de silo’s onderling gebeurt door middel van houten schotten die men in een houten buizen

systeem gebruikt. Er werd graan opgeslagen die verschillende stadia van zuivering hadden

doorlopen.77 De andere zuiveringen bestaan uit een windzifter om het kaf en het stro weg te blazen

en waarschijnlijk gaat het dan door een mechanische wanmolen die de derde zuivering voor zich

neemt.78

Tenslotte wordt het graan ook nog gewassen. De bedoeling is dubbel: enerzijds voor nog te

reinigen, anderzijds om de harde ingevoerde graansoorten te weken. Daarna komt het graan terecht

in een wachtsilo, waar het 48uur kan rusten. Na deze bewerkingen kan het graan gemalen worden.Er bestaan twee procedures: koud malen en warm malen. De redenen van deze tegengestelde

benaming is het feit dat bij het ene proces de molenstenen het graan verhitten tijdens het malen.

Het eerste procedé bestaat uit de traditionele maling door bekende horizontale molenstenen. Het

graan moet gelijkmatig ritme tussen de stenen vallen. De morfologie van de steengroeven zorgt

ervoor dat het graan van binnen naar buiten wordt gemalen en uiteindelijk uit de stenen valt als

bloem. Deze wordt opgevangen door zakken onder de maalstoel. De molenstenen moeten

regelmatig worden bijgekapt wegens slijtage.79 Warm malen begint met het graan te breken tussen

twee cilinders. Dit gebeurt zes keer. Na de vierde breking verkrijgt men zemelen, bij de vijfde en

zesdebreking wordt de kern pas gebroken. Daarna worden ze gemalen in gegroefde maalcilinders.

Ze draaien in tegengestelde richting met een verschillende snelheid. De cilinders evolueren van

gegroefd tot glad. De graandeeltjes worden uiteindelijk uiteengerukt. Bij de snelheid van de cilinders

komt een aanzienlijke warmte tot stand. De bloem koekt tussen elke maling aan elkaar en moet in

een ‘détacheur ’ terug tot poeder worden herleid. In totaal wordt het graan acht keer gemalen en

74Vansintjan pers. comm.

75Besluit van de Vlaamse Regering van 17 november 1993 hfdstk VI afdeling 1 artikels 14 &15

76Becuwe 2009: 146-156


78 Becuwe 2009:63-6479

Vansintjan 1987: 63



komt het dan in de ‘ultieme zift’ terecht. Dit zorgt voor uiterst fijne witte bloem. De turbine in de

molen zorgt voor de aandrijving van alle machines. De machines draaien dan allen tegelijk.80

De belangrijkste functie van de turbine vandaag is niet meer het malen, maar het opwekken van

elektriciteit. De turbine werd in 1995 gerestaureerd en sinds dan wekt ze per jaar 500.000 kWh

stroom op. Dit is genoeg voor 140 gezinnen. Tegenwoordig maakt de installatie onderdeel uit van

‘Ecopower cvba’, een bedrijf dat zich specialiseert in hernieuwbare energie. Dat de molen van

Rotselaar geen alleenstaand project is bewijst een blik op de lijst van watermolens die energie

opwekken.81 Ook andere watermolens van particulieren zetten zich in om zichtbaar bij te dragen aan

groene energie.82 Het gebeurd tegenwoordig ook nog dat andere molens gerenoveerd worden

zonder deze voorzieningen zoals de grote molens van Aarschot. Een bijkomstig vereiste van de

turbine is dat het vuil uit het water wordt gezeefd. Door middel van een krooshekreiniger haalt men

per dag ongeveer 500kg vuil uit Dijle.

Een consequentie van het watermolenlandschap is het feit dat de migratie van vissen wordt

belemmerd. Om gemakkelijker vissen naar hun broedwateren te laten terugkeren legt men bij

verschillende watermolen een zgn. vistrap aan. De aanleg hiervan was volop bezig in december

2011.83

Foto 11: de restauratie van de houten valken in het molengebouw.


81http://ecopower.be/index.php?option=com_content&view=article&id=283&Itemid=238

82 Bijvoorbeeld de Celismolen in Hoegaarden, alsook de ‘Grote Molen’ in Hoegaarden, meer info op

www.molenechos.be83 Een ander voorbeeld van een recente vistrap vinden we aan de Dalemse Molen in Vissenaken.

www.molenechos.be



Foto 12: een blik door de verschillende fasen van hat maalproces. De foto is genomen met een zicht van

boven naar beneden.

Foto 13: elevatoren

Foto 14: een van de maalstenen



Foto 15: Restauratie van de turbine figuur 15: label turbine

3.2.2 Het bakhuis

Hoewel het bakken van brood een evidente zijactiviteit van een maalderij lijkt, is het niet duidelijk in

hoeverre in andere molens werd beoefend.84 Het is ook niet helemaal duidelijk welke kwantiteit

brood men in de molen van Rotselaar bakte. Wel is duidelijk dat sinds de 2e helft van de 17e eeuw

het bakhuis zich op het terrein bevindt. In de periode 2009-2010 verkreeg de vzw molen van

Rotselaar de toelating om het bakhuis uit te breiden en te renoveren. Het is nu een operationelebakkerij, waar elke donderdag brood wordt gebakken. Mensen kunnen door middel van een bussel

hout een brood verkrijgen. Een andere innovatie is een slaapgelegenheid boven de bakkersoven.

Deze kan gebruikt worden door wandelaars, reizigers op doortocht,… Het complex ligt op een

toeristische wandelroute.85

Foto 16: het bakhuis vooraanzicht Foto 17: moderne uitbouw, achteraan

84Een melding van bakhuis trof ik aan in de bouwhistorische nota van de molen van Schoonhoven te Aarschot

in Vansintjan 2005:1885

http://www.molenvanrotselaar.be/de-molen/het-bakhuis



3.2.3 De molentuin

Tenslotte naast alle ambachten die te maken hebben met het molenbedrijf, mag men niet vergeten

dat de molen een landgoed van 2ha bezit. Over de vroegere invulling zwijgen de geschreven

bronnen. Volgens de huidige bewoners was het landbouwgebied. Dit lijkt ook het meest

waarschijnlijke. Tegenwoordig is er een grote tuin aan verbonden die gemeenschappelijk is voor de

bewoners. Eén ervan kweekt hier biologische groenten. Onder de noemer ‘De Molentuin’ baat men

een winkel uit en kunnen mensen hier groenten kopen.

Foto 18: winkel waar men de groenten uit de molentuin verkoopt.

3.2.4 De bewoners

De molen is naast een energiebedrijf, museum en ambachtenplaats vooral een plaats waar mensen

wonen. Het molenhuis, de houten schuur, de grote schuur en de paardenstal zijn omgebouwd tot

negen wooneenheden. Ze bieden een thuis aan 30 personen van jong tot oud.

De vzw ‘Molen Van Rotselaar’, opgericht door de eigenaars, doet dienst als syndicus en

rechtspersoon van het geheel. Die regelt via een aantal jaarlijkse vergaderingen het nodige ivm

renovaties etc. Een maandelijkse vergadering tussen de bewoners zorgt voor een werkdag waar men

klusjes opknapt, de tuin onderhoud en dergelijke. Jaarlijks organiseert men ook de ‘Molenfeesten’.

Het betreft een evenement waar de bewoners de molen in de verf zetten en de ambachten

beoefenen.

Op gewestelijk niveau zijn er een aantal initiatieven om molens en dus ook watermolens meer in de

verf te zetten. Specifiek bestaan er studies over de juridische factoren ivm molens. Anderzijds

bestaat er de online catalogus van Molenecho’s die streeft alle nog bestaande en verdwenenmolens in België te inventariseren. Ook de overheid subsidieert initiatieven zoals het molenmuseum

en voorziet allerhande wetten en decreten om een renovatie meer haalbaar te maken. Op andere

niveaus zien we dat vele molens gelegen zijn aan wandel- en fiets routes. Velen herbergen

horecagelegenheden en kennen een actief gebruik.

4 Conclusie

De beschrijving van het industriële erfgoed van de watermolen bracht ons van de volle

middeleeuwen tot het huidige tijdperk. Een periode van 800jaar werd behandeld waarin de evolutie

werd gevolgd van een productie dat sedert lange tijd een centrale rol speelt in de menselijkeeconomie.



Men ziet de eerste watermolen in Rotselaar verschijnen op de Dijle rond 1200. Het goed is gelegen

in de heerlijke reserve van de lokale heerser. De molen zou in adellijke handen blijven tot en met de

19e eeuw, met slechts een onderbreking na de Franse Revolutie. De bouwwerken die men kan

observeren, zowel ondergronds archeologisch als het bestaande complex, toont dat deze molen

geen statisch gegeven is. Naarmate de noden van de mensen en de omliggende gemeenschap

veranderden is de molen mee veranderd. Naast de hier vooral bouwhistorische invalshoek kan het

onrechtstreeks een goede blik op hoe mensen hun leven in het verleden inrichtten. Vragen als hoe

men bijvoorbeeld meeleefde met seizoenen, welk was het maalseizoen, het zaai seizoen. Welke

typische problemen komen voor tijdens vochtige perioden… werden hier niet behandeld, maar

zouden het onderwerp kunnen zijn van andere studies. Concreet is hier beschreven hoe het complex

evolueert van een pre-industriële watermolen in de middeleeuwen naar een familiebedrijf dat het

uitbaat op industrieel niveau in de 19e- 20e eeuw naar een modern alternatief woonerf.

Het dynamisme van de molen duurt dus voort. Het heeft in zijn geschiedenis enkele perioden van

leegstand gekend. Maar de mensen zijn nooit echt vergeten welke waarde dit erfgoed heeft. De vzw

Molen van Rotselaar zorgt daar op dit moment voor. Het zijn vooral de bewoners die het erfgoed

echt levend houden en zorgen dat het geheel niet terug dreigt te vervallen in een ruïne. De meeste

ambachten en activiteiten die men vroeger op deze plek uitoefende, worden er nu nog steeds

beoefend, zij het in andere dimensies. Er wordt bijvoorbeeld veel minder gemalen en veel meer

gewoond.

De molengemeenschap streeft naar een open karakter, dat bewijst bijvoorbeeld een dubbele

maatschappelijke functie: water zuiveren en elektriciteit opwekken. Dit gebeurt niet in afzondering

van de buitenwereld. Er zijn plannen om de molen, na de renovaties, uit te bouwen tot een centrum

rond malen, bakken, groene energie en ecologie.86 Zo krijgt de molen naast zijn vroegere

overwegend economische functie, nu ook een educatieve publieke functie die een voorbeeldrol wil

en kan spelen over hoe erfgoed mee de toekomst kan bepalen.

Foto 19: Foto van het huidige complex (zonder vistrap)

86www.molenechos.be



5 Bibliografie

Bauters, Paul. 1989. Kracht van Wind en Water: molens in Vlaanderen. Davidsfonds, Leuven.

Becuwe, Frank.2009. In de ban van Ceres: Klein- en grootmaalderijen in Vlaanderen. Relicta monografieën 3.

VIOE.

Breugelmans, Johan. 2006. De molens onder de hertogen van Arenberg. In Werkgroep Wagdi. 2006.

Vijfhonderd jaar Grote Molens op de Demer in Aarschot . Wagdi uitgave, Aarschot, 127-200.

Caes, W. 1997a.Opgravingen aan de watermolen van Rotselaar: campagne 1994-1995 (ad interimverslag).

Hagok, Haachts oudheidkundig en geschiedkundig tijdschrift, Vol. 12, nr. 2, 116-124.

Caes,W.1997b.Opgravingen aan de watermolen van Rotselaar, campagne 1994-1995 (ad

interimverslag)(vervolg).Hagok, Haachts oudheidkundig en geschiedkundig tijdschrift , Vol. 12, nr. 3-4. 212-

222.

Ceulemans, Jef. 2006a.Voorlopers van de ’s Hertogenmolens. In Werkgroep Wagdi. 2006. Vijfhonderd jaar

Grote Molens op de Demer in Aarschot . Wagdi uitgave, Aarschot, 15-48.

Ceulemans, Jef.2006b. ’s Hertogenmolens onder de heren van Croÿ. In Werkgroep Wagdi. 2006. Vijfhonderd

jaar Grote Molens op de Demer in Aarschot . Wagdi uitgave, Aarschot, 49-126.

G. Debruyne, Ign. Deconinck, P. Deruytter. 1980. Verbouwing watermolen Rotselaar tot molenmuseum en

groencentrum. Ongepubliceerde dissertaatsverhandeling KULeuven, Faculteit toegepaste wetenschappen,

Afdeling architectuur.

De Keulenaer, Paul.2006. Inleiding: ontstaan en evolutie van de watermolen. In Werkgroep Wagdi. 2006.

Vijfhonderd jaar Grote Molens op de Demer in Aarschot . Wagdi uitgave, Aarschot, 9-15.

Draye, A.M., Nulens T, Vanheusden B. 2005. Het Juridisch statuut van de Watermolens. Universiteit Hasselt.

Online: http://www.molensvlaamsbrabant.be/Het_juridisch_statuut_van_de_watermolens-

definitief_onderzoeksrapport.pdf

Duvosquel, Jean-Marie; Janssens, Luc ; Minnen, Bart ; Valvekens, Patrick. 1987. Een Stad en een geslacht:

Leuven en Croÿ . gemeentekrediet

Jansen, Isabelle. 1996. De heerlijke watermolen van Rotselaar, 2 dln. Ongepubliceerde

dissertaatsverhandeling, KULeuven faculteit Letteren en Wijsbegeerte, afdeling Acrheologie.

Minnen, Bart, Isabelle Jansen.1995. Op zoek naar de middeleeuwse watermolens van Rotselaar. Hagok,

Haachts oudheidkundig en geschiedkundig tijdschrift , Vol.10, nr. 1, 31-39.

Minnen, Bart.1984. De watermolens in het dorp Rotselaar 1200-1550. Bijdrage tot de studie van de landelijke

economie in Brabant in de middeleeuwen. Eigen Schoon en De Brabander , Vol.67, 377-412.

Minnen, Bart. 1985. De watermolens te Rotselaar 1200-1500 (Vervolg.). Eigen Schoon en De Brabander , Vol.68

, 63-80.

Roobaert, Frank & Corine Cnops.2011. De Celismolen in Hoegaarden: eencombinatie van herbestemming,

restauratie en groene stroom. Molenecho’s, Tijdschrift voor Molinologie, Vol. 39 nr.2, 70-79.

Vandegoor, G. 1997. Schepen en Scheepvaartverkeer op de Dijle. Hagok, Haachts oudheidkundig en

geschiedkundig tijdschrift , Vol. 12, nr. 3-4, 256-262.

Van Hees, Ivo. 2006. ’s Hertogenmolens na de Franse Revolutie. In Werkgroep Wagdi. 2006. Vijfhonderd jaar

Grote Molens op de Demer in Aarschot . Wagdi uitgave, Aarschot, 201-268.

http://www.molensvlaamsbrabant.be/Het_juridisch_statuut_van_de_watermolens-definitief_onderzoeksrapport.pdf








Vansintjan, Dirk.1987.Molen van Rotselaar: voorontwerpdossier . Ongepubliceerd.

Vansintjan, Dirk. 2005. Bouwhistorische nota van de Molens van Schoonhoven. Ongepublieerd. Online:

http://ecopower.be/media/bouwhistorische-nota-schoonhoven.pdf

Werkgroep Wagdi. 2006. Vijfhonderd jaar Grote Molens op de Demer in Aarschot . Wagdi uitgave, Aarschot.

Geraadpleegde Websites:

www.molenechos.be

www.molenvanrotselaar.be

www.molensvlaamsbrabant.be

http://onroerenderfgoed.ruimte-erfgoed.be, specifiek pdf op http://onroerenderfgoed.ruimte-

erfgoed.be/Portals/116/Wet%20en%20Regelgeving/regelgeving.pdf met een verkorte regelgeving ivm

monumentenzorg.

http://www.ruimtelijkeordening.be

http://www.memibo.be/Molen_van_Rotselaar : bedrijf die instaat voor de renovatie van de molen.

Verantwoording de figuren:

Figuren1-3 uit De Keulenaer 2006

Figuur 4 van http://www.molenvanrotselaar.be/welkom/1217-eerste-vermelding, originbeel uit

Arenbergarchief.

Figuren 5-8 uit Caes 1997a

Figuren 9-12 uit Caes 1997b

Figuur 13 van http://www.molenvanrotselaar.be/welkom/1573-bouw-molenaarswoning

, origineel uit

Arenberarchief.

Figuur 14 Ceulemans 2006b

Figuur 15 van http://www.molenvanrotselaar.be/welkom/1902-bouw-silogebouw-en-installatie-waterturbine

Foto’s:

Foto’s 1,2,8,9,10,11,12,13,14,16,18 genomen door Tristan Michiels met toestemming van Dirk Vansintjan.

Foto3-7, 15,17,19 van website Molen van Rotselaar. Genomen door Dirk Vansintjan

http://www.molenechos.be/


http://www.molenvanrotselaar.be/


http://www.molensvlaamsbrabant.be/


http://onroerenderfgoed.ruimte-erfgoed.be/


http://onroerenderfgoed.ruimte-erfgoed.be/Portals/116/Wet%20en%20Regelgeving/regelgeving.pdf



http://www.ruimtelijkeordening.be/


http://www.memibo.be/Molen_van_Rotselaar


http://www.molenvanrotselaar.be/welkom/1217-eerste-vermelding



http://www.molenvanrotselaar.be/welkom/1573-bouw-molenaarswoning



http://www.molenvanrotselaar.be/welkom/1902-bouw-silogebouw-en-installatie-waterturbine














Watermills Vandoren Rotselaar Belgium

Documents

Transcript of Watermills Vandoren Rotselaar Belgium